Welkom, in dit portaal krijgt u een overzicht van de bestaande informatie over auteurs, genootschappen, opvattingen en praktijken in voornamelijk de westerse esoterische traditie.
De term westerse esoterie bestrijkt een breed spectrum aan esoterische stromingen in de westerse cultuurgeschiedenis. Het gaat met name om westerse opvattingen over esoterie sinds de renaissance tot heden.[1] Hierbij kunnen ruwweg twee filosofisch-religieuze tradities worden onderscheiden (neoplatonisme en hermetisme), drie 'traditionele wetenschappen'[2] (astrologie, magie of magia,[3] en alchemie), en een stroming van theosofische speculaties (kabbala).[4] Neoplatonisme, hermetisme en gnosticisme zijn de vroegste hellenistische bronnen waaruit renaissancemagie en christelijke kabbala ontsproten. Zij vormden samen dan weer de inspiratie voor latere stromingen binnen de westerse esoterie, zoals rozenkruisers, christelijke theosofie, het 19e-eeuwse occultisme, spiritisme, de 20e-eeuwse newagebeweging, en andere vormen van moderne alternatieve spiritualiteit.[5]
Wouter Hanegraaff, een van de bekendste onderzoekers op gebied van westerse esoterie, noemt 'esoterie' in zijn boek Western Esotericism: A Guide for the Perplexed een schijnbaar "ongrijpbaar begrip", verwijzend naar een niet minder ongrijpbaar domein van studie. Niettemin, stelt hij, hoewel niemand het gemakkelijk vindt om uit te leggen wat het is, staat esoterie nu al tientallen jaren op de agenda van de academische studie van religie, en trekt het ook steeds meer de aandacht van andere disciplines binnen de geesteswetenschappen. Het kan volgens hem niet eenvoudig als religie bestempeld worden, lijkt geen vorm van filosofie te zijn en wordt in onze tijd niet als wetenschap aanvaard. Nochtans participeert het in al deze gebieden, ook in de kunsten, zonder dat het eenvoudig tot een ervan kan worden gereduceerd.[6]
Esoterie is een jongere term dan occultisme en raakte pas in de negentiende eeuw in zwang. Het begrip werd dus niet in de loop der eeuwen door mensen zelf gebruikt voor hun eigen ideeën en praktijken. Enerzijds duidt het op een zekere exclusiviteit van kennis en rituelen en heeft het dus te maken met geheimzinnigheid. Het staat dan tegenover exoterie. Anderzijds verwijst het naar een reeks denkers en stromingen die overeenkomsten vertonen en historisch verwant zijn, zoals het neoplatonisme en hermetisme. Laatste is gangbaar in de hedendaagse studie naar (westerse) esoterie.[7] Bij de identificatie van stromingen zijnde esoterisch mag men veronderstellen dat een zoektocht naar hogere en diepere inzichten belangrijk is. Dat kan draaien om gnosis, maar ook om de onderzoeking en manipulatie van occulte krachten (zoals de vermeende invloed van de sterren).
Waarom heeft esoterie last van een slechte reputatie?
Het antwoord hierop is niet kort en eenduidig te geven. Voor geleerden en onderzoekers is esoterie lange tijd (ruwweg sinds de achttiende eeuw) een vorm van verworpen kennis geweest: een verzameling van denkbeelden die te boek kwamen te staan als bijgelovig, irrationeel, zweverig enzovoort. Dat is echter een oordeel van latere tijd. Al sinds de klassieke oudheid bestonden er allerlei esoterische stromingen, waaronder het pythagorisme, en praktijken en theorieën zoals magie en astrologie. Velen geloofden erin. Desondanks had men van tijd tot tijd last van een slechte reputatie, maar om andere redenen. Zo kon men astrologie vrezen omdat men de invloed van de sterren en het vastliggende lot maar niets vond. Bovendien zou de astroloog zo veel te veel kennis van individuen krijgen. In de middeleeuwen wisselden attitudes nogal eens ten aanzien van bijvoorbeeld magie. Magie werd veel gepraktiseerd, maar bleef onderwerp van discussie, omdat er bijvoorbeeld demonen mee gemoeid konden zijn. Na een algehele opleving van esoterie in de vroegmoderne tijd groeide de kritiek echter behoorlijk, en ontstond via het verlichtingsdenken een toenemende polemiek tegen het 'niet-rationele'.
