Vidi fonton por Ruanda genocido

[[Dosiero:Genocide_Victims_Rwanda_Photo_by_Sascha_Grabow.jpg|eta|dekstra|250ra|Ruandaj mumiizitaj kadavroj.<br />Foto Sascha Grabow]]
[[Dosiero:Mummified victims of the Rwandan genocide (1994) at Murambi Technical School.gif|eta|dekstra|250ra|Mumiizitaj kadavroj en la teknika lernejo de [[Murabi]]]]
La '''[[Genocido]] en [[Ruando]]''' kontraŭ [[tutsioj]] kaj parte ankaŭ kontraŭ [[hutuoj]]{{Mankas fonto}} komenciĝis en la nokto de la [[6-a de aprilo|6-a]] al la {{dato|7|aprilo|1994}}. Dum nur 100 tagoj estis mortigitaj inter 500.000 kaj 1 miliono da homoj.<ref>La kvanto de [[viktimo]]j ege varias laŭ literaturaj fontoj kaj raportoj. Plej oftas la indikoj pri ĉ. 800.000 ĝis 1.000.000. Foje oni indikas eĉ pli ol unu milionon da viktimoj.</ref> La preteksto estis la [[konflikto]] inter tiutempa Ruanda [[registaro]] kaj la ribela movado ''[[Ruanda Patriota Fronto]]''.

== Historio ==
=== Antaŭkoloniisma epoko ===
La historio de [[Ruando]], [[Burundo]] kaj orienta [[Kongo]] plenas je konfliktoj inter du popoloj konataj kiel '''[[Tutsioj]]''' (''Tutsi'') kaj '''[[Hutuoj]]''' (''Hutu''). Estas diversaj opinioj pri tio ĉu temas pri vera diferenco en raso kaj deveno, aŭ ĉu la diferenco estas ĉefe ekonomia. Laŭ la unua hipotezo, temis pri elmigrado de norda tribo, sin dediĉinta ĉefe al [[bredado|bestobredado]], al lando jam okupita de [[agrokulturisto]]j. Laŭ la dua hipotezo, estas tiu ĉi diferenco en ekonomia okupiĝo, kiu markis la distavoliĝon. En tiu kazo, estus la politiko de la posta [[kolonio|kolonia]] potenco ([[Belgio]]), kiu markis la diferencon, por apogi sin sur la malplimulta grupo.

Laŭ la triba hipotezo, estis en la [[15-a jarcento]] kiam okazis la almigrado de la tutsioj el la teritorio de [[Sudano]] kaj [[Etiopio]] al [[Ruando]] kaj [[Burundo]], verŝajne, pro [[araboj|araba]] invado. La ĉefa okupiĝo tiutempe estis bestobredado (bredado de [[zebuo]]j), tamen sufiĉe frue la triboj konsistigas la [[feŭdismo|feŭdan]] eliton sub la gvido de regnestro (''mvami''), subigante la lokajn tribojn [[hutu]]ajn kaj transprenante ilian lingvon. Legendoj de tutsioj rakontas pri la unua regnestro de [[Ruando]] Giĥango, kiu konkeris la teritorion de kelkaj regnoj ''ĥima'', militvenkis kelkajn potencajn ''baĥinza'', la reĝojn de hutuoj, kaj starigis sian potencon super la tutan regionon, kiu konsistigas la teritorion de modernaj [[Ruando]] kaj [[Burundo]]. Formiĝo de la Imperio ''Tutsi Hema''.

=== Koloniisma epoko ===
Ekde [[1890]], laŭ la [[Helgoland-Zanzibaro-kontrakto]] Ruando estis parto de [[Germana Orient-Afriko]], kvankam nur poste ĝi estis vere regata de [[Germanio]]. En [[1900]] la [[Blankaj Patroj]], afrikmisiistoj, fondis sian unuan misiejon en Ruando.

En la jaro [[1916]] la regiono estis preskaŭ sen [[rezistanco]] okupita de [[Belgio|belgaj]] kaj [[Britio|britaj]] trupoj.

Ofte aperas en la okcidentaj [[amaskomunikiloj]], ke tutsioj kaj hutuoj estas du etnaj grupoj. Tamen tio ne povas esti, ĉar etna grupo havas unu lingvon kaj unu teritorion. Tutsioj kaj hutuoj havas la saman lingvon kaj la saman teritorion. Diversaj aŭtoroj, inter ili [[Ryszard Kapuściński]] en la verko "Ebono" asertas, ke temas pri kastoj. Sed fakulo asertas, ke la germanoj, kiuj regis la landon antaŭ belgoj, inventis sistemon jenan: posedanto de malpli ol dek bovinoj estis en kategorio hutuo, kaj posedando de pli ol dek bovinoj estis en kategorio tutsio. El tio oni povas kompreni, ke eblas ŝanĝi la grupon, kaze de akiro aŭ perdo de bovinoj.

