Opactwo Cystersów w Kołbaczu

Opactwo cystersów w Kołbaczu

nr rej. 27 z 22.04.1955
Widok z północy
Państwo	Polska
Miejscowość	Kołbacz
Kościół	Kościół katolicki
Rodzaj klasztoru	Opactwo
Właściciel	Cystersi
Typ zakonu	męski
Obiekty sakralne
Kościół	Najświętszego Serca Pana Jezusa
Budynek	Dom Konwersów
Budynek	Dom Opata
Materiał budowlany	cegła
Data budowy	1210-1347
Data zamknięcia	po 1534
Położenie na mapie gminy Stare Czarnowo Opactwo cystersów w Kołbaczu
Położenie na mapie Polski Opactwo cystersów w Kołbaczu
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Opactwo cystersów w Kołbaczu
Położenie na mapie powiatu gryfińskiego Opactwo cystersów w Kołbaczu
53°18′05″N 14°48′49″E

Opactwo cystersów w Kołbaczu – zespół klasztorny pocysterski, XIII-XVI w., w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Stare Czarnowo, we wsi Kołbacz nad Płonią.

Jeden z najcenniejszych zabytków architektury gotyku ceglanego na Pomorzu Zachodnim.

W 1173 roku na zaproszenie Warcisława II Świętoborzyca do Kołbacza przybyli cystersi z Esrum (klasztoru filialnego opactwa Clairvaux), na północy duńskiej wyspy Zelandia. Początkowo zamierzano osadę nazwać Mera Vallis (Czysta Dolina), jednak z nieznanych bliżej powodów pozostano przy starej, słowiańskiej nazwie Kolbatz. Zalążkiem przyszłych wielkich posiadłości ziemskich był rejon Kołbacza, Rekowa, Reptowa, Strugi, Sosnówka (dzisiejsza Płonia i Śmierdnica) oraz Dąbia.

Klasztor kołbacki utworzył trzy filie:

1. 1186 w Oliwie
2. 1280-94 w Bierzwniku
3. 1278(?) w Mironicach

Zespół poklasztorny

Kościół był północnym skrzydłem dawnego klasztoru. Dom Konwersów zamykał wirydarz od zachodu. Dom Opata stał 20 m poza obrysem klasztornego czworoboku.

Dawny kościół Najświętszej Maryi Panny

Budowę świątyni, pierwotnie trójnawowej, rozpoczęto w 1210, jeszcze w stylu późnoromańskim, a ukończono po ponad 130 latach, w 1347 w stylu gotyckim. Fasada zachodnia ujęta dwoma czworokątnymi występami (w większym klatka schodowa), pośrodku wielkie gotyckie okno, obecnie zamurowane, po bokach strzeliste, ostrołukowe blendy, w szczycie okazała misterna „ślepa” rozeta. Nawa główna o pięciu kondygnacjach, z drewnianymi stropami i ostrołukowymi arkadami. Sklepienia gwiaździste, w części pochodzące z 1500 i zrekonstruowane w latach 1851-52. Od 1555 w nawie głównej urządzono spichlerz, w 1720 rozebrano nawy boczne. Wewnątrz nawy widoczne ślady podziału charakterystycznego dla kościołów cysterskich na chóry: mnichów od wschodniej strony i konwersów po zachodniej stronie nawy. Obie części rozdzielało nieistniejące dziś lektorium. Od czasu założenia opactwa aż do likwidacji w XVI w. był jednym z kościołów grzebalnych książąt szczecińskich.

Kościół romański – przęsło prezbiterium (w XIII w. półkoliście zamknięte) i transept z przylegającymi dwoma parami kaplic przyprezbiterialnych oraz dwa przęsła nawy głównej. Ocalałe po pożarze w 1662 kolumny romańskie o bogato rzeźbionych głowicach znajdują się w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

Kościół wczesnogotycki – pozostała 6-przęsłowa część korpusu nawowego.

Kościół gotycki – wieloboczna absyda wschodniej części prezbiterium.

Obecnie kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ulokowany jest w prezbiterium i transepcie. Nawa główna nadal pełni funkcję magazynu. W prezbiterium ołtarz główny, kopia tryptyku wykonana w 1990, oryginał z XV w. znajduje się w bazylice archikatedralnej św. Jakuba w Szczecinie. Na ścianie północnej ambona z XVI w. W ścianie południowej zachowała się nisza na tron opacki oraz dwie płyty nagrobne, ponownie wmurowano nadproże z gryfami.

