حجۃ الوداع

مضامین بسلسلہ اسلامی انبیاء
معلومات
قرآن وچ تذکرہ آدم علیہ السلام - ادریس علیہ السلام - نوح علیہ السلام - ہود علیہ السلام - صالح علیہ السلام - ابراہیم علیہ السلام - لوط علیہ السلام - اسماعیل علیہ السلام - اسحاق علیہ السلام - یعقوب علیہ السلام - یوسف علیہ السلام - ایوب علیہ السلام - ذو الکفل علیہ السلام - شعيب علیہ السلام - موسیٰ علیہ السلام - ہارون علیہ السلام - داؤد علیہ السلام - سلیمان علیہ السلام - یونس علیہ السلام - الیاس علیہ السلام - الیسع علیہ السلام - زکریا علیہ السلام - یحییٰ علیہ السلام - عیسیٰ علیہ السلام - محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم -
اہ‏م واقعات دیکھو: قصص الانبیاء (بستی والے) مکی زندگی ہجرت مدینہ محمد مدینہ وچ فتح مکہ محمد فتح مکہ دے بعد حجۃ الوداع
منسوب معجزات اعجاز قرآن معراج شق القمر باقیات محمد مسجد نبوی
نظریات ابراہیمی انبیاء
◈ ◈

10 ہجری۔ 631ء حِجَّۃُ الوَداع پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے آخری حج نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ آپ نے مختلف اسلامی مناطق تو‏ں آئے ہوئے مسلماناں تو‏ں وداع فرمایا سی ۔ رسول اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ ہجرت دے بعد عمرہ دی نیت تو‏ں تن تے حج دی نیت تو‏ں صرف اک دفعہ یعنی رحلت تو‏ں کچھ عرصہ پہلے مکہ دا سفر فرمایا۔

شیعاں دے مطابق پیغمبراکرمؐ نے اس سفر تو‏ں واپسی اُتے خدا دے حکم تو‏ں غدیر خم دے مقام اُتے حضرت علیؑ دی امامت تے ولایت دا اعلان فرمایا تے اوتھ‏ے موجود تمام مسلماناں تو‏ں حضرت علیؑ دی بیعت کرنے دا حکم دتا اس بنا اُتے ایہ حج شیعہ تاریخ وچ اک اہ‏م واقعہ شمار ہُندا ا‏‏ے۔

اس حج دا دوسرا نام حِجَّۃُالبَلاغ اے کیونکہ اس سفر تو‏ں واپسی دے وقت رسول اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے آیت تبلیغ نازل ہوئی۔ اسی طرح اسنو‏ں حِجَّۃُالاسلام وی کہیا جاندا اے کیونکہ ایہ واحد حج اے جسنو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسلامی معاشرے دی قیام دے بعد اسلامی احکم دے تحت ادا فرمایا سی ۔

حج دا ارادہ

اسلام پورے عرب وچ پھیل چکيا سی ۔ یدے بعد دیگرے تقریباً سبھی قبائل مشرف بہ اسلام ہو چدے سن ۔ انہاں حالات وچ اللہ تعالٰی دی طرف تو‏ں سورۃ فتح نازل ہوئی جس وچ آنحضرتصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اشارۃً آگاہ کیتا گیا سی کہ آپ دا کم ہن مکمل ہو گیا اے چنانچہ آپ نے وصال تو‏ں پہلے تعلیمات اسلامیہ نو‏‏ں سارے عرب تک پہنچانے دے لیے حج دا ارادہ فرمایا۔ مدینہ وچ اعلان فرما دتا گیا کہ اس مرتبہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خود حج دی قیادت فرمائاں گے۔ اس لیے تمام عرب تو‏ں مسلما‏ن اُس وچ شریک ہون۔ اطراف عرب تو‏ں مسلماناں دی اک کثیر تعداد اس شرف نو‏‏ں حاصل کرنے دی خاطر مدینہ پہنچی۔ ذوالحلیفہ دے مقام اُتے احرام باَنھّا گیا تو لبیک لبیک دی آواز تو‏ں فضا گونج اٹھی تے فرزندانِ توحید دا ٹھاٹھاں ماردا ہويا سمندر حج بیت اللہ دی غرض تو‏ں مکہ معظمہ دی طرف روانہ ہويا۔

نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ہر مرحلہ دے مناسک تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں آگاہ کیتا حج دی رسومات وچو‏ں جو مشرکانہ رسوم باقی سن ختم کر دتی گئياں تے صدیاں دے بعد خالص ابراہیمی سنت دے مطابق فریضہ حج ادا کیتا گیا۔ آپ نے مقام سرف وچ قیام فرمایا۔ مقام ابراہیم وچ دو رکعت نماز پڑھی تے اس دے بعد تعلیمات اسلامیہ نو‏‏ں لوگاں دے سامنے پیش فرمایا۔ توحید و قدرت الٰہی دا اعلان آپ نے کوہ صفا اُتے چڑھ کے فرمایا:

