0% found this document useful (0 votes)
7 views52 pages

G Math Chapter 9 G2 53

The document discusses trigonometric ratios and their applications, focusing on the definitions and relationships of sine, cosine, tangent, and their reciprocals. It provides mathematical formulas and identities related to these ratios, emphasizing their significance in geometry. Additionally, it includes examples and explanations of how these ratios are derived and used in various contexts.

Uploaded by

raihanbest2020
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
7 views52 pages

G Math Chapter 9 G2 53

The document discusses trigonometric ratios and their applications, focusing on the definitions and relationships of sine, cosine, tangent, and their reciprocals. It provides mathematical formulas and identities related to these ratios, emphasizing their significance in geometry. Additionally, it includes examples and explanations of how these ratios are derived and used in various contexts.

Uploaded by

raihanbest2020
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 52

beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  360

beg Aa¨vq
w·KvYwgwZK AbycvZ Bartholomaeus pitiscus
weL¨vZ w·KvYwgwZwe` ev‡_©v‡jvwgD wcwUmKvm (1561Ñ1613) me©cÖ_g
Trigonometric Ratios Bs‡iwR kã Trigonometry e¨envi K‡ib| wZwb weÁvbx †nwUKv‡mi
w·KvYwgwZK †Uwe‡ji DbœwZ mvab K‡ib|

A b yk xj b x 9 .1
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
 w·KvYwgwZ : Ôw·KvY' kãwU Øviv wZbwU †KvY †evSvq Avi ÔwgwZÕ kãwUi A_© cwigvc †evSvq| Bs‡iwR‡Z w·KvYwgwZ‡K
Trigonometry ejv nq ÔTrigonÕ wMÖK kãwUi A_© wZbwU †KvY ev wÎfzR Ges ÒmetryÓ k‡ãi A_© cwigvc|
A_©vr, MwY‡Zi †h kvLvq wÎfzR msµvšÍ wewfbœ cwigvc m¤ú‡K© we‡klfv‡e Av‡jvPbv Kiv nq Zv‡K w·KvYwgwZ e‡j|
 mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY : mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jv AwZfyR, f‚wg I DbœwZ bv‡g AwfwnZ nq| Avevi, mg‡KvYx
wÎfy‡Ri m~²‡KvY؇qi GKwUi mv‡c‡ÿ Ae¯’v‡bi †cÖwÿ‡ZI evû¸‡jvi bvgKiY Kiv nq| h_v :
K. ÔAwZfyRÕ, mg‡KvYx wÎfy‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi wecixZ evû
L. ÔwecixZ evûÕ, hv n‡jv cÖ`Ë †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû
M. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk|
P P

O N O N

PON †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû ON, wecixZ OPN †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû PN, wecixZ
evû PN evû ON
R¨vwgwZK wP‡Îi kxl©we›`y wPwýZ Kivi Rb¨ eo nv‡Zi eY© I evû wb‡`©k Ki‡Z †QvU nv‡Zi eY© e¨envi Kiv nq| †KvY wb‡`©‡ki
Rb¨ cÖvqkB wMÖK eY© e¨eüZ nq| wMÖK eY©gvjvi QqwU eûj e¨eüZ eY© n‡jv :
alpha  beta  gamma  theta  phi  omega 
(Avjdv) (weUv) (Mvgv) (w_Uv) (cvB) (I‡gMv)
cÖvPxb wMÖ‡mi weL¨vZ me MwYZwe`‡`i nvZ a‡iB R¨vwgwZ I w·KvYwgwZ‡Z wMÖK eY©¸‡jv e¨envi n‡q Avm‡Q|
 m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
wb‡gœv³fv‡e eY©bv Kiv nq :
AwZfyR
m~²‡Kv‡Yi `yBwU evû _v‡K Ges cÖ‡Z¨KwU evûi g‡a¨ AmsL¨ we›`y Kíbv Kiv nq| j¤^
cÖwZwU we›`y †_‡K Aci evûwUi Dci j¤^ Uvb‡j GK GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m„wó
nq| mg‡KvYx wÎfz‡Ri wecixZ evûwU‡K AwZfzR, wbw`©ó m~²‡KvYwUi wecixZ m~²‡KvY
evûwU‡K j¤^ Ges Aci GKwU evû‡K f‚wg ejv nq| f‚f‚wwgg 
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPÎMZ e¨vL¨v :
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  361
g‡b Kwi, XOA GKwU m~²‡KvY| OA evû‡Z †h‡Kv‡bv GKwU we›`y P wbB| P P
A
†_‡K OX evû ch©šÍ PM j¤^ Uvwb| Zv‡Z mg‡KvYx wÎfzR POM MwVZ n‡jv| GB
∆POM Gi PM, OM I OP evû¸‡jvi †h QqwU AbycvZ cvIqv hvq Zv‡`i XOA
Gi w·KvYwgwZK AbycvZ ejv nq Ges Zv‡`i cÖ‡Z¨KwU‡K GK GKwU mywbw`©ó bv‡g AwZfyR
j¤^
bvgKiY Kiv nq|

