Лезги кхьинар
Лезги кхьинар — лезги чӀал кхьидай хатӀ я. Тарихда лезги чӀал кхьин жезвай:
.19-й асирдин эвелдай - 1928-лагьай йисалди араб кхьинарал "Ажама"
.1860-1910 — Пётр Услар туькӀуьрнай кирилл кхьинарал (араб кхьинар галаз санал ишлемиш жезвай)
.1928-1938 — латин кхьинарал.
.1938 - исят — кирилл кхьинарал. [1][2]
Араб кхьинар "Ажам"
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]44 араб ва араб чӀала авачир бези лезги сесер патал дегишарнай араб гьарфарикай туькӀуьр жезва. И кхьинар ишлемиш жезвай 19-лагьай вишйисалай 1928-лагьай йисалди (П. К. Усларан кирилица галаз санал ишлемиш жезвай). Исят и хатӀ санани ишлемиш жезвач. 19-лагьай вишйисуз ажамадал шиирарин кӀватӀалар (меселе: Етим Эминан ва муькуь шаирарин) ва муькуь ктабар чап жезвай.[3]
Лезги ажама:
| آ | ب | چ | ج | ڃ | د | اه | ا |
| ف | گ | غ | ﻫ | اى | اي | ک | ل |
| م | ن | اۊ | پ | ڢ | ۊ | ر | س |
| ص | ش | ت | ط | او | و | خ | ؼ |
| څ | ز | ژ | ڗ |
1917 йисан револуьциядилай кьулухъ, цӀийи ажама гьарфалаг туькӀуьрдай са шумуд алахъун хьанвай. Садлагьай ихьтин гьарфалаг Къасумхуьруьнви Абу Жафар Мамедовди туькӀуьрнай. Мад са гьарфалаг Гь. А. Гьажибегринди туькӀуьрнай. Гьажибегринди туькӀуьрай гьарфалагдал са шумуд ктаб чап хьанвай, амма 1928 йисуз ССРГ-да чӀаларин романизация (латинизация) програмадиз килигна хатӀ латин кхьинрал дегиш хьанвай.[4]
Пётр К. Усларан гьарфалаг
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
1860 йисара, Дагъустан Урус Империяди къахчурла кьулухъ, лингвист ва этнограф Пётр Карлович Услар садлагьай лезги чӀалан кирил кхьинар ва грамматика туькӀуьрнай (1896 йисуз чап авунвай). И гьарфалагдал кирил гьарфарикай, модификация авунвай кирил гьарфарикай ва са шумуд латин ва гуржи гьарфарикай туькӀуьр жезвай. [5] П. Усларан гьарфалагдал Темир-Хан-Шурада (исятда Буйнакск) 1871 йисуз садлагьай кирил кхьинрал лезги чӀалал ктаб чап хьанвай — «Куьредин азбука». Ам Усларан куьмекчи Казанфар Зулфикаровди кхьенай. [6]
20-лагьай вишйисан эвелда мад са шумуд ктаб Усларан кхьинрал чап хьанвай. Абурукай сад Абу Жафар Мамедовди кхьенвай «Къуранда тӀвар кьунвай муьжуьд пайгъамбардикай кьиса», ва 1911 йисуз Тифлисда чап хьанвай гафарган «Ќу̇ре ჭалан елифарни аҳпа гw æниз қелдаj ђуз» [Куьре чIалан элифарни ахпа гвяниз кIелдай жуз].
Усларан кирилица лап вилик фенвачир, халкьди ам кьабул тавун виляй, ва гзафбуру виликди хьиз араб кхьинарал кхьизвай.[7]
Латин кхьинар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]1920 йисара ССРГ-да чӀаларин латинизация процесс физвайтир. 1926-й йисуз Москвада кӀелзавай лезги студентари «лезгинский кружок» туькӀуьрнайтир, и «кружок»-дин кӀвалахрикай сад «писать Ли по-лезгински» брошуьра хьана. И брошуьрада теклиф авунай лезги латин гьарфалагдин проект. Са тӀимил ахпа Гь. А. Гьажибегрин ва А. Л. Шамхалов Дагъустан чӀалар патал «Дагъустандин цӀийи гьарфалаг» туькӀуьрнай, ва адан са жуьре лезги чӀал патални тир.
