Jaworzyna Tatrzańska

Jaworzyna Tatrzańska
Tatranská Javorina
Herb	Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	preszowski
Powiat	Poprad
Starosta	Alena Pitoňáková
Powierzchnia	94,04 km²
Wysokość	993 m n.p.m.
Populacja (2023); • liczba ludności; • gęstość	; 173; 1,85 os./km²
Nr kierunkowy	+421 52
Kod pocztowy	059 56
Tablice rejestracyjne	PP
	Położenie na mapie kraju preszowskiego Jaworzyna Tatrzańska
	Położenie na mapie Słowacji Jaworzyna Tatrzańska
	49°16′00″N 20°08′30″E/49,266667 20,141667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Jaworzyna Tatrzańska (dawniej także Jaworzyna Spiska^[6], słow. Tatranská Javorina, niem. Uhrngarten, węg. Javorina) – wieś (obec) w północnej Słowacji, w powiecie Poprad, w historycznym rejonie Spisz. Miejscowość jest atrakcyjna turystycznie. Położona jest w Kotlinie Jaworzyńskiej u wylotu Doliny Jaworowej i otoczona szczytami Tatr.

Do 21 grudnia 2007 r. funkcjonowało obok wsi przejście graniczne Tatranská Javorina - Łysa Polana.

Historia

Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z roku 1320^[7], jednak de facto początki Jaworzyny sięgają XVIII wieku. W 1759 na jej obecnym terenie rodzina Horváth uruchomiła hutę żelaza. Pracowali w niej sezonowi pracownicy z niedalekiego Jurgowa, innych rejonów Spisza, Moraw, Śląska, a nawet z Czech. Wokół huty utworzyła się niewielka osada, która zaczęła podupadać w II połowie XIX wieku – wyczerpały się złoża rudy, a w Zakopanem otwarto konkurencyjną hutę. Nowi właściciele – rodzina Solomonów – postanowiła otworzyć we wsi fabrykę papy. W 1879 Jaworzynę kupił pruski junkier Christian Kraft Fürst von Hohenlohe-Öhringen. Wtedy na dobre powstała tutaj wioska, a właściciel zainwestował pieniądze w odbudowę miejscowych lasów, zdewastowanych wycinkami oraz pasterstwem i założył hodowlę zwierząt. Teren był niedostępny dla pasterzy, drwali i turystów i strzeżony przed nieproszonymi gośćmi. Dla siebie książę wybudował na Maćkowej Polanie pałacyk myśliwski, w którym (jako ośrodku rządowym) pod koniec 1938 gościł prezydent Ignacy Mościcki. Pod koniec XIX wieku książę Hohenlohe-Öhringen postawił drewniany katolicki kościółek św. Anny (mimo że sam był ewangelikiem). Zmarł w 1926 i został pochowany zgodnie ze swoją wolą na miejscowym cmentarzu. Majątek odziedziczył jego bratanek August, ale w 1936 sprzedał go państwu.

W okresie międzywojennym miejscowość zasłynęła głównie jako teren sporu pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Po utracie kontroli tych terenów przez Węgry w listopadzie 1918 do Jaworzyny wkroczyło polskie wojsko, a później polska administracja. W styczniu 1919 Jaworzynę zajęły wojska czechosłowackie i administracja tego państwa, a wobec braku porozumienia pomiędzy Warszawą a Pragą zdecydowano o przeprowadzeniu plebiscytu na Spiszu, zaś sporny teren obsadziły wojska francuskie. Ostatecznie do plebiscytu nie doszło (Polska poszła na ustępstwa, gdyż toczyła się wówczas wojna z bolszewikami), a Rada Ambasadorów zdecydowała, że większość Spiszu przypadnie Czechosłowacji. Polska próbowała jeszcze zmienić wynik decyzji odnośnie do Jaworzyny Tatrzańskiej i miejscowości Zdziar, ale Liga Narodów 12 III 1924 pozostawiła je w granicach Czechosłowacji^[8]. Jaworzyna straciła na tym gospodarczo, gdyż tereny przyłączone do Polski i oddzielone granicą były powiązane z nią ekonomicznie.

W 1938, wykorzystując osłabienie Czechosłowacji, Polska wystosowała ultimatum, w którym przedstawiła swoje żądania terytorialne wobec autonomicznej Słowacji. Ostatecznie po okresie drobnych starć zbrojnych i rokowań w grudniu 1938 Jaworzynę wraz z okolicą przyłączono do Polski. 30 czerwca 1939 wieś weszła w skład gminy Bukowina Tatrzańska^[9]. We wrześniu 1939 Republika Słowacka podczas ataku wraz z Niemcami na Polskę odzyskała wieś, powracając w tym rejonie do granicy sprzed 1938. Stan ten po II wojnie światowej nie uległ już zmianie i Jaworzyna znalazła się w granicach Czechosłowacji, a od 1993 – Słowacji.

Od 1947 do 1992 Jaworzyna wchodziła w skład gminy Zdziar (Ždiar). Obecnie częścią gminy Jaworzyna jest osiedle Podspady (Podspády).

Demografia

Według danych z dnia 31 grudnia 2016, wieś zamieszkiwało 213 osób, w tym 103 kobiety i 110 mężczyzn^{[potrzebny przypis]}.

