Нэльсан Мандэла

Нэльсан Раліхлахла Мандэла
коса: Nelson Rolihlahla Mandela
11-ы прэзыдэнт ПАР
27 красавіка 1994 — 14 чэрвеня 1999
Папярэднік:	Фрэдэрык Вілем дэ Клерк
Наступнік:	Таба Мбэкі
Генэральны сакратар Руху недалучэньня
3 верасьня 1998 — 14 чэрвеня 1999
Папярэднік:	Андрэс Пастрана Аранга
Наступнік:	Таба Мбэкі
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся:	18 ліпеня 1918(1918-07-18)[…] Мвэза[d], Капская правінцыя[d], Паўднёва-Афрыканскі Саюз[d][…]
Памёр:	5 сьнежня 2013 Яганэсбург
Партыя:	Афрыканскі нацыянальны кангрэс
Сужэнец:	Эвэлін Мэйз Ўіні Мандэла Граса
Дзеці:	2 сыны і 3 дачкі
Бацька:	Гадла Генры Мфаканьісўа[d]
Маці:	Nosekeni Fanny[d]
Адукацыя:	Унівэрсытэт Ўітўотэрсрэнду[d] Унівэрсытэт Форт-Гэйр[d] Унівэрсытэт Паўднёвай Афрыкі[d] Лёнданскі ўнівэрсытэт[d]
Узнагароды:	Нобэлеўская прэмія міру Кавалер ордэна сьвятога Олафа
Нэльсан Раліхлахла Мандэла ў Вікісховішчы

Нэ́льсан Раліхла́хла Мандэ́ла (па-афрыкаанс: Nelson Rolihlahla Mandela; 18 ліпеня 1918, Куну, каля Умтаты — 5 сьнежня 2013, Яганэсбург, ПАР) — з 10 траўня 1994 па 14 ліпеня 1999 — прэзыдэнт Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, адзін з самых вядомых актывістаў у барацьбе за правы чалавека ў пэрыяд існаваньня апартэіду, за што 27 гадоў правёў у турме. Ляўрэат Нобэлеўскай прэміі міру ў 1993 годзе.

Біяграфія

У студэнцкія гады ўдзельнічаў у страйку, пазьней быў карэспандэнтам у Яганэсбургу і паступіў у Унівэрсытэт Вітватэрсранда.

У 1944 удзельнічаў у стварэньні моладзевай лігі Афрыканскага нацыянальнага кангрэса (АНК). Пазьней, з-за абвастрэньня дужаньня, распрацаваў так званы «плян М», паводле якога прапанаваў дзейнасьць АНК на выпадак сыходу ў падпольле.

З 1948 году — нацыянальны сакратар Моладзевай ліі АНК. З 1949 году — чалец Нацыянальнага выканкама АНК. З 1950 году — нацыянальны прэзыдэнт Моладзевай лігі АНК.

У 1952 годзе Мандэла сумесна са сваім сябрам Олівэрам Тамба адкрыў першую легальную фірму, кіраваную чарнаскурымі.

З 1952 году — віцэ-прэзыдэнт АНК.

У 1956 годзе арыштаваны, а з 1960 году знаходзіўся ў падпольлі.

У 1961 годзе ўзначаліў радыкальнае крыло АНК, «Умкхонта вэ сызвэ», пачаўшы палітыку сабатажу супраць ураду. Праз год Мандэла зьехаў у Альжыр для вербаваньня новых чальцоў крыла, але па вяртаньні быў затрыманы за нібы нелегальны выезд з краіны і за падбухторваньне да пратэсту. У лістападзе 1968 году Мандэла быў арыштаваны і першапачаткова прысуджаны да пажыцьцёвага зьняволеньня ў турме Робэн Айлэнд. 18 лютага 1990 году Мандэла быў вызвалены, 11 лютага абвясьціў аб перамір’і й спыненьні ўзброенага дужаньня.

1991—1997 — прэзыдэнт АНК.

З 10 траўня 1994 па 14 чэрвеня 1999 — прэзыдэнт ПАР.

З 3 верасьня 1998 па 14 чэрвеня 1999 — генэральны сакратар Руху недалучэньня.

Марка СССР, 1988 г.

Ганаровы чалец больш чым 50 міжнародных унівэрсытэтаў. Пасьля таго, як у 1999 годзе Мандэла пакінуў пост прэзыдэнта ПАР, ён стаў актыўна заклікаць да больш актыўнага асьвятленьня праблем ВІЧ і СНІДа. Па адзнаках экспэртаў, у ПАР цяпер каля пяці мільёнаў носьбітаў ВІЧ і хворых на СНІД — больш, чым у любой іншай краіне.