27 июн 2028 йисуз «научный совет Всесоюзного центрального комитета Нового алфавита» разивал гана цӀийи гьарфалагдиз.[8] ЦӀийи кхьинин кьетӀенвал гьам тир хьи, кьилин (чӀехи) гьарфар авачир. Гьарфалаг ихьтин тир[9]:
a, b, c, cc, 
, ç, d, e, ə, f, g, ƣ, h, i, j, k, kk, ⱪ, l, m, n, o, ө, p, pp, 
, q, ꝗ, r, s, ş, t, tt, 
, u, v, x, 
, 
, y, z, ƶ, ꞩ, ꞩꞩ, ⱬ,
1932 йисуз гьарфалагда дегишвилер хьана — гьарфар тӀимил хьана ва кьилин (чӀехи) гьарфар мад ттунай гьарфалагдиз. 1930 йисарин юкьвара ам ихьтин тир[10]:
| A а | B b | C c | Ç ç | D d | E е | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k |
| Ⱪ ⱪ | L l | M m | N n | O о | P p | 
|
Q q | Ꝗ ꝗ | R r | S s | Ş ş | Ꞩ ꞩ |
| T t | 
|
U u | V v | X x | 
|
|
Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ⱬ ⱬ | ' |
2018-й йисуз Азербайжанда гьазурнавай лезги латин гьарфалагдин проект, амма културадин кӀвалахчияр ам кьабулнавач, гьавиляй хьи идаз килигна лезги халкь пай жеда кьве патал (садбуру латиницадал кхьида, масабур кириллицадал), ва гьавиляй хьи халкьдин гьарфалаг дегишариз анжах Дагъустан республикадин чӀалан институтариз ихтияр ава.[11][12]
Исятдин кирилл гьарфалаг
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Кь кь |
| КӀ кӀ | Л л | М м | Н н | О о | П п | ПӀ пӀ | Р р |
| С с | Т т | ТӀ тӀ | У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Хъ хъ |
| Хь хь | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч | ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Лезги чӀала 54 ачух тушир лишан ава ва гьабур алфибда тунач чи чин чӀал чӀурхьуй лугьуз
| Labial | Dental | (Post)- alveolar |
Velar | Uvular | кьалх. | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| plain | lab. | plain | lab. | plain | lab. | |||||
| Неринбур | /m/ м | /n/ н | ||||||||
| Plosive | voiced | /b/ б | /d/ д | /dʷ/ дв | /g/ г | /gʷ/ гв | ||||
| voiceless | /p/ п | /t/ т | /tʷ/ тв | /k/ к | /kʷ/ кв | /q/ къ | /qʷ/ къв | /ʔ/ ъ | ||
| aspirated | /pʰ/ п | /tʰ/ т | /tʷʰ/ тв | /kʰ/ к | /kʷʰ/ кв | /qʰ/ хъ | /qʷʰ/ хъв | |||
| ejective | /pʼ/ пӀ | /tʼ/ тӀ | /tʷʼ/ тӀв | /kʼ/ кӀ | /kʷʼ/ кӀв | /qʼ/ кь | /qʷʼ/ кьв | |||
| Affricate | voiceless | /t͡s/ ц | /t͡sʷ/ цв | /t͡ʃ/ ч | ||||||
| aspirated | /t͡sʰ/ ц | /t͡sʷʰ/ цв | /t͡ʃʰ/ ч | |||||||
| ejective | /t͡sʼ/ цӀ | /t͡sʷʼ/ цӀв | /t͡ʃʼ/ чӀ | |||||||
| Fricative | voiced | /z/ з | /zʷ/ зв | /ʒ/ ж | /ʁ/ гъ | /ʁʷ/ гъв | ||||