Narodowości według deklaracji przynależności narodowej (2001)

Słowacy – 99,55%^[10]
pozostali – 0,45%^[10]

Wyznania religijne (2001)

źródło:^[10]

kościół łaciński – 87,44%
grekokatolicy – 1,35%
ewangelicy – 0,90%
niewierzący – 8,97%
przynależność niesprecyzowana – 1,35%

Kultura

We wsi jest używana gwara spiska, zaliczana przez polskich językoznawców jako gwara dialektu małopolskiego języka polskiego, przez słowackich zaś jako gwara przejściowa polsko-słowacka^[11].

Szlaki turystyczne

– w Jaworzynie Tatrzańskiej zaczyna się zielony szlak, prowadzący Doliną Jaworową aż na Lodową Przełęcz. Czas przejścia: 5 h, ↓ 4 h

Zobacz też

polsko-czechosłowackie konflikty graniczne

Przypisy

↑ Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-10-31]. (słow.).
↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 94,04S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
↑ ^a ^b ^c Statistical Office of the Slovak Republic: Základná charakteristika. 2015-04-17. [dostęp 2022-03-31]. (słow.).
↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
↑ KSNG - Zmiany wprowadzone na 72. posiedzeniu Komisji. [dostęp 2012-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-12)].
↑ Statystyki ogólne miejscowości. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2012-01-05]. (ang.).
↑ Oświadczenie Rządowe z dnia 19 grudnia 1925 r. w sprawie uchwały Konferencji Ambasadorów z dnia 5 września 1924 r., dotyczącej Protokółu, podpisanego w Krakowie dnia 6 maja 1924 r. w związku z ustaleniem granicy polsko-czeskosłowackiej w okręgu Jaworzyny. (Dz.U. 1925 r. nr 133 poz. 952), Łukasz Lewkowicz Polsko-czechosłowackie konwencje turystyczne jako przykład współpracy transgranicznej s.127
↑ Dz.U. z 1939 r. nr 57, poz. 375
↑ ^a ^b ^c Statystyki mieszkańców na podstawie spisu statystycznego z roku 2001. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2012-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-03)]. (ang.).
↑ JúliaJ. Dudášová-Kriššáková JúliaJ., Goralské nárečia z pohľadu súčasnej slovenskej jazykovedy, Prešov: Vydavateľstvo Prešovskej univerzity v Prešove, 2016, s. 20-24, ISBN 978-80-555-1714-8 (słow.).

Bibliografia

Tomasz Nodzyński, Marta Cobel-Tokarska: Tatry Wysokie i Bielskie: polskie i słowackie. Warszawa: ExpressMap, 2007. ISBN 978-83-60120-88-0.
Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004. ISBN 83-7104-009-1.

Linki zewnętrzne

Jaworzyna spiska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 533 .
Jaworzyna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 15 .

[zarządzający-1] Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-10-31]. (słow.).

[2] Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 94,04S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).

[base_info-3] Statistical Office of the Slovak Republic: Základná charakteristika. 2015-04-17. [dostęp 2022-03-31]. (słow.).

[4] Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.

[5] Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.

[6] KSNG - Zmiany wprowadzone na 72. posiedzeniu Komisji. [dostęp 2012-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-12)].

[7] Statystyki ogólne miejscowości. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2012-01-05]. (ang.).

[8] Oświadczenie Rządowe z dnia 19 grudnia 1925 r. w sprawie uchwały Konferencji Ambasadorów z dnia 5 września 1924 r., dotyczącej Protokółu, podpisanego w Krakowie dnia 6 maja 1924 r. w związku z ustaleniem granicy polsko-czeskosłowackiej w okręgu Jaworzyny. (Dz.U. 1925 r. nr 133 poz. 952), Łukasz Lewkowicz Polsko-czechosłowackie konwencje turystyczne jako przykład współpracy transgranicznej s.127

[9] Dz.U. z 1939 r. nr 57, poz. 375

[spis2001-10] Statystyki mieszkańców na podstawie spisu statystycznego z roku 2001. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2012-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-03)]. (ang.).

[11] JúliaJ. Dudášová-Kriššáková JúliaJ., Goralské nárečia z pohľadu súčasnej slovenskej jazykovedy, Prešov: Vydavateľstvo Prešovskej univerzity v Prešove, 2016, s. 20-24, ISBN 978-80-555-1714-8 (słow.).

[a-12] Kursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[A]

Orawa	Zuberzec Zwierówka Habówka Orawice
Podhale	Chochołów Witów Kościelisko Kiry Zakopane Kuźnice Jaszczurówka Toporowa Cyrhla Murzasichle Małe Ciche Bukowina Tatrzańska Łysa Polana
Spisz	Łysa Polana Jaworzyna Tatrzańska Podspady Zdziar Wysokie Tatry Tatrzańska Kotlina Kieżmarskie Żłoby Matlary Tatrzańska Łomnica Tatrzańska Leśna Górny Smokowiec Dolny Smokowiec Stary Smokowiec Nowy Smokowiec Tatrzańskie Zręby Tatrzańska Polanka Nowa Polanka Wyżnie Hagi Stara Leśna Nowa Leśna
Liptów	Szczyrba Szczyrbskie Jezioro Tatrzańska Szczyrba Wysokie Tatry Podbańska Przybylina Wawrzyszów Jakubowiany Liptowski Andrzej Jamnik Końska Beňadiková Wiaterna Poręba Żar Smreczany Liptowski Mikułasz Jałowiec Trzciana Bobrowiec Bobrowczyk Pavlova Ves Liptovské Beharovce Liptowski Tarnowiec Liptowskie Matiaszowce Kwaczany Huty