Post la [[unua mondmilito]] Ruando iĝis belga kaj pro tio la oficiala [[lingvo]] ĝis nun estas la [[franca]].

En [[1933]] la belga koloniadministracio enkondukis [[raso|rasan]] klasifikadon por identigiloj.

Ekde [[1946]] Ruando estis trustregiono de la [[Unuiĝintaj Nacioj]].

En [[1959]] okazas la detronigo de la reĝo tutsia Kigeri la 5-a kaj la neniigo de privilegioj de tutsioj. La plimulta hutua loĝantaro akuzas ilin pri subiĝo antaŭ la blanka [[kolonio|koloniismo]].

=== Postkoloniisma epoko ===
En [[1960]] hutua partio, [[Parmehutu]], gajnis la unuan komunumajn balotojn. Post tio okazis la ''"[[puĉo]] de Gitarama"'': ĉiuj urbestroj kaj komunumestraroj estis invititaj al konferenco en [[Gitarama]]. Nur malmultaj antaŭsciis, ke temis pri fondo de nova portempa konstitucio. Oni elektis portempajn [[parlamento]]n kaj [[prezidento]]n. Al tio sekvis la proklamo de la [[respubliko]] Ruando far la Parmehutu-registaro en [[januaro]] [[1961]].

La konflikto inter la triboj Hutuoj kaj [[Tutsioj]] plurfoje riveliĝadis en [[masakro]]j kaj [[ekzilo]]j post tio, kiam en [[1960]] [[Belgio]] forigis sian [[kolonio|kolonian]] potencon el la lando. 160.000 tutsioj forlasas Ruandon. Komence de la [[1990-aj jaroj]] en la [[ekzilo|ekzilejo]] en [[Ugando]] formiĝis ĉefe el Tutsioj la [[Ruanda Patriota Fronto]] (RPF), kiu celis revenigon de ĉiuj fuĝintoj kaj transprenon de la potenco. Pluraj provoj invadi la landon komence estis sensukcesaj kaj nur demonstris konstante pligrandiĝantan militan prepariĝon de la ribelantoj.

La [[Unuiĝintaj Nacioj]], malkontentaj pro la foriro de la belgoj, reagis en [[marto]] [[1961]]: post la dekok-monata transiro de koloniisma al nova represiva sistemo ekzistis danĝero por la tutsia malplimulto. La situacio estis sufiĉe maltrankviliga.

La {{daton|25|septembro|1961}} okazis parlamentbalotoj, kiujn gajnis la Parmehutu-partio per 77,7% de la voĉoj. En oktobro estis elektita [[Grégoire Kayibanda]] kiel prezidento. La {{daton|1|julio|1961}} Ruando oficiale sendependiĝis. Tiam jam vivis 350.000 ruandanoj, ĉefe tutsioj, eksterlande.

==== La atenco kaj la amasmortigado ====
La eksplodo de la milito en Ruando venis post kiam la 6a de aprilo de 1994 la hutuaj radikaluloj murdis la tiaman prezidenton Juvanal Habjarimana, ankaŭ hutuo, kiam tiu veturis per aviadilo. Tiaj radikaluloj intencis haltigi la pacnegocadon de tiu hutua prezidento kun la tutsia gerilo, kion apogis la internacia komunumo; tiu negocado estis finonta per registaro de nacia unuiĝo kun reprezentantoj de ambaŭ etnoj. Dum la atenco mortis ankaŭ la prezidento de [[Burundo]] Cipriano Ntajamira.

Ĉirkaŭ la preciza faligo de la aviadilo okazis terurigaj radikampanjoj de ''Hutu Power'' (Hutua Povo) kiu varmigis la animojn de la kontraŭaj [[hutuoj]] kaj [[tutsioj]]. Post tio la hutuoj kulpigis la tutsiojn pri tiu murdo kaj komencis amasmortigadon kiu kaŭzis la mortojn de ĉirkaŭ 800.000 tutcioj kaj hutuoj dum malpli da 100 tagoj.

En 2006 francia komisiono konkludis ke la kulpulo de la atenco estis la tutsio [[Paul Kagame]], kiu estis la tiama ruanda prezidento. Tio rompigis la rilatojn inter la ruanda registaro kaj la franca ekskoloniiganta kaj senkoloniiginta lando. Ŝajne [[Francio]] armiligis la hutuojn kontraŭ la tutsiojn.