Калі Макгаха, старэйшы сын Нэльсана Мандэлы, памёр ад СНІДу, Мандэла заклікаў дужацца з распаўсюджваньнем гэтага сьмяротнага захворваньня.

Сям’я

• Макгаха Мандэла — старэйшы сын — памёр ад СНІДу ў 2005 годзе ва ўзросьце 54 гадоў.
• Тэмбэкіле, малодшы сын Мандэлы, загінуў у аўтакатастрофе. У часы рэжыму апартэіду Мандэла правёў за кратамі 27 гадоў. Калі Тэмбэкіле загінуў, улады не дазволілі Нэльсану Мандэлу нават наведаць яго пахаваньне.
• Цяпер у Мандэлы засталіся тры дачкі: адна — ад першай жонкі Эвэлін, якая сканала ў 2004 годзе, і дзьве — ад другой жонкі Ўіні.
• Эвэлін была маці Макгаха. Таксама ў 2004 годзе сканала жонка Макгаха — Зондзі.

Узнагароды

• Ордэн Мапунгубвэ ў плаціне (1 ступень) (ПАР, 2002)
• Ордэн Сяброўства (Расея) (1995)
• Ордэн Плая Хірон (Куба, 1984)
• Зорка Сяброўства народаў (НДР, 1984)
• Прэмія імя Андрэя Сахарава (Эўрапейскі парлямэнт, 1988)
• Ордэн заслуг (Вялікабрытанія, 1995)
• Кавалер Вялікага крыжа Нацыянальнага ордэна Малі (Малі, 1996)
• Ланцуг ордэна Нілу (Эгіпет, 1997)
• Кампаньён ордэну Канады (1998)
• Кавалер Вялікага крыжа ордэну Сьвятога Олафа (Нарвэгія, 1998)
• Ордэн князя Яраслава Мудрага 1 ступені (Украіна, 1999)
• Кампаньён ордэну Аўстраліі (1999)
• Кавалер Вялікага крыжа ордэна Залатога Льва Аранскага дому (Нідэрлянды, 1999)
• Прэзыдэнцкі мэдаль волі (ЗША, 2002)
• Бальі-кавалер Вялікага крыжа ордэны Сьвятога Іяана Ерусалімскага (Вялікабрытанія)
• Кавалер ордэны Слана (Данія)
• Ордэн «Стара Планіна» (Баўгарыя)

Творы

Прыведзеныя арыгінальныя назвы.

• па-ангельску: «Long Walk to Freedom» (аўтабіяграфія)
• па-ангельску: «The Struggle Is My Life»
• па-ангельску: «Nelson Mandela Speaks: Forging a Democratic, Nonracial South Africa»

Літаратура

• Кто есть кто в мировой политике / Редкол.: Кравченко Л. П. (отв. ред.) и др. — М.: Политиздат, 1990. ISBN 5-250-00513-6
• A Prisoner in the Garden: Opening Nelson Mandela’s Prison Archive. Penguin Books. 2005. ISBN 0-14-302495-7.
• Desmond Tutu; edited by John Allen. (1996). The Rainbow People of God: The Making of a Peaceful Revolution. Doubleday. ISBN 978-0-385-48374-2.
• Benson, Mary. Nelson Mandela: The Man and the Movement.
• Bezdrob, Anne Marie du Preez (2006). The Nelson Mandela Story. Samoja Books. ISBN 0-620-36570-6.
• Denenberg, Barry. Nelson Mandela: No Easy Walk To Freedom.
• Hoobler, Dorothy; Hoobler, Thomas (1992). Mandela: The Man, The Struggle, The Triumph. New York: * * Franklin Watts. ISBN 978-0-531-15245-4.
• Juckes, Tim (1995). Opposition in South Africa: The Leadership of Matthews, Nelson Mandela, and Stephen Biko. Westport: Praeger Publishers.
• Mandela, Nelson (1995). Long Walk to Freedom. Little, Brown and Company. ISBN 0-316-54818-9.
• Meredith, Martin. Nelson Mandela: A Biography.
• Sampson, Anthony (1999). Mandela: The Authorised Biography. New York: Vintage Books. ISBN 0-679-78178-1.
• Smith, Charlene. Mandela: In Celebration of a Great Life.
• Stengel, Richard (2009). Mandela’s Way: Fifteen Lessons on Life, Love, and Courage. Crown. ISBN 978-0-307-46068-4.
• Villa-Vicencio, Charles (1996). The Spirit of Freedom. Berkeley: University of California Press.