Przed wejściem do kościoła, w posadzce zachowała się tablica poświęcona pomordowanym misjonarzom w czasie chrztu Pomorzan w 1124, misji św. Ottona z Bambergu.

Dom Konwersów

Wschodnim narożnikiem szczytu północnego przylega do południowego narożnika szczytu zachodniego kościoła opackiego, tworząc jedyną zachowaną część dawnego skrzydła zachodniego.

Dom Konwersów (świeckich braci zakonnych) z około połowy XIII wieku, pierwotnie wolnostojący. Dom Konwersów jest starszy niż fasada kościoła. Budynek został przebudowany w XVII-XIX w., murowany z cegły, szczyty ryglowe, wysoki parter, dwunawowe piwnice z kolumnami. Powyżej reprezentacyjna sala Trygława ze sklepieniem wspartym na rzędzie czterech filarów. Od strony dziedzińca (wirydarza), na ścianie wschodniej czytelne ślady po sklepieniach krużganku. W latach 70. XX w. odrestaurowany, zaadaptowany na dom kultury.

Dom Opata

Budynek pochodzi z 1. połowy XIV wieku (według najnowszych badań Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie Dom Opata powstał ok. 1350 roku). Posiada dwie kondygnacje i piwnicę. Część zachodnia została przekształcona – dawny portal gotycki, został przebudowany na okna, a główne wejście po dziś dzień znajduje się od strony północnej. Ściana wschodnia została odbudowana w wiązaniu barokowym, prawdopodobnie po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Nadbudowa, podobnie jak w Domu Konwersów konstrukcji ryglowej, wykazuje wpływy zagraniczne (między innymi z Brandenburgii). Po ostatniej konserwacji przeznaczony na bibliotekę.

Opactwo cystersów w Kołbaczu

Makieta

Elewacja korpusu nawowego

Kościół, fasada zachodnia z rozetą

Kościół, prezbiterium

Kościół, ołtarz główny

Kościół, ambona

Kościół, prezbiterium, nadproże z gryfami

Dom Opata

Kalendarium

Romańskie kolumny z klasztoru w Kołbaczu – obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie

