Kosaćcowate

Kosaćcowate
	; Kosaciec syberyjski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	kosaćcowate
	Nazwa systematyczna
	Iridaceae Juss.; Gen. Pl.: 57. 4 Aug 1789
	Typ nomenklatoryczny
	Iris L. (1753)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kosaćcowate (Iridaceae Juss.) – rodzina jednoliściennych roślin lądowych oraz bagiennych. Obejmuje ok. 2,1–2,2 tysięcy gatunków zebranych w 66 rodzajów^[2]. Rodzina jest niemal kosmopolityczna, brak jej przedstawicieli tylko na dalekiej północy, na rozległych obszarach pustyń Afryki Północnej, Półwyspu Arabskiego i Australii oraz na subkontynencie indyjskim. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w południowej i środkowej Afryce oraz w Ameryce Południowej^[4]. Do rodziny należą liczne i bardzo popularne w całym świecie rośliny ozdobne (np. szafran, sparaksis, iksja, frezja, mieczyk, miecznica, kosaciec, tygrysówka). Znamiona szafranu uprawnego są wysoko cenioną przyprawą. Kłącze niektórych gatunków kosaćca (tzw. orris lub korzeń fiołkowy^[5]) jest ważnym surowcem w przemyśle perfumeryjnym^[4], wykorzystywany był także w ziołolecznictwie. Bulwy niektórych przedstawicieli są lokalnie spożywane (np. szafranu, Lapeirousia i Moraea fugax)^[6].

Morfologia

Pokrój: Najczęściej wieloletnie rośliny zielne^[7], rzadko rośliny drewniejące (półkrzewy występują w plemieniu Nivenioideae^[6]) i rośliny jednoroczne^[6]. Ich pędy są zielone, z wyjątkiem bezzieleniowego i myko-heterotroficznego rodzaju Geosiris. Pęd kwiatowy wyrasta z poziomo rozrastającego się kłącza lub bulw, bardzo rzadko cebul. U roślin z rodzaju tygrysówka występują bulwy korzeniowe. Pędy boczne rozwijają się w kątach najwyższych liści. Bulwy rozwijają się z najniższego międzywęźla łodygi po kwitnieniu i jako organy spichrzowe zasilają rozwój pędów kwitnących w następnym roku. W przypadku roślin kłączowych spichrzowe pędy przyrastające w kolejnych latach tworzą zwykle regularne rozgałęzienia^[7]. Pędy kwitnące są zwykle nadziemne (na przekroju okrągłe, spłaszczone, oskrzydlone lub kanciaste), choć u niektórych przedstawicieli nad powierzchnię wystają tylko liście i część kwiatu (zalążnia pozostaje także pod ziemią), tak jest u rodzaju Romulea i Crocus^[7]^[6].
Liście: Wyrastają z podziemnego pędu (bulwy lub kłącza) ułożone w dwóch rzędach. Mają pochwiastą nasadę (zamkniętą lub otwartą) obejmującą nasadę młodszego liścia^[7]. Blaszka jest zwykle unifacjalna, mieczowata, bokiem zwrócona do łodygi, czasem cylindryczna, a u rodzaju Geosiris – łuskowata^[6].
Kwiaty: Rzadko pojedyncze (np. w rodzaju szafran), zwykle zebrane są w różnego rodzaju kwiatostany na szczycie pędu kwiatonośnego (kłosy, grona, wiechy, wachlarzyki i skrętki). Kwiaty pojedynczo lub po kilka wsparte są podsadkami. Okwiat jest promienisty lub grzbiecisty, złożony z dwóch okółków barwnych listków, często zróżnicowanych. U nasady u wielu przedstawicieli rodziny okwiat jest zrośnięty w formie rurki, u niektórych zgiętej. W kwiatach o symetrii grzbiecistej (np. w rodzaju mieczyk) dolną wargę tworzy jeden listek okółka zewnętrznego i dwa listki okółka wewnętrznego. Górną wargę tworzą pozostałe. Pręciki są trzy (dwa u Diplarrena^[6]), nadległe listkom zewnętrznego okółka, często o nitkach w dole zrośniętych w rurkę. Zalążnia jest dolna (górna tylko u Isophysis^[6]), zwykle trójkomorowa. Szyjka słupka różnie wykształcona, często w górze rozwidlona, czasem kilkukrotnie, bywa też rozszerzona i barwna (np. u kosaćca)^[7].
Owoce: Trójkomorowa, wielonasienna torebka pękająca między przegrodami. Nasiona zwykle spłaszczone, czasem talerzykowato, bywają oskrzydlone^[7].