’’ خدا دے سوا کوئی اقتدار اعلٰی دا حامل تے لائق پرستش و بندگی نئيں۔ اس دا کوئی شریک نئيں۔ اس دے لیے سلطنت ملک تے حمد اے اوہ ماردا اے تے جلاندا ا‏‏ے۔ اوہ تمام چیزاں اُتے قادر ا‏‏ے۔ کوئی خدا نئيں مگر اوہ اکیلا۔ خدا نے اپنا وعدہ پورا فرمایا تے اپنے بندے دی مدد کیتی تے اکیلے تمام قبائل نو‏‏ں شکست دتی۔‘‘

کوہ صفا دے بع دآپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کوہ مروہ اُتے مناسک حج طواف و سعی ادا کیتے تے 8 ذوالحجہ نو‏‏ں مقام منٰی وچ قیام فرمایا۔

آیت تبلیغ

يَا أَيُّہَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَہُ وَاللّہُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّہَ لاَ يَہْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ
ترجمہ: اے پیغمبر ! جو اللہ دی طرف تو‏ں آپ اُتے اتاریا گیا اے، اسنو‏ں پہنچیا دیجئے تے جے آپ نے ایسا نہ کیتا تو اس دا کچھ پیغام پہنچایا ہی نئيں تے اللہ لوگاں تو‏ں آپ دی حفاظت کرے گا، بلاشبہ اللہ کافراں نو‏‏ں منزل تک نئيں پہنچایا کردا۔

سورہ مائدہ آیت 67۔

اکمال دین تے اتمام نعمت

الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْہُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً
ترجمہ: اج کافر لوگ تواڈے دین دی طرف تو‏ں نااُمید ہو گئے نيں تو انہاں تو‏ں نہ ڈرو تے میرے تو‏ں ڈرو۔ اج ميں تواڈے دین نو‏‏ں کامل کر دتا تے تساں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے تواڈے لئے اسلام نو‏‏ں بحیثیت دین دے پسند کر لیا۔

سورہ مائدہ آیت 3۔

سفر دا آغاز

اعلان حجّ

وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالاً وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ترجمہ: تے لوگاں وچ حج دا اعلان کر دو تو اوہ آن گے تواڈی آواز اُتے پیادہ پا تے ہر لاغر سواری اُتے کہ آن گئیاں (اوہ سواریاں) ہر دور دراز راستے توں۔

سورہ حج آیت 27۔

معاویہ بن عمار دی اک مفصل حدیث وچ آیا اے کہ امام جعفر صادق(ع) نے فرمایا: رسول اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہجرت دے بعد 10 سال مدینہ وچ مقیم رہے تے حج دے لئے نئيں گئے لیکن جدو‏ں اعلان حج دی آیت: وَأَذِّنْ فِى النّاسِ بِالْحَجِّ(ترجمہ: تے لوگاں وچ حج دا اعلان کر دو) نازل ہوئی تو آپؐ نے اعلان کیتا کہ امسال حج دے لئے مکہ جان گے۔ مدینہ دے باشندے تے بادیہ نشین سب مدینہ وچ جمع ہوئے تاکہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال حج ادا کرن۔ سنہ 10 ہجری دے ماہ ذوالقعدۃ الحرام دے چار دن باقی سن جدو‏ں آپؐ مکہ روانہ ہوئے۔

اہل سنت دی کتب وچ اے کہ رسول اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ذوالْحُلَیفہ دی میقات وچ اک رات گذاری تے مکہ دی طرف روانہ ہوئے۔۔ اُتے امام صادق(ع) دے مطابق آپؐ میقات پہنچے تو اسی دن محرِم ہوئے تے میقات وچ ٹہرے بغیر مکہ روانہ ہوئے۔

حج دے اعلان عام دے بعد مہاجرین تے انصار تے حتی کہ مکہ دے اطراف تے یمن دے عوام مکہ روانہ ہوئے تاکہ اعمال حج نو‏‏ں براہ راست رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سیکھ لاں تے آپؐ دے پہلے باضابطہ حج وچ آپؐ دے نال رہیاں۔ تے پھر آپؐ نے ایہ اشارے وی دیئے سن کہ ایہ آپؐ دا آخری حج اے چنانچہ مسلما‏ن دوہرے اشتیاق دے نال حج دے لئے روانہ ہوئے سن ۔ اک لکھ ویہہ ہزار افراد (تے بعض روایات دے مطابق اس تو‏ں وی زیادہ) مسلماناں نے مراسمات حج وچ شرکت کيتی؛ ستر ہزار افراد مدینہ تو‏ں حج وچ شرکت کرنے دے لئے مکہ روانہ ہوئے سن تے لبیک کہنے والے مدینہ تو‏ں مکہ تک متصل ہوچدے سن ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ تو‏ں روانہ ہونے والے حجاج دے ہمراہ 10 دن دے بعد مکہ پہنچے۔

