Әбілқасым Фирдауси

Фирдауси
парсы: فردوسی‎
Фирдаусидің мүсіні, Тус қаласы, Иран
Толық есімі	Әбілқасым Фирдауси Туси
Туған күні	940 (0940)
Туған жері	Тус қаласы, Самани мемлекеті
Қайтыс болған күні	1020 (1020)
Қайтыс болған жері	Тус қаласы, Ғазнауи мемлекеті
Ұлты	Парсы
Қызметі	Ақын
Ортаққордағы Фирдауси

Һакім Әбілқасым Фирдауси Туси (парсы: ابوالقاسم فردوسی توسی‎‎; 940 жыл – 1020 жыл) — парсы ақыны. «Шахнама» («Патшалар кітабі»), бір адаммен жазылған әлемдегі ең созылмалы эпикалық поэманың авторы. Фирдауси әдебиет тарихындағы дүр ақындардың бірі және парсы әдебиетіндегі ең көрнекті тұлғасы болып саналады. Иран, Тәжікстан мен Ауғанстан елдерінің ұлттық ақыны.

Есімі

Оның куньясы (ابوالقاسم – Әбілқасым) мен лақап есімінен (فردوسی – Фирдауси «жұмақтай» дегенді білдіреді) басқа оның нақты толық аты туралы ештеңе белгісіз. Ерте кезеңнен бастап ол әртүрлі қосымша аттармен және аттармен аталды, олардың жиісі (حکیم / هکيم – Һакім; «пәлсапашы, данагөй») болып табылады. Осыған сүйене отырып, оның толық аты парсы дерекнамаларында حکم ابوالقاسم فردوسی توسی / Хакӥм Абул-Қасим Фирдауси Ţусий ретінде берілген.

Өмірбаян

Отбасы

Фирдауси 940 жылы Самани империясының Хорасан аумағындағы Туси қаласына жақын Падж елді мекенінде Иран дехкандардың  (сол уақытта феодалдарды атайтын сөз) отбасында дүниеге келді. Қазіргі күні бұл Иранның солтүстік шығысында Разави Хорасан провинциясы. Фирдаусидің ерте өмірі туралы аз мәлім. Ақынның әйелі бар еді, ол бәлкім сауатты әрі дехкандардың табынан болған. Оның 37 жасында қайтыс болған ұлы болды және ол ақынның «Шахнама» ішіндегі элегия арқылы жоқтауын білдірді.

Тыс өмірі

Фирдауси дехкандардың табына жатады. Бұл билігі әлсіресе де, VII ғасырдың исламдық дәуірде ислам шапқыншылығынан сақталған Сасанидтер әулеті (исламға дейінгі Иранды басқарған соңғы әулет) астында өркендеген ирандық ақсүйектер. Дехкандардың мәртебесі олардың исламға дейінгі әдеби мұрасымен байланысты болды, өйткені Шахнамада тіркелген дехкан кейде «Иран» синонимі ретінде пайдаланылады. Осылайша олар ислам алдындағы мәдени дәстүрлерін, соның ішінде аңызға айналған патшалардың ертегілерін сақтау міндетін қойды.

7-ші ғасырдағы исламдық жаулап алу Иранның үстіртіне біртіндеп лингвистикалық және мәдени өзгерістер әкелді. ІХ ғасырдың аяғында халифаттың күші әлсіреп, Ұлы Ирандағы бірнеше жергілікті әулет пайда болды. Фирдауси осы әулеттердің бірі Саманидтердің бақылауында болған Туси қаласында өскен. Жалпы Саманидтер өзін Сасанид Бахрам Чобинның ұрпағынан шыққан деп санады (Фирдаусидің Шахнамның кейінгі бөліктерінің бірінде айтылған). Саманидтің бюрократиясы жаңа парсы тілін исламды Иранның шығыс өңірлеріне таратып, жергілікті тілдерге ығыстыру үшін қолданысқа енгізді және Пехлеви мәтіндерін жаңа парсы тіліне аударуға тапсырды.

