Galápagos Adaları
| Galapagos Adaları İspanyolca: Archipiélago de Colón | |
|---|---|
 | |
 | |
| Coğrafya | |
  | |
| Koordinatlar | 0°40′G 90°33′B / 0.667°G 90.550°B |
| Denizi | Büyük Okyanus |
| Ada sayısı | 13 büyük, 6 küçük ada ve 107 kaya ve adacık |
| Siyasi | |
| Adadaki ülke(ler) | |
| İli |  Galápagos
|
Galapagos Adaları'nın uydu görüntüsü. | |
| Konum |  Ekvador |
| Kriter | Doğal: vii, viii, ix, x |
| Referans | 1 |
| Tescil | 1978 (2. oturum) |
| Uzatma | 2001 ve 2003 |
| Tehlike | 2007-2010 |
| Bölge | Latin Amerika ve Karayipler |
| Demografi | |
| Nüfus yoğunluğu | 3 kişi/km2 |
Galapagos Adaları (İspanyolca: Islas Galápagos, resmi: Archipiélago de Colón), Colón Takımadaları olarak da bilinir, Büyük Okyanusun doğusunda Ekvador'a bağlı takımadalar. Uzak ve izole bir konumda olan adalar, Güney Amerika kıtasının yaklaşık 1000 km batısında yer alır. Galapagos takımadaları toplam 50.000 km² yüzölçüme sahiptir.
Adalar grubu 14 büyük ada, (Isabela, Santa Cruz, San Salvador (Santiago, James), Fernandina, San Cristóbal, Floreana (Santa Maria), Marchena, Española, Pinta, Santa Fe, Genovesa, Pinzón, Darwin ve Wolf), 8 daha küçük ada ve 40 minik adacıktan oluşur. Adalarda, yaklaşık 25.000 kişi (2004) yaşar.
Charles Darwin, evrim kuramı çalışmasına esin kaynağı olan gözlemlerini bu adalardan bazılarında yapmıştır. Volkanik bir yapıya sahip olan ada, içerisinde kendine özgü birçok biyolojik tür barındırmaktadır.
Üst üste binmiş lav akıntılarından oluşan Galapagos Adalarındaki bir bölümü hâlâ etkinliğini sürdüren çok sayıda yanardağ vardır. Yüksek yanardağlar, kraterler ve yarlar, adanın sarp ve engelli yapısını daha da belirginleştirir.
Galapagos Adalarını 1535'te, Peru'ya gitmekte olan Panama piskoposu Tomas de Berlanga keşfetti. Ama İnka çanak çömlekleri üzerindeki resimlerin gösterdiğine göre, İspanyol egemenliği öncesinde Güney Amerika Yerlileri bu adalara uğramıştı. Uzun yıllar boyunca korsanların sığınak olarak kullandığı adalar, ancak 1832'de Ekvador tarafından ilhak edildikten sonra yerleşime açıldı. Charles Darwin'in 1835'te bölgeyi ziyaret etmesi adalara dünya çapında ün kazandırdı. Ayrıca adanın bir kısmının (Isabela'nın kuzey uzantısı) deniz atına benzemesi de turistlerin ilgi kaynaklarından biri olmuştur. Kara kaplumbağalarının adada bulunması birçok turiste ilgi odağı olmuş, avcıların akınlarıyla günümüzde türleri tehlike altındadır. Günümüzde adalarda yaşam gelişmeye açıktır.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Galápagos veya Galapagos Adaları, keşifleri sırasında daha bol olan dev kaplumbağalarıyla adlandırılmıştır.[1] İspanyolca: Galápago kelimesi, çoğu lehçede hala "kaplumbağa" anlamına gelen Roma öncesi bir İber kelimesinden türemiştir. Bununla birlikte, Ekvador İspanyolları içinde hala adaların büyük kaplumbağalarını tanımlamak için de kullanılmaktadır.