اميرالمؤمنين(ع) جو دعوت اسلام تے خمس و زکٰوۃ تے جزیہ وصول کرنے دے لئے نجران تے یمن گئے سن یمن دے بارہ ہزار مسلماناں دے لئے حج بجا لانے دے لئے مکہ پہنچے۔

امام علی(ع)، ـ جو اک جماعت دے نال یمن تو‏ں آئے سن ـ مکہ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں آملے۔۔

مناسک حج دی تعلیم

میقات وچ آپؐ نے لوگاں نو‏‏ں آدابِ احرام سکھائے۔ آپؐ نے ابتداء وچ غسل کیتا تے حج قِران دے لئے احرام باَنھّا۔۔ آپؐ دا احرام یمن دے بنے ہوئے سوندی کپڑے دے دو انہاں سلے ٹکڑاں اُتے مشتمل سی جس وچ وصال دے بعد آپ نو‏‏ں کفن دتا گیا، اس دے بعد آپؐ نے نماز ظہر مسجد شجرہ وچ ادا کيتی تے اس دے بعد اس اونٹھ دی کوہان اُتے اک نشان لگایا جو آپؐ قربانی دے لئے اپنے نال مکہ لے جارہے سن ۔۔

بعد وچ انہاں مقامات اُتے مسلماناں نے کئی مساجد تعمیر کيتیاں جتھ‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نماز ادا کيتی سی یا آرام دے لئے ٹہرے سن ۔۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مکہ دے قریب "ذی طُوٰى"، دے مقام اُتے اک رات آرام کیتا تے چار ذوالحجۃ الحرام دی شام نو‏‏ں مکہ پہنچے۔

اعمال حج

مفصل مضمون: اعمال حج

طواف تے نماز

طواف

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَہُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَہُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ
ترجمہ: پھر اوہ اپنے جسم دی کثافت دور کرن تے اپنی نذراں پوری کرن تے اس قدیم گھر دا طواف کرن۔

سورہ حج، آیت 29۔

اگلے روز رسول اکرمؐ باب بنی شیبہ تو‏ں مسجد الحرام وچ داخل ہوئے۔ تے کعبہ دی طرف چلے گئے تے حجر الأسود اُتے ہتھ پھیرا (تے اصطلاحاً استلام حجر دا عمل انجام دتا) تے اس دے بعد کعبہ دا طواف کیتا۔ پیغمبر اکرمؐ نے اونٹھ اُتے سوار ہوکر طواف کیتا۔ تے طواف دے آخر وچ حجر الأسود اُتے ہتھ پھیرا تے اس دا بوسہ لیا تے طویل مدت تک گریہ کیتا، اس دے بعد مقام ابراہیم دی پشت اُتے دو رکعت نماز طواف ادا کيتی۔۔

سعی

صفا تے مروہ

إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَۃَ مِن شَعَآئِرِ اللّہِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْہِ أَن يَطَّوَّفَ بِہِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللّہَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ
ترجمہ: بلاشبہ صفا و مروہ اللہ دی نشانیاں وچو‏ں نيں تو جو شخص خانہ کعبہ دا حج یا عمرہ بجا لیائے اس اُتے کوئی گناہ نئيں ہوئے گا کہ اوہ انہاں دونے دا چکر لگیا لے تے جو شوق و رغبت دے نال کچھ نیکی کرے تو اللہ قدر دان اے، جاننے والا۔

سورہ بقرہ آیت 158۔

نماز دے بعد آپؐ نے زمزم دے کنويں تو‏ں پانی پیتا تے کوہ صفا دی طرف گئے۔ تے فرمایا کہ چونکہ خداوند متعال نے پہلے صفا دا ذکر کیتا اے اسيں صفا تے مروہ دے درمیان سعی دا آغاز صفا تو‏ں کردے نيں۔ کوہ صفا اُتے مستقر ہوئے تو کعبہ دے رکن یمانى دی طرف رخ کیتا تے کافی دیر تک ذکر و ثنائے پروردگار وچ مصروف رہ‏ے، تے اس دے بعد صفا تو‏ں مروہ دی طرف روانہ ہوئے۔ کچھ راستہ رمل کردے تے ﴿دلکی چال) چلے مروہ پہنچے تو ردے تے دعا پڑھی۔ ظاہراً آپؐ نے ایہ راستہ سوار ہوکر طے کیتا ا‏‏ے۔۔

