Język islandzki
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
320 tysięcy | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Islandia
| ||||||
| Organ regulujący | Instytut Árniego Magnússona | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | is | ||||||
| ISO 639-2 | ice/isl | ||||||
| ISO 639-3 | isl | ||||||
| IETF | is | ||||||
| Glottolog | icel1247 | ||||||
| Ethnologue | isl | ||||||
| GOST 7.75–97 | исл 225 | ||||||
| WALS | ice | ||||||
| SIL | ICE | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język islandzki (isl. íslenska) – język z grupy języków nordyckich, którym posługują się mieszkańcy Islandii. Posługuje się nim około 320 tys. osób, głównie Islandczyków w kraju i na emigracji. Zapisywany jest alfabetem łacińskim.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Etapy rozwoju języka islandzkiego to okres staroislandzki (do 1550 r.) i nowoislandzki (po 1550 r.).
Początkowo był to język osadników norweskich, tzw. norse, czyli język staronordyjski. Z tego pierwotnego języka wykształciły się islandzki i norweski. Jednak ze względu na izolację wyspy, język islandzki zmienił się nieznacznie od początku drugiego tysiąclecia, dlatego współcześni Islandczycy mogą bez wcześniejszego przygotowania czytać sagi spisane w XII i XIII wieku. Zaszły jednak głębokie zmiany w artykulacji i wymowie wyrazów.
Umiejętność pisania i czytania była na Islandii powszechna, nawet wśród chłopów, którzy przechowywali stare rękopisy sag, czytane podczas długich zimowych nocy. Po przyjęciu chrześcijaństwa w 1000 roku, w wyniku decyzji Althingu, wprowadzono na wyspie alfabet łaciński. Alfabet islandzki zawiera kilka dodatkowych liter (w nawiasie litery rzadko używane):
Pierwszą książką wydaną w języku islandzkim był Nowy Testament przetłumaczony przez Oddura Gottskálkssona[1]. W 1584 roku staraniem biskupa Guðbrandura wydrukowano pierwszy pełny przekład Pisma Świętego – Guðbrandsbiblía[2]. Odmiana wyrazów w języku islandzkim jest prezentowana w internetowej bazie danych Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, nad którą rozpoczęto prace w 2002 roku.
Fonologia
[edytuj | edytuj kod]Spółgłoski
[edytuj | edytuj kod]W przypadku spółgłosek zwartych język islandzki posiada raczej rozróżnienie na głoski przydechowe i bezprzydechowe, niż dźwięczne i bezdźwięczne. Tradycyjne rozróżnienie cechuje spółgłoski szczelinowe, półotwarte, a także, co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród języków naturalnych świata, głoski nosowe.
| dwuwargowe | wargowo-zębowe | zębowe | dziąsłowe | podniebienne | miękkopodniebienne | krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | pʰ p | tʰ t | cʰ c | kʰ k | ʔ | |||
| nosowe | m̥ m | n̥ n | ɲ̊ ɲ | ŋ̊ ŋ | ||||
| szczelinowe | syczące | s | ||||||
| niesyczące | f v | θ ð | ç j | x ɣ | h | |||
| drżące | r̥ r | |||||||
| boczne | l̥ l | |||||||
/s/ jest spółgłoską dziąsłową apikalną bezdźwięczną[3][4]. /θ/ i /ð/ są spółgłoskami dziąsłowymi szczelinowymi niesyczącymi[4][5]; pierwsza jest laminalna, natomiast druga z reguły apikalna[4][5].
Dźwięczne głoski szczelinowe [v], [ð], [j] i [ɣ] realizowane są często jako aproksymanty.
Wśród językoznawców toczy się dyskusja, czy uznać głoski [c] i [cʰ] za oddzielne fonemy, czy też allofony [k] i [kʰ]. Z jednej strony pary minimalne: gjóla [couːla] „lekki wiatr” a góla [kouːla] „krzyk” i kjóla [cʰouːla] „ubrania” a kóla [kʰouːla] „kola” świadczą o statusie niezależnych fonemów. Jednak przed powyższymi samogłoskami mogą pojawić się tylko spółgłoski zwarte podniebienne, a nie zwarte miękkopodniebienne. Niektórzy lingwiści opowiadają się w związku z tym za tym, że pierwotne formy dla [couːla] i [cʰouːla] wyglądały następująco: /kjoula/ i /kʰjoula/, jak również za wystąpieniem procesu fonologicznego /k(ʰ)j/ → [c(ʰ)].