O
f‚wg M x
XOA mv‡c‡¶ mg‡KvYx wÎfzR POM-Gi PM evû‡K j¤^, OM evû‡K f‚wg, OP evû‡K AwZfzR aiv nq| GLb, XOA = 
ai‡j  †Kv‡Yi †h QqwU w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Zv eY©bv Kiv n‡jv|
PM j¤^
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi mvBb (sine) ev ms‡¶‡c sin
OM f~wg
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi †KvmvBb (cosine) ev ms‡¶‡c cos
PM j¤^
=
OM f~wg
= †Kv‡Yi U¨vb‡R›U (tangent) ev ms‡¶‡c tan
OM f~wg
=
PM j¤^
=  †Kv‡Yi †KvU¨vb‡R›U (cotangent) ev ms‡¶‡c cot
OP AwZfyR
OM
=
f~wg =  †Kv‡Yi †m‡K›U (secant) ev ms‡¶‡c sec
OP AwZfyR
PM
=
j¤^ =  †Kv‡Yi †Kv‡m‡K›U (cosecant) ev ms‡¶‡c cosec.
[`ªóe¨ : () †_Uv GKwU wMÖK A¶i, GLv‡b hv GKwU †Kv‡Yi cwigvc wb‡`©k K‡i]
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© :
g‡b Kwi,  = XOA GKwU m~²‡KvY|
cv‡ki wPÎ mv‡c‡¶, msÁvbyhvqx, A
PM P
OP
sin
OP   cosec =
PM
OM OP
cos sec =
OP OM
PM OM 
tan = cot = x
OM PM O M
myZivs †`Lv hvq †h,
PM OP PM OM
1 sin cosec . =1 3 tancot  =1
OP PM OM PM
1 1 1 1
 sin Ges cosec    tan Ges cot 
cosec sin cot tan
OM OP PM
2 cossec  =1
OP OM PM OP
4 tan = [je I ni‡K OP Øviv fvM K‡i]
  OM OM
 cos Ges sec 
sec cos OP
sin cos
 tan  Ges GKBfv‡e, cot =
cos sin
 w·KvYwgwZK A‡f`vewj wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †h m¤úK© cvIqv hvq Zv n‡jv :
1 sin2 + cos2 = 1 2. 1 + tan2 = sec2 3 1 + cot2 = cosec2
ev, sin2 = 1 – cos2  ev, sec2 – tan2 = 1 ev, cosec2 – cot2 = 1
ev, cos2 = 1 – sin2
sin Ges cos Gi g‡a¨ m¤úK© :
A_ev w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi, =XOA GKwU m~²‡KvY|
PM  OX
myZivs, POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb,
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  362
GLb, ∆OPM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
 OP = PM + OM 
2 2 2

2 2 2
OP PM OM P A
ev, 2 = 2 + 2 [Dfqc¶‡K OP2 Øviv fvM K‡i]
OP OP OP
PM 2 OM 2
ev, 1 = OP + OP ( ) ( ) AwZfyR
ev, 1 = (sin) + (cos) 2 2

j¤^ f~wg O x
ev, 1 = sin  + cos Sin AwZfyR Ges cos = AwZfyR]
2 2 M

  sin2 + cos2 = 1 [cÖgvwYZ]


P A
 sec Ges tan Gi g‡a¨ m¤úK© : sec2  tan2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi, =XOA , GKwU m~²‡KvY|
PM  OX AwZfyR
myZivs,  POM mg‡KvYx|

mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb, O x
M
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
GLb mg‡KvYx ∆POM G,
AwZfzR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
 OP2 = PM2 + OM2
ev, OP2  PM2 = OM2
2 2 2
OP PM OM
ev, 2 – 2 = 2 [ Dfq c¶‡K OM2 Øviv fvM K‡i ]
OM OM OM
OP
2
PM
2
AwZfyR j¤^
ev, OM( ) ( ) =1  –
OM f~wg = sec Ges f~wg = tan]
 sec2 – tan2 = 1 [cÖgvwYZ]
A
 cosec Ges cot Gi g‡a¨ m¤úK© : cosec2 – cot2 = 1 P
cÖgvY : g‡b Kwi,  = XOAGKwU m~²‡KvY|
PM OX AwZfyR
myZivs,  POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb, O  x
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2 M 
GLb, mg‡KvYx ∆POM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f‚wg = OM
2 2 2
 OP = PM + OM
ev, OP2 – OM2 = PM2
2 2 2
OP OM PM
ev, 2 – 2 = 2 [ Dfq c¶‡K PM2 Øviv fvM K‡i]
PM PM PM
OP 2
OM 2 AwZfyR f~wg
ev, PM ( ) ( ) =1 –
PM

j¤^ = cosec Ges j¤^ = cot]
 cosec2 – cot2 = 1 [cÖgvwYZ]

Abykxjbxi cÖkœ I mgvavb


cÖkœ \ 1 \ wb‡Pi MvwYwZK Dw³¸‡jvi mZ¨-wg_¨v hvPvB Ki| hyw³ : hLb A = 45, ZLb tanA Gi gvb tan 45 = 1|
†Zvgvi Dˇii c‡ÿ hyw³ `vI| Avevi, hLb A = 60 ZLb tanA Gi gvb
(K) tanA Gi gvb me©`v 1 Gi †P‡q Kg| tan 60 = 3 = 1732  1
mgvavb : Dw³wU wg_¨v| A_©vr tanA Gi gvb 1 A_ev 1 A‡cÿv †ewkI n‡Z cv‡i|
(L) cotA n‡jv cot I A Gi ¸Ydj|
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  363
mgvavb : Dw³wU wg_¨v| mwbœwnZ evû AB = 8 C
hyw³ : cotA Øviv GKwU †Kv‡Yi cwigvc‡K eySv‡bv nq| AwZfyR AC = (15)2 + 82
A ev‡` cot Gi Avjv`v †Kv‡bv A_© enb K‡i bv| 17
12 = 225 + 64
15
(M) A Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ secA = 5 = 289
12 = 17
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, secA = 5 15 17
1 12  sinA =
17
I secA = 8 A 8 B
ev, cosA = 5
15 17
5 wb‡Y©q gvb, 17 I 8 ss
ev, cosA = 12 = cos6537
[K¨vjKz‡jUi e¨envi K‡i] cÖkœ \ 4 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri C mg‡KvY, AB = 13
 A = 6537 = 6537 †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC =  n‡j, sin, cos I
wb‡Y©q A Gi gvb 6537 tan Gi gvb †ei Ki|
(N) cos n‡jv cotangent Gi mswÿß iƒc| mgvavb : †`Iqv Av‡Q, ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri C mg‡KvY|
mgvavb : Dw³wU wg_¨v| AB = 13 †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = 
hyw³ : cotangent Gi mswÿß iƒc n‡jv cot wc_v‡Mviv‡mi Dcvcv`¨ n‡Z cvB,
Ges cosine Gi mswÿß iƒc n‡jv cos| 2 2 2
3 AB = AC + BC
cÖkœ \ 2 \ sinA = 4 n‡j, A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK ev, 2
AC = AB2  BC
2

AbycvZmg~n wbY©q Ki| ev, 2 2


AC = (13)  (12)
2

3 A
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sinA =
4 ev, 2
AC = 169  144
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 3 Ges AwZfyR AC = 4 ev, 2