مِنٰی و عرفات دی طرف روانگی

اٹھ ذوالحجہ نو‏‏ں غروب آفتاب دے وقت رسول اکرمؐ مسلماناں دے نال مِنٰی دی طرف روانہ ہوئے تے رات اوتھے بسر دی تے نو ذوالحجہ دی صبح عرفات دی طرف روانہ ہوئے۔ قافلہ عرفات دے قریب نَمِرَہ (وادى عُرَنہ) دے مقام اُتے پہنچیا، تے اوتھے رکا تے مسلماناں نے خیمے نصب کيتے تے رسول خداؐ نے اپنا تاریخی خطبہ ینيں دتا؛ رسول خداؐ دا قافلہ اس دے بعد عرفات پہنچیا تے اوتھے توقف کیتا تے غروب آفتاب تک ذکر الہی تے دعا وچ مصروف رہیا۔۔۔۔۔

اک روایت دے مطابق امام صادق(ع)، عید غدیر، یعنى اٹھارہ ذوالحجہ، جمعہ دا دن سی ۔ اس روایت دے مطابق عرفات وچ آپؐ دے وقوف دی تاریخ نو ذوالحجۃ الحرام سی ؛ لیکن اہل سنّت مورخ سیوطی نے خلیفہ دوم تو‏ں نقل کیتا اے کہ حجۃ الوداع دے موقع اُتے وقوف عرفات جمعہ دے دن سی ۔ الزحیلی نے وی لکھیا اے کہ صحیحین تو‏ں ثابت اے کہ جس عرفہ دے روز نبیؐ نے عرفات وچ وقوف کیتا، اوہ روز جمعہ سی ۔

مشعر (مزدلفہ) وچ وقوف

عرفات و مشعر (مزدلفہ)

فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُواْ اللّہَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوہُ كَمَا ہَدَاكُمْ وَإِن كُنتُم مِّن قَبْلِہِ لَمِنَ الضَّآلِّينَ
ترجمہ: جدو‏ں عرفات تو‏ں روانہ ہو تو مشعر الحرام دے حدود وچ اللہ نو‏‏ں یاد کرو تے اس دے ذکر وچ مشغول ہو جس طرح اوہ تواناں راہ پرلیایا، حالانکہ تساں اس دے پہلے بہکے ہوئیاں وچ سن ۔

سورہ بقرہ، آیت 198۔

غروب آفتاب دے وقت رسول اکرمؐ اونٹھ اُتے سوار ہوئے تے مزدلفہ (مشعرالحرام) دی طرف روانہ ہوئے۔۔ تے مسلماناں نو‏‏ں ہدایت دی کہ عرفات تو‏ں مشعرالحرام تک دا راستہ آہستگی تو‏ں طے کرن۔۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ|حضرت محمدؐ]] نے مشعرالحرام دے مناسب مقام اُتے مغرب تے عشاء دی نمازاں اک نال ادا کاں تے تھوڑا سا آرام کیتا۔ سحر دے وقت عبادت تے ذکر پروردگار وچ مصروف ہوئے جو موسم حج دے لئے اللہ دے مؤکد احکم وچو‏ں ا‏‏ے۔

کنکریاں پھینکنا

طلوع آفتاب دے نال ہی آپؐ منٰی دی طرف روانہ ہوئے تے سیدھے وڈے شیطان گئے تے اوہدی طرف ست کنکریاں پھینک دتیاں۔۔

قربانی

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دے بعد قربانگاہ (مسلخ) تشریف لے گئے تے اس اونٹھ دی قربانی دی جو آپؐ مدینہ تو‏ں نال لیائے سن ، تیس تو‏ں ودھ اونٹھ حضرت علی(ع) نو‏‏ں دیئے کہ اپنی طرف تو‏ں قربان کرداں تے خود 60 تو‏ں ودھ اونٹھاں دی قربانی دت‏ی۔ انہاں دونے نے اپنی قربانی دا تھوڑا سا گوشت خود تناول فرمایا تے باقی گوشت بطور صدقہ دتا۔۔۔

اس دے بعد آپؐ نے عبداللہ بن حراثہ (یا حارثہ) تو‏ں اپنے سر مبارک دے بال منڈوائے۔ تے آپؐ اپنے ذا‏تی فرائض انجام دینے تے اعمال حج دے بارے وچ لوگاں دے سوالات دا جواب دینے دے بعد، مکہ تشریف فرما ہوئے تے کعبہ دا طواف کیتا تے نماز ظہر مسجد الحرام وچ ادا کيتی،۔ تے اس دے بعد منٰی دی طرف پلٹ گئے تے تیسرے دن تک (ایام تشریق دے دوران) اوتھے قیام کیتا تے رمىِ جمرہ دے بعد منٰی تو‏ں خارج ہوئے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صفا تے مروہ دے درمیان سعی کرنے دے بعد حج تمتع ـ جو عمرہ تے حج اُتے مشتمل اے ـ دے احکم مسلماناں دے سکھا دیئے۔ جدو‏ں کہ اس وقت تک مسلما‏ن احکم حج وچ صرف حج اِفراد تے حجِ قِران تو‏ں واقف سن تے ایام حج وچ عمرہ نو‏‏ں ناجائز سمجھدے سن، اسی بنا اُتے "بعض مسلماناں" نے اس حکم نو‏‏ں "بمشکل" قبول کیتا!۔

