Tumata coeu de boeu d'Arbenga

AR	Sta pagina lì a l'è scrîta in arbenganeṡe sittadìn, sècundu a grafia Gastaldi

Di cuordibue d'Arbenga in vèndia a Épône, Fransa

A tumata coeu de boeu d'Arbenga a l'è ina qualitè ligüre de tumata tipica da sittè d'Arbenga, svilüppà in te l'Euttusèntu e ancoeui üna de ciǜ impurtanti da regiùn. Insemme au spa"egu viu"ettu, aa sücca trumbetta e a l'articiocca viu"etta spinuṡa u l'è ün di cusscì dîti "4 d'Arbenga", i scimbuli da tradissiùn cuntadina du postu. De ciǜ, u l'è recunussciüu cumme prudütu agrualimentare tradisiunà ligüre.

Sto"ia

Sta qualitè de tumata a l'è stèta svilüppà dai cuntadìn e agronumi arbenganeṡi in tu cursu de l'Euttusèntu. Zà du 1878, sècundu quantu u se vegghe in te l'Inchièsta Jacini in sciù stattu de l'agricultü"a in tu reggnu d'Italia, in Arbenga e in ta sò Ciâna se prudüjeva ina gran quantitè de tumate, de antighe varietè ch'e l'han purtàu au mudèrnu cuore di bue, ch'e l'e"an spedîe de feu"a da regiùn asscì.

In tu sècundu doppu guèra sta varietè a l'è stètu in pè"igu de pèrdise, cu'u mèrcàu ch'u preferiva quelle ciǜ riùnde e lissce cumme u tundulissciu ma asscì e custulüe franseṡi, survetüttu a marmanda, e nummà tra a fìn di anni '60 e l'imprinsippiu di anni '70 u l'è nassciüu de l'intèrèsse vèrsu u cuore di bue. A l'imprinsippiu u nu l'e"a gua"i apressàu dai negussianti, ch'i u cunsscideravan de furma troppu brütta pé vèndelu, ma in ti anni '80 e famïe e l'han cumensàu a dèscruvîne e qualitè fijiche e alimenta"i, tantu da fà crèssce a sò dumanda e dunque a sò prudüssiùn. A furma mèjima da tumata, primma criticà, a n'è vèggnüa in puntu de forsa scicumme a l'è caratteristica e fassile da cunussce.

U cuore di bue u l'è cultivàu survetüttu in ta Ciâna d'Arbenga e in tu rèstu da Rivea de Punènte, tra e ciâne custee e e colle ch'e ghe stan de deré, dund'u crèssce meïu grassie a de tèmpe"atü"e ciǜ âte pé tüttu l'annu, ina buna duṡe de luminassiùn dau sù e de l'ègua ch'a l'è bèn distribuia. A sò prudüssiùn, stimà du 2013 a ciǜ o menu 2.000 tunelè, a l'è vèndüa in scì mèrchèi da frü̂ta e vèrdü"a de Ligü"ia, Pièmunte e Lumbardia, dund'u l'ha piàu inderé du spassiu proppiu in ti cunfrunti du tundulissciu e da marmanda.

Dèscrissiùn

U coeu de boeu u l'è ina qualitè "indeterminà" de tumata, fètu ch'u veu dì ch'a nu a cianta lì de crèssce cumme ch'a cumènsa a fà di frü̂ti, a ciclu mediu e indicà scia pé a cultivassiùn in ti campi che in te stüffe. U frü̂tu u gh'ha ina furma caratteristica, bèn custulüa e cu'in peṡu mediu ch'u cangia tra dimenssciùi grosse e mediu-grosse.

U cu"ù, quandu u frü̂tu u l'è du tüttu maü"u, u l'è tra russu-reuṡa e russu-aranciùn, cu'u vèrde-cè"u ch'u dü"a pocu de ciǜ in scé coste e in scià spalla da tumata. A purpa a l'è cunscistènte, sciü̂ta, de cu"ù russu-reuṡa, cun pochi semìn e pocu sügu; dau saù ch'u l'è dûse e menu acidu de pa"egge âtre qualitè.

Cultivassiùn

In plattò de cuordibue

Sècundu i schemi classcichi, e ciante de cuordibue e se peuan cultivà scia in fi"a sencia, cun 80 cm tra e file e 50 cm tra e ciante, che in fi"a duggia, lassciandu ciǜ o menu 70 cm de spassiu tra e cubbie de fi"e. In te tütti i caji u l'è necèssa"iu muntà di rèmbi dunde a cianta a cresce"à, che de solitu i sun de canne o, pé a cultivassiùn in te stüffe, asscì u spagu. A densscitè cunseïà a l'è de ciǜ o menu 25.000 ciante pé ogni dejemilla metri. E âtre upe"assiùi da fà in scià cianta e sun lighè survetüttu aa gestiùn du vèrde, de moddu da maneṡṡà u svilüppu di frü̂ti; peui u l'è du bèllu impurtante inèiguà assèi e dèlungu a cianta, p'avé in svilüppu pèrfèttu du frü̂tu.

Rivàu u mumèntu de campâli, bèṡeugna fâlu primma che u frü̂tu u secce maü"u, scicumme u cuntinue"à a maü"à asscì doppu ch'u l'è stètu dèstaccàu daa cianta, e ogni 1-4 giurni, pé avé di frü̂ti u ciǜ pusscibile maü"i in t'in moddu pa"eggiu. U periudu pé campâli, in ti campi avèrti, u và da zügnu e sèttèmbre; in te stüffe gh'è pé cuntru ina cultü"a de primma, tra marsu e lüïu, e üna d'autunnu, tra sèttèmbre e dijèmbre. Sta tumata lì a rènde tra 80 e 100 tunelè ogni dejemilla metri in ti campi a l'a"ia avèrta, mèntre a passa e 150 t/h cu'e cultivassiùi in te stüffe.

Finiu de campâlu, u prudütu u l'è pé tradissiùn incurbàu in t'in plattò, sèrnèndu pé ciaschedün de tumate ch'e seccen u ciü pusscibile pa"egge pé caratteristiche, misse in t'in seu ünicu e cu'u pegullu gi"àu vèrsu l'âtu. U ciǜ tantu da prudussiùn u l'è dunca vèndüu in ti mèrchèi du postu; a ogni moddu nu mancan de partie ch'e van a Zena, Milan, Tü"in e Cuni e de âtre ch'e sun spedie, in te di nümeri ciǜ picenìn, fina in te l'Europa du Nord; in ta Svèssia in particulà.

Üṡu

U coeu de boeu d'Arbenga, grassie au sò güstu dûse e aa cunscistènsa da sò purpa, u l'è ina varietè cunseïà survetüttu pé insalatte e âtre pitanse dund'u l'è mangiàu frèscu; a ogni moddu u l'è bèn due"àu asscì pé de risètte d'âtru tipu.

Notte

Notte au tèstu

Notte bibliugrafiche

Bibliugrafia

• (EN) David Gentilcore, Pomodoro!: A History of the Tomato in Italy, New York, Columbia University Press, 2010, ISBN 0-231-52550-8.

Âtri prugetti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce tumata coeu de boeu d'Arbenga

Ligammi de feu"a

• (IT) AA.VV., Pomodoro cuor di bue d'Albenga, L'Ortofrutticola, 17 màrso 2013. URL consultòu o 23 zùgno 2024.
• (IT) Pomodoro cuore di bue, in sce agriligurianet.it. URL consultòu o 23 zùgno 2024.