Дехкан әрі Туси әміршісі, Абу Мансур Мохаммед өз министріне Абу Мансур Мамариге 1010 жылы аяқталған «Шахнама» («Патшалар кітабы») прозасын жазу үшін бірнеше жергілікті ғалымдарды шақыртуды бұйырды, бұл бұдан былай аман болғанымен, Фирдауси оны эпосының көзі ретінде қолданды. Саманид билеушілері Рудаки мен Дакики сияқты маңызды парсы ақындарының саруары болды. Ал Фирдауси бұл жазушылардың ізін жалғастырды.

Фирдаусидің білім туралы мәліметтері жетіспейді. Шахнама арқылы оның араб немесе Пехлеви білгені ешқандай дәлел жоқ.

Ақын ретінде өмірі

Фирдаусидің бірнеше өлеңдер жазуы мүмкін, алайда ештеңе сақталмаған. Ол құлы өлтірген Дакикидің жұмысын жалғастыруға ниеттеніп, 977 жылы «Шахнаманы» жазуға кірісті. Дакики сияқты, Фирдауси де прозалық Абдул аль-Раззактың шахнамасын қолданды. Саманид ханзада Мансурдан жомарт патронат алды және 994 жылы Шахнаманың алғашқы нұсқасын аяқтады. 990-шы жылдардың соңында түркі Газнавидтері Саманидтерді құлатқан кезде, Фирдауси жазуды жалғастырды. Ол өңдеп, Сұлтан Газневид Махмұтты мадақтайтын бөлімдерді қосты. Махмұттың Фирдаусиге деген көзқарасы және ол ақынға қаншалықты жақсы баға бергені ұзаққа созылған пікірталас тақырыбы болып табылады, ақын мен оның қамқоршысы туралы аңыздар негізін құрайды (Аңыз бөлімін қараңыз). Мүмкін, түрік Махмұт Иран тарихынан Саманидтерге қарағанда әңгімелеріне мүддесіз болған шығар. Шахнамның кейінгі бөлімдері Фирдаусидің күңгірт көңіл-күйін көрсететін үзінділер: кейбіреулер оның кәрілігінің, қайыршылықтың, аурудың және оның ұлының өліміне наразылығын білдіреді; басқа бөлімдерінде ол бақытты көрінеді. Фирдауси өзінің эпосын 1010 жылдың 8 наурызында аяқтады. Өмірінің соңғы онжылдығы туралы нақты ештеңе жоқ.

Мазары

Негізгі мақала: Фирдауси мазары

Туси мазарының жерлеу рәсіміне жергілікті дін қызметкері тыйым салғандықтан Фирдауси өз бақшасында жерленген. Газнавид губернаторы Хорасан қабірдің үстінен кесенені салғызып, қастерлеу орыны ретінде қабылданды. 1928 жылдан бастап 1934 жылға дейін Иранның Ұлттық мұра қоғамы Реза Шахтың бұйрығымен қалпына келтірілді және қазіргі уақытта ұлттық ғибадатханаға деңгейіне теңестірілді.