اس سفر دی خصوصیات

خطبہ خیف

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
نصراللہ عبد اسمع مقالتي فوعاہا وحفظہا وبلغہا من لم يسمعہا، فرب حامل فقہ غير فقيہ ورب حامل فقہ إلي من ہو أفقہ منہ
ترجمہ: خدا مدد کرے اوہدی جو میری گلاں سن کر یاد رکھے تے انہاں لوگاں نو‏‏ں وی سنائے جنہاں نے نئيں سنیاں؛ کتنے نيں اوہ جو [فقہ]] دے حامل نيں لیکن خود فقیہ نئيں نيں؛ کتنے نيں اوہ جو فقہ دے حامل نيں تے اسنو‏ں ایسے لوگاں دی طرف لے ک‏ے جاندے نيں جو انہاں فقیہ تر نيں۔

کلینی، الکافی، ج1 ص403 و 403۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مکہ وچ داخلے تو‏ں اٹھ ذوالحجہ تک کسی گھر وچ قیام نئيں کیتا بلکہ مکہ دے باہر اَبْطَح (بَطحاء) دے مقام اُتے اک خیمے وچ قیام پذیر رہ‏‏ے۔۔

اس سفر وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے یمن دے بنے ہوئے کپڑیاں دا پردہ بنا ک‏ے کعبہ اُتے لٹکایا۔۔۔

خطبۃ الودع

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: خطبہ حجۃ الوداع

خطبہ حجۃ الودع دی اہمیت

1۔ ایہ خطبہ تمام دینی تعلیمات دا نچوڑ ا‏‏ے۔ اس دا نقطہ آغاز اللہ تے اس دے بندے دے درمیان صحیح تعلق دی وضاحت کردا اے تے بھلائی دی تلقین کردا ا‏‏ے۔

2۔ خطبہ حجۃ الوداع اسلام دے معاشرتی نظام دی بنیاداں مہیا کردا ا‏‏ے۔ معاشرتی مساوات، نسلی تفاخر دا خاتمہ، عورتاں دے حقوق، غلاماں دے نال حسن سلوک اک دوسرے دے جان و مال تے عزت دا احترام، ایہی اوہ بنیاداں نيں جنہاں اُتے اسلام دا معاشرتی نظام ترتیب پاندا ا‏‏ے۔

3۔ اس خطبہ نے معاشی عدم توازن دا راستہ بند کرنے دے لیے سود نو‏‏ں حرام قرار دتا کیونکہ سود سرمایہ دار طبقہ نو‏‏ں محفوظ طریقہ تو‏ں دولت جمع کرنے دے مواقع فراہ‏م کردا اے تے انہاں دی تمام افائش دولت سودی سرمائے دے حصول ہی دی وجہ تو‏ں ہُندی ا‏‏ے۔

4۔ اس خطبہ نے بوہت سارے اہ‏م قانونی اصول متعین کیتے نيں۔ مثلاً انفرادی ذمہ داری دا اصول وراثت دے بارے وچ ہدایت ۔

5۔ سیاسی طور اُتے خطبہ اسلام دے منشور دی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ دنیا بھر نو‏‏ں اس خطبہ دے ذریعہ دسیا گیا کہ اسلامی حکومت کن اصولاں دی بنیاد اُتے تشکیل پائے گی۔ تے انہاں اصولاں اُتے تعمیر ہونے والا ایہ نظام انسانیت دے لیے رحمت ثابت ہوئے گا۔ اسی بنا اُتے ڈاکٹر حمید اللہ نے اسنو‏ں انسانیت دا منشور اعظم قرار دتا ا‏‏ے۔

6۔ ایہ ساڈے محبوب نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا آخری پیغام اے تے اس وچ اسيں ہی مخاطب بنائے گئے نيں۔ اوہدی نوعیت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وصیت کيتی سی ا‏‏ے۔ اس دے اک اک بول اُتے حضور نے درد بھرے انداز تو‏ں آواز بلند دی ا‏‏ے۔ کہ ميں نے گل پہنچیا دی اے لہٰذا لازم اے کہ اسنو‏ں پڑھ کر ساڈی روحاں چونک جان۔ ساڈے جذبے جاگ اٹھاں۔ ساڈے دل دھڑکنے لگاں۔ تے اہ‏م اپنی ہن تک دی روش اُتے نادم ہو ک‏ے تے کافرانہ نظاماں دی مرعوبیت نو‏‏ں قلاوہ گردناں تو‏ں کڈ کر محسن انسانیت دا دامن سی م لاں۔ اس لحاظ تو‏ں ایہ اک دعوت انقلاب ا‏‏ے۔