Systematyka

W popularnym w końcu XX wieku systemie Cronquista rodzina kosaćcowatych umieszczana była w rzędzie liliowców (Liliales). Późniejsze systemy Reveala (1994-1999) i Takhtajana (1997) wyłączały kosaćcowate w odrębny rząd kosaćcowców (Iridales). W opublikowanym w 2003 roku systemie APG II kosaćcowate uznane zostały za jedną z linii rozwojowych kladu szparagowców (rząd Asparagales) i tę pozycję utrzymują w kolejnych aktualizacjach systemu (APG III z 2009, APG IV z 2016) oraz na Angiosperm Phylogeny Website^[2].

Rodzina wyewoluowała ok. 80 milionów lat temu tj. w czasie późnej kredy. Najstarszą żyjącą współcześnie linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje rodzaj Isophysis z jednym gatunkiem występującym na Tasmanii. Linia ta oddzieliła się od reszty rodziny ok. 66 milionów lat temu. Kolejne, najstarsze rodzaje również mają zasięgi obejmujące Australazję i dlatego przypuszcza się, że rodzina pochodzi z kontynentu obejmującego współczesną Australię i Antarktydę. Późniejsze różnicowanie się przedstawicieli tej rodziny datowane już na eocen zaowocowało ośrodkami jej największego zróżnicowania w Afryce południowej i Ameryce Południowej^[6].

Pozycja i podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych^[2].

Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:

←

storczykowate Orchidaceae

Boryaceae

Blandfordiaceae

Lanariaceae

	asteliowate Asteliaceae

	przyklękowate Hypoxidaceae

	Ixioliriaceae

	Tecophilaeaceae

Doryanthaceae

kosaćcowate Iridaceae

Xeronemataceae

złotogłowowate Asphodelaceae

	amarylkowate Amaryllidaceae

	szparagowate Asparagaceae

Podział rodziny na podrodziny, plemiona i rodzaje

W obrębie rodziny wyróżnia się na siedem podrodzin o następujących powiązaniach filogenetycznych^[2]:

kosaćcowate

Isophysidoideae

Iridoideae

Patersonioideae

Geosiridoideae

Aristeoideae

	Nivenioideae

	Crocoideae

Podział na podrodziny, plemiona i rodzaje (kolejność taksonów alfabetyczna)^[2]^[8]^[9]:

Aristea africana

Podrodzina Aristeoideae Vines
- Aristea Sol. ex Aiton

Chasmanthe floribunda

Mieczyk błotny

Podrodzina Crocoideae G.T.Burnett
- Plemię Croceae Dumort. (syn.: Ixieae Dumort.)
  - Babiana Ker Gawl. ex Sims – babiana
  - Chasmanthe N.E.Br.
  - Crocus L. – szafran, krokus
  - Dierama K.Koch
  - Duthiastrum M.P. de Vos
  - Geissorhiza Ker Gawl.
  - Hesperantha Ker Gawl.
  - Ixia L. – iksja
  - Radinosiphon N.E.Br.
  - Romulea Maratti
  - Sparaxis Ker Gawl. – sparaksis
  - Syringodea Hook. f.
  - Tritonia Ker Gawl. – tritonia
- Plemię Freesieae Goldblatt & J.C.Manning
  - Crocosmia Planch. – krokosmia, montbrecja, cynobrówka
  - Devia Goldblatt & J.C.Manning
  - Freesia Klatt – frezja
  - Xenoscapa (Goldblatt) Goldblatt & J.C.Manning
- Plemię Gladioleae Dumort.
  - Gladiolus L. – mieczyk
  - Melasphaerula Ker Gawl.
- Plemię Tritonopsideae Goldblatt & J.C.Manning
  - Tritoniopsis L.Bolus
- Plemię Watsonieae Klatt^[10]
  - Afrosolen Goldblatt & J.C.Manning
  - Codonorhiza Golblatt & Manning
  - Cyanixia Goldblatt & J.C.Manning
  - Lapeirousia Pourret
  - Micranthus (Pers.) Eckl.
  - Pillansia L.Bolus
  - Savannosiphon Goldblatt & Marais
  - Schizorhiza Golblatt & Manning
  - Thereianthus G.J.Lewis
  - Watsonia Mill.
  - Zygotritonia Mildbr