†m. wg.
AC = 25 13 †m. wg.
C
ev, AC = 25

5

TYPE 1 START  AC = 5 B
12 †m. wg.
C
4 AC 5
3  sin = =
AB 13
BC 12
cos = =
AB 13
A 7 B
AC 5
Ges tan = BC = 12
 AB = AC2  BC2
5 12 5
= 42  32 wb‡Y©q gvb 13, 13, 12
= 16  9 = 7 cÖkœ \ 5 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri B †KvYwU mg‡KvY|
3
AB 7 tanA = 3 n‡j, 3 sinA cosA = 4 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki|
 cosA = =
AC 4 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
C
BC 3 AZGe, j¤^ = 3
 tanA = = Ges f‚wg = 1
AB 7
2
AwZfyR = ( 3)2 + 12
1 7 3
 cotA = = = 3+1
tanA 3
= 4
=2 A
1 4 1 B
 secA = = 3
cosA 7  sinA =
2
1 4 1
 cosecA = =
sinA 3
Ges cosA = 2 Add:Example 3 in HW
evgcÿ = 3 sinA cosA
cÖkœ \ 3 \ †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8, sinA I secA Gi gvb †ei Ki|
3 1
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8 = 3 
2 2
[gvb ewm‡q]
8
cotA = 15 3
= = Wvbcÿ
4
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 15 myZivs
3
3 sinA cosA = evK¨wU mZ¨| TYPE
4 1
 cÖgvY Ki (6 Ñ 20) :
END
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  364
1 1 = secA secA – tanA tanA
cÖkœ \ 6 \ (i) sec2A + cosec2A = 1 1 1
1 1
mgvavb : evgc¶ = sec2A + cosec2A [
 secA =
cosA
Ges tanA = cotA ]
= sec2A – tan2A
1 1 = 1 + tan2A – tan2A
= +
TYPE 2 1 2 1 2 = 1 = Wvbc¶
( ) ( )
cos A sinA secA tanA
A_©vr cosA  cotA = 1 [cÖgvwYZ]
START =
1
+
1
1 1 1 1
(iii) + =1
cos2A sin2A 1 + sin2A 1 + cosec2A
= cos2A + sin2A mgvavb :
=1 1 1
= Wvbc¶ [ sin2A + cos2A = 1] evgcÿ = 1 + sin2A + 1 + cosec2A
1 1 1 1
A_©vr, +
sec2A cosec2A
=1 [cÖgvwYZ] = +
1 + sin2A 1
1 1 1+
– sin2A
(ii) =1
cos2A cot2A 1 sin2A
1 1 = +
mgvavb : evgc¶ = cos2A – cot2A 1 + sin A 1 + sin2A
2

1 + sin2A
2 =
1 1 + sin2A TYPE 2 End
( ) ( )
1 2
= – cotA = 1 = Wvbcÿ
cosA
= sec2A – tan2A 1 1
A_©vr, 1 + sin2A + 1 + cosec2A = 1 [cÖgvwYZ]
[ cos1 A = sec A Ges cot1 A = tan A] cÖkœ
tanA cotA
\ 8 \ (i) 1 – cotA + 1 – tanA = secA cosecA + 1
= 1 + tan2 A – tan2A [ sec2A = 1 + tan2A]
=1 mgvavb :
= Wvbc¶ tanA cotA
evgc¶ = 1 – cotA + 1 – tanA
A_©vr, cos12A – cot12A = 1 [cÖgvwYZ]
sinA cosA
1 1
(iii)  =1 cosA sinA
sin2A tan2A = +
mgvavb : cosA sinA
1– 1–
1 1 sinA cosA
evgcÿ = sin2A  tan2A sinA cosA
1 1 1 cos2A cosA sinA
  = +
= =
sin2A sin2A sin2A sin2A sinA – cosA cosA – sinA
cos2A sinA cosA
1  cos2A sinA cosA  cosA 
=
sin2A =
sinA
 (
cosA sinA – cosA
+ ) 
sinA cosA – sinA

sin2A sin2A cos2A
= 2 [ 1  cos2A = sin2A] = +
sin A cosA (sinA – cosA) sinA(cosA – sinA)
= 1 = Wvbcÿ sin2A cos2A
1 1 = –
A_©vr,  = 1 [cÖgvwYZ] cosA (sinA – cosA) sinA (sinA – cosA)
sin2A tan2A sin3A – cos3A
=
sinA cosA sinA.cosA (sinA – cosA)
cÖkœ \ 7 \ (i) cosecA + secA = 1 (sinA – cosA) (sin2A + sinA. cosA + cos2A)
=
sin A cos A sinA.cosA (sinA – cosA)
mgvavb : evgc¶ = cosec A + sec A
[ a3 – b3 = (a – b) (a2 + ab + b2) ]
sin A cos A 1 + sinA. cosA
= + =
1 1 sinA. cosA
sin A cos A
1 sinA. cosA
= sinA sinA + cosA cosA = +
sinA. cosA sinA. cosA
= sin2A + cos2A
= 1 = Wvbc¶ 1 1
sin A cos A
A_©vr, cosec A + see A = 1 [cÖgvwYZ]
( )( )
= cosA sinA + 1
= sec A cosec A + 1
(ii)
secA tanA
– =1
= Wvbc¶
cosA cotA tanA cotA
sec A tan A A_©vr, 1– cotA + 1– tanA = secA cosecA + 1 [cÖgvwYZ]
mgvavb : evgc¶ = cos A – cot A
1 1 1 1
= sec A  – tanA  (ii) +
1 + tan2A 1 + cot2A
=1
cos A cot A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  365
1
mgvavb : evgcÿ = 1 + tan2A + 1 + cot2A
1 mgvavb :
cosecA cosecA
1 1 evgc¶ = cosecA – 1 + cosecA + 1
= + cosecA (cosecA + 1) + cosecA (cosecA – 1)
1 + tan2A 1
1+ =
tan2A (cosecA – 1) (cosecA + 1)
1 tan2A cosec2A + cosecA + cosec2A – cosecA
= + =
1 + tan2A 1 + tan2A cosec2A – 1
1 + tan2A 2cosec2A
= 1 = Wvbcÿ = [cosec2A = 1 + cot2A ]
=
1 + tan2A 1 + cot2A – 1
2
1 1
A_©vr, 1 + tan2A + 1 + cot2A = 1 [cÖgvwYZ] 2cosec2A sin2A
= =
cot2A cos2A
cosA sinA
cÖkœ \ 9 \ 1  tanA + 1  cotA = sinA + cosA sin2A
2 sin2A
cosA sinA = 2 
mgvavb : evgcÿ = 1  tanA + 1  cotA sin A cos2A
1
= 2
cosA sinA cos2A
= + 2
sinA cosA 1
1
cosA
1
sinA ( )
= 2 cosA = 2 sec2A  sec A = [ 1
cos A ]
cos2A sin2A = Wvbc¶
= +
cosA  sinA sinA  cosA cosecA cosecA
A_©vr, cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A [cÖgvwYZ]
cos2A sin2A
=  1 1
cosA  sinA cosA  sinA cÖkœ \ 13 \ 1 + sinA + 1 – sinA = 2 sec2A
cos2A  sin2A 1 1
=
cosA  sinA mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA + 1 – sinA
= cosA + sinA = Wvbcÿ 1 – sinA + 1 + sinA
=
cosA sinA (1 + sinA) (1 – sinA)
A_©vr, +
1  tanA 1  cotA
= sinA + cosA [cÖgvwYZ] 2
=
1 – sin2A
cÖkœ \ 10 \ tanA 1  sin2A = sinA 2
mgvavb : evgcÿ = tanA 1  sin2A = 2 [ 1  sin2A = cos2A]
cos A
= tanA cos2A = 2 sec2A
sinA
=  cosA = sinA = Wvbcÿ   = Wvbc¶
cosA
1 1
A_©vr, tanA 1  sin2A = sinA [cÖgvwYZ] A_©vr, 1 + sinA + 1 – sinA = 2sec2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
cÖkœ \ 11 \ cosecA + cotA = secA – tanA 1 1
cÖkœ \ 14 \ cosecA – 1 – cosecA + 1 = 2tan2A
mgvavb :
1 1
secA + tanA
evgc¶ = cosecA + cotA mgvavb : evgc¶ = cosecA – 1 – cosecA + 1
(secA + tanA)(secA  tanA) (cosecA  cotA) cosecA + 1 – cosecA + 1
=  =
(cosecA – 1) (cosecA + 1)
(cosecA + cotA)(secA  tanA) (cosecA  cotA)
[ni I je‡K GKB ivwk Øviv ¸Y K‡i] =
2
(secA + tanA)(secA  tanA) (cosecA  cotA) cosec2A – 1
=  2
(cosecA + cotA)(cosecA  cotA) (secA  tanA) = [ cosec2A = 1 + cot2A]
sec2A  tan2A cosecA  cotA 1 + cot2A – 1
=  2
cosec2A  cot2A secA  tanA = 2
1.(cosecA  cotA) cot A
=
1.(secA  tanA) 1 2