| voiceless | /f/ ф | /s/ с | /sʷ/ св | /ʃ/ ш | /x/ хь | /χ/ х | /χʷ/ хв | /h/ гь | ||
| Approximant | /l/ л | /w/ в | ||||||||
| Trill | /r/ р | |||||||||
Таблиц лезги гьаржуьре алфавит
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]| Араб | Латин | Кирилл |
|---|---|---|
| آ | A a | А а |
| ب | B в | Б б |
| و | V v | В в |
| گ | G g | Г г |
| غ | Ƣ ƣ | Гъ гъ |
| ﻫ | H h | Гь гь |
| د | D d | Д д |
| اه | E e | Е е |
| - | - | Ё ё |
| ژ | Ƶ ƶ | Ж ж |
| ز | Z z | З з |
| اى | I i | И и |
| ي | J j | Й й |
| ک | K k | К к |
| ڠ | Q q | Къ къ |
| ۊ | Ꝗ ꝗ | Кь кь |
| گ | Ⱪ ⱪ | КӀ кӀ |
| ل | L l | Л л |
| م | M m | М м |
| ن | N n | Н н |
| او | O o | О о |
| پ | P p | П п |
| ڢ | P̡ p̡ | ПӀ пӀ |
| ر | R r | Р р |
| س | S s | С с |
| ت | T t | Т т |
| ط | T̨ t̨ | ТӀ тӀ |
| او | U u | У у |
| اۊ | Y y | Уь уь |
| ف | F f | Ф ф |
| خ | X x | Х х |
| څ | Ӿ ӿ | Хъ хъ |
| ؼ | Ҳ ҳ | Хь хь |
| ص | S̷ s̷ | Ц ц |
| ڗ | Ⱬ ⱬ | ЦӀ цӀ |
| چ | C c | Ч ч |
| ج | Ç ç | ЧӀ чӀ |
| ش | Ş ş | Ш ш |
| - | - | Щ щ |
| - | - | ъ |
| - | - | Ы ы |
| - | - | ь |
| اه | E e | Э э |
| - | - | Ю ю |
| - | - | Я я |
- ↑ Н. Г. Колесник. Лезгинский язык. — Язык и общество. Энциклопедия. — М. : Издательский центр "Азбуковник", 2016. — С. 252—257. — 872 с.
- ↑ https://minlang.iling-ran.ru/lang/lezginskiy
- ↑ Р. И. Гайдаров. Из истории становления лезгинского литературного языка и письменности // Учёные записки Дагестанского государственного университета им. В. И. Ленина. — 1962. — Т. VIII. — С. 31-45
- ↑ А. Ш. [Шабад А.], Е. Ш. Лезгинский язык : [арх. 7 марта 2016] // Литературная энциклопедия. — М. : ОГИЗ РСФСР, 1932. — Т. 6. — Стб. 151-152.
- ↑ А. Ш. [Шабад А.], Е. Ш. Лезгинский язык : [арх. 7 марта 2016] // Литературная энциклопедия. — М. : ОГИЗ РСФСР, 1932. — Т. 6. — Стб. 151-152.
- ↑ Кюринская азбука. — Темир-Хан-Шура, 1871. — 57 с.
- ↑ https://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le6/le6-1511.htm
- ↑ Культура и письменность Востока. — Баку, 1928. — Вып. II. — С. 176—177. Культура и письменность Востока. — Баку, 1928. — Вып. II. — С. 176—177.
- ↑ alqcdar a.q. ⱬiji lezgi ilifar-ni sifte ⱪeldaj ktab. — mahac-qala, 1928
- ↑ Alqadarskij A.Q. Bukvar. — Mahacqala, 1937.
- ↑ С. Керимова Смена графики ударит по самому сердцу нашего народа (20 март 2019).(кьейи элячӀун) Ахтармишун 30 март 2019.
- ↑ Bir xalqın iki əlİfbası? : [азерб.] : [арх. 9 июль 2021] // Самур. — 2018. — № 9 (325).