Թուլիում

69	Էրբիում ← Թուլիում → Իտերբիում
	Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգ 69Tm
	; Փափուկ արծաթափայլ մետաղ
Ատոմի հատկություններ
Անվանում, սիմվոլ, կարգաթիվ	Թուլիում /Thulium (Tm), Tm, 69
Ատոմային զանգված ; (մոլային զանգված)	168,93421(2) զ. ա. մ. (գ/մոլ)
Էլեկտրոնային կոնֆիգուրացիա	[Xe] 4f13 6s2
Ատոմի շառավիղ	177 պմ
Քիմիական հատկություններ
Կովալենտ շառավիղ	156 պմ
Իոնի շառավիղ	(+3e) 87 պմ
Էլեկտրաբացասականություն	1,25 (Պոլինգի սանդղակ)
Էլեկտրոդային պոտենցիալ	Tm←Tm3+ -2,32 В; Tm←Tm2+ -2,3 В
Օքսիդացման աստիճաններ	3, 2
Իոնացման էներգիա ; (առաջին էլեկտրոն)	589,0 (6,10) կՋ/մոլ (էՎ)
Պարզ նյութի թերմոդինամիկական հատկություններ
Հալման ջերմաստիճան	1 818 Կ
Եռման ջերմաստիճան	2 220 Կ
Հալման տեսակարար ջերմունակություն	21,76 կՋ/մոլ
Հալման տեսակարար ջերմունակություն	~470 կՋ/մոլ
Մոլյար ջերմունակություն	27,0 Ջ/(Կ·մոլ)
Մոլային ծավալ	18,1 սմ³/մոլ
Պարզ նյութի բյուրեղային ցանց
Բյուրեղացանցի կառուցվածք	վեցանկյուն
Բյուրեղացանցի տվյալներ	a=3,540 c=5.56
C/a հարաբերություն	1,570
Այլ հատկություններ
Ջերմահաղորդականություն	(300 Կ) (16,9) Վտ/(մ·Կ)
CAS համար	CAS գրանցման համար?

69	Թուլիում
Tm 168,934
4f¹³6s²

Թուլիում (լատին․՝ Thulium) քիմիական տարր է, որի նշանն է Tm, պարբերական համակարգի 3-րդ խմբի քիմիական տարր^[3]։ Լանթանիդ է, կարգահամարը՝ 69, ատոմական զանգվածը՝ 168,9342: Թուլիումը սպիտակ-արծաթավուն մետաղ է, ունի պերամագնիսական հատկություն։

Պատմություն

Թուլիումը սպեկտրոսկոպիկ եղանակով հայտնաբերել է շվեդ գիտնական Պեր Կլեվեն, 1879 թվականին^[4]^[5]։ 1911 թվականին Թեոդոր Ուլյամ Ռիչարդսոնը թուլիումը ստացել է մաքուր վիճակում և հաշվել նրա ատոմային զանգվածը։

Անվանում

Անունը ստացել է հին հունարեն՝ Θούλη (Թուլե) կիսաառասպելական երկրից, որը հնում համարում էին Երկրի ծայր հյուսիսը։ Պեր Կլեվեն տվել է Thulium անվանումը ի պատիվ Թուլե կղզու։

Ստացում

Թուլիումը ստացվում է աղերի հալույթի էլեկտրոլիզից, ինչպես նաև մետաղական կալցիումով վերականգնելիս.