[2] Adaların adı, İspanyolcanın çoğu lehçesinde İspanyolca telaffuz: [ˈislas ɣaˈlapaɣos] olarak telaffuz edilir, ancak yerliler [ˈihlah ɣaˈlapaɣoh] şeklinde telaffuz ederler.[kaynak belirtilmeli] (İkinci A üzerindeki aksan, adın telaffuzunu etkilemez ancak vurguyu üçüncü heceden ikinciye taşır.) Genellikle /ɡəˈlæpəɡəs/ şeklinde İngiliz İngilizcesiyle ve /ɡəˈlɑːpəɡəs/ şekliyle Amerikan İngilizcesiyle okunur.[3] İsim ilk olarak Abraham Ortelius'un Dünya Toprakları Tiyatrosu'ndaki (Theatrum Orbis Terarum) Amerika Haritası'nda, İspanyol/Latin hibrit dilde Kaplumbağaların Adaları ("Latince: Insulae de los Galopegos") olarak, 1570'te yayımlanmıştır.[4]
Adalar daha önce denizcilerin etraflarındaki rüzgarlar ve akımlarla olan zorluklarından dolayı büyülü adalar (İspanyolca: Islas Encantadas) olarak da biliniyordu; [5] 1832'de Ekvador tarafından yerleşimlerin ardından Ekvador takımadaları (İspanyolca: Archipiélago de Ecuador)[6]; ve Kolomb'un ilk yolculuğunun dört yüzüncü yıldönümü üzerine 1892'de kolon veya Columbus takımadaları (İspanyolca: Archipiélago del Colón) olarak anıldılar.[6]
Adalar 1684'te İngiliz Korsan William Ambrosia Cowley ve 1793'te İngiliz kaptanı James Colnett tarafından haritalandı ve daha küçük adacıkların birçoğu için hala bu harite kullanılır. Adaların İspanyol isimleri zamanla değişime uğradı, ancak mevcut resmi isimler, büyük adaların çoğu için İngilizce olanlara yavaş yavaş evrildiler.[6]
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]
Adalar ekvatorda yer almasına rağmen, Humboldt Akıntısı sayesinde bu bölgelere soğuk su taşınır ve bu durum yıl boyunca sık sık çiselemelere yol açar. Hava koşulları, her 3 ila 7 yılda bir gerçekleşen El Niño olaylarından düzenli olarak etkilenmektedir. Bu olaylar, daha sıcak deniz yüzeyi sıcaklıklarına, deniz seviyesinin yükselmesine, artan dalga hareketliliğine ve denizdeki besin kaynaklarının azalmasına neden olur.[7] Bu döngü, yıllık yağış miktarını önemli ölçüde değiştirebilir. Örneğin, Charles Darwin İstasyonu'nda Mart 1969'da toplam yağış miktarı 2.490 mm (98 in) olarak kaydedilmişken, ertesi yıl Mart 1970'te bu miktar sadece 12 mm (0,47 in) olarak ölçülmüştür.
Yağış miktarları, adaların konumuna ve iki ana mevsim arasında geniş bir yelpazeye yayılır. Takımadalar genellikle tropikal savan iklimi ile yarı kurak iklimin bir karışımını tecrube eder ve kuzeybatıya doğru tropikal yağmur ormanı iklimine dönüşür. Haziran'dan Kasım'a kadar süren ve garúa olarak adlandırılan yağışlı mevsimde, denize yakın sıcaklık yaklaşık 22 °C (72 °F) civarındadır. Bu dönemde güneyden ve güneydoğudan sürekli serin bir rüzgar eser, gün boyunca sık sık çiseleyen yağmurlar (İspanyolca: garúa) görülür ve yoğun sis adaları kaplar. Aralık'tan Mayıs'a kadar süren sıcak mevsimde ise deniz ve hava sıcaklıkları ortalama 25 °C (77 °F) kadar yükselir, neredeyse hiç rüzgar esmez ve ancak ara sıra şiddetli sağanak yağışlar olurken güneş ışığı bolca görülür. Ayrıca, hava koşulları daha büyük adalarda yükseldikçe değişir.
