Dərman bitkiləri: Redaktələr arasındakı fərq
Naviqasiyaya keç
Axtarışa keç
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{İş gedir}} |
{{İş gedir}} |
||
'''Dərman bitkiləri''' qədim dövrlərdən bəri kəşf edilmiş və [[Xalq təbabəti|xalq təbabətində]] istifadə edilmişdir. [[Bitkilər]] [[Həşəratlar|həşəratlara]], [[Göbələklər|göbələklərə]], xəstəliklərə və [[Fitofaqlar|ot yeyən]] [[Məməlilər|məməlilərə]] qarşı müdafiə və qorunma da daxil olmaqla, müxtəlif funksiyalar üçün yüzlərlə kimyəvi birləşmə sintez edir.<ref name="gers2">{{cite journal|vauthors=Gershenzon J, Ullah C|title=Plants protect themselves from herbivores by optimizing the distribution of chemical defenses|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=119|issue=4|pages=|date=January 2022|pmid=35084361|pmc=8794845|doi=10.1073/pnas.2120277119}}</ref> Otlar haqqında ən erkən tarixi qeydlərə [[Şumer]] sivilizasiyasına məxsus olan e.ə. 3000-ci ilə aid gil lövhələrdə rast gəlinir. Bu qeydlərdə [[tiryək]] də daxil olmaqla yüzlərlə dərman bitkisi yer alır. [[Qədim Misir|Qədim Misirə]] məxsus olan e.ə. təxminən 1550-ci ilə aid [[Ebers papirusu|Ebers papirusunda]] 850-dən çox dərman bitkisi təsvir edilmişdir. |
'''Dərman bitkiləri''' qədim dövrlərdən bəri kəşf edilmiş və [[Xalq təbabəti|xalq təbabətində]] istifadə edilmişdir. [[Bitkilər]] [[Həşəratlar|həşəratlara]], [[Göbələklər|göbələklərə]], xəstəliklərə və [[Fitofaqlar|ot yeyən]] [[Məməlilər|məməlilərə]] qarşı müdafiə və qorunma da daxil olmaqla, müxtəlif funksiyalar üçün yüzlərlə kimyəvi birləşmə sintez edir.<ref name="gers2">{{cite journal|vauthors=Gershenzon J, Ullah C|title=Plants protect themselves from herbivores by optimizing the distribution of chemical defenses|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=119|issue=4|pages=|date=January 2022|pmid=35084361|pmc=8794845|doi=10.1073/pnas.2120277119}}</ref> Otlar haqqında ən erkən tarixi qeydlərə [[Şumer]] sivilizasiyasına məxsus olan e.ə. 3000-ci ilə aid gil lövhələrdə rast gəlinir. Bu qeydlərdə [[tiryək]] də daxil olmaqla yüzlərlə dərman bitkisi yer alır. [[Qədim Misir|Qədim Misirə]] məxsus olan e.ə. təxminən 1550-ci ilə aid [[Ebers papirusu|Ebers papirusunda]] 850-dən çox dərman bitkisi təsvir edilmişdir. Roma ordusunda işləmiş yunan həkimi [[Dioskorid]] e.ə. təxminən 60-cı ildə ''[[De materia medica]]''-da 600-dən çox dərman bitkisinin istifadə edildiyi 1000-dən çox dərmanın reseptini sənədləşdirmişdir. Bu əsər təxminən 1 500 il ərzində [[Farmakopeya|farmakopeyaların]] əsasını təşkil etmişdir. Dərman axtarışları bəzən farmakoloji cəhətdən aktiv maddələrin axtarışı üçün [[Etnobotanika|etnobotanikadan]] istifadə edir və bu yanaşma nəticəsində yüzlərlə faydalı birləşmə əldə edilmişdir. Bunlara adi dərmanlar olan [[Asetilsalisilli turşu|aspirin]], [[digoksin]], [[Kinin|xinin]] və [[tiryək]] daxildir. Bitkilərdə tapılan birləşmələr bir çox növə malik olsa da, onların əksəriyyəti dörd əsas biokimyəvi sinifə aiddir: [[alkaloidlər]], [[Qlükozit|qlikozidlər]], [[Polifenol|polifenollar]] və [[terpenlər]]. |
||
== Tarix == |
|||
== Dərman bitkilərindən istifadə olunma tarixi == |
|||
"Min dərd varsa, min bir də dərmanı var" deyən ulularımız öz azar-bezarlarını bitkilərdən hazırladıqları dərmanlarla müalicə ediblər. Dərman bitkilərinin öyrənilməsi və onlardan istifadə olunması ən qədim dövrdən - ibtidai icma dövründən başlayır. İbtidai insanlar öz həyatlarını qorumaq və baş verən xəstəlikləri aradan qaldırmaq üçün müxtəlif bitkilərdən dərman vasitəsi kimi geniş istifadə etməyə çalışmışlar. |
|||
=== Tarixdən əvvəlki dövr === |
|||
Yazı meydana çıxanadək dərman bitkiləri haqqında məlumatlar nəsildən nəsilə şifahi şəkildə keçmişdir. Yazı icad olduqdan sonra isə dərman bitkiləri haqqında çoxlu kitablar və külliyyatlar yazılmış və bu sahədə olan məlumatlar sabit və müntəzəm bir şəkil almağa başlamışdır. |