[ sec2A  tan2A = 1; cosec2A  cot2A = 1] ( )


= 2 cotA [
 tan A =
1
]
cot A
cosecA  cotA = 2 (tanA)2=2 tan2A = Wvbc¶
=
secA  tanA
1 1
= Wvbc¶ A_©vr, cosecA – 1 – cosecA + 1 = 2tan2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
A_©vr, cosecA + cotA = secA – tanA [cÖgvwYZ]
sinA 1 – cosA
cosecA cosecA cÖkœ \ 15 \ 1 – cosA + sinA = 2cosecA
cÖkœ \ 12 \ cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  366
sinA 1 – cosA 1 + sin
mgvavb : evgc¶ = 1 – cosA + sinA A_©vr, (tan + sec)2 = 1 – sin [cÖgvwYZ]
sin2A + (1 – cosA)2
= cotA + tanB
(1 – cosA) sinA cÖkœ \ 18 \ cotB + tanA = cotA tanB
sin2A + 1 – 2cosA + cos2A
=
sinA (1 – cosA) mgvavb :
(sin2A + cos2A) + 1 – 2cosA cotA + tanB
=
sinA (1 – cosA)
evgc¶ = cotB + tanA
1 + 1 – 2 cosA cosA sinB
= [ sin2A + cos2A = 1] +
sinA (1 – cosA) sinA cosB
2 – 2cosA =
cosB sinA
= +
sinA (1 – cosA) sinB cosA
2(1 – cosA)
=
sinA (1 – cosA)
1
[ cot A = cos A
sin A
sin B
Ges tan B = cos B]
= 2 cosA. cosB + sinA.sinB
sinA
sinA. cosB
1 =
= 2cosecA [  cosec A =
sin A] cosA. cosB + sinA. sinB
sinB. cosA
= Wvbc¶
1 – cosA cosA. cosB + sinA. sinB sinB. cosA
sinA
A_©vr, 1 – cosA + sinA = 2 cosecA [cÖgvwYZ] = 
sinA.cosB cosA. cosB + sinA. sinB
cosA sinB
tanA secA – 1 =  = cotA tanB = Wvbc¶
cÖkœ \ 16 \ secA + 1 – tanA = 0 sinA cosB
cotA + tanB
tanA secA – 1  A_©vr, cotB + tanA = cotA tanB [cÖgvwYZ]
mgvavb : evgc¶ = secA + 1 – tanA
tan2A – (secA – 1) (secA + 1) 1 – sinA
=
tanA (secA + 1) cÖkœ \ 19 \ 1 + sinA
= secA – tanA
tan2A – (sec2A – 1) 1 – sinA
=
tanA (secA + 1) mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA
tan2A – (1 + tan2A – 1)
= [ sec2 A = 1 + tan2 A] (1 – sinA) (1 – sinA)
tanA (secA + 1)
=
tan2A – tan2A (1 + sinA) (1 – sinA)
=
tanA (secA + 1) [je I ni‡K 1 – sinA Øviv ¸Y K‡i]
0 (1 – sinA)2
= =
tanA (secA + 1) 1 – sin2A
= 0 = Wvbc¶ (1 – sinA)2
tanA secA – 1 =
cos2A
A_©vr, secA + 1 – tanA = 0 [cÖgvwYZ]
1 – sinA
1 + sin =
cÖkœ \ 17 \ (tan + sec) = 1 – sin
2 cosA
1 sinA
= –
mgvavb : evgc¶ = (tan + sec)2 cosA cosA
 sin
= cos cos
+
1 2
[ sin A 1
]
= secA – tanA  tan A = cos A Ges secA = cosA

 tan  = sin  Ges sec  = 1    = Wvbc¶


 cos  cos  1 – sinA
A_©vr, = secA – tanA [cÖgvwYZ]
 sin + 12
=  cos 
1 + sinA
secA + 1
(1 + sin)
2
cÖkœ \ 20\ secA – 1
= cotA + cosecA
=
cos 
2
secA + 1
(1 + sin) (1 + sin) mgvavb : evgc¶ = secA – 1
=
1 – sin 
2