↑Zie voor de chronologische begrenzing van het studiegebied bv. Western Esotericism and the Science of Religions van Faivre & Voss ('Survey article') - Numen Vol. 42, Brill, Leiden 1995.
↑A. Faivre, in Faivre & Hanegraaff (ed.) 1995, pp. 6-7.
↑Magia naturalis, soms witte magie genoemd, het tegengestelde van demonische magie. Het is een vorm van magie waarin geen beroep wordt gedaan op bovennatuurlijke wezens.
↑Opgemerkt moet worden dat hiermee niet bedoeld wordt dat theosofische speculaties bij o.a. het hermetisme geheel ontbraken, integendeel.
↑Definitie van Nicholas Goodrick-Clarke, professor westerse esoterie aan de University of Exeter: 'Occultisme is gebaseerd op een religieuze denkwijze waarvan de wortels zich tot in de oudheid uitstrekken. Ze kunnen worden beschreven als de westerse esoterische traditie waarvan we de belangrijkste ingrediënten kunnen identificeren als gnosticisme, de hermetische geschriften over alchemie en magie, het neoplatonisme en de kabbala, allen stammend uit het gebied ten oosten van de Middellandse Zee in de eerste eeuwen van onze jaartelling.
Het leven van sommige occultisten/esoterici, zoals Casanova, Cagliostro, en John Dee lijkt wel een avonturenroman, terwijl anderen een eerder besloten leven hebben geleid. De mythevorming rond veel van die figuren is groot en door de mist van de tijd zien we hun contouren niet meer zo scherp. Gelukkig kunnen we onze eigen mening over hen vormen door het werk dat ze hebben nagelaten. In dit bonte gezelschap van alchemisten, astrologen, filosofen en kabbalisten
konden we tot in de 16e en 17e eeuw zelfs gerespecteerde wetenschappers aantreffen zoals Kepler en Newton die een groot deel van hun leven wijdden aan de studie van esoterische zaken. Het nichtje van Einstein berichtte dat haar oom steeds een exemplaar van Blavatsky's "Geheime Leer" op zijn nachtkastje had liggen. Als zelfs de voornaamste protagonisten van de verwetenschappelijking van ons wereldbeeld af en toe een blik over de haag van de rationaliteit werpen, waarom zouden wij het dan niet doen?
Omdat esoterie eigenlijk een parapluterm is voor vele soorten praktijken, is elke poging tot indeling een beetje arbitrair. [1] Ruwweg zouden we drie categorieën kunnen onderscheiden:
Voorspellend
Magisch (rituelen en praktijken om omgeving te beïnvloeden)
Mensen gaan op zoek naar zingeving in religie en esoterie, waardoor commerciële vormen van esoterie oudere systemen van gnosis zoals astrologie en tarot gepopulariseerd worden om een naïef publiek te vermaken of te bedriegen. Dagelijks raadplegen duizenden mensen hun horoscoop in de krant, en tarotlezers, mediums en allerlei zelfverklaarde paragnosten zetten professionele betaalwebsites op om goedgelovige klanten te lokken. Mensen nemen ook hoe langer hoe meer hun toevlucht tot alternatieve genezers die beweren betere resultaten te kunnen behalen dan de 21e-eeuwse wetenschap. Hoewel esoterie een interessant studiegebied is, doet men er dus beter aan om de praktijken zelf te blijven wantrouwen. Al te goedgelovig zijn kan immers je geestelijke en fysieke gezondheid schaden.[2]
↑Zo kan bijvoorbeeld alchemie deels ook in de categorie "spiritueel" opgenomen worden: de zoektocht naar de Steen der Wijzen kan opgevat worden als een spiritueel proces.
Uit de Splendor Solis: Das große Waschfest vor der Stad (1531).
Splendor Solis (Latijn voor Schittering van de Zon) is een bekend kleurrijk alchemistisch manuscript. De eerste versie, geschreven in het Duits, dateert van 1532-1535 en bevindt zich in het Pruisische staatsmuseum in Berlijn. Het is verlucht op perkament, met decoratieve randen zoals een getijdenboek, mooi geschilderd en verguld. De latere kopieën ervan bevinden zich in Londen, Kassel, Parijs en Neurenberg en zijn even goed. In totaal bestaan er wereldwijd twintig kopieën van.