Yükseklik arttıkça sıcaklık kademeli olarak düşerken, yamaçlardaki bulutlardan gelen nemin yoğunlaşması nedeniyle yağış miktarı artar. Genellikle daha ıslak yaylalar ve daha kuru ovalardan oluşan desen, büyük adalardaki bitki örtüsünü doğrudan etkiler. Yaylalarda bitki örtüsü genellikle yeşil, gür ya da yer yer tropikal ormanlıktır; ovalarda ise kurak ve yarı kurak bitki örtüsü hakimdir; burada birçok dikenli çalı, kaktüs ve volkanik kaya alanları bulunmaktadır. Bazı adalar belirli mevsimlerde diğerlerinin yağmur gölgesi altına girebilir. Örneğin Mart 1969'da Santa Cruz'un güney kıyısındaki Charles Darwin İstasyonu'nda yağış miktarı 2.490 mm (98 in) olarak ölçülmüşken, aynı ay yakındaki Baltra Adası'nda bu oran sadece 1.376 mm (54,2 in) idi. Bunun nedeni, Baltra'nın güneyden esen hakim rüzgarların etkisiyle Santa Cruz'un arkasında yer alması ve dolayısıyla Santa Cruz yaylalarında daha fazla nemin yoğunlaşmasıdır.
 San Cristóbal Adası, 1981–2010 normalleri iklimi 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Ara | |
| En yüksek sıcaklık (°C) | 29,2 | 30,3 | 30,5 | 30,2 | 29,2 | 27,6 | 26,4 | 25,6 | 25,7 | 26,0 | 27,0 | 27,8 | |
| Ortalama sıcaklık (°C) | 26,1 | 26,7 | 26,7 | 26,5 | 25,9 | 24,7 | 23,5 | 22,7 | 22,8 | 23,0 | 23,9 | 24,8 | |
| En düşük sıcaklık (°C) | 22,9 | 23,1 | 22,9 | 22,8 | 22,7 | 21,7 | 20,7 | 19,8 | 19,8 | 20,0 | 20,9 | 21,7 | |
| Ortalama yağışlı gün (≥ 0.1 mm) | 11 | 10 | 11 | 6 | 5 | 8 | 13 | 14 | 12 | 11 | 8 | 10 | |
| Su sıcaklığı (°C) | 83,4 | 107,4 | 106,3 | 94,9 | 41,9 | 32,5 | 18,8 | 9,8 | 7,6 | 11,0 | 12,6 | 51,5 | |
| Kaynak: Dünya Meteoroloji Örgütü[8] | |||||||||||||
Jeolojisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Volkanik aktivite Galápagos Adaları'nda en az 20 milyon yıldır, belki daha uzun süredir devam etmektedir. Doğuya doğru hareket eden (51 km/myr) Nazca plakası altındaki manto yükselmesi, adalar zincirinin ve deniz dağlarının altında üç kilometrelik bir platform oluşmasına yol açmıştır. Galápagos takımadaları dışında, bölgenin önemli tektonik özellikleri arasında, takımadalar ile (Nazca plakası ve Cocos plakasının sınırından 200 km (120 mi) kuzeyinde yer alan) Galápagos yayılma Merkezi (GSC) arasındaki kuzey Galápagos volkanik bölgesi yer alır. Bu yayılma merkezi, batıda Doğu Pasifik Yükselişi’ne, doğuda ise Cocos Ridge ve Carnegie Ridge tarafından sınırlanır. Ayrıca, Galápagos sıcak noktası, Doğu sıcak noktası güney, Pasifik Büyük Düşük Kesme Hızı (LLSVP) Bölgesi kuzey sınırında yer alır.[9][10][11]
Galápagos takımadaları, bazıları manto yükselmesinden, bazıları ise astonesferden olmak üzere muhtemeldir ki ince okyanus kabuğundan kaynaklı çok sayıda volkan ile ayırt edilir. GSC, ince litosferdeki yapısal zayıflıkları tetikleyerek Galápagos platformunun oluşmasına neden olmuştur. Özellikle Fernandina ve Isabela adaları bu zayıflıklar üzerine hizalanmıştır. Yüksek deformasyon oranına sahip olan adalar, patlamalardan önce belirgin bir yarık bölgesi/rift zonları ile ayrılmazlar. Sierra Negra'nın 1992 ve 1998 yılları arasında 240 cm (94 in)’lik bir