En 2010 sendependa komisiono (komponita de ruandanoj kaj brutoj) fintrovis la verajn kulpulojn, inter ili la kolonelon Teoneste Bagasora, kiel estro de la operaco kaj la veran fakton ke la aviadilo estis faligita de du misiloj lanĉitaj el la militbazo de la ĉefurbo [[Kigali]], sub kontrolo de la ruanda armeo.<ref>“El detonante de un genocidio. Una comisión independiente concluye que los radicales hutus aesinaron al presidente ruandés para forzar la guerra” (Sendependa komisiono konkludas ke la hutuaj radikaluloj murdis la ruandan prezidenton por kaŭzi la militon); [[El País]], [[12a de januaro]] de 2010.</ref>

== Kronologio ==
Antaŭ la masakro, kelkaj hutu-komercistoj aĉetis milojn da maĉetoj el Ĉinio ($0,90/Peco), kiuj estis malmultekostaj murdiloj.

* {{dato|6|aprilo|1994}}: du francaj [[landskneĥto]]j kraŝigis la aviadilon de la prezidento [[Ĵuvenal Habijarimana]] (kune kun li ankaŭ pereis la prezidento de [[Burundo]]). Aperis onidiroj, ke tiu militago estis mendita de [[Tutsioj]]. Tio detruis efemeran bilancon inter du komunumoj. La militistoj hutuaj perforte transprenas la potencon. La ĉefministro Agata Uvilingijimana estis mortigita en la sekva tago, la {{daton|17|aprilo}}. La porregestrara radio RTLM (''Radio Television Libre des Mille Collines'') plu akrigis la situacion per siaj alvokoj mortigi tutsiojn, laŭdire la frazo ''"Faligu la grandajn arbojn"'' estis la signalo por eki la genocidon. [[Francio]] kaj [[Belgio]] tuj evakuigis la landon al eŭropanoj.
* {{dato|7|aprilo|1994}}: mortigo de 10 belgaj soldatoj kiuj devis protekti la [[ĉefministro]]n [[Agathe Uwilingiyimana]]. La korpoj estis retrovitaj nur la postan tagon.
* {{dato|11|aprilo|1994}}: mortigo de 2000 tutsioj en la lernejo Don Bosga ([[Kigali]]), post evakuiĝo de [[Belgio|belgiaj]] [[repaciganto]]j.
* {{dato|21|aprilo|1994}}: [[Internacia Ruĝa Kruco]] raportas pri verŝajnaj ekzekutoj de centmiloj da civilaj ŝtatanoj.
* {{dato|22|aprilo|1994}}: masakro de 5000 tutsioj en la Monaĥejo Sovu.
* [[Usono|usona]] registaro detenis sin de la konflikto, supozeble pro timo pri ripetiĝo de la eventoj de [[1993]] en [[Somalio]].
* {{dato|4|julio|1994}}: taĉmentoj de [[Ruanda Patriota Fronto]] eniris la ĉefurbon. 2 milionoj da hutuoj, pro timo de la venĝo kontraŭ genocido, forlasis la landon.

== Centtaga mortigo ==
[[Dosiero:Rwandan Genocide Murambi skulls.jpg|maldekstra|eta|300ra|Viktimaj kranioj kiu montras violentajn indikaĵojn]]
Dum tri monatoj (de aprilo ĝis julio) la ''Radio Télévision des Mille Collines'' kuraĝigis tagon post tago, horon post horo la genocidon, citante nome la tutsiojn ankoraŭ ne mortigitaj en tiu aŭ tiu ĉi loko. La masakroj atingis hororpintojn.

Simplaj ŝtatanoj estis implikitaj en la masakroj. Multaj tutsioj estis mortigitaj de siaj propraj najbaroj. Kiel mortigilojn oni ofte uzis tranĉilojn ([[maĉeto]]jn). Oni vaste praktikis marĉandi la morton kun siaj viktimoj: mortpafo en la kapon kostis 30 dolarojn, senpage oni mortigis per maĉetoj. La plej kruelaj estis la mortigoj en la lokoj de portempa kolektiĝo de rifuĝintoj: en lernejoj, preĝejoj, k.s.