(1 + sin) (1 + sin) (secA + 1) (secA + 1)


=
=
(1 + sin) (1 – sin) (secA – 1) (secA + 1)

=
1 + sin [ je I ni‡K secA + 1 Øviv ¸Y K‡i]
1 – sin
(secA + 1)2
= Wvbc¶ =
sec2A – 1
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  367
(secA + 1)2 cosec2A – sec2A
= [ sec2A = 1 + tan2A] GLb, cÖ`Ë ivwk = cosec2A + sec2A
1 + tan2A – 1
4
(secA + 1)2 4–
= 3
tan2A =
4
secA + 1 4+
= 3
tanA 12 – 4 8
secA 1 3 3 8 3 1
= +
tanA tanA = = =  = (Ans.)
12 + 4 16 3 16 2
1 3 3
cosA 4
=
sinA
+ cot A cÖkœ \ 23 \ cosecA  cotA = 3 n‡j, cosecA + cotA Gi gvb KZ?
cosA 4
1 cosA
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosecA  cotA = 3
=  + cotA
cosA sinA Avgiv Rvwb, cosec2A  cot2A = 1
1 ev, (cosecA + cotA) (cosecA  cotA) = 1
= + cot A
sinA 4
ev, (cosecA + cotA)  3 = 1 [gvb ewm‡q]
1
= cosecA + cotA [ = cosesA] 3
sinA  cosecA + cotA = 4 (Ans.)
= Wvbc¶ b a sinA – b cosA
cÖkœ \ 24 \ cotA = a n‡j, a sinA + b cos A Gi gvb wbY©q Ki|
secA + 1
A_©vr,  cotA + cosecA [cÖgvwYZ] b
secA – 1 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cotA = a
cÖkœ \ 21 \ cosA + sinA = 2cosA n‡j, cÖgvY Ki †h, cosA  b2
ev, cot2A = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i]
sinA = 2sinA
b2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosA + sinA = 2cosA ev, 1 + cot2A = 1 + a2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i]
ev, sinA = 2cosA  cosA a2 + b2
ev, cosec2A = a2
ev, sinA = ( 2  1)cosA 1 a2 + b2
ev, sin2A = a2
sinA ( 2 + 1) sinA
ev, cosA = = a2
2  1 ( 2 + 1) ( 2  1) ev, sin2A = a2 + b2
[je I ni‡K 2 + 1 Øviv ¸Y K‡i] a2 a
ev, sinA = a2 + b2 = 2 2
( 2 + 1) sinA a +b
ev, cosA = 21 a2
Avevi, sin2A = a2 + b2 n‡j,
ev, cosA = ( 2 + 1) sinA a2
1 – cos2A = 2
ev, cosA = 2sinA + sinA a + b2
a2
 cosA  sinA = 2sinA [cÖgvwYZ] ev, 1 – a2 + b2 = cos2A
a2 + b2 – a2
1 cosec2A – sec2A ev, a2 + b2 = cos2A
cÖkœ \ 22 \ hw` tanA = nq, Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb
3 b2
ev, cos2A = a2 + b2
wbY©q Ki|
1 b2 b
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tan A = ev, cosA = a2 + b2 = 2 2
3 a +b
a sinA – b cosA
ev, tan2A =  3
1 2 cÖ`Ë ivwk = a sinA + b cosA
a.a b.b
1 – 2
ev, tan2A = 3 2
a +b 2 a + b2
=
a.a b.b
[gvb ewm‡q]
1 1
ev, cot2A = 3 cot2A = 3 a2 + b2
+
a2 + b2
Avgiv Rvwb, cosec2A = 1 + cot2A a2 – b2
 cosec2A = 1 + 3 = 4 [cot2A = 3] a2 + b2 a2 – b2
= 2 = (Ans.)
Ges sec A = 1 + tan A
2 2 a + b2 a2 + b2
1 4 a2 + b2
 sec2A = 1 + =
3 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  368

¸iæZ¡c~Y© enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


1. ABC Gi B = 90, AB = 3 †m.wg., BC = 4 †m.wg. 1 2 1
 L M N 2
n‡j, sin C Gi gvb KZ? 3 3 2
5 4 3 3 11. 5 sin A = 3 n‡j, tan A Gi gvb KZ?
K L M 
3 5 5 5
4 5 3 4
3 K L  N
2. tan  = n‡j cos2  Gi gvb KZ?
4
5 4 4 3
16 25 9 16 12. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î
K L M 
9 16 16 25 i. cos2  = 1  sin2 
3.
5
sec  + tan  = n‡j, sec   tan  Gi gvb KZ? ii. sec2   tan2  = 1
2 iii. cosec2  = 1  cot2 
2 3 5 4 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
 L M N
5 5 6 5
5  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
4. cosec  + cot  = n‡j, cosec   cot  = KZ?
6 13. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î
K
1
L
5
M1 
6 i. sin2 = 1  cos2
6 6 5 ii. sec2 = 1 + tan2
1 iii. cosec2 = 1  tan2
5. cos  = 2 n‡j, tan  Gi gvb KZ?
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
3 1
K2  3 M N  i I ii L ii I iii M i I iii N i, ii I iii
2 2
6. wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 14 I 15 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
P
5
5
3
0

Q R
4
4 14. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
wP‡Îi Av‡jv‡K cosec  Gi gvb KZ? K
3
L
3

4
N
5
5 4 3 3 5 4 5 4
 L M N tan2 + 1
4 5 4 5 15. Gi gvb wb‡Pi †KvbwU ?
7. wP‡Î AB = 5 †m.wg. BC = 12 Ges ACB =  n‡j, sin2  1
sin  + cos  Gi gvb KZ?  35
K   2.44 M 1 N 156
A 8
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 16 I 17 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
R
3 cm 
x
B C S T
12 cm
5 5 12 17
K L M  16. RT evûi gvb wbY©q Ki|
12 12 13 13
4 K 8 †m.wg. L 10.91 †m.wg.  13 †m.wg. N 7 †m.wg.
8. sin  =
5
Ges  m~²‡KvY n‡j, tan  = ? 17. 1 + tan2  Gi gvb KZ?
5 41 3 4 13 13 12 5
K L M   L M N
5 4 5 5 12 13 13
21
1 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 18 I 19 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
9. cos  =
2
n‡j, cot  Gi gvb KZ? A
3 cm