خطبہ خیف

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
ثلاث لا يغل عليہن قلب امريء مسلم: إخلاص العمل للہ والنصيحہ لأئمۃ المسلمين واللزوم لجماعتہم
ترجمہ: تن چیزاں نيں جو مسلما‏ن شخص دا دل انہاں دی نسبت خیانت نہيں کردا۔ 1۔ عمل نو‏‏ں اخلاص دے نال اللہ دے لئے انجام دینا تے تمام امور وچ توحید و یکتا پرستی نو‏‏ں مقدم رکھنا، 2۔ ائمۂ مسلمین دی خیرخواہی کرنا، انہاں تو‏ں تعلق استوار رکھنا، انہاں نو‏ں اپنے نال شریک کرنا، واقعات دی صحیح خبر رسانی کرنا، مکمل راہنمائی لینا تے راہنمائی اُتے درست عمل کرنا، 3۔ مؤمنین دے نال ہمہ جہت اتحاد دا تحفظ کرنا، انہاں دی جماعت تو‏ں جدا نہ ہونا۔

کلینی، الکافی، ج1 ص403 و 403۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اہلیان مکہ تے اوتھ‏ے دے مجاورین نو‏‏ں ہدایت دی کہ مَطاف، حجرالأسود، مقام ابراہیم(ع)، ہور نماز جماعت دی صف اول نو‏‏ں 10 ذوالقعدہ تو‏ں [ایام حج دے اخر تک] حجاج دے لئے مختص کیتا کرن۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے سابقین (مؤمنین) دی مانند حجاج نو‏‏ں اطعام کیتا تے کھانا کھلیایا۔

مروی اے کہ منٰی دے مقام اُتے واقع مسجد خیف وچ وی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ وی اک مختصر سا خطبہ دتا۔۔۔

مسجد خیف وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہ‏م نکات:

خدا مدد کرے اوہدی جو :

• میری گلاں سن کر یاد رکھن،
• میری گلاں انہاں تک پہنچائاں جنہاں نے میرا کلام نئيں سنیا۔
• کتنے زيادہ نيں اوہ فقیہ جو فقہ دے حامل نيں مگر تے انہاں لوگاں نو‏‏ں وی سنائے جنہاں نے نئيں سنیاں؛ کتنے نيں اوہ جو [فقہ]] دے حامل نيں لیکن خود فقیہ نئيں نيں؛ تے
• کتنے زیادہ نيں اوہ جو فقہ تے سمجھ بوجھ لے ک‏ے انہاں نو‏‏ں سناندے نيں تے سکھانے دی کوشش کردے نيں جو انہاں تو‏ں کدرے زیادہ وڈے فقیہ نيں!!

تین چیزاں ایسی نيں:

• عمل نو‏‏ں اخلاص دے نال اللہ دے لئے انجام دینا تے تمام امور وچ توحید و یکتا پرستی نو‏‏ں مقدم رکھنا،
• ائمۂ مسلمین دی خیرخواہی کرنا، انہاں تو‏ں تعلق استوار رکھنا، انہاں نو‏ں اپنے نال شریک کرنا، انہاں نو‏ں واقعات دی صحیح خبر رسانی کرنا، مکمل راہنمائی لینا تے راہنمائی اُتے درست عمل کرنا،
• مؤمنین دے نال ہمہ جہت اتحاد دا تحفظ کرنا، انہاں دی جماعت تو‏ں جدا نہ ہونا۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مکہ تو‏ں مدینہ پلٹتے وقت غدیر خم دے مقام اُتے ولایت امیرالمؤمنین(ع) دا اعلان کیتا جس دے بعد اصحاب نے امیرالمؤمنین(ع) دے ہتھ اُتے مسلماناں دے ولی تے حاکم و سرپرست دے عنوان تو‏ں بیعت کيتی۔

حج تو‏ں واپسی

13 ذوالحجہ سنہ 10 ہجری نو‏‏ں اعمال و مراسمات حج مکمل ہونے دے بعد رسول اکرمؐ ظہر تو‏ں قبل منٰی تو‏ں مکہ واپس پلٹ گئے تے ابطح دے مقام اُتے خیمہ لگایا۔ تے مسلماناں نو‏‏ں مناسک و اعمال حج بجا لانے دے بعد اپنے گھر بار تے وطن دی طرف واپسی وچ عجلت کرن۔۔ تے خود وی 14 ذوالحجہ نو‏‏ں فجر تو‏ں قبل مکہ تو‏ں مدینہ دی طرف روانہ ہوئے۔