== Sekvoj ==
[[Dosiero:Rwandan refugee camp in east Zaire.jpg|eta|dekstra|Kampadejoj por rifuĝintoj el [[Ruando]] ĉe kio estas nun la oriento de la [[Demokratia Respubliko Kongo]] post la [[Genocido de Ruando]].]]
La nombro de fuĝintoj al la najbaraj landoj estis ĉirkaŭ 2 milionoj; la plejmulto fuĝis al [[Kongo]]. Ekestis [[epidemio]]j en la tendarejoj, nur pro [[ĥolero]] mortis aliaj 40.000 homoj. La fuĝintoj estis varbitaj de la tiama registaro por nova renverso. La milito en [[Ruando]] kaŭzis ankaŭ la [[interna milito|internajn militojn]] en [[Burundio]] kaj [[Kongo]].

Laŭ decido de la [[Konsilio de Sekureco de Unuiĝintaj Nacioj]], oni starigis internacian [[kortumo]]n por Ruando (ICTR), kiu instruas je plej alta [[politiko|politika]] nivelo ekde [[1995]] el [[Arusha]], [[Tanzanio]], la aferon kaj jam kondamnis kelkajn kulpintojn. Sed la tasko de tiu [[tribunalo]] estas nur kondamni la planintojn de la [[genocido]]. Por procesoj kontraŭ centmiloj da simplaj ŝtatanoj, Ruando starigis en [[1999]] tradiciajn vilaĝkortumojn, nomataj'' Gacaca''-tribunaloj.

== Filmoj ==
* 1994 - Rekviemo por Ruando - reĝisoro: Ulrich Harbecke
* 1995 - Dokumenta filmo 52': ''Rwanda, How History can lead to genocide'' (Ruando, kiel historio povas gvidi al genocido)
* 2004 - ''Hotel Ruanda'' - reĝisoro: [[Terry George]], aktoris [[Don Cheadle]], [[Sophie Okonedo]] kaj [[Nick Nolte]].
* 2004 - ''Shake Hands with the Devil – The Journey of Roméo Dallaire'' (Donu manon al Diablo—La vojaĝo de Romeo Dallaire) - reĝisoro: Peter Raymont, aktoris Roméo Dallaire
* 2005 - ''Shooting Dogs'' (Pafante hundojn) - reĝisoro: [[Michael Caton-Jones]]
* 2005 - ''Sometimes in April'' (Iam en Aprilo) - reĝisoro: [[Raoul Peck]]
* 2006 - ''A Sunday in Kigali'' (Dimanĉo en Kigalo) - reĝisoro: [[Robert Favreau]]

{{Projektoj|commons=Category:Rwandan Genocide}}

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Burunda enlanda milito]]

== Eksteraj ligiloj ==
* [https://web.archive.org/web/20030822074703/http://web.amnesty.org/library/Index/ENGAFR470231998?open&of=ENG-RWA "Ruanda -- Kaŝita Perforto"] - Raporto de Amnesty International {{lingvokodo|en}}
* [http://www.hrw.org/reports/1999/rwanda/ "Lasu neniun por rakonti"] - Raporto pri genocido de [[Human Rights Watch]] {{lingvokodo|en}}
* [http://www.aegistrust.org/images/stories/oaureport.pdf La raporto de la Internacia Panelo de Eminentuloj] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150908042110/http://www.aegistrust.org/images/stories/oaureport.pdf |date=2015-09-08 }} {{lingvokodo|en}}
* [http://www.yale.edu/gsp/rwanda/ Projekto: Ruanda Genocido] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060815194932/http://www.yale.edu/gsp/rwanda/ |date=2006-08-15 }} - Projekto der [[Yale]] Universitato {{lingvokodo|en}}
* [http://www.preventgenocide.org/de/ Preventu genocidon] {{lingvokodo|en}}
* [http://www.documen.tv/asset/Rwanda_film.html Dokumenta Filmo'52] {{lingvokodo|en}}
* [http://www.heise.de/tp/r4/artikel/24/24109/1.html Artikolo pri rolo de Francio en la konflikto] {{lingvokodo|de}}
* [http://www.sozialwiss.uni-hamburg.de/publish/Ipw/Akuf/kriege/283ak_ruanda.htm Ruanda-Konflikto] - Arkivo de Konflikto {{lingvokodo|de}}
* [http://perspektive89.com/2006/12/11/konnen_ethnien_gemacht_werden_die_ursachen_des_volkermords_in_ruanda_in_der_kolonialpolitik Kialoj de la genocido en Ruanda] {{lingvokodo|de}}

{{Leginda}}

[[Kategorio:Historio de Ruando]]
[[Kategorio:Politiko de Ruando]]
[[Kategorio:Masakroj]]
[[Kategorio:Genocidoj]]
[[Kategorio:1994]]