yükselme yaşadığı, Fernandina'nın ise 2009’daki patlama öncesinde son olarak 90 cm (35 in) yükseldiği kaydedilmiştir. Galápagos adalarının diğer özellikleri arasında daha sık volkanik aralıklar, daha küçük volkan boyutları ve büyük kalderalar bulunur. Örneğin, Isabela Adası altı büyük volkan içerir: Ekvador, Wolf, Darwin, Alcedo, Sierra Negra ve Cerro Azul. Genel olarak, dokuz aktif yanardağ 1961 ile 2011 yılları arasında 24 kez patlama yaşamıştır. Bu volkanlar geniş ve düz olan şekilleriyle Hawaii Adaları'ndakilere benzer. Galápagos'un şekli, radyal ve çevresel çatlak örüntüsünden kaynaklanır; yanlarda radyal olup, kaldera zirvelerine yakın alanlarda çevreseldir. Çevresel çatlaklar kısa lav akışları yığınlarına yol açar.[12]
Takımadaların batısındaki volkanlar daha uzun ve genç olup gelişmiş kalderalara sahiptir ve genellikle Tholeiitik bazalttan oluşurlar. Doğudakiler daha kısa, daha yaşlı, kalderasız ve daha çeşitli bileşimlere sahiptir. Adaların batıdan doğuya yaşları sırasıyla: Fernandina için 0.05 milyon yıl, Isabela için 0.65 milyon yıl, Santiago için 1.10 milyon yıl, Santa Cruz için 1.7 milyon yıl, Santa Fe için 2.90 milyon yıl ve San Cristobal için 3.2 milyon yıldır. Sierra Negra ve Alcedo'daki kalderalar aktif fay hatlarına sahiptir. Sierra Negra'nın fay hattı, iki kilometre derinliğinde bir jeolojik sill/eşik ile ilişkilidir. Fernandina'daki kaldera ise 1968’de meydana gelen freatomagmatik patlama ile tarihteki en büyük bazaltik yanardağ çöküşlerinden birini yaşamıştır. Fernandina yanardağı 1790'dan beri oldukça aktif olup 1991, 1995, 2005 ve 2009 yıllarında patlamalar yaşanmış ve yüzeyi pek çok lav akışıyla kaplanmıştır. Batıdaki yanardağlarda bol sayıda tüf konisi bulunur.[11][12][13][14]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Puerto Ayora -
Santa Cruz -
Santa Cruz Dev Galapagos kaplumbağası -
Santa Cruz -
North Seymour -
North Seymour Island -
North Seymour -
Tortuga Bay, Santa Cruz -
Tortuga Bay, Santa Cruz -
Santa Cruz - Tortuga Bay Yürüyüş yolu Başlat -
Santa Cruz - Görünümünde Pasifik Okyanusu ile Tortuga Bay yolu Yürüyüş -
Santa Cruz Galapagos Adası Tortuga Bay Yürüyüş yolu sonu -
Santa Cruz Galapagos - Tortuga Bay -
Puerto Ayora
_-_Santa_Cruz_Island.jpeg)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Jackson (1993), s. 1.
- ^ "galápago", Diccionario de la Lengua Española [İspanyol Dili Sözlüğü] (İspanyolca), 23, Madrid: RAE, 2014
- ^ "Galapagos, n.", Oxford İngilizce Sözlük, Oxford: Oxford University Press, 2022.
- ^ Ortelius, Abraham (1570), "Americae sive Novi Orbis Nova Descriptio [Amerika'nın veya Yeni Dünya'nın Yeni Tanımı]", Theatrum Orbis Terrarum [Dünya Toprakları Tiyatrosu] (Latince), Antwerp: Gilles Coppens de Diest, Latince olarak yeniden basıldı ve daha sonra kopyaları bolca tercüme edildi.
- ^ Jackson (1993), s. 1.
- ^ a b c Perry (1984), s. 10.
- ^ Vinueza, L.; Branch, G.; Branch, M.; Bustamante, R. (2006). "Top-down herbivory and bottom-up El Niño effects on Galápagos rocky-shore communities". Ecological Monographs. 76 (1). s. 111–131. doi:10.1890/04-1957.
