Srpska socijaldemokratska partija
Za modernu stranku, vidite članak Socijaldemokratska partija Srbije.
Srpska socijaldemokratska partija je bila politička partija levice koja je djelovala u Srbiji početkom 20. vijeka (od 1903. do 1919. godine).
Srpska socijaldemokratska partija je bila politički predstavnik radničke klase u nastajanju i važan korektiv, naročito u borbi za socijalno zakonodavstvo. Imajući u vidu etničku izmešanost Balkana, Srpska socijaldemokratska partija sledi ideju Balkanske federacije. Težeći modernizaciji Srbije, ona se, zajedno sa nekolicinom liberalnih poslanika u Narodnoj skupštini, i u svojoj štampi, suprotstavlja militarizaciji srpskog društva i ratovima na početku XX veka.[1]
Srpska socijaldemokratska partija je vodila doslednu antiratnu politiku i glasala protiv svih ratnih kredita u vreme Aneksione krize, Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata.[2] Ova partija je provodila antiratni program zasnovan na ideji klasne revolucije i ujedinjavanja naroda Balkana u konfederaciju. Socijaldemokratska partija Srbije ušla je u evropsku istoriju kao jedina koja je pred veliki rat glasala u parlamentu protiv ratnog budžeta.[3]
Srpska socijaldemokratska stranka se zalagala za opšte pravo glasa, uvođenje progresivnog poreza, smanjenje velikih troškova za vojsku i unapređenje privrede i prosvete.[4] SSDP je pod Tucovićevim vodstvom bila "jedna od najnaprednijih i najborbenijih radničkih stranaka u Evropi".[5]
Na Kongresu ujedinjenja, Srpska socijaldemokratska stranka je kolektivno pristupila Komunističkoj partiji Jugoslavije, koja se smatra njenom naslednicom.[6] Lideri SSDS Filip Filipović i Sima Marković nakon toga su postali generalni sekretari KPJ.
Srpska socijaldemokratska partija je nastala okupljanjem manjih socijalističkih i sindikalnih grupa, okupljenih oko lista "Radničke novine".[2] Osnovana je 2.8. 1903. godine u Beogradu, spajanjem organizacija radničkog pokreta koje su bile pod uticajem socijalista Svetozara Markovića, Vase Pelagića i ostalih.[7]
Prvi predsednik SSDP je bio Dragiša Lapčević. Većina predvodnika srpske socijalističke partije bili su iz Užica: pored Dragiše Lapčevića, još i Radovan Dragović, Dimitrije Tucović, Dušan Popović i mnogi drugi.[8] Kao ideološka podloga je poslužio Erfurtski program njemačke Socijaldemokratske partije. Aktivnost partije bila je usmerena na borbu za opšte pravo glasa, zakonodavstvo koje bi štitilo radnike i organizovanje štrajkova, koji su uticali na povećanje nadnica, skraćenje radnog vremena i bolje uslove rada.[2]
Ministar policije Stojan Protić je 1904. godine svojim policajcima poslao protivustavan raspis protiv socijalista, kojim se policiji nalaže da goni, hapsi, guši radnički pokret i zabranjuje socijalističke listove, nakon čega je usledila represija.[9]
Pod vodstvom Dimitrija Tucovića partija je prihvatila marksističku orijentaciju i izgradila se kao revolucionarna organizacija. SSDP je puno uložila u obrazovanje svojih članova, pokretanjem Socijalistiške biblioteke, Agitacione biblioteke, Socijalistiške knjižnice i raznih časopisa ("Život", "Borba", "Budućnost", "Jednakost"). SSDP bila je naročito jaka u novinarskim krugovima.[2] Na međunarodnom planu, SSPS je bila članica Druge Internacionale.[10] Njeni predstavnici su imali veliki ugled u evropskim socijaldemokratskih krugovima.
Tucović se umjesto širenja Srbije zalagao za stvaranje velike Balkanske federacije koja bi bila "politička i ekonomska zajednica svih naroda na Balkanu, na osnovici pune demokratije i potpune jednakosti".[11] Iz tih razloga SSDS se razišla s austrijskim socijaldemokratima koji su podržavali aneksiju Bosne i Hercegovine 1908. godine.