Głoski dziąsłowe szczelinowe niesyczące [θ] i [ð] są allofonami jednego fonemu. [θ] pojawia się na początku słów, np. þak [θaːk] „dach”, oraz przed spółgłoskami bezdźwięcznymi, np. maðkur [maθkʏr] „robak”. [ð] stoi wewnątrz słów, np. iða [ɪːða] „wir”, oraz w wygłosie, np. bað [paːð] „wanna”, gdzie może być także ubezdźwięcznione, gdy koniec słowa to również koniec całego wyrażenia.
Spośród samogłosek nosowych bezdźwięcznych tylko [n̥] występuje na początku słowa, np. hné [n̥jɛː] „kolano”. Ostatnio nasila się tendencja, by udźwięczniać spółgłoski w tej pozycji, np. hnífur [nivʏr] „nóż” zamiast [n̥ivʏr]). Głoska nosowa podniebienna stoi przed głoskami zwartymi podniebiennymi, a nosowa miękkopodniebienna przed zwartymi miękkopodniebiennymi. [ŋ] stoi również przed [l] i [s] w przypadku utraty głoski [k] w połączeniach [ŋkl] i [ŋks].
Spółgłoski z przydechem nagłosowym [hp ht hc hk] (np. löpp [lœhp] „stopa”) nie pojawiają się na początku słowa. Geminaty [pp tt cc kk] wymawiane są w tej samej długości co zwykłe spółgłoski [p t c k], sprawiają jednak, że poprzedzająca je samogłoska czytana jest jako krótka (jak w języku niemieckim).
Samogłoski
[edytuj | edytuj kod]Język islandzki posiada 8 samogłosek pojedynczych i 5 dyftongów. Wszystkie samogłoski, w tym również dyftongi, mogą być długie bądź krótkie. Długość samogłosek jest jednak zależna od kontekstu i przez to nie stanowi cechy dystynktywnej.
| przednie | centralne | tylne | |
|---|---|---|---|
| przymknięte | i | u | |
| prawie przymknięte | ɪ ʏ | ||
| półotwarte | ɛ œ | ɔ | |
| otwarte | a |
Dyftongi: [ai], [au], [ei], [øy], [ou].
Gramatyka
[edytuj | edytuj kod]Islandzki, w odróżnieniu od innych germańskich języków, jest językiem fleksyjnym. Zachował on wiele form starogermańskich, które zanikły choćby w językach skandynawskich.
- Rzeczownik Rzeczowniki przyporządkowane są do trzech rodzajów gramatycznych: męskiego, żeńskiego i nijakiego i odmieniają się przez cztery przypadki: mianownik, biernik, celownik i dopełniacz.
| liczba | przypadek | r. męski | r. żeński | r. nijaki | neuter |
|---|---|---|---|---|---|
| pojedyncza | mianownik | hattur | borg | glas | gler |
| biernik | hatt | borg | glas | gler | |
| dopełniacz | hatti | borg | glasi | gleri | |
| celownik | hatts | borgar | glass | glers | |
| mnoga | mianownik | hattar | borgir | glös | gler |
| biernik | hatta | borgir | glös | gler | |
| dopełniacz | höttum | borgum | glösum | gler(j)um | |
| celownik | hatta | borga | glasa | gler(j)a |
Dla każdego rodzaju istnieją dwa główne deklinacyjne paradygmaty: rzeczowniki słabe i mocne, które – w zależności od dopełniacza l. poj. oraz mianownika liczby mnogiej – dzielą się na podklasy. Dla przykładu, w odmianie rzeczowników mocnych rodzaju męskiego, w podklasie 1 rzeczownikowi w dopełniaczu l. poj. przyporządkowana jest końcówka -s, oraz -ar mianownikowi l.mn.
hestur („koń”) – dop. l. poj.: hests – mian. l. mn.: hestar
Natomiast w subklasie 3 rzeczowniki mocne otrzymują odpowiednio końcówki -ar oraz -ir
hlutur („rzecz”) – dop. l. poj.: hlutar – mian. l. mn.: hlutir
- Przymiotnik
Przymiotnik odmienia się zgodnie z rodzajem i liczbą rzeczownika. Odmiana przymiotnika dzieli się na słabą i mocną. Przykład odmiany mocnej:
| Islandzki | r. męski | r. żeński | r. nijaki | |
|---|---|---|---|---|
| Liczba
pojedyncza |
mian. | íslenskur | íslensk | íslenskt |
| bier. | íslenskan | íslenska | íslenskt | |
| cel. | íslenskum | íslenskri | íslensku | |
| dop. | íslensks | íslenskrar | íslensks | |
| Liczba
mnoga |
mian. | íslenskir | íslenskar | íslensk |
| bier. | íslenska | íslenskar | íslensk | |
| cel. | íslenskum | |||
| dop. | íslenskra | |||
Przykład użycia w zdaniu:
- Ég bý með íslenskri konu – „Mieszkam z Islandką (dosłownie z islandzką kobietą)”.