Аңыз

Аңыз бойынша, Газнидің Сұлтаны Махмұт Фирдаусиге Шахнаманың әрбір шумағына алтыннан ұсынды. Ақын ақшаны эпосты аяқтағаннан кейін ақшаны біртіндеп алуға келісті. Ол өзінің туған жеріндегі бөгеттерді қалпына келтіру үшін оны пайдалануды жоспарлады. Отыз жылдық жұмысынан кейін Фирдауси өз туындысын аяқтады. Сұлтан оған 60 мың алтын тиын беруге дайындалды. Алайда Махмұт ақшаны сеніп тапсырған сарай нөкері Фирдаусині жеккөріп, ол оны күпір деп санап, алтын тиынды күміспен алмастырды. Фирдауси сыйлыққа ие болған кезде моншада болды. Ол алтын емес, күміс екендігіне көз жеткізіп, ақшаны монша қызметкеріне, тісбасар сатушысына және ақша жеткізген құлға берді. Сарай нөкері болған жайтты сұлтанға жеткізгенде, ол қатты ашуланып, оны өлтірмек болды. Фирдауси Хорасаннан қашып, Махмұтқа алғашқы сатираны жазды және қашқында өмірінің қалған көп бөлігін өткізді. Соңында Махмұт сарай нөкерінің айласы туралы білгенде, оны не қууға, не өлім жазасына мәжбүрлейді. Осы уақытта қарт Фирдауси Тусиға оралды. Сұлтан оған 60 000 алтын тиын сый жіберіп, бірақ ақшаны көтеріп жүрген керуен Туси қақпасына кіргенде, басқалары оны жерлеуге шығарған: ақын жүрек ұстамасынан қайтыс болды.

Шығармашылығы

«Шахнама» поэмасы

Негізгі мақала: Шахнама «Шахнама» дастанын (ақын Дажини бастаған) 35 жыл бойы жазған, ол 55 мың бәйіттен (қос тағаннан) тұрады. 1-нұсқасы 994 ж., 2-нұсқасы 1010 ж. біткен, тұңғыш рет 1829 ж. Үндістанда жарық көрді. Дастан 3 бөлімнен құрылған:

1. мифологиялық аңыздар,
2. батырлық жырлар,
3. тарихи шежірелер.

Сонымен қатар романтикалық, драмалық сарындағы бірнеше поэмалар, дидактикалық және филос. толғаулар енгізілген. Негізгі сюжет иран және тұран халықтарының басынан кешкен 4 мың жылдық тарихи оқиғаға байланысты өріледі. Жүсіп Баласағұни «Құтадғу білік» дастанында (1069) «Шаһнаманың» түркі тайпаларына жақсы мәлім екенін айтады. Қазақ халқы «Шаһнамамен» ертеден таныс. Поэма қаһармандары қазақ ауыз әдебиетінде жиі кездеседі (мысалы, «Атымтай мен Наушаруан» ертегісі, «Иранғайып шаһ Ғаббас» дастаны т. б.). «Шаһнаманы» қазақ тіліне аудару ісі 19 ғасырдың 30-жылдарынан бастап қолға алынды. 1856—1870 ж. Ораз Молда «Шаһнаманың» үш аудармасын жасады, 1888 ж. Сердәлі ақын бір тарауын, 1914—1915 ж. Мұқамеджан Сералин (1872—1929) «Рүстем және Зораб» деген бөлімін аударды. «Шаһнаманы» тәржімалауда Тұрмағамбет Ізтілеуов (1882—1939) көп еңбек сіңірді. Оның аудармасы 40 мың жолдық 3 бөлімнен тұрады («Жәмшиднама», «Рүстем-дастан», «Дарап-нама»). Осылардың ішінен «Рүстем-дастан» 1961 ж. жарық көрді. Ақын Б. Алдамжаров «Мәнушеһір» тарауын аударды (1972). Абай Құнанбаев Әбілқасым Фирдауси ұстаз тұтты. Сондай-ақ «Шаһнама» дастаны Жамбыл Жабаев, Кенен Әзірбаев сияқты халық ақындарының шығармашылығына біршама ықпал етті. Әбілқасым Фирдаусиге қазақ ақындары С. Мұқанов, Қ. Бекхожин, Қ. Жармағамбетов, Ө. Күмісбаев т. б. жыр жолдарын арнаған.

Галерея

• 
  Симург - Шахнамадан алынған мифтік құс, Фирдауси кесенесі
• 
  Шахнамадан алынған көрініс: Акван Див көз ілген Рүстемді Каспий теңізіне лақтыруы
• 
  Шахнамадан алынған көрініс: Парфияның патшасы Артабан мен қарсы тұрған Сасанид патшасы Ардашир

Сілтемелер

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Әбілқасым Фирдауси