Даяарчлал
Даяарчлал нь дэлхийн эдийн засгийн өсөн нэмэгдэж буй нэгдсэн дэг ёсоор олон улсын худалдааны гаалийн татвар, экспортын барааны төлбөр ба импортын барааны тоо хэмжээ буурахаас хамаардаг. Гол зорилго нь бараа болон материаллаг баазыг нэмэгдүүлэх, бас хөдөлмөрийн олон улсын салбарын үйлчилгээний үр өгөөжөөр мэргэшилт нь катализид орсон. Энэ нь бүс нутгийн аж ахуй, нийгмийн соёл нь харилцаа холбоо тээвэрлэлт ба худалдааг нэгтгэн үйл явцыг нь дүрсэлдэг. Энэ үг нь эдийн засгийн даяарчлал гэдэг үгтэй төстэй утгатай үндэсний эдийн засаг нь олон улсын эдийн засагт худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалт, нүүдэл суудал, технологийн цар хүрээ ба батлан хамгаалалтаар нэгдэнэ. Ямар ч байсан даяарчлал нь ихэвчлэн эдийн засгийн, технологийн, нийгмийн, улс төрийн ба байгалийн тогтолцоогоор удирдагдан явдаг. Энэ үг нь түүнчлэн хэл яриа буюу нэрд гарсан соёл, соёлын түвшингийн улс хоорондын эргэлтээс хамаарана.
Даяарчлалын түүх
[засварлах | кодоор засварлах]- Торгоны зам ба халуун ногооны худалдааны замын цар хүрээг Османы эзэнт гүрэнд 1453онд хаасан. Даяарчлалын түүхэн гарал үүсэл бол тэмцэлийн эхлэл тийм боловч хэдэн эрдэмтэд даяарчлалын гарал үүсэл орчин үед оршино гэж үздэг бусад нь үүний эсрэг хандлагатай байдаг. Магадгүй ихэнх туйлын үнэн санаануудын нэг нь эдийн засагтай хамааралтай Андре Гундер Франкын онол байсан. Франк М.Э.Ө 3000 жилийн өмнө Шумер болон Инд мөрний сав газрын иргэншилийн хоорондын худалдаа наймаа , харилцаа холбооны дараа даяарчлал сэргэсэн гэдэгтэй санал зөрөлдсөн. Даяарчлалын тодорхойлолтын санаанууд дээр шүүмжлэгчид ихээр маргалддаг.
- Грекд худалдааны төв хотууд төвлөрсөн ба өргөн хүрээтэйгээр Энэтхэгээс Испанилуу тэлж байлаа. Александрия, Афин, Атойк гэх мэт төвүүд, Хеленистик үед эртний даяарчилсан эдийн засагийн соёл нь эртний даяарчлалыг илтгэдэг. Бусад нь эртний даяарчлалын хэлбэр худалдаа наймааны харилцаа холбоо Ромын эзэнт гүрэн Парфианы эзэнт гүрэн Хан гүрэний хооронд байсанг ойлгосон. Хятадын баруун хэсгээс эхлээд Парфианы эзэнт гүрний хил хязгаарт хүрээд үргэлжлээд Ром хүртэл худалдаа наймааг ихэсгэж, ялгаж торгоны замыг хөгжүүлсэн. Грекийн 300н хөлөг онгоц Грек-Ром ба Энэтхэгийн хооронд 1 жилийн аялал хийдэг ба жил бүр бараа таваар нь 300000 тоннд хүрч байв.
- Исламын оргил үе бол бас нэгэн чухал эртний даяарчлалын үе юм. Еврейчүүд ба Мусалман худалдаачид, судлаачид хуучин ертөнцөд эдийн засагийг тогтоож үр дүнд даяарчлал үүссэн. Энэ үед элсэн чихэр,давуу зэрэг нь улам боловсронгуй өргөн хэрэглээтэй болж ирсэн. Мусалманы ертөнцөд, Арабын соёлд суралцаж байхад Хажж одон орон судлалыг бүтээсэн байна.
- Монголын эзэнт гүрний хүчирхэгжилтийн үед Хятад ба Дорно дахины худалдааны төвүүд торгоны замын дагуу тогтворгүйжиж эхэлсэн. 13-р зууны Монголын хүчирхэгжилтийн үед хэдэн товч тодорхой даяарчлалын хэлбэрүүд байсан . Энэ нь анхны олон улсын шуудан холбоог байгуулсан . Төв Азийн хот мужуудад дамжуулах хэсгүүдийг жигдрүүлж хурдан дамжуулах болсон яг л тахал өвчин шиг, эндээс үзэхэд дэлхийн даяарчлалын үе шатууд харагддаг.
- Дараагийн үе бол эртний даяарчлалын үе юм. Далайн эргийн Европын хаант улсууд сэргэж эхэлсэн нь онцгой юм. Эхлээд Португал ба Испани эзэнт гүрэн дараа нь Нидерланд ба Британий эзэнт гүрэн 17-р зуунд даяарчлал нь түүнчлэн бизнесийн эсрэг болж ирсэн. Британийн зүүн Энэтхэгийн гэх мэт компаниуд байгуулагдсан (1600 онд) ихэвчлэн олон үндэстний нэгдэлээр илэрч байсан. 1602 онд Нидерландын зүүн Энэтхэгийн компани байгуулагдсан.