Početkom marta 1909. godine, tadašnji prestolonaslednik Đorđe Karađorđević je prebio na smrt svog poslužitelja Stevana Kolakovića. Režimska štampa je pokušala da zataška zločin nazivajući ga „tajanstveno ubistvo", ali su srpski socijaldemokrati preko Radničkih novina započeli upornu kampanju, zahtevajući da se zločin kazni.[12] Ovaj događaj je izazvao veliku buru, pa je Đorđe 27. marta 1909. godine bio primoran da se odrekne prestola u korist mlađeg brata Aleksandra. U Srbiji se govorilo da „Radničke novine" izazvaše pad prestolonaslednikov. Ova afera koju je socijalna demokratija otkrila i iznela javnosti uspela je da kod najširih masa kompromituje ne samo Đorđa, nego presto i monarhiju uopšte i ojača raspoloženje za republiku.[13]
22. avgusta 1911. godine užički socijalisti su zakazali veliki zbor zbog neprovođenja Zakona o radnjama. Po ulicama i kafanama stajali su plakati na kojima je pisalo: “Ako vlasnici produže i dalje sa nepoštovanjem Zakona o radnjama, ako ga budu i dalje gazili, radnička klasa će biti jednoga dana prinuđena da se motkom u ruci rastera tu razbojničku družinu!”. Veliki radnički zbor je održan na pijaci u centru, pred zgradom Gimnazije. U ime Glavne partijske uprave i Glavnog radničkog saveza, na zboru je govorio Triša Kaclerović, kojeg je sa velikim interesovanjem slušala okupljena masa radnika.[14] Na osnovu diskusije socijaldemokratskih poslanika u Narodnoj skupštini, Dragiše Lapčevića i Triše Kaclerovića, može se zaključiti da su aprilski izbori 1912. godine u Užicu protekli u uslovima policijskog pritiska, korupcije i falsifikovanja izbornih rezultata.[4]
1912. i 1913. godine srpski socijaldemokrati su se iz principijelnih razloga protivili balkanskim ratovima. U Skupštini Kraljevine Srbije SSDS je imala dva poslanika. U predvečerje balkanskih ratova SSDS se oštro suprotstavljala velikosrpskim planovima za širenje Srbije na Albaniju i Makedoniju. Posebno se to izrazilo u kritici ratnih ciljeva Srbije u prvom balkanskom ratu, koji su ocenjeni kao osvajački, a ne oslobodilački.[15] Kapitalni značaj u tom pogledu ima knjiga Dimitrija Tucovića Srbija i Arbanija: jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije. Srpski socijaldemokrati su smatrali da se balkanski rat mogao pravdati jedino slamanjem otomanskog feudalizma i nacionalnim oslobođenjem balkanskih naroda, "ali je on izneverio očekivanja u odnosu na Albaniju i Makedoniju".[16]
Srpski socijaldemokrati su posebno bili protiv srpskog osvajanja Albanije:
Nikada ona metafora iz Jevanđelja o glasu vapijućeg u pustinji nije imala tačnije primene negoli za našu Partiju, koja je kričala protiv varvarske politike koja se vodi prema arbanskome narodu.[17]
Uoči prvog svetskog rata 1914. godine, socijaldemokratski poslanici su bili jedini, ne samo u Srbiji, nego i u cijeloj Evropi, koji su odbili dati glas za ratne kredite na početku prvog svjetskog rata. Oni su smatrali da nas je u rat gurnulo "bezumlje neodgovornih šovinista u mundiru i civilu":
Eto u kakav ambis nas je gurnulo bezumlje neodgovornih šovinista u mundiru i civilu, ako je istina ono što austrijska vlada tvrdi: ako je istina da su oni ovde u Beogradu skovali atentat na Franca Ferdinanda! Nisu ta gospoda iz takozvane Narodne Odbrane i oko Narodne Odbrane, iz Crne Ruke i oko Ruke izvršili samo atentat na Franca Ferdinanda: izvršili su oni jedan mnogo crnji i strasniji atentat, atentat na srpski narod, koji sad ima da ispašta za njihovo bezumlje![18]
– Radničke novine od 14. jula 1914.
