Ruanda genocido
Foto Sascha Grabow
_at_Murambi_Technical_School.gif)
La Genocido en Ruando kontraŭ tutsioj kaj parte ankaŭ kontraŭ hutuoj[mankas fonto] komenciĝis en la nokto de la 6-a al la 7-a de aprilo 1994. Dum nur 100 tagoj estis mortigitaj inter 500.000 kaj 1 miliono da homoj.[1] La preteksto estis la konflikto inter tiutempa Ruanda registaro kaj la ribela movado Ruanda Patriota Fronto.
Historio
[redakti | redakti fonton]Antaŭkoloniisma epoko
[redakti | redakti fonton]La historio de Ruando, Burundo kaj orienta Kongo plenas je konfliktoj inter du popoloj konataj kiel Tutsioj (Tutsi) kaj Hutuoj (Hutu). Estas diversaj opinioj pri tio ĉu temas pri vera diferenco en raso kaj deveno, aŭ ĉu la diferenco estas ĉefe ekonomia. Laŭ la unua hipotezo, temis pri elmigrado de norda tribo, sin dediĉinta ĉefe al bestobredado, al lando jam okupita de agrokulturistoj. Laŭ la dua hipotezo, estas tiu ĉi diferenco en ekonomia okupiĝo, kiu markis la distavoliĝon. En tiu kazo, estus la politiko de la posta kolonia potenco (Belgio), kiu markis la diferencon, por apogi sin sur la malplimulta grupo.
Laŭ la triba hipotezo, estis en la 15-a jarcento kiam okazis la almigrado de la tutsioj el la teritorio de Sudano kaj Etiopio al Ruando kaj Burundo, verŝajne, pro araba invado. La ĉefa okupiĝo tiutempe estis bestobredado (bredado de zebuoj), tamen sufiĉe frue la triboj konsistigas la feŭdan eliton sub la gvido de regnestro (mvami), subigante la lokajn tribojn hutuajn kaj transprenante ilian lingvon. Legendoj de tutsioj rakontas pri la unua regnestro de Ruando Giĥango, kiu konkeris la teritorion de kelkaj regnoj ĥima, militvenkis kelkajn potencajn baĥinza, la reĝojn de hutuoj, kaj starigis sian potencon super la tutan regionon, kiu konsistigas la teritorion de modernaj Ruando kaj Burundo. Formiĝo de la Imperio Tutsi Hema.
Koloniisma epoko
[redakti | redakti fonton]Ekde 1890, laŭ la Helgoland-Zanzibaro-kontrakto Ruando estis parto de Germana Orient-Afriko, kvankam nur poste ĝi estis vere regata de Germanio. En 1900 la Blankaj Patroj, afrikmisiistoj, fondis sian unuan misiejon en Ruando.
En la jaro 1916 la regiono estis preskaŭ sen rezistanco okupita de belgaj kaj britaj trupoj.
Ofte aperas en la okcidentaj amaskomunikiloj, ke tutsioj kaj hutuoj estas du etnaj grupoj. Tamen tio ne povas esti, ĉar etna grupo havas unu lingvon kaj unu teritorion. Tutsioj kaj hutuoj havas la saman lingvon kaj la saman teritorion. Diversaj aŭtoroj, inter ili Ryszard Kapuściński en la verko "Ebono" asertas, ke temas pri kastoj. Sed fakulo asertas, ke la germanoj, kiuj regis la landon antaŭ belgoj, inventis sistemon jenan: posedanto de malpli ol dek bovinoj estis en kategorio hutuo, kaj posedando de pli ol dek bovinoj estis en kategorio tutsio. El tio oni povas kompreni, ke eblas ŝanĝi la grupon, kaze de akiro aŭ perdo de bovinoj.
Post la unua mondmilito Ruando iĝis belga kaj pro tio la oficiala lingvo ĝis nun estas la franca.
En 1933 la belga koloniadministracio enkondukis rasan klasifikadon por identigiloj.
Ekde 1946 Ruando estis trustregiono de la Unuiĝintaj Nacioj.
En 1959 okazas la detronigo de la reĝo tutsia Kigeri la 5-a kaj la neniigo de privilegioj de tutsioj. La plimulta hutua loĝantaro akuzas ilin pri subiĝo antaŭ la blanka koloniismo.
Postkoloniisma epoko
[redakti | redakti fonton]En 1960 hutua partio, Parmehutu, gajnis la unuan komunumajn balotojn. Post tio okazis la "puĉo de Gitarama": ĉiuj urbestroj kaj komunumestraroj estis invititaj al konferenco en Gitarama. Nur malmultaj antaŭsciis, ke temis pri fondo de nova portempa konstitucio. Oni elektis portempajn parlamenton kaj prezidenton. Al tio sekvis la proklamo de la respubliko Ruando far la Parmehutu-registaro en januaro 1961.
