OMUZAANHO KADAAGA

Enhandhula
Omuzaanho kadaaga gughandiikibwa Mwami Joseph Mukwaya ni
Gonza Alice. Omuzaanho guno gwinhonhola bukalamu obulamu
bwa Kadaaga mughala gha Nguli Mwase, omughala omugezi,
omumalirivu era agonzebwa einho. Omuzaanho guno gulaga
engeri Kadaaga bwakontana n’ebyobughangwa ebinhinhirira
eidhembe elyabacaala mu busika, mu byokulya, ebyobufuzi
nebindi kamaala.
EMIRAMWA (THEME) EDHIRI MU MUZAANHO KADAAGA
1. Omwagayago; omusumba Mwase akoba ati omukazi
n'omusaadha baagayaga mu maiso ga Katonda.
2. Okunhooma ekikula eky’omuntu; Gabula anhooma Kadaaga
era tayenda afune kuby'obusika byaise (mwase) kuba
mukazi bukazi.
3. Obugumbulano; Gabula agumbulana ni maama Rose,
kirimaani ni muwanguzi kunsonga dha Kadaaga era tibaisania.
4. Obucaayi; Sekadhikuwe acaagha inho Kadaaga era nga
akoba ati Kadaaga naviiraku mukazighe Miria okunoba.
5. Okunhoomerera; Gabula anhoomerera amagezi
agamugheebwa abantu abandi kunsonga dha Kadaaga n'ekyalo
Bugabula, era tagajiiraku.
6. Obuduuze; Gabula aduula Fanekansi ati mwavu, avaala
nziina era mbwa ya ku kyalo.
7. Eidiini; Musumba Mwase, Kadaaga n'abandi baikiririza
mwidini, era basinza Katonda aba mwigugulu n'ebibono ebiri mu kitabo
kye Bbaibbuli.
8. Obughangwa; Gabula, Sekadhikuwe n'abantu abandi Ku kyalo
Bugabula baikiririza inho mu bughangwa era
babuthuuthuupya.
9. Obumalirivu; Kadaaga alaga obumalirivu obwokufuna
eitaka lye era okutuusa bweyalifuna.

1
10. Eidiini okukontana n'obughangwa; Okusinziira Ku bughangwa
omusaadha gha ghaigulu inho Ku mukazi MU bintu byonabyona, ate
Okusinziira kwidiini omukazi ayagaaga n'omusaadha.
11. Obukuubagano. Kadaaga akuubagana ni Gabula kunsonga dh'eitaka
era tibalagagana musota.
12. Enfugambi. Gabula nga isentebe gh'ekyalo Bugabula ayolesa enfuga
embi nga tagheeka magezi, taghabulwa, era anhigiriza ekikula
ekya'abakazi.
OBUKODYO / ENGERI (TECHNIQUES) OBUKOZESEBWA
MU KUGHANDIIKA OMUZAANHO KADAAGA.
1. Omughandiisi akozesa eriina ery'omuzaanho Kadaaga, erigemagana
n'amakulu ag'omuzaanho, ekifuula omuzaanho kadaaga omwangu
okutegeera.
2. Omughandiisa akozesa enhembo. okugeza abakazi bembera
Fenekansi olwembo ''omugole aloola...'' Ku mukolo ogw'okubayiza
omukazi.
3. Akozesa obumanhiso nga akeewuunhia, akakanza,
akawumuzaamu, n'obundi kamaala olw'okutoolayo obulungi
amakulu ag'omuzaanho.
4. Yesiira ku bbaibbuli. okugeza musumba Mwase ayogera
ku katondo iseife, katonda omwana ni katonda mwoyo
omutukuvu. Ebibono ebyo byagaanibwa mu Bbaibbuli.
5. Akozesa amaina ag'abantu agagemagana n'ebokolwa/empisa
byaibwe, okugeza Sekadhikuwe byakola bisesa.
6. Omughandisi akozesa obwama; Maama Rose ni Kadaaga
bakuba obwama nga beekwese nga Gabula
alikulogootana.
7. Akozesa embaluwa; Gabula aghandiikira bbaabba gha
Isaadha Matayo embaluwa Ku nsonga dh'ekyalo Bugabula.
8. Akozesa ebirooto; Gabula aloota nga omuzimu gwa muke
ghe Mwase guli kumunenhia.
9. Akozesa ensambo; Maama Rose akoba Gabula ati olulimi
tikasengeedho, oluvainhuma olw'okwogera ebinhiiza Gabula.

2
10. Akozesa ebibono ebyangu eby'okutegeera, olw'okusikiriza
omusomi w'omuzaanho Kadaaga n'okugutegeera amangu.
Amasomo goyega okuva mumuzaanho kadaaga
(lessons)
1. Okugemagana obulungi n'abantu nga Kadaaga
bwagemagana n'abantu abasinga mu kyalo Bugabula.
2. Okwebisa obukalamu.
3. Obutanhooma bantu banange.
4. Okubaamu eidiini
5. Okuyamba abeetaaga nga Kadaaga bwagha abantu
amaadhi, n'okusomesa abaana ba sekadhikuwe.
6. Okwendeza abantu abandi ebirungi.
7. Okuwulirisa amagezi agava eri abantu abandi.
8. Okwisaamu eidhembe eryabantu ekitiisa.
9. Obutaba na nfuga mbi
10. Obutaduula bantu.
11. Obutagumbulana.
EMPISA/ ENEEBISA DH'ABAZAANHI
A. Gabula
a) Mudherezi; adherega mukaziwe
b) Muvumagani
c) Taghabulwa, maama Rose agezaaku
okumughabula aye adheema.
d) Atyoboola eidembe ery'abakazi okugeza taikiriza
bakazi kufuna migabo dhaibwe okugeza Kadaaga.
e) Nakyemalira okugeza asikiza mukaziwe.
f) Aikiririza inho mu by'obughangwa.
g) Anhooma abakazi
h) Atyoboola eidiini, adherege Mwase okuleeta eidiini
eiyaaka.
i) Muduuze; aduula Fenekansi nga amweta mbwa,
napupu, avaala nziina nebindi Kamaala.
B. Maama Rose
1. Ajiira kwidiini
2. Ayendeza abakazi; agha Kadaaga eitaka.

3
 3. Muyombi; ayomba ni Gabula
4. Muwabuzi; aghabula Gabula aghe Kadaaga
eitakalye.
5. Agha eidhembe lyabakazi ekitiisa.
C. Sekadhikuwe.
1. Mutamiivu, ludhuudhu
2. Agonza inho obusika
3. Anhooma abakazi
4. Munafu
5. Mulyase; alyaka muwanguzi ni Kirimaani.
6. Tayenda kukola asiiba bwa mu kunhwa mwenge na
kutunda bintu.
7. Muvumagani.
8. Tayendeza
9. Wankwe; alemeesa Kadaaga okutwala eitaka
D.Kadaaga
Aikiririza mwidiini
Ayendeza
Ayenda enkulankulana.
Alwanirira eidembe ly'abakazi
Muwabuzi
Alwanirira omwagayago