Podrodzina Geosiridoideae Goldblatt & J.C.Manning
- Geosiris Baillon

Kosaciec bródkowy

Sisyrinchium atlanticum

Cipura paludosa

Tigridia pavonia

Podrodzina Iridoideae Eaton
- Plemię Diplarrheneae Goldblatt
  - Diplarrena Labill.
- Plemię Irideae Kitt.
  - Bobartia L.
  - Dietes Salisb. ex Klatt
  - Ferraria Burm. ex Mill.
  - Iris L. – kosaciec, irys
  - Moraea Mill. – morea
- Plemię Sisyrinchieae Baker
  - Libertia Spreng. – libercja
  - Olsynium Raf.
  - Orthrosanthus Sweet
  - Sisyrinchium L. – miecznica
  - Solenomelus Miers
  - Tapeinia Comm. ex Juss.
- Plemię Tigridieae Baker
  - Alophia Herb.
  - Calydorea Herb.
  - Cipura Aubl.
  - Cobana Ravenna
  - Cypella Herb.
  - Eleutherine Herb.
  - Ennealophus N.E.Br.
  - Gelasine Herb.
  - Herbertia Sweet
  - Hesperoxiphion Baker
  - Larentia Klatt
  - Mastigostyla I.M.Johnst.
  - Nemastylis Nutt.
  - Salpingostylis Small
  - Tigridia Juss. – tygrysówka
- Plemię Trimezieae Ravenna
  - Deluciris A. Gil & Lovo
  - Trimezia Salisb. ex Herb.

Podrodzina Isophysidoideae Takhtajan ex Thorne & Reveal
- Isophysis T.Moore ex Seemann

Podrodzina Nivenioideae Schulze ex Goldblatt
- Klattia Baker
- Nivenia Vent. – srebrzelina
- Witsenia Thunb.

Podrodzina Patersonioideae Goldblatt
- Patersonia R.Br. nom. cons.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-02-09] (ang.).
↑ ^a ^b Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – I. [w:] James L. Reveal [on-line]. University of Maryland, New York Botanical Garden. [dostęp 2018-02-09].
↑ ^a ^b Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 374-375. ISBN 1-55407-206-9.
↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 174. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 165-167. ISBN 978-1-84246-634-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 392-393. ISBN 83-7079-778-4.
↑ Family Iridaceae Juss., nom. cons.. [w:] GRIN [on-line]. U.S. National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-02-09].
↑ List of Genera in IRIDACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-02-09] (ang.).
↑ Peter Goldblatt: Systematics and biology of Lapeirousia, Codonorhiza, Psilosiphon and Schizorhiza in southern Africa. SANBI, 2015. ISBN 978-1-928224-02-0. OCLC 915718972. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-02-09] (ang.).

[reveal-3] Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – I. [w:] James L. Reveal [on-line]. University of Maryland, New York Botanical Garden. [dostęp 2018-02-09].

[heywood-4] Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 374-375. ISBN 1-55407-206-9.

[podbielkowski-5] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 174. ISBN 83-09-00256-4.

[maarten-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 165-167. ISBN 978-1-84246-634-6.

[ency-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 392-393. ISBN 83-7079-778-4.

[grin-8] Family Iridaceae Juss., nom. cons.. [w:] GRIN [on-line]. U.S. National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-02-09].

[kew-9] List of Genera in IRIDACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-02-09] (ang.).

[10] Peter Goldblatt: Systematics and biology of Lapeirousia, Codonorhiza, Psilosiphon and Schizorhiza in southern Africa. SANBI, 2015. ISBN 978-1-928224-02-0. OCLC 915718972. (ang.).

[2]

[4]

[5]

[6]

[1]

[3]

[7]

[8]

[9]

[10]