Łan (miara powierzchni)
Łan (łac. laneus, cs. lán, niem. Lahn lub Hube, w dialekcie szwabskim również hueb, huebm, hufe) – dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie magdeburskim.
Podobnie jak czeski lán, polski łan wywodzi się od staro-wysoko-niemieckiego wyrazu Lehen, Lehn, oznaczającego „gospodarstwo wiejskie określonej wielkości”, pierwotnie zaś lenno (dzierżawę ziemi)[1][2]. Obszar 1 łana odpowiadał powierzchni średniej wielkości chłopskiego gospodarstwa feudalnego. Łan dzielił się na zagony, te z kolei na skiby.
Łan w Królestwie Polskim
[edytuj | edytuj kod]Od XIII wieku najbardziej rozpowszechnione w Rzeczypospolitej były[3]:
Łan mniejszy
[edytuj | edytuj kod]Łan mniejszy, chełmiński, nazywany też włóką:
Morga chełmińska (lub mórg chełmiński), określona w 1233 r. przez Krzyżaków w przywileju chełmińskim, uznana konstytucją (ustawą według współczesnej nomenklatury) sejmu konwokacyjnego 1764 r. za miarę generalną w I Rzeczypospolitej, miała wielkość 0,5985 ha. W roku 1818 (z mocą od 1 stycznia 1819 r.) w Królestwie tzw. Kongresowym zmniejszono wielkość morgi (w przeliczeniu do 0,5598 ha) i wprowadzono jako jedną z urzędowych miar nowopolskich. Wtedy też przyjęło się określenie dla wielkości miar obowiązujących w I Rzeczypospolitej – „miary staropolskie”.
Należy pamiętać podając przeliczniki, że morga chełmińska inną wielkość miała w wiekach od XIII do początków XIX, zaś inną w XIX i to tylko w Królestwie Kongresowym, tym bardziej że powszechnie kojarzy się dzisiaj morgę wyłącznie z powierzchnią ok. 0,56 ha.
Tak więc:
- włóka chełmińska (staropolska) = 30 morg = 17,955 ha (do 1818 r.)
- włóka „nowopolska” od 1819 roku = 30 morg = 16,7961 ha
Dodatkowo należy wspomnieć, że w XIX w. w zaborze pruskim określano powierzchnię gruntów w morgach pruskich, zaś w zaborze austriackim w morgach austriackich. Obie te miary były różne od morgi chełmińskiej (zarówno tej „staropolskiej”, jak i „nowopolskiej”).
Łan większy
[edytuj | edytuj kod]Łan większy, frankoński, królewski, staropolski:
- 1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara
| Zasadźca | łan królewski (3 łany frankońskie lub 4 łany chełmińskie = 261 morg) |
| Wójt | łan wójtowski rewizorski (90 morg) |
| łan królewski sprawdzony (85 1/3 morgi) | |
| łan królewski hibernowy (64 4/5 morg) | |
| Gburzy | 1 lub 2 łany |
- Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha
Miary wielkości łana na ziemiach polskich
[edytuj | edytuj kod]| 1 łan (huba) pruska | 16,5 ha (~30 morg, = 66 pruskich morg) |
| 1 łan frankoński | 24,2 ha (Małopolska) (48 morg) |
| 1 łan chełmiński | 17,995 ha (~30 morg) |
| 1 łan brandenburski | 17,0215 ha (~30 morg) |
| 1 łan warmiński | 17,3387 ha (Prusy) (~30 morg, ~67 pruskich morg) |
| 1 łan oleski | 15,648 ha (Prusy Wschodnie 1720) (od 1813 oficjalnie hektar i ar) |
Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku
[edytuj | edytuj kod]- 1 łan = 30 morg geometrycznych;
- 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;
- 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;
- 1 stopa geometryczna = ¾ łokcia
- 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;
- 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;
- 1 pręt kwadratowy = 56 ¼ łokcia.
System morgi dolnoaustriackiej
[edytuj | edytuj kod]
| j.m. | Miar | Sążni wiedeńskich² | Łokci wiedeńskich² | metrów² |
|---|---|---|---|---|
| 1 morga (niem. 1 Joch) | 3 | 1600,00 | 6439,0200 | 5754,64 |
| 1 miara | 533,33 | 2146,3400 | 1918,00 | |
| 1 sążeń² wiedeński | 4,0237 | 3,60 | ||
| 1 łokieć² wiedeński | 0,90 |
Łan w Królestwie Czeskim 1268-1756
[edytuj | edytuj kod]Łan to również historyczna jednostka miary długości i powierzchni występująca w Królestwie Czeskim w latach 1268 do 1756, w tym okresie 1 lán dzielił się na:
Miary powierzchni
[edytuj | edytuj kod]| 1 łan królewski lán královský | (12 kop zagonu, kop záhonů) = 27,9452 ha |
| 1 łan książęcy lán kněžský | (11 kop zagonu) = 25,6164 ha (~48 morg, po czesku: jiter) |
| 1 łan pański lán panský | (10 kop zagonu) = 23,2876 ha |
| 1 łan wiejski lán selský | (8 kop zagonu) = 18,6301 ha |
| 1 łan ziemski lán zemský | 18,3001649 ha (~1 łan chełmiński, ~30 morg, ~68 pruskich morg) |
| 1 łan niemiecki lán německý | 7,6597 ha 6,0752 ha (Frankfurt nad Menem), 30 morg = 5,531 ha (Fulda) |
W języku czeskim jest nazwa chłopa, posiadającego łan i jego ułamek: láník, půlláník.