|||
Qədim tarixə malik Çin təbabətində dərman bitkilərindən geniş istifadə olunmuşdur. Mənbələrə görə eramızdan 3 min il əvvəl Çində 230-dək dərman bitkilərindən, 65 heyvan mənşəli və 43 mineral mənşəli dərman maddəsindən istifadə olunurmuş. |
|||
E.ə. 460-377-ci illərdə yaşamış Hippokratın "Kompus Hyppokraticum" adlı külliyyatı dərman bitkiləri haqqında məlumatları tibb elminin inkişafinda mühüm rol oynamış və bu əsər eramızın XVIII əsrinə qədər öz əhəmiyyətini itirməmişdir. |
|||
== Naxçıvanda dərman bitkiləri == |
|||
Naxçıvanın əlverişli relyef şəraiti, özünəməxsus torpaq-iqlim xüsusiyyətləri, günəşli günlərin çoxluğu burada zəngin floraya malik bitki örtüyü formalaşdırmışdır. Ərazidə 171 fəsiləyə, 885 cinsə daxil olan 2961 növ ali sporlu, [[çılpaqtoxumlular|çılpaqtoxumlu]] və [[çiçəkli bitkilər]]in yayıldığı məlum olmuşdur. Bu, Azərbaycan florası növlərinin 65,8%-ni təşkil edir. Ərazidə 27 faydalı bitki qrupları: yem, bal verən, qida, aşı maddəli, boyaq əhəmiyyətli, bəzək-bağçılıq üçün yararlı, lifli, dərman, efir yağlı, qlükozidli, alkaloidli, vitaminli, kosmetik və sair faydalı bitki qrupları mövcuddur. Hazırda ərazi florasında 750-800-ə qədər elmi təbabətdə və xalq təbabətində geniş istifadə olunan dərman bitkiləri vardır. Onlardan 150-i müxtəlif illərdə Dövlət Farmakopeyasına daxil edilmiş rəsmi dərman bitkiləridir. Regionda geniş yayılmış, sənaye əhəmiyyətli, təbii ehtiyatı bol olan dərman bitkiləri çoxdur. Onlara [[adi boymadərən]], təpəlik kəklikotu, adi dazıotu, adi qaraqınıq, qatlı solmazçiçək, aptek gücotu, hündür andız, hündür qantəpər, quş qızılcığı, ürək damotu, tarla qatırquyruğu, dərman şahtərəsi, gürcü boyaqotu, [[Adi üzərlik|adi üzərrik]], yarpaqsız öldürgən, çöl nanəsi və sair daxildir. Azərbaycan dərman bitkiləri ilə zəngin bir ölkədir. Bunlara [[andız]], [[gülümbahar]], [[zəfəran]]ı misal göstərmək olar.{{İstinad siyahısı}} |
|||
== Mənbə == |
== Mənbə == |
||
08:42, 17 dekabr 2022 tarixinə olan versiya
 | Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Dərman bitkiləri qədim dövrlərdən bəri kəşf edilmiş və xalq təbabətində istifadə edilmişdir. Bitkilər həşəratlara, göbələklərə, xəstəliklərə və ot yeyən məməlilərə qarşı müdafiə və qorunma da daxil olmaqla, müxtəlif funksiyalar üçün yüzlərlə kimyəvi birləşmə sintez edir.[1] Otlar haqqında ən erkən tarixi qeydlərə Şumer sivilizasiyasına məxsus olan e.ə. 3000-ci ilə aid gil lövhələrdə rast gəlinir. Bu qeydlərdə tiryək də daxil olmaqla yüzlərlə dərman bitkisi yer alır. Qədim Misirə məxsus olan e.ə. təxminən 1550-ci ilə aid Ebers papirusunda 850-dən çox dərman bitkisi təsvir edilmişdir. Roma ordusunda işləmiş yunan həkimi Dioskorid e.ə. təxminən 60-cı ildə De materia medica-da 600-dən çox dərman bitkisinin istifadə edildiyi 1000-dən çox dərmanın reseptini sənədləşdirmişdir. Bu əsər təxminən 1 500 il ərzində farmakopeyaların əsasını təşkil etmişdir. Dərman axtarışları bəzən farmakoloji cəhətdən aktiv maddələrin axtarışı üçün etnobotanikadan istifadə edir və bu yanaşma nəticəsində yüzlərlə faydalı birləşmə əldə edilmişdir. Bunlara adi dərmanlar olan aspirin, digoksin, xinin və tiryək daxildir. Bitkilərdə tapılan birləşmələr bir çox növə malik olsa da, onların əksəriyyəti dörd əsas biokimyəvi sinifə aiddir: alkaloidlər, qlikozidlər, polifenollar və terpenlər.
Tarix
Tarixdən əvvəlki dövr
Mənbə
- Əli Abdullayev. Bitkilərin müalicəvi və toksinoloji əhəmiyyəti. Möcüzəli bitkilər. Bakı, 2009,
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
- ↑ Gershenzon J, Ullah C. "Plants protect themselves from herbivores by optimizing the distribution of chemical defenses". Proc Natl Acad Sci USA. 119 (4). January 2022. doi:10.1073/pnas.2120277119. PMC 8794845 (#bad_pmc). PMID 35084361 (#bad_pmid).