La konflikto inter la triboj Hutuoj kaj Tutsioj plurfoje riveliĝadis en masakroj kaj ekziloj post tio, kiam en 1960 Belgio forigis sian kolonian potencon el la lando. 160.000 tutsioj forlasas Ruandon. Komence de la 1990-aj jaroj en la ekzilejo en Ugando formiĝis ĉefe el Tutsioj la Ruanda Patriota Fronto (RPF), kiu celis revenigon de ĉiuj fuĝintoj kaj transprenon de la potenco. Pluraj provoj invadi la landon komence estis sensukcesaj kaj nur demonstris konstante pligrandiĝantan militan prepariĝon de la ribelantoj.
La Unuiĝintaj Nacioj, malkontentaj pro la foriro de la belgoj, reagis en marto 1961: post la dekok-monata transiro de koloniisma al nova represiva sistemo ekzistis danĝero por la tutsia malplimulto. La situacio estis sufiĉe maltrankviliga.
La 25-an de septembro 1961 okazis parlamentbalotoj, kiujn gajnis la Parmehutu-partio per 77,7% de la voĉoj. En oktobro estis elektita Grégoire Kayibanda kiel prezidento. La 1-an de julio 1961 Ruando oficiale sendependiĝis. Tiam jam vivis 350.000 ruandanoj, ĉefe tutsioj, eksterlande.
La atenco kaj la amasmortigado
[redakti | redakti fonton]La eksplodo de la milito en Ruando venis post kiam la 6a de aprilo de 1994 la hutuaj radikaluloj murdis la tiaman prezidenton Juvanal Habjarimana, ankaŭ hutuo, kiam tiu veturis per aviadilo. Tiaj radikaluloj intencis haltigi la pacnegocadon de tiu hutua prezidento kun la tutsia gerilo, kion apogis la internacia komunumo; tiu negocado estis finonta per registaro de nacia unuiĝo kun reprezentantoj de ambaŭ etnoj. Dum la atenco mortis ankaŭ la prezidento de Burundo Cipriano Ntajamira.
Ĉirkaŭ la preciza faligo de la aviadilo okazis terurigaj radikampanjoj de Hutu Power (Hutua Povo) kiu varmigis la animojn de la kontraŭaj hutuoj kaj tutsioj. Post tio la hutuoj kulpigis la tutsiojn pri tiu murdo kaj komencis amasmortigadon kiu kaŭzis la mortojn de ĉirkaŭ 800.000 tutcioj kaj hutuoj dum malpli da 100 tagoj.
En 2006 francia komisiono konkludis ke la kulpulo de la atenco estis la tutsio Paul Kagame, kiu estis la tiama ruanda prezidento. Tio rompigis la rilatojn inter la ruanda registaro kaj la franca ekskoloniiganta kaj senkoloniiginta lando. Ŝajne Francio armiligis la hutuojn kontraŭ la tutsiojn.
En 2010 sendependa komisiono (komponita de ruandanoj kaj brutoj) fintrovis la verajn kulpulojn, inter ili la kolonelon Teoneste Bagasora, kiel estro de la operaco kaj la veran fakton ke la aviadilo estis faligita de du misiloj lanĉitaj el la militbazo de la ĉefurbo Kigali, sub kontrolo de la ruanda armeo.[2]
Kronologio
[redakti | redakti fonton]Antaŭ la masakro, kelkaj hutu-komercistoj aĉetis milojn da maĉetoj el Ĉinio ($0,90/Peco), kiuj estis malmultekostaj murdiloj.
- 6-a de aprilo 1994: du francaj landskneĥtoj kraŝigis la aviadilon de la prezidento Ĵuvenal Habijarimana (kune kun li ankaŭ pereis la prezidento de Burundo). Aperis onidiroj, ke tiu militago estis mendita de Tutsioj. Tio detruis efemeran bilancon inter du komunumoj. La militistoj hutuaj perforte transprenas la potencon. La ĉefministro Agata Uvilingijimana estis mortigita en la sekva tago, la 17-an de aprilo. La porregestrara radio RTLM (Radio Television Libre des Mille Collines) plu akrigis la situacion per siaj alvokoj mortigi tutsiojn, laŭdire la frazo "Faligu la grandajn arbojn" estis la signalo por eki la genocidon. Francio kaj Belgio tuj evakuigis la landon al eŭropanoj.
- 7-a de aprilo 1994: mortigo de 10 belgaj soldatoj kiuj devis protekti la ĉefministron Agathe Uwilingiyimana. La korpoj estis retrovitaj nur la postan tagon.
- 11-a de aprilo 1994: mortigo de 2000 tutsioj en la lernejo Don Bosga (Kigali), post evakuiĝo de belgiaj repacigantoj.
- 21-a de aprilo 1994: Internacia Ruĝa Kruco raportas pri verŝajnaj ekzekutoj de centmiloj da civilaj ŝtatanoj.
