Dərman bitkiləri: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{İş gedir}} |
{{İş gedir}} |
||
'''Dərman bitkiləri''' qədim dövrlərdən bəri kəşf edilmiş və [[Xalq təbabəti|xalq təbabətində]] istifadə edilmişdir. [[Bitkilər]] [[Həşəratlar|həşəratlara]], [[Göbələklər|göbələklərə]], xəstəliklərə və [[Fitofaqlar|ot yeyən]] [[Məməlilər|məməlilərə]] qarşı müdafiə və qorunma da daxil olmaqla, müxtəlif funksiyalar üçün yüzlərlə kimyəvi birləşmə sintez edir.<ref name="gers2">{{cite journal|vauthors=Gershenzon J, Ullah C|title=Plants protect themselves from herbivores by optimizing the distribution of chemical defenses|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=119|issue=4|pages=|date=January 2022|pmid=35084361|pmc=8794845|doi=10.1073/pnas.2120277119}}</ref> |
'''Dərman bitkiləri''' qədim dövrlərdən bəri kəşf edilmiş və [[Xalq təbabəti|xalq təbabətində]] istifadə edilmişdir. [[Bitkilər]] [[Həşəratlar|həşəratlara]], [[Göbələklər|göbələklərə]], xəstəliklərə və [[Fitofaqlar|ot yeyən]] [[Məməlilər|məməlilərə]] qarşı müdafiə və qorunma da daxil olmaqla, müxtəlif funksiyalar üçün yüzlərlə kimyəvi birləşmə sintez edir.<ref name="gers2">{{cite journal|vauthors=Gershenzon J, Ullah C|title=Plants protect themselves from herbivores by optimizing the distribution of chemical defenses|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=119|issue=4|pages=|date=January 2022|pmid=35084361|pmc=8794845|doi=10.1073/pnas.2120277119}}</ref> Dərman bitkiləri haqqında ən erkən tarixi qeydlərə [[Şumer]] sivilizasiyasına məxsus olan e.ə. 3000-ci ilə aid gil lövhələrdə rast gəlinir. Bu qeydlərdə [[tiryək]] də daxil olmaqla yüzlərlə dərman bitkisi yer alır. [[Qədim Misir|Qədim Misirə]] məxsus olan e.ə. təxminən 1550-ci ilə aid [[Ebers papirusu|Ebers papirusunda]] isə 850-dən çox dərman bitkisi təsvir edilmişdir. [[Qədim Roma|Roma]] ordusunda işləmiş yunan həkimi [[Dioskorid]] e.ə. təxminən 60-cı ildə ''[[De materia medica]]'' adlı əsərində 600-dən çox dərman bitkisinin istifadə edildiyi 1 000-dən çox dərmanın reseptini sənədləşdirmişdir. Bu əsər təxminən 1 500 il ərzində digər [[Farmakopeya|farmakopeyaların]] əsasını təşkil etmişdir. Dərman axtarışları bəzən farmakoloji cəhətdən aktiv maddələrin axtarışı üçün [[Etnobotanika|etnobotanikadan]] istifadə edir və bu yanaşma nəticəsində yüzlərlə faydalı birləşmə əldə edilmişdir. Bunlara <u>adi</u> dərmanlar olan [[Asetilsalisilli turşu|aspirin]], [[diqoksin]], [[xinin]] və [[tiryək]] daxildir. Bitkilərdə tapılan birləşmələr müxtəlif olsa da, onların əksəriyyəti dörd əsas biokimyəvi sinifə aiddir: [[alkaloidlər]], [[Qlükozit|qlikozitlər]], [[Polifenol|polifenollar]] və [[terpenlər]]. |
||
Dərman bitkiləri sənayeləşməmiş cəmiyyətlərdə geniş istifadə olunur, çünki onlar asanlıqla əldə edilə bilər və müasir dərmanlardan daha ucuzdur. Müalicəvi xüsusiyyətlərə malik minlərlə bitki növünün illik qlobal ixrac dəyərinin ildə 60 milyard ABŞ dolları olduğu təxmin edilir və bu, ildə 6% artır. Bir çox ölkələrdə xalq təbabətinin tənzimlənməsi |
Dərman bitkiləri sənayeləşməmiş cəmiyyətlərdə geniş istifadə olunur, çünki onlar asanlıqla əldə edilə bilər və müasir dərmanlardan daha ucuzdur. Müalicəvi xüsusiyyətlərə malik minlərlə bitki növünün illik qlobal ixrac dəyərinin ildə 60 milyard ABŞ dolları olduğu təxmin edilir və bu, ildə 6% artır. Bir çox ölkələrdə xalq təbabətinin tənzimlənməsi zəif olsa da, [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı]] təhlükəsiz və rasional istifadəni təşviq etmək üçün şəbəkə koordinasiya edir. Dərman bitkilərinin satış bazarı zəif tənzimləndiyinə və tibbi iddiaları dəstəkləmək üçün heç bir elmi tədqiqat aparılmayan [[Plasebo effekti|plasebo]] [[Yalan elmlər|psevdo-elmi]] məhsulları ehtiva etdiyinə görə tənqid edilmişdir.<ref name="ahn2">{{cite journal|last=Ahn|first=K.|title=The worldwide trend of using botanical drugs and strategies for developing global drugs|journal=BMB Reports|year=2017|volume=50|issue=3|pages=111–116|doi=10.5483/BMBRep.2017.50.3.221|pmid=27998396|pmc=5422022}}</ref> Dərman bitkiləri həm [[iqlim dəyişikliyi]] və yaşayış mühitinin məhv edilməsi kimi ümumi təhlükələrlə, həm də bazar tələbatını ödəmək üçün həddindən artıq yığılma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıyadır.<ref name="ahn2" /> |