- Газар зүйн их нээлтийн үед даяарчлалд шинэ өөрчлөлт авчирсан. Анхан үедээ Еврази ба Африк нь материал ба биологийн солилцоо хийдэг тогтсон соёлтой байсан. 15-р зууны сүүлчээр Португалийн хаант улс Кастилийн хаант улс нь анх судалгааны экспидицийг Африк болон Америкруу илгээжээ. Америкийг Кристофер Колумб 1492 онд нээсэн. Европчууд Америкыг колончлон үргэлжилсэн ба маш том өргөн арилжаа наймааг ургамал, амьтад, хоол хүнс, боолоор хийдэг байсан нь зүүн болон барууны соёлыг илтгэж байна. 16-р зуун Европийн далайчид Америкаас шинэ үр тариаг зөөдөг байсан нь дэлхийн хүн амыг өсөхөд чухал нөлөөлсөн.
- 19-р зуунд Их Британи маш хүчтэй эдийн засагтай болсон, Яагаад гэвэл үйлдвэрлэлийн технологи болон дэлхийн харилцаа холбооны усан онгоц болон галт тэрэг зэрэг хөгжисөн. 19-р зуунд даяарчлалын эрэн үе орчин үеийн хэлбэртэй болж эхэлсэн. Хүн амын өсөлт нь өргөн хэрэгцээний бүтээгдэхүүнийг ихээр шаардах болсоноор үйлдвэрүүд хямдхан гэрийн хэрэгцээний бүтээгдэхүүнийг хямдаар хийх болсон нь эдийн засгийн хуваарилалт юм. Даяарчлалын үед 19-р зууны шууд түрэмгийллийн үеийг бий болгосон. Иргэний (1-2)-р дайны дараа Британи Энэтхэгийг байлдан дагуулж энэ нутгийн олон тооны хүн ам Европийн экспортийн барааны хэрэглэгч болсон. Энэ үед Африкийн Сахар бол Номхон далайн арлуудыг дэлхийн тогтолцоонд нэгтгэж чадаагүй байлаа. Үүний дараагаар дэлхийн шинэ хэсэг болох Африкийн Сахар зэргийг нээж байлдан дагуулж байлаа, Европчууд байгалийн баялагийг гарц буюу бүтээмж болгож байсан ба резин, алмааз[permanent dead link] ба нүүрс зэргээр түлшний худалдаагаар Европийн улсуудад хөрөнгө оруулж тэдний колон улс болон Нэгдсэн Улсад(United States) туслалцаа үзүүлж байв. Дэлхийн 1-p дайны үед буюу 20-р зууны эхээр орчин үеийн даяарчлал нурж эхэлсэн , гэвч дэлхийн 2-р дайны дараа буцаж сэргэсэн байна. Энэ сэргэлт нь улс төрчдийн төлөвлөгөөний үр дүнд худалдаа наймааны хил хязгаарт төвөг учруулсан. Тэдний ажил Bretton Woods conference-г тэргүүлэх зорилготой байсан, санал нэгтэйгээр улс төрийг тэргүүлэх олон улсын худалдаа ба санхүүгийн тогтолцоог буулгах ба хэдэн, олон улсын инстут байгуулж даяарчлалын үйл явцыг хянах байлаа. Барууны соёлын экспортын бараанууд нь шинэ төрлийн төхөөрөмжүүд болох : кино, зурагт,радио ба хөгжим олон улсын тээвэрлэлт ба цахилгаан холбооны хөгжил дээшилж орчин цагийн даяарчлалд багтаж байлаа. Энэ институт нь олон улсын Банкны хөгжил ба өөрчлөлтийг багтаадаг ба олон улсын мөнгөн байгууллагыг багтаадаг. Даяарчлал нь технологийн хөгжилөөр хувьсан өөрчлөгддөг. Дэлхийн 2-р дайнаас хойш олон улсын худалдаа наймаанд саад болж санал нэгтээгээр олон улсын Гаалийн татвар ба Худалдааны Ерөнхий Тохиролцооны залгамжлагч нь Дэлхийн худалдааны байгууллага. Дэлхийн экспорт 1970 онд 8.5% , 2001 онд 16.2% болж өссөн юм. 1990-оноос харилцаа холбооны үнэ нь өссөн, компьютерт өөрчлөлт орж бага цалинтай ажилын байрны хэлбэрүүд ихээр гарсан. Энэ нь нягтлан бодох бүртгэл, программын хөгжил бас инженерийн загварчлал зэргийг багтаана. 2000 оны сүүлээр дэлхийн үйлдвэрлэл маш муудсан. Зарим судалгаа шинжилгээнд дэлхий дахин даяарчлалруу явж байна гэж үзэж байна, энэ нь эдийн засгийн нэмэлт өсөлттэй холбоотой. Хятад дэлхийн хамгийн том экспортлогч болох нь гарцаагүй.