- 22-a de aprilo 1994: masakro de 5000 tutsioj en la Monaĥejo Sovu.
- usona registaro detenis sin de la konflikto, supozeble pro timo pri ripetiĝo de la eventoj de 1993 en Somalio.
- 4-a de julio 1994: taĉmentoj de Ruanda Patriota Fronto eniris la ĉefurbon. 2 milionoj da hutuoj, pro timo de la venĝo kontraŭ genocido, forlasis la landon.
Centtaga mortigo
[redakti | redakti fonton]
Dum tri monatoj (de aprilo ĝis julio) la Radio Télévision des Mille Collines kuraĝigis tagon post tago, horon post horo la genocidon, citante nome la tutsiojn ankoraŭ ne mortigitaj en tiu aŭ tiu ĉi loko. La masakroj atingis hororpintojn.
Simplaj ŝtatanoj estis implikitaj en la masakroj. Multaj tutsioj estis mortigitaj de siaj propraj najbaroj. Kiel mortigilojn oni ofte uzis tranĉilojn (maĉetojn). Oni vaste praktikis marĉandi la morton kun siaj viktimoj: mortpafo en la kapon kostis 30 dolarojn, senpage oni mortigis per maĉetoj. La plej kruelaj estis la mortigoj en la lokoj de portempa kolektiĝo de rifuĝintoj: en lernejoj, preĝejoj, k.s.
Sekvoj
[redakti | redakti fonton]
La nombro de fuĝintoj al la najbaraj landoj estis ĉirkaŭ 2 milionoj; la plejmulto fuĝis al Kongo. Ekestis epidemioj en la tendarejoj, nur pro ĥolero mortis aliaj 40.000 homoj. La fuĝintoj estis varbitaj de la tiama registaro por nova renverso. La milito en Ruando kaŭzis ankaŭ la internajn militojn en Burundio kaj Kongo.
Laŭ decido de la Konsilio de Sekureco de Unuiĝintaj Nacioj, oni starigis internacian kortumon por Ruando (ICTR), kiu instruas je plej alta politika nivelo ekde 1995 el Arusha, Tanzanio, la aferon kaj jam kondamnis kelkajn kulpintojn. Sed la tasko de tiu tribunalo estas nur kondamni la planintojn de la genocido. Por procesoj kontraŭ centmiloj da simplaj ŝtatanoj, Ruando starigis en 1999 tradiciajn vilaĝkortumojn, nomataj Gacaca-tribunaloj.
Filmoj
[redakti | redakti fonton]- 1994 - Rekviemo por Ruando - reĝisoro: Ulrich Harbecke
- 1995 - Dokumenta filmo 52': Rwanda, How History can lead to genocide (Ruando, kiel historio povas gvidi al genocido)
- 2004 - Hotel Ruanda - reĝisoro: Terry George, aktoris Don Cheadle, Sophie Okonedo kaj Nick Nolte.
- 2004 - Shake Hands with the Devil – The Journey of Roméo Dallaire (Donu manon al Diablo—La vojaĝo de Romeo Dallaire) - reĝisoro: Peter Raymont, aktoris Roméo Dallaire
- 2005 - Shooting Dogs (Pafante hundojn) - reĝisoro: Michael Caton-Jones
- 2005 - Sometimes in April (Iam en Aprilo) - reĝisoro: Raoul Peck
- 2006 - A Sunday in Kigali (Dimanĉo en Kigalo) - reĝisoro: Robert Favreau
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ La kvanto de viktimoj ege varias laŭ literaturaj fontoj kaj raportoj. Plej oftas la indikoj pri ĉ. 800.000 ĝis 1.000.000. Foje oni indikas eĉ pli ol unu milionon da viktimoj.
- ↑ “El detonante de un genocidio. Una comisión independiente concluye que los radicales hutus aesinaron al presidente ruandés para forzar la guerra” (Sendependa komisiono konkludas ke la hutuaj radikaluloj murdis la ruandan prezidenton por kaŭzi la militon); El País, 12a de januaro de 2010.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- "Ruanda -- Kaŝita Perforto" - Raporto de Amnesty International (angle)
- "Lasu neniun por rakonti" - Raporto pri genocido de Human Rights Watch (angle)
- La raporto de la Internacia Panelo de Eminentuloj Arkivigite je 2015-09-08 per la retarkivo Wayback Machine (angle)
- Projekto: Ruanda Genocido Arkivigite je 2006-08-15 per la retarkivo Wayback Machine - Projekto der Yale Universitato (angle)
- Preventu genocidon (angle)
- Dokumenta Filmo'52 (angle)
- Artikolo pri rolo de Francio en la konflikto (germane)
- Ruanda-Konflikto - Arkivo de Konflikto (germane)
- Kialoj de la genocido en Ruanda (germane)