- ^ "San Cristobal-Galapagos". Dünya Meteoroloji Örgütü. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Mittlestaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Harpp, Karen; Graham, David (2014). Harpp, Karen; Mittelstaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Graham, David (Ed.). Introduction, in The Galapagos: A Natural Laboratory for the Earth Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. s. 1–3, 42. ISBN 9781118852415.
- ^ Harpp, Karen; Hall, Paul; Jackson, Matthew (2014). Harpp, Karen; Mittelstaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Graham, David (Ed.). Galapagos and Easter: A Tale of Two Hotspots, in The Galapagos: A Natural Laboratory for the Earth Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. s. 27–29. ISBN 9781118852415.
- ^ a b Geist, Dennis; Bergantz, George; Chadwick, William (2014). Harpp, Karen; Mittelstaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Graham, David (Ed.). Galapagos Magma Chambers, in The Galapagos: A Natural Laboratory for the Earth Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. s. 56–57. ISBN 9781118852415.
- ^ a b Poland, Michael (2014). Harpp, Karen; Mittelstaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Graham, David (Ed.). Contrasting Volcanism in Hawai'i and the Galapagos, in The Galapagos: A Natural Laboratory for the Earth Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. s. 5–21. ISBN 9781118852415.
- ^ Merlen, Godfrey (2014). Harpp, Karen; Mittelstaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Graham, David (Ed.). Plate Tectonics, Evolution, and the Survival of Species: A Modern Day Hotspot, in The Galapagos: A Natural Laboratory for the Earth Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. s. 122. ISBN 9781118852415.
- ^ Kurz, Mark; Rowland, Scott; Curtice, Joshua; Saal, Alberto; Naumann, Terry (2014). Harpp, Karen; Mittelstaedt, Eric; d'Ozouville, Noemi; Graham, David (Ed.). Eruption Rates for Fernandina Volcano: A New Chronology at the Galapagos Hotspot Center, in The Galapagos: A Natural Laboratory for the Earth Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc. s. 41–44, 49. ISBN 9781118852415.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Galapagos Islands". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.
- Black, Juan (1973). Galápagos, Archipiélago del Ecuador. (Quito, Ecuador). Comprehensive monograph by a former officer of Galápagos National Park, financed by the World Wildlife Fund and the Charles Darwin Foundation for the Galápagos Islands
- Grant, K. Thalia and Estes, Gregory B. (2009). Darwin in Galapagos: Footsteps to a New World. Princeton University Press, Princeton. [1] 25 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Heyerdahl, Thor; & Skjolsvold, Arne (1956). Archaeological Evidence of Pre-Spanish Visits to the Galápagos Islands, Memoirs 12, Society for American Archaeology.
- Müller, Bodo; & Stolt, Matthias (2003). Galápagos Die verwunschenen Inseln. (BLV). ISBN 3-86108-909-2.
- Quammen, David (1996). The Song of the Dodo. Touchstone, New York.
- Romero, Simon (4 Ekim 2009). "To Protect Galápagos, Ecuador Limits a Two-Legged Species" 7 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The New York Times.
- Perry, Roger (1972), The Galapagos Islands, New York: Dodd, Mead & Co, ISBN 978-0-396-06576-0.
- Perry, Roger (1984), "The Islands and Their History", Perry, Roger (Ed.), Key Environments: Galápagos, 355, Oxford: Pergamon Press, s. 1–14.
- Wittmer, Martgret (2013). Floreana: A Woman's Pilgrimage to the Galápagos. (Moyer Bell Limited). Memoir written by the matriarch of the first family to successfully inhabit Floreana, after settling there in 1932. 2013 paperback edition ISBN 978-1-55921-399-8 (originally published by the Travel Book Club in 1961)
- Jackson, Michael Hume (1993), Galapagos: A Natural History, Calgary: University of Calgary Press.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Parque Nacional Galápagos 13 Haziran 2002 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)(İspanyolca)
- Galapagos turları 28 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Galapagos 25 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Galapagos Adaları 29 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