||
== Tarix == |
== Tarix == |
||
=== Tarixdən əvvəlki dövr === |
=== Tarixdən əvvəlki dövr === |
||
Bu gün mətbəxdə qida və [[ədviyyat]] kimi istifadə edilənlər də daxil olmaqla bir çox bitki tarixdən əvvəlki dövrlərdən dərman kimi istifadə edilmişdir. Ədviyyatlar xüsusilə də isti iqlimlərdə və əsas da daha tez xarab olan ət yeməklərində qidanı bakteriyalardan qorumaq və xarab olmasının qarşısını almaq üçün istifadə edilmişdir. |
|||
== Mənbə == |
== Mənbə == |
||
09:07, 17 dekabr 2022 tarixinə olan versiya
 | Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Dərman bitkiləri qədim dövrlərdən bəri kəşf edilmiş və xalq təbabətində istifadə edilmişdir. Bitkilər həşəratlara, göbələklərə, xəstəliklərə və ot yeyən məməlilərə qarşı müdafiə və qorunma da daxil olmaqla, müxtəlif funksiyalar üçün yüzlərlə kimyəvi birləşmə sintez edir.[1] Dərman bitkiləri haqqında ən erkən tarixi qeydlərə Şumer sivilizasiyasına məxsus olan e.ə. 3000-ci ilə aid gil lövhələrdə rast gəlinir. Bu qeydlərdə tiryək də daxil olmaqla yüzlərlə dərman bitkisi yer alır. Qədim Misirə məxsus olan e.ə. təxminən 1550-ci ilə aid Ebers papirusunda isə 850-dən çox dərman bitkisi təsvir edilmişdir. Roma ordusunda işləmiş yunan həkimi Dioskorid e.ə. təxminən 60-cı ildə De materia medica adlı əsərində 600-dən çox dərman bitkisinin istifadə edildiyi 1 000-dən çox dərmanın reseptini sənədləşdirmişdir. Bu əsər təxminən 1 500 il ərzində digər farmakopeyaların əsasını təşkil etmişdir. Dərman axtarışları bəzən farmakoloji cəhətdən aktiv maddələrin axtarışı üçün etnobotanikadan istifadə edir və bu yanaşma nəticəsində yüzlərlə faydalı birləşmə əldə edilmişdir. Bunlara adi dərmanlar olan aspirin, diqoksin, xinin və tiryək daxildir. Bitkilərdə tapılan birləşmələr müxtəlif olsa da, onların əksəriyyəti dörd əsas biokimyəvi sinifə aiddir: alkaloidlər, qlikozitlər, polifenollar və terpenlər.
Dərman bitkiləri sənayeləşməmiş cəmiyyətlərdə geniş istifadə olunur, çünki onlar asanlıqla əldə edilə bilər və müasir dərmanlardan daha ucuzdur. Müalicəvi xüsusiyyətlərə malik minlərlə bitki növünün illik qlobal ixrac dəyərinin ildə 60 milyard ABŞ dolları olduğu təxmin edilir və bu, ildə 6% artır. Bir çox ölkələrdə xalq təbabətinin tənzimlənməsi zəif olsa da, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı təhlükəsiz və rasional istifadəni təşviq etmək üçün şəbəkə koordinasiya edir. Dərman bitkilərinin satış bazarı zəif tənzimləndiyinə və tibbi iddiaları dəstəkləmək üçün heç bir elmi tədqiqat aparılmayan plasebo psevdo-elmi məhsulları ehtiva etdiyinə görə tənqid edilmişdir.[2] Dərman bitkiləri həm iqlim dəyişikliyi və yaşayış mühitinin məhv edilməsi kimi ümumi təhlükələrlə, həm də bazar tələbatını ödəmək üçün həddindən artıq yığılma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıyadır.[2]
Tarix
Tarixdən əvvəlki dövr
Bu gün mətbəxdə qida və ədviyyat kimi istifadə edilənlər də daxil olmaqla bir çox bitki tarixdən əvvəlki dövrlərdən dərman kimi istifadə edilmişdir. Ədviyyatlar xüsusilə də isti iqlimlərdə və əsas da daha tez xarab olan ət yeməklərində qidanı bakteriyalardan qorumaq və xarab olmasının qarşısını almaq üçün istifadə edilmişdir.
Mənbə
- Əli Abdullayev. Bitkilərin müalicəvi və toksinoloji əhəmiyyəti. Möcüzəli bitkilər. Bakı, 2009,
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
- ↑ Gershenzon J, Ullah C. "Plants protect themselves from herbivores by optimizing the distribution of chemical defenses". Proc Natl Acad Sci USA. 119 (4). January 2022. doi:10.1073/pnas.2120277119. PMC 8794845 (#bad_pmc). PMID 35084361 (#bad_pmid).
- ↑ 1 2 Ahn, K. "The worldwide trend of using botanical drugs and strategies for developing global drugs". BMB Reports. 50 (3). 2017: 111–116. doi:10.5483/BMBRep.2017.50.3.221. PMC 5422022. PMID 27998396.