Miary długości
[edytuj | edytuj kod]- 1 lán = 7471,8 m
Łan (huba) na terenach niemieckojęzycznych
[edytuj | edytuj kod]| 1 łan (huba) pruska | 16,5 ha (66 pruskich morg) |
| 1 łan frankoński | 23,9 ha – 27,19 ha (zwany niemieckim lub królewskim) |
| 1 łan saksoński | 19,92 ha (= 12 ha) |
| 1 łan brandenburski | 17,0215 ha (30 morg) |
| 1 łan | 30 morg 6,0752 ha (Frankfurt nad Menem) |
| 1 łan meklemburski | 13,007 ha |
| 1 łan | 30 morg = 5,531 ha (Fulda) |
| 1 łan warmiński | 17,3387 ha (Prusy, ~67 pruskich morg) |
| 1 łan oleski | 15,648 ha (Prusy Wschodnie 1720) (od 1813 oficjalnie hektar i ar) |
| Gburzy (Großbauer) | 2 łany (huby) |
| Chłop Bauer, Huber (Hueber, Huemer) | 1 łan |
| Półchłopek | ½ łana |
| Karczmarz | < ½ łana, |
| Kmieć (Viertelbauer) | ¼ łana |
| Zagrodnik (Knecht, Knappe) np. górnik | > ¼ łana |
Łan (hoeve) w Królestwie Holandii
[edytuj | edytuj kod]W Królestwie Holandii historyczna jednostka pomiaru powierzchni do roku 1796.
- 1 łan hoeve = 16,2 morg = 14 ha
Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby
[edytuj | edytuj kod]Wielki Łan, Łan (województwo lubelskie), Średni Łan, Łany (województwo dolnośląskie), Łany, Łany Małe, Łany Wielkie, Łany Średnie, Huby
Łan według F. Piekosińskiego
[edytuj | edytuj kod]Gruntowną rozprawę o łanach kmiecych podaje Franciszek Piekosiński w rozprawie O łanach w Polsce wieków średnich Kraków, 1887; publikacja dostępna w formie elektronicznej w Centralnej Bibliotece Rolniczej im. M. Oczapowskiego[4]. Autor dochodzi w niej do przekonania, że: cyt. „znane były wówczas dwa tylko typowe łany, a mianowicie:
- łan chełmiński – zwany flamandzkim lub średzkim, 30-morgowy, czyli odpowiadający XIX wiecznej włóce polskiej
- łan wielki – zwany frankońskim, magdeburskim lub niemieckim, mający morgów przeszło 40.
Wszystkie zaś inne co do rozmiarów swej powierzchni zostawały już tylko w pewnym stosunku do tych dwóch łanów typowych, tj. były od nich o 2–3 razy większe lub o połowę mniejsze.
- łan staropolski o 126 morgach mógł być rolą wójtowską czy sołecką trzech-łanową na prawie magdeburskim lub czterech-łanową na prawie średzkim albo chełmińskim.
- łan wójtowski, czyli rewizorski o 90 morgach jest rolą wójtowską lub sołecką o trzech łanach chełmińskich, czyli szredzkich.
- łan królewski sprawdzony, mający około 85 morgów, przedstawia rolę wójtowską lub sołecką, złożoną z dwóch wielkich łanów frankońskich, wreszcie łan królewski hybernowy, mający około 64 morgów, mógł być albo rolą wójtowsko-sołecką, liczącą 1½ łanu frankońskiego lub 2 łany średzkie.
Król, udzielając przywilej wójtowi do założenia nowej wsi, dawał mu rolę kilkakrotnie większą niż innym kmieciom, czyli 3–4 łany zwykłe, i w tem leży przyczyna obszaru łanu królewskiego lub wójtowskiego”[4]
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- piechota łanowa
- wieś leśno-łanowa
- Lokacje łanów opuszczonych
- Systemy miar stosowane na ziemiach polskich
- pozaukładowe jednostki miary
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Janina Szewczyk: Włóka. Pojęcie i termin na tle innych średniowiecznych jednostek pomiaru ziemi. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 18–19.
- ↑ Aleksander Brückner: Słownik Etymologiczny Języka Polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927, s. 306.
- ↑ Jarema Maciszewski: Szlachta polska i jej państwo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986, s. 50. ISBN 83-214-0526-6.
- ↑ a b Franciszek Piekosiński: O łanach w Polsce wieków średnich. Wyd. W Druk. Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1887.