2TmF_{3}+3Ca\rightarrow 2Tm+3CaF_{2}

Հատկություններ

Թուլիումը սպիտակ-արծաթավուն մետաղ է, ունի պերամագնիսական հատկություն, խտությունը՝ 9330 կգ/մ³, հալման ջերմաստիճանը՝ 1545 °C, եռմանը՝ 1730 °C: Թուլիումը f-տարր է, ատոմի արտաքին թաղանթի էլեկտրոնային կառուցվածքը՝ 5d6s²։

Քիմիապես ակտիվ է, միացություններում՝ եռարժեք։ Օդում հեշտ օքսիդանում է՝ առաջացնելով Tu₂O₃ օքսիդը։ Թուլիումը միացություններ է առաջացնում բազմաթիվ ոչ մետաղների հետ։ Թուլիումի հիդրօքսիդը՝ Tu(OH)₃, ունի հիմնային հատկություն, ստացվում է լուծելի աղերը ամոնիակի ջրային լուծույթով մշակելիս։

Փոխազդեցությունը հալոգենների հետ.

\mathrm {2Tm+3F_{2}\longrightarrow 2TmF_{3}}

\mathrm {2Tm+3Cl_{2}\longrightarrow 2TmCl_{3}}

\mathrm {2Tm+3Br_{2}\longrightarrow 2TmBr_{3}}

\mathrm {2Tm+3I_{2}\longrightarrow 2TmI_{3}}

Բնության մեջ

Պարունակությունը երկրակեղևում 2,7•10⁻⁵% է (ըստ զանգվածի)։ Ցրված տարր է, բնության մեջ հանդիպում է մյուս լանթանիդների հետ։ Թուլիումը սպիտակ-արծաթավուն մետաղ է, ունի պերամագնիսական հատկություն։

Իզոտոպներ

Թուլիումի ունի մեկ կայուն իզոտոպ՝ ¹⁶⁹Tu: Արհեստական ռադիոակտիվ իզոտոպներից արժեքավոր է ¹⁷⁰Tu (T_1/2 = 129 օր), որն օգտագործվում է գամմա-դեֆեկտոսկոպիայի համար, ինչպես նաև բժշկության մեջ՝ ռենտգենախտորոշման նպատակով։

Կիրառություն

Կիրառվում է օրգանական և անօրգանական սինթեզներում՝ որպես կատալիզատոր։ Դժվարահալության շնորհիվ միացությունները օգտագործվում են հրակայուն խեցեգործական իրեր պատրաստելու համար։

Գներ

Մաքուր՝ >99,9 %, մետաղական թուլիումի 1 կգ գները կազմում են 2,2 հազար դոլլար, մաքուր՝ 99,9 %, թուլիումի օքսիդի 1կգ՝ 1,1 հազար դոլլար^[6]։

Ծանոթագրություններ

↑ Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02
↑ Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 272. — 671 с. — 100 000 экз.
↑ В устаревшей «короткой» форме периодической таблицы — побочная подгруппа третьей группы.
↑ Emsley, John (2001). Nature's building blocks: an A-Z guide to the elements. US: Oxford University Press. էջեր 442–443. ISBN 0-19-850341-5.
↑ Eagleson, Mary (1994). Concise Encyclopedia Chemistry. Walter de Gruyter. էջ 1061. ISBN 978-3-11-011451-5.
↑ Цены на тулий и его соединения

Գրականություն

Poole, Charles P., Jr. (2004). Encyclopedic Dictionary of Condensed Matter Physics. Academic Press. էջ 1395. ISBN 978-0-08-054523-3.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
Реми Г. Курс неорганической химии. — М.: Мир, 1966. — Т. 2. — 838 с.

Արտաքին հղումներ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 230)։

[iupac_atomic_weights-1] Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02

[ХЭ-2] Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 272. — 671 с. — 100 000 экз.

[3] В устаревшей «короткой» форме периодической таблицы — побочная подгруппа третьей группы.

[history-4] Emsley, John (2001). Nature's building blocks: an A-Z guide to the elements. US: Oxford University Press. էջեր 442–443. ISBN 0-19-850341-5.

[5] Eagleson, Mary (1994). Concise Encyclopedia Chemistry. Walter de Gruyter. էջ 1061. ISBN 978-3-11-011451-5.

[6] Цены на тулий и его соединения

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

դ ք խ Պարբերական աղյուսակ
H																															He
Li	Be																									B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg																									Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca															Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr															Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og