غدیر خم دے مقام اعلان ولایت

رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا سفر حج وچ اٹھائیس تو‏ں تیس دن تک دا عرصہ لگیا۔ آیت اکمال دین انہاں آیات وچو‏ں اک اے جو قطعی طور اُتے حجۃالوداع دے دوران نازل ہوئیاں نيں۔

اٹھارہ ذوالحجہ نو‏‏ں جُحْفہ دے قریب غدیر خُم دے مقام اُتے پہنچے؛ اوتھ‏ے رسول اکرمؐ نے اللہ دے فرمان پر امیرالمؤمنین علی علیہ السلام نو‏‏ں اپنے جانشین دے طور اُتے مقرر کیتا۔۔

براء بن عازب کہندے نيں: وچ حجۃ الوداع دے سفر وچ رسول خداؐ دی خدمت وچ حاضر سی ؛ جدو‏ں اسيں [[غدیر خم دے مقام اُتے پہنچے؛ آپؐ دے حکم اُتے اس علاقے نو‏‏ں صاف کیتا گیا تے پھر علی(ع) نو‏‏ں اپنی سجے جانب قرار دتا تے انہاں دا ہتھ پکڑ کر لوگاں تو‏ں کہیا: کیتا وچ تواڈا صاحب اختیار نئيں ہاں؟ سب نے جواب دتا؛ کیو‏ں نئيں! ساڈا پورا آختیار آپ دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ تے آپؐ نے امام علی(ع) دا ہتھ اوپر نو‏‏ں اٹھا کر فرمایا: وچ جس دا مولا ہاں ایہ علی(ع) اس دے مولا نيں۔ خداوندا! علی دے دوست نو‏‏ں دوست رکھ تے انہاں دے دشمن نو‏‏ں دشمن رکھ … پس عمر بن خطاب نے امام علی(ع) تو‏ں کہیا: اے علی! ایہ منصب آپ نو‏‏ں مبارک ہو کیونکہ تساں میرے تے تمام مؤمنین دے مولا ہوئے۔۔۔۔ بحرانی نے اہل سنت دے 89 مآخذ تے اہل تشیع دے 43 مآخذ تو‏ں ایسی ہی حدیث نقل کيتی ا‏‏ے۔

بعدازاں قافلہ مدینہ دی جانب روانہ ہويا تے احتمالا 24 ذوالحجہ نو‏‏ں مدینہ پہنچیا۔ ذوالحجہ دے آخری ایام وچ آپہ مدینہ وچ سن ۔

حاجیاں دی تعداد

اس سفر وچ حاجیاں دی تعداد دے بارے وچ اختلاف اے، اس بنا اُتے اک لکھ ویہہ ہزار تو‏ں اک لکھ پنجاہ ہزار تک ذکر کیتا گیا اے جنہاں وچو‏ں اکثر پیدل اس سفر اُتے آئے سن ۔ ۔ لیکن خیال کیتا جاندا اے کہ اس سفر وچ پنجاہ ہزار تو‏ں زیادہ حجاج نے شرکت نئيں دی سی۔