• 1173 – oblężenia Szczecina przez wojska króla Waldemara I Duńskiego. Przegrane rokowania, kasztelan Warcisław II Świętoborzyc dał okup i zakładników, w zamian otrzymał w lenno Szczecin i okolicę. Zobowiązał się do sprowadzenia zakonników z Danii, wybudowania i wyposażenia klasztoru w granicach swoich dóbr. W tym samym roku książę Bogusław I potwierdził fundację Warcisława. Klasztorem macierzystym został duński klasztor w Esrum na wyspie Zelandia.
• 1174 – 2 lutego do Kołbacza przybyli cystersi pod kierunkiem Reinholda.
• 1176 – 15 marca spisanie aktu Bogusława I, potwierdzało prawa własności do klasztoru.
• 1183 – mnisi zmienili bieg dolny Płoni, kierując rzekę do swej osady w Dąbiu. Spiętrzono wodę koło Kołbacza powodując znaczne podniesienie poziomu wody w jeziorze Miedwie.
• 1185 – Bogusław II nadał cystersom prawo korzystania z lasów w ziemi stargardzkiej, prawo budowy młynów na Płoni i na jej dopływach, prawo połowu ryb dużymi sieciami na wodach kilku blisko położonych jezior.
• po 1237 – tworzenie grangii (wielkich folwarków) składających się ze spichlerza, stajni, owczarni, stodół, piekarni, rzeźni, browaru, tłoczni wina, mleczarni, warsztatów rzemieślniczych, cegielni, młyna, karczmy, domów mieszkalnych czeladzi.
• 1242 – w okresie wojny z Brandenburgią, cystersi przyjęli protekcję margrabiów. Odwet wójtów i innych urzędników oraz rycerstwa lennego Barnima I, którzy zniszczyli własność opactwa oraz przejęli część majątku.
• 1247 – zakończenie sporu dzięki biskupowi Wilhelmowi. Książę Barnim I zwrócił opactwu zagrabione majątki, przywrócił prawa i dobra ruchome.
• 1259 – w potwierdzeniu dóbr podchoszczeńskich przez księcia wielkopolskiego była mowa o prawie zakładania miast na prawie niemieckim.
• przed 1274 – czyli do generalnego potwierdzenia włości przez ostatniego Świętoborzyca, cystersi posiadali w ziemi kołbackiej z górą osiemnaście wsi i dwa miasta (Dąbie, Stare Czarnowo).
• w 2 poł. XIII w. cystersi uzyskali gwarancje swobodnego przewozu zboża w celu wymiany na śledzie oraz transportu innych produktów żywnościowych i odzieży do użytku klasztornego. Dla potrzeb rynku lokalnego organizowali targi, czasem zalążki miasteczek. Nabywali również domy w miastach pomorskich, które służyły jako spichrze, kwatery dla mnichów i konwersów.
• w XIV w. skończył się okres intensywnej gospodarki rolnej i poszerzania terytorium. Opactwo funkcjonowało z nagromadzonego kapitału, lokuje gotówkę w nieruchomościach miejskich, udziela pożyczek, rozbudowuje kościół klasztorny i zabudowania gospodarcze w Kołbaczu.
• 1413 - w opactwie pochowano Świętobora I - książę szczeciński z rodu Gryfitów panujący w latach 1372-1413.
• 1433 – liczne wojny prowadzone z Brandenburgią rozpoczęły załamanie gospodarcze, które dotknęło opactwo.
• 1469 – podczas wojny o sukcesję szczecińską, cystersi złożyli hołd elektorowi brandenburskiemu.
• 1478 – wojska elektora spustoszyły majątki cystersów w ziemi stargardzkiej i pyrzyckiej oraz dotarły do samego Kołbacza.
• 1534 – w klasztorze było dwunastu braci, jedenastu konwersów, czternaście osób służby i trzech chorych w szpitalu.
• 1534 – wybór ostatniego opata Bartłomieja Schobbe.
• 1535 – 16 października Schobbe zrezygnował ze stanowiska, otrzymując od księcia Barnima IX odszkodowanie w postaci dworu, ziemi i dóbr ruchomych.
• 1543 – część dochodów przekazana na budowę Pedagogium Szczecińskiego.
• XVII w. prezbiterium kościoła wraz z transeptem zostaje przeznaczone na kaplicę, a trzynawowa hala główna staje się spichlerzem i wozownią książęcą. Klasztorne zabudowania zaczynają pełnić funkcję rezydencji wypoczynkowej książąt szczecińskich.
• 1721 – po podporządkowaniu Pomorza Prusom rozpoczęto likwidację zabudowań klasztornych. Pozostawiono kościół z zachowaniem funkcji z okresu reformacji.

Podanie o klasztorze w Kołbaczu

Opowiada Franciszek Pałasz, l. 70, urodzony w Stężycy pow. Kartuzy, od 1946 r. zam. w Żelewie pow. Gryfino, woj. szczecińskie:

Klasztòr w Kolbaczu, nie, on już tam jest od tysonca sto, zdaje mi se, szedzesontégo roku. Mówio tak: na, w jezorze M^wiedwie nie buło żadn'ych sejów. I w ogóle mało riby, tak tu dużo riby nie buło. To tén przeor z tego Kolbaczy se założył z tym kusym, żeb'y mu ta seja jakos wprowadz.ic, on jego duszä możé zabrac. Diabuł se uceszył, ^uogonem zamérdał i pojechał na Łotwe panie, tam, na tén Päjpus, zej tam. No jak tam pojechał, náá, ^wtedy przeor w stra^chu, nie, b^uo niedugo bedze pó^łnoc, a po północy diabéł przylec.i i go weznie. Tak on posłäł tych swoich braciszków wszystkich, tych mnichów, dookoła jezora ^uobstawił-ił i zaczón drzec se jak kury – piat'. To diabuł lec.i z tá seją, nie? Jak już buł blisko czu^je, że kury piejo, t^uo se zlonk i sejä pusc.ił [do jeziora M^wiedwie] i uc.iek, jo, a przeor dusze ^uocalił.

Źródło:

Linki zewnętrzne

• Klasztor pocysterski w Kołbaczu [dostęp 19 maja 2009]
• Szlak cysterski w Polsce – Kołbacz [dostęp 19 maja 2009]

Literatura

• Michał Franiak, Dzieje opactwa cystersów w Kołbaczu (1173-1535), WAW, Racibórz 2015.
• Helena Chłopocka, Powstanie i rozwój wielkiej własności ziemskiej opactwa cystersów w Kołbaczu w XII-XIV wieku, Prace Komisji Historycznej / Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Historii i Nauk Społecznych; t. 17, z. 2, s. 190-305.
• Krzysztof Guzikowski, Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII–XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, Szczecin 2014.