1 3 2x
K1  M N2
3 2 x
B c
10.
18. x Gi gvb KZ?
 30 L 45 M 60 N 90
1 19. BC = KZ ?
K 6 cm L 2 3 cm  3 3 cm N 4 3 cm

2
sin  Gi gvb KZ?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  369

AwZwi³ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
91 : mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 29. OPN †Kv‡Yi Rb¨
i. AwZfzR OP P
20. Trigon kãwU †Kvb fvlv †_‡K G‡m‡Q? (mnR)
ii. mwbœwnZ evû ON
K Bs‡iwR  wMÖK
iii. wecixZ evû ON
M D`y© N evsjv
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
(ga¨g)
21. w·KvYwgwZ‡Z wb‡Pi †KvbwUi cwigvc wb‡q Av‡jvPbv Kiv O N
nq? (mnR) K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
K e„Ë L AvqZ‡¶Î 30.
 wÎfzR N mvgvšÍwiK 36 cm

22. mg‡KvYx wÎfz‡R mg‡Kv‡Yi wecixZ evû †KvYwU? (mnR)
K f‚wg  AwZfzR M DbœwZ N j¤^ 27 cm

23. †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû‡K Kx e‡j? (mnR) 45 cm



 wecixZ evû L AwZfzR
M mwbœwnZ evû N KY©
wP‡Î  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ
24. i. Gi AwZfzR 45 cm
C
ii. AwZfz‡Ri wecixZ `yB evûi †hvMdj 63 cm
iii. mwbœwnZ evû I wecixZ evûi †hvMdj AwZfz‡Ri mgvb
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii

D O Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


wP‡Î OCD Gi mwbœwnZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
 CD L OC DOM N CD + CD  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 31  33 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
25. OPN G N = 90 n‡j OPN Gi wecixZ evû wb‡Pi ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C = , B =  Ges AB = 7 †m.wg.;
†KvbwU? (mnR) BC = 25 †m.wg.; AC = 24 †m.wg.|
K PN  ON M PO N OP + PN A
26.
a
 

B C
b
25 †m.wg.
c 31.  †Kv‡Yi wecixZ evûi ˆ`N©¨ KZ †m.wg.? (mnR)
7 L 24 M 25 N6
32. wb‡Pi †Kvb †KvYwUi Rb¨ mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ 24 †m.wg.? (mnR)
wP‡Î  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ AwZfzR KZ GKK? (mnR) K  M+ N
Ka Lb c N a2 + c2 33.  †Kv‡Yi AwZfz‡Ri ˆ`N©¨ KZ †m.wg.? (mnR)
27. 17 †m.wg., 8 †m.wg. I 15 †m.wg. evûÎq Øviv mg‡KvYx K7 L 24  25 N5
wÎfzR MVb Ki‡j Gi AwZfzR KZ †m.wg. n‡e? (mnR)  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 34  36 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K8 L 15  17 N 23 P
e¨vL¨v : mg‡KvYx wÎfz‡Ri †ÿ‡Î e„nËg evû memgqB AwZfzR n‡e|
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
28. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 90
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jv AwZfzR, f‚wg I j¤^ bv‡g
N O
AwfwnZ nq 34. PON Gi Rb¨ AwZfzR wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
ii. ÔAwZfzRÕ, mg‡KvYx wÎfz‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi  PO L PN MON N PO + ON
wecixZ evû 35. PON Gi mwbœwnZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
iii. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk  ON L NP MPO N PO + ON
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  370
36. PON Gi Rb¨ wecixZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)

PM P1M1
= L
PM P1M1
=
K ON  NP MPO N PO + ON OP OP1 OP1 OP
P1M1 OP1 P1M1 OP
M = N =
92 : m`„k mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jvi AbycvZ OP PM MP OP1
41. POM I P1OM1 m`„k nIqvq wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
mg~‡ni aªæeZv K OM = OP L P1M1 = PM
OM OM OP
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi M
OP
= P1M1  =
OM1 OP1
37. 42.
PM
=
OM
n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
R P1M1 OM1
P1M1 OM PM P1M1
M K =  =
OM1 PM OM OM1
PM OM1
M = N P1M1 = OM1
OM P1M1
O N
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 43 I 44 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
P Q A
OMN I PRQ †Kv‡Yi †ÿ‡Î †Kvb k‡Z© Giv m`„k
mg‡KvYx? (ga¨g)
OM ON MO MN OM NO MN MO
 = L = M = N = 90
PR PQ PR PQ PR QR PQ RQ
38. AOB I COD-Gi †Kvb †ÿ‡Î G‡`i evû¸‡jvi AbycvZ
C
B
aªæe? (ga¨g) A
D
AB AC A
C 43. BD = CD n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
A
K ABD = ACD  ABD IABD m`„k
 M ABD < ACD N ABD > ACD

D B
O 44.  ABD I ACD m`„k n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g
AB OB AB CD OA AD CD DO  AB = AC L AB.AC = AD2
 = L = M = N = AB AC
CD OD OA DO OB BC AB OA M AD2 = N AD2 =
AC AB
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
39. 93 : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Q A mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
45. cv‡ki wP‡Î mg‡KvYx POM -G XOA =  ai‡j †Kvb Q
Gi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi msL¨v KqwU n‡e? (mnR)

P O B
D
PQ AB
Ges PO = AO n‡jÑ
i. POQ I OAB m`„k ii. PQ.OB = AB. OQ
PO AO
iii. =
QO BO
M
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) O X
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii 6 L5 M4 N3
46. GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m~²‡KvY -Gi w·KvYwgwZK
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi Abycv‡Zi msL¨v KqwU? (mnR)
K3 L4 M5 6
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 40  42 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
47.  †Kv‡Yi cos Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
P1 mwbœwnZ evû wecixZ evû
P  L
AwZfzR AwZfzR
AwZfzR AwZfzR
M N
O

X mwbœwnZ evû wecixZ evû
M M1 48.  †Kv‡Yi tan Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
wP‡Î POM I P1OM1 m`„k| mwbœwnZ evû wecixZ evû
PM OP K L
40. P1M1 = OP1 n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) wecixZ evû AwZfzR
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  371
AwZfzR wecixZ evû Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
M 
wecixZ evû mwbœwnZ evû
49. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 57  60 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
K sin = cosec L sin + cosec = 1
1 1 5
 sin  cosec = 1 N +
sin cosec
=1 3