- Rodzajnik
W języku islandzkim nie występuje rodzajnik nieokreślony, natomiast rodzajnik określony występuje – podobnie jak w językach skandynawskich – jako przyrostek: hvalur: „(jakiś) wieloryb” – hvalurinn: „(ten) wieloryb”; klukka: „(jakiś) zegar” – klukkan: „(ten) zegar”.
- Czasownik
Czasowniki podlegają odmianie przez osobę, liczbę, tryb, stronę i czas. Wyróżnia się trzy odmiany, z zakończeniem -ar, -ir, bądź -ur Przykładowe odmiany w czasie teraźniejszym:
tala (mówić)
| Liczba | pojedyncza | mnoga | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| osoba | ég ja |
þú ty |
hann/hún/það on/ona/ono |
við my |
þið
wy |
þeir/þær/þau oni |
| tala mówić |
tala | talar | talar | tölum | talið | tala |
vera* („być”):
| vera | er | ert | er | erum | eruð | eru |
|---|
* czasownik nieregularny
Læra („uczyć się”) – czasownik zakończony na -ir
| læra | læri | lærir | lærir | lærum | lærið | læra |
|---|
Velja („wybierać”), czasownik zakończony na -ur:
| velja | vel | velur | velur | veljum | veljið |
|---|
Wyróżnia się dziesięć czasów. Podobnie jak w innych językach germańskich istnieją dwa czasy proste (teraźniejszy i przeszły), pozostałe czasy tworzy się przy użyciu czasowników posiłkowych.
W islandzkim są trzy strony: czynna, bierna i medialna.
- Liczebnik
| 1 | einn | 19 | nítján |
| 2 | tveir | 20 | tuttugu |
| 3 | þrír | 21 | tuttugu og einn |
| 4 | fjórir | 30 | þrjátíu |
| 5 | fimm | 40 | fjörutíu |
| 6 | sex | 50 | fimmtíu |
| 7 | sjö | 60 | sextíu |
| 8 | átta | 70 | sjötíu |
| 9 | níu | 80 | áttatíu |
| 10 | tíu | 90 | níutíu |
| 11 | ellefu | 100 | (eitt) hundrað |
| 12 | tólf | 101 | hundrað og einn |
| 13 | þrettán | 200 | tvö hundruð |
| 14 | fjórtán | 1000 | (eitt) þúsund |
| 15 | fimmtán | 10000 | tíu þúsund |
| 16 | sextán | 100000 | hundrað þúsund |
| 17 | sautján | 1000000 | ein milljón |
| 18 | átján | zero | núll |
Zabytki języka islandzkiego
[edytuj | edytuj kod]- Edda poetycka – zbiór pieśni o tematyce mitologicznej,
- Heimskringla czyli „Krąg ziemi" – historia królów norweskich,
- Íslendingabók czyli „Księga o Islandczykach",
- Landnámabók czyli „Księga o zajmowaniu ziemi".
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ biblical literature, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-07-26] (ang.).
- ↑ Treasure is02 [online], web.archive.org, 5 listopada 2004 [dostęp 2020-07-26] [zarchiwizowane z adresu 2004-11-05].
- ↑ Kress 1982 ↓, s. 23-24.
- ↑ a b c Pétursson 1971 ↓.
- ↑ a b Ladefoged i Maddieson 1996 ↓, s. 144-145.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Bruno Kress: Isländische Grammatik. VEB Verlag Enzyklopädie Leipzig, 1982. (niem.).
- Peter Ladefoged, Ian Maddieson: The Sounds of the World's Languages. Oxford: Blackwell, 1996. ISBN 0-631-19814-8. (ang.).
- Magnus Pétursson. Étude de la réalisation des consonnes islandaises þ, ð, s, dans la prononciation d'un sujet islandais à partir de la radiocinématographie. „Phonetica”. 33, s. 203-216, 1971. DOI: 10.1159/000259344. (fr.).