متعلقہ مآخذ

• واقعۂ غدیر

حوالے

مآخذ

• قرآن كریم۔ ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)
• ابن ابی‌شیبہ، المصنَّف فى الاحادیث و الآثار، بیروت 1414ہجری۔
• ابن‌بابویہ، كتاب الخصال، چاپ علی‌اكبر غفارى، قم 1362ہجری شمسی۔
• ہمو، كتاب مَن لایحضُرُہ‌الفقیہ، چاپ علی‌اكبر غفارى، قم 1414ہجری۔
• ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت)۔
• ابو منصور حسن بن زين الدين عاملي (ابن شہید ثانى)، منتقى الجمان فى الاحادیث الصحاح و الحسان، چاپ علی‌اكبر غفارى، قم 1362ـ1365ہجری۔
• ابن‌فہد، اتحاف‌الورى باخبار ام‌القرى، چاپ فہیم محمد شلتوت، مكہ ]1983ـ 1984عیسوی۔
• ابن‌ماجہ، سنن ابن‌ماجۃ، استانبول 1401ہجری/1981عیسوی۔
• ابن‌مغازلى، مناقب الامام علی‌بن‌ابی‌طالب علیہ‌السلام، چاپ محمدباقر بہبودى، بیروت 1403ہجری/1983عیسوی۔
• ابن‌ہشام،السیرۃالنبویۃ، چاپ مصطفی‌سقا، ابراہیم ابیارى، و عبدالحفیظ شلبى، قاہرہ 1355ہجری/1936عیسوی۔
• سلیمان‌بن‌اشعث ابوداوود، سنن‌ابی‌داود، استانبول1401ہجری/1981عیسوی۔
• محمدبن عبداللّہ‌ازرقى، اخبار مكۃ و ماجاء فیہامن‌الآثار، چاپ رشدى صالح‌ملحس، بیروت 1403 ہجری/1983، چاپ افست قم 1369ہجری شمسی۔
• عبدالحسین‌امینى، الغدیر فى الكتاب و السنۃ والادب، قم1416 ـ 1422ہجری/1995ـ2002عیسوی۔
• ہاشم‌بن‌سلیمان بحرانى،البرہان فى تفسیرالقرآن، چاپ محمودبن‌جعفر موسوی‌زرندى، تہران 1334ش، چاپ‌افست قم، بی‌تا۔
• محمدبن‌اسماعیل‌بخارى، صحیح ‌البخارى ،]چاپ محمد ذہنی‌افندى، استانبول1401ہجری/1981عیسوی۔
• احمدبن‌حسین بیہقى، السنن الكبرى، بیروت 1424ہجری/ 2003عیسوی۔
• محمدبن عبداللّہ حاكم نیشابورى، المستدرك علی‌الصحیحین، و بذیلہ التلخیص للحافظ الذہبى، بیروت: دارالمعرفۃ، بی‌تا۔
• علی‌بن‌عمر دارقطنى، سنن‌الدارقطنى، چاپ عبداللّہ ہاشم یمانی‌مدنى، مدینہ1386ہجری/1966عیسوی۔
• سبط ابن‌جوزى، تذكرۃ الخواص، بیروت 1401ہجری/1981عیسوی۔
• علی‌بن عبداللّہ سمہودى، وفاءالوفا بأخبار دارالمصطفى، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت 1404ہجری/ 1984عیسوی۔
• سیوطى، تفسیر درالمنثور۔
• طباطبائى، تفسیر المیزان۔
• محمدبن حسن طوسى، تہذیب‌الاحكام، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت 1401ہجری/ 1981عیسوی۔
• محمدبن مسعود عیاشى، التفسیر، قم 1421ہجری۔
• محمدبن احمد فاسى، شِفاء الغَرام بأخبار البلدالحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفى محمد ذہبى، مكہ 1999عیسوی۔
• محمد بن ‌یعقوب فیروزآبادى، سفرالسعادۃ، بیروت1398ہجری/1978عیسوی۔
• نعمان‌بن محمد قاضی‌نعمان، دعائم‌الاسلام و ذكرالحلال و الحرام و القضایا و الاحكام، چاپ آصف‌بن علی‌اصغر فیضى، قاہرہ، 1963ـ 1965عیسوی چاپ افست، قم،بی‌تا۔
• محمدطاہر كردى،التاریخ‌القویم لمكۃ و بیت‌اللّہ الكریم، بیروت 1420ہجری/2000عیسوی۔
• كلینى، الکافی۔
• علی‌بن حسام‌الدین متقى، كنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطى، بیروت 1419ہجری/ 1998عیسوی۔
• محمدباقربن محمدتقى مجلسى، مرآۃالعقول فى شرح اخبار آل‌الرسول، ج 17، چاپ محسن حسینى امینى، تہران 1365ہجری۔
• عبداللّہ‌بن عبدالملك مرجانى، بہجۃ النفوس و الاسرار فى تاریخ دارالہجرۃ المختار، چاپ محمد شوقى مكى، ریاض 1425ہجری۔
• مسعودى، تنبیہ۔
• مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقى، استانبول 1401 ہجری/1981عیسوی۔
• حسین‌بن محمدتقى نورى، مستدرك الوسائل و مستنبط‌المسائل، قم 1407ـ1408ہجری۔
• حسین واثقى، حجۃالوداع كما رواہا اہل‌البیت، قم 1425ہجری۔
• محمدبن عمر واقدى، كتاب‌المغازى، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966عیسوی۔
• یعقوبى، تاریخ۔
• ذخائر العقبى في مناقب ذوي القربى, محب الدين أحمد بن عبد اللہ الطبري (المتوفى: 694ہـ)
• وہبۃ الزحيلي، الفقہ الإسلامي وأدلتہ۔
• البدايۃ والنہايۃ، ابن كثير إسماعيل بن عمر الدمشقي المتوفی سنۃ 774ہـ۔
• أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب النسائي‌، السنن: الخصائص۔
• ابن صباغ مالکی ، شیخ نورالدین علی بن محمد، فصول المہمۃ۔ ط نجف، سال 1369 ہجرى۔
• بَحرانی، سيد ہاشم بن سلیمان، غایہ المرام و حجہ الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام۔

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ دانشنامہ جہان اسلام Archived 2014-09-28 at the وے بیک مشین