1 C
e¨vL¨v : sin =  sin cosec = 1 B 4
cosec
57. sin Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
50. POM G  †Kv‡Yi †cÖwÿ‡Z j¤^ PM Gi gvb KZ? (ga¨g) 3 3 4 5
P K  M N
4 5 3 4
wecixZ evû AB 3
e¨vL¨v : sin = AwZfzR = AC = 5
 58. cosec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
O M 5 4 3 4
 L M N
 OPsin L OPcos M OMcot N OMsec 3 3 4 5
51. Sec  Gi wecixZ AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR) e¨vL¨v : cosec =
1 1 5
= =
sin 3 3
1 1 5
K cosec L sin M 
sin cos 59. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
52. wb‡Pi wPÎwU jÿ Ki : 5 4 3 5
K  M N
4 5 5 3
mwbœwnZ evû BC 4
e¨vL¨v : cos = AwZfzR = AC = 5
60. sec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
5 4 3 3
 L M N
4 5 5 5
OP 1 1 5
wP‡Î POM GKwU mg‡KvYx wÎfzR| Zvn‡j PM e¨vL¨v : sec = = =
cos 4 4
kZ©mv‡c‡¶ wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 5
K cot L sec  cosec N tan  wb‡Pi Z_¨i Av‡j‡K 61 Ñ 63 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
53. cosecant Gi mswÿß iƒc wb‡Pi †KvbwU? (mnR) C
K cot L sec M tan  cosec

enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 41 †m. wg.


54. mg‡KvYx wÎfzR PMO Gi PM wecixZ evû, OM mwbœwnZ
evû I OP AwZfzR n‡j
A 40 †m. wg. B
wecixZ evû PM
i. sin =
AwZfzR = OP 61. BC Gi gvb KZ? (ga¨g)
 9 †m.wg. L29 †m. wg. M 39 †m. wg. N 49 †m.wg.
mwbœwnZ evû OM
ii. cos =
AwZfzR = OP 62. sin BAC -Gi gvb KZ? (mnR)
9 9 40 81
wecixZ evû PM K
40
L
41

41
N
41
iii. tan =
mwbœwnZ evû = OM BC 9
e¨vL¨v : Sin BAC = AC = 41
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
63. tan BAC -Gi gvb KZ? (mnR)
9 9 40 41
55. sin cÖZxKwU 
40
L
41
M
41
N
40
i.  †Kv‡Yi mvBb-Gi AbycvZ‡K †evSvq BC 9
e¨vL¨v : tan BAC = AB = 40
ii. sin I  Gi ¸Ydj
iii.  ev‡` sin Avjv`v †Kv‡bv A_© enb K‡i bv  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 64 I 65 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii 5
56.  †Kv‡Yi cotangent AbycvZ mgvb- 3
1 cos
i. ii.
tan sin 
iii. cosec B 4 C
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
64. sec = KZ? (mnR)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  372
5 4 3 5 5

4
L
5
M
5
N
3
74. sin = 13 n‡j, cos = KZ? (ga¨g)
65. cosec = KZ? (mnR)

12
L
12
M
12
N
13
5 4 3 4 13 13 13 12
 L M N 75. sin + cos =? (ga¨g)
3 3 4 5
A
94 : w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi m¤úK© 13
5
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 
1 C
66. sin = n‡j sec Gi gvb KZ? (ga¨g) B 12
2 17 13 229 169
1  L M N
K1 L2  2 N
13 17 160 229
2 5 12
e¨vL¨v : sin = 13 , cos = 13
1 A
e¨vL¨v : sin = 5 12 5 + 12 17
2
1
 sin + cos = + = =
2 13 13 13 13
AB 2
 sec = =
BC 1
= 2 76. tan2 4. cosec2 A mgvb KZ? (ga¨g)
 K sin2A L cos2A M sin2  sec2
B C
BC = AB2  AC2 enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
2
= ( 2)  1 2
77. wP‡Î cot  Gi mgvb n‡e
= 2  1 = 1 OP Q
1 i.
67. cosec = 2 2 I cos = n‡j cot Gi gvb KZ? (ga¨g) OQ
4 2 sec
1 ii. 
K2 L 2 M1  tan O P
2 cos
1 cos 1/4 2 1 iii.
e¨vL¨v : sin = , cot = = = sin
2 2 sin 1/2 2 2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
1 3 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
68. sin = Ges cos
2
= 2
n‡j tan = KZ? (ga¨g)
78. wP‡Î
1 C
K 3 L 2 M1  a
3 i. sinB =
c
1 b c
sin 2 1 ii. cosB = a
e¨vL¨v : tan = = = c
cos 
3 3 a A B
2 iii. tanB =
a+c b
5 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
69. cot = 13 n‡j tan Gi gvb KZ? (ga¨g)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
5 12
K
13
L
5 79. wP‡Î
5 13 i. tan  = 1
M  1 2
12 5 ii. sin  = 1
5 1 1 13 2
e¨vL¨v : cot = 13, tan = = =
5 5 1 
cot
iii. sin  cos  = 2 1
13
70. secAsinA = KZ? (mnR) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
 tanA L cotA M cosA N sinA K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
a
71. cosecA = b n‡j, tanA = KZ? (ga¨g)
80. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1
i. cosec =
b a2  b2 a2 + b2 b sin
 L M N
a2  b2 b b a2 + b2 ii. cot =
cos
3 sin
72. sin =
2
I sec = 2 n‡j tan = KZ? (ga¨g) 1
iii. sec =
K3 3 L6 2 M9 2  3 tan
sin sin 3 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
e¨vL¨v : tan = = = sinsec = 2 = 3  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
cos 1 2
sec
73. tan I cot Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
K tan + cot = 1  tancot = 1  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 81  83 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 1
M tan2 + cot2 =1 N + =1
tan cot
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  373
A M sin  – cos  = 1
2 2
N sec  + cosec  = 1
2 2

93. cosec2   1 = KZ? (mnR)