Prvi svetski rat prekinuo je rad SSDP jer je najveći deo članstva i rukovodstva mobilisan.[2] U toku Prvog svetskog rata upućen je 1917. godine Memorandum Socijaldemokratske stranke svetskim državama o genocidu i strahotama srpskog naroda pod austrougarskom i bugarskom okupacijom.[19]
Posle završetka Prvog svetskog rata, Srpska socijaldemokratska partija obnovila je svoj rad u novonastaloj Kraljevini SHS i zalagala se za ujedinjenje svih socijaldemokratskih stranaka. U januaru 1919. godine rukovodstva socijaldemokratskih partija Srbije i Bosne i Hercegovine iznela su inicijativu za ujedinjenje radničkog pokreta (partija i sindikata) na platformi klasne borbe. Prihvativši mandat da sazove kongres za stvaranje Jugoslovenske socijalne demokratije, Uprava SSDS objavila je početkom februara 1919. godine da na kongresu mogu učestvovati samo one organizacije i pojedinci koji su za klasnu borbu, odnosno koji su za napuštanje klasnu saradnju sa buržoazijom.
Na Kongresu ujedinjenja levice u Beogradu 1919. godine, Srpska socijaldemokratska stranka je kolektivno pristupila novoj Socijalističkoj radničkoj partiji Jugoslavije (komunista), koja će kasnije postata Komunistička partija Jugoslavije.[6] Lideri SSDS Filip Filipović i Sima Marković nakon toga su postali generalni sekretari KPJ.
Neki socijaldemokrati, poput Dragiše Lapčevića, su u posleratnom periodu odbili da se priključe komunistima.[20]
- Dimitrije Tucović
- Dragiša Lapčević
- Triša Kaclerović
- Kosta Novaković
- Radovan Dragović
- Filip Filipović
- Dušan Popović
- Miodrag Jeremić
- Sima Marković
- ↑ Latinka Perović, O istoriografiji i istoriji levice u Srbiji
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 „Od Srpske socijaldemokratske partije do Socijaldemokratske partije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-13. Pristupljeno 2009-12-17.
- ↑ Antiratne i mirovne ideje u istoriji Srbije i antiratni pokreti do 2000. godine
- ↑ 4,0 4,1 „Građanske partije (1903-1912)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-10. Pristupljeno 2012-03-30.
- ↑ Opća enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda. Zagreb. 1981. sv 7. str. 610.
- ↑ 6,0 6,1 http://books.google.rs/books?id=857cMqogQY4C&pg=PA129&lpg=PA129&dq=Wreckage+or+Recovery:+A+Tale+of+Two+Parties&source=bl&ots=yTGYMN5o-Z&sig=urPuLJpzibFZy-SIa5tWOLC2oDM&hl=en&sa=X&ei=LPbQU-mWMKGc0QWW6IHQDA&ved=0CC8Q6AEwAg#v=onepage&q=Wreckage%20or%20Recovery%3A%20A%20Tale%20of%20Two%20Parties&f=false
- ↑ Enciklopedija Jugoslavije (knjiga sedma), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1968.
- ↑ „UŽIČKI MARKSISTI I POLITIČKI MISLIOCI”. Arhivirano iz originala na datum 2011-06-28. Pristupljeno 2009-12-16.
- ↑ Radovan Dragović, Raspis protiv socijalista
- ↑ „Spomenici na točkove”. Arhivirano iz originala na datum 2008-10-21. Pristupljeno 2009-12-17.
- ↑ D. Tucović, Srbija i Arbanija, 118.
- ↑ Kralj je ubica!
- ↑ Početak kraja monarhije
- ↑ „Period jačanja radničkog pokreta (1909-1914)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2012-03-30.
- ↑ Dimitrije Bogdanovnić, Knjiga o Kosovu[mrtav link]
- ↑ Istorija srp. naroda VI/1, 190 (D. Đorđević).
- ↑ Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine[mrtav link] (str. 131)
- ↑ "Rezultati šovinističke politike", Radničke novine, 14. jul 1914.
- ↑ Milovan Cvetković STRADANJE LESKOVČANA U PRVOM SVETSKOM RATU
- ↑ „Socijaldemokratska tradicija Srbije”. Yurope.com. Pristupljeno 18. 04. 2012.
- Srpska socijaldemokratska partija (knjiga prva), Nolit, Beograd, 1966.
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga sedma), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1968.