4 K cos2 . sin2  L tan2 
 M cosec2 . sin2   cos2 . cosec2 
C 3 B x
94. sec = y n‡j, cot = KZ? (ga¨g)
81. sin Gi gvb †KvbwU? (ga¨g)
4 5 3 3 x2  y2 y2  x2 y y
 L M N K L  N
5 4 5 4 y y x2  y2 y2  x2
82. cot Gi gvb †KvbwU? (mnR) x
4 3 4 5 95. cot = y n‡j, cosec = KZ? (ga¨g)
K  M N
5 4 3 3
x2  y2 y x2 + y2 y
83. cossec + tancot Gi gvb †KvbwU? (KwVb) K L  N
K3 2 M1 N0
y x2  y2 y x2 + y2
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 84 Ñ 86 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 96. sec = x2 + 1 n‡j, tan Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
b 1
cotA = n‡j x L x2  1 M N 1  x2
a x
84. tanA = KZ? (mnR) e¨vL¨v : tan = sec2  1 = x2 + 1  1 = x
b a b2 b 5
K  M 2 N 97. sec + tan = n‡j sec  tan Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
2
a b a a
85. cosecA = KZ? (ga¨g) K
5

2
M
5
N
3
2 5 3 5
a+b a2 + b2 a2  b2
K L a2  b2  N e¨vL¨v : Avgiv Rvwb, sec2  tan2 = 1
a a2 b
ev, (sec + tan) (sec  tan) = 1
86. secA = KZ? (ga¨g) 5
a2 + b2 a2 + b2 ev, 2(sec  tan) = 1
 L
b2 a 2 2
ev, sec  tan = 1  5 = 5
ab a+b
M N 1
b a 98. cos2  sin2 = 3 n‡j cos4  sin4 = KZ? (ga¨g)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 87  89 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 1
3sinA  2cosA = 0 K3 
3
M1 N2
87. cotA Gi gvb KZ? (mnR) e¨vL¨v : cos4  sin4 = (cos2)2  (sin2)2
2 3 5 3 1 1
K  M N = (cos2 + sin2) (cos2  sin2) = 1 =
3 2 3 5 3 3
cosA 3
e¨vL¨v : 2cosA = 3sinA ev sinA = 2 = cotA 99. cosec2   1 mgvb KZ? (ga¨g)
K cos2. sin2 L tan2
88. cosecAcosA = ? (mnR)
M cosec2. sin2  cos2. cosec2
3 2 5 3
 L M N cos2

2 3 3 5 e¨vL¨v : cosec2  1 = cot2 = 2 = cos2.cosec2
sin 
e¨vL¨v : 2cosA = 3sinA
3
cosA
ev sinA = 2
3 100. sec A = 2 n‡j, cot A = KZ? (ga¨g)
3 3 2 3 2
ev, 2 = cosecAcosA K  M N
2 5 2 3
89. sinAcosecA = ? (mnR) 2

1 L2 M3 N
2
3
e¨vL¨v : tan A = sec2A 1 = (32) 1 =
9
4
1

e¨vL¨v : sin,cosec Gi wecixZ nIqvq sinA Gi mv‡_ cosecA Gi 9 4 5 5 2


= = =  cotA =
¸Ydj 1 n‡e| 4 4 2 5
101. tan = 3 n‡j, sec = KZ? (mnR)
95 : w·KvYwgwZK A‡f`vewj K 2 L 10 M 10 2
e¨vL¨v : sec = 1 + tan2 = 1 + (3)2
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
= 1+ 3 = 2
90. sin cosec2  1 = KZ? (mnR)
102.
x
sin = y n‡j cos = ? (mnR)
K1 L sin  cos N sin tan
91. tan 1  sin2 = KZ? (ga¨g) y2  x2 x2 y2 y2 x2 y2  x2
K L  N
K cos L sec M cosec  sin y x y x
sin x2 y2 x2
e¨vL¨v : tan 1  sin  = tan cos2 =
2
cos = sin e¨vL¨v : cos = 1 + sin2 = 1 =
cos y2 y
92. wb‡Pi †Kvb w·KvYwgwZK mgxKiYwU mwVK? (mnR) = 1+ 3 = 2
1 + cot  = cosec  L sec  + tan  = 1
2 2 2 2
103. cos + cos2 = 1 n‡j tan = ? (KwVb)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  374
K sin L cos M sec  cosec enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
e¨vL¨v : cos + cos2 = 1 ev cos = 1  cos2 = sin2
sin 1 115.  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ
ev, cos = sin ev, tan = cosec i. cos2  = 1  sin2  ii. tan2  = sec2   1
104. tan + cos = 2 n‡j, tan  cos = KZ? (ga¨g) iii. cot2  = cosec2   1
0 L1 M4 N 2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
e¨vL¨v : (tan  cos)2 = (tan + cos)2  4tan. cot = (2)2  4. K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
tan.
1
=44=0 116. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
tan
i. sin2  = 1  cos2 ii. sec2  = 1 + tan2
105. sin + cos = 1 n‡j, sin.cos = KZ? (ga¨g) iii. cot2 = 1 + cosec2
1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
0 L1 M N1
2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : sin + cos = 1
ev, sin2 + 2sin. cos + cos2 = 1 117. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
ev, 1 + 2sin. cos = 1 i. sin2A + sinA = 1 n‡j sinA  cos2A = 0
ev, 2sin.cos = 0 ii. sinA =
1 8
n‡j sinA + cosecA = 3
 sin. cos = 0 3
1 1 iii. sec Gi gvb 1 A‡cÿv e„nËi n‡Z cv‡i
106. sin2 A  tan2A = ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K sec2 A L cosec2 A 1 N tan A
Ki L i I ii i I iii N ii I iii
1 1
e¨vL¨v : sin2A  tan2A = cosec2A  cost2 = 1
118. sin = 5 n‡j 
3
tan sec1
107. sec + 1

tan
Gi gvb KZ? (ga¨g) i. cosec = 3
5
ii. tan = 4
3

1 5
0 L1 M N2 iii. cos = 4
2
(tan2  sec 1) (sec +1) tan2  (sec2 1) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
e¨vL¨v : =
(sec 1) tan tan (1 + sec)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
tan   tan 
2 2
0
= = e¨vL¨v : iii mwVK bq; KviY, cos = 1  sin2
tan(1 + sec) tan (1 + sec)
2
1 1
108. cos2A  cot2A = KZ? (mnR) = 1 (35) = 1
9
25
=
16 4
=
25 5
K tanA L cotA 1 N 1 119. sin4A + sin2A = 1 n‡j
1
109. tanA = n‡j, cot2A Gi gvb †KvbwU? (ga¨g) i. sin2A = cosA ii. tanA = cosecA
3 iii. tanAcosecA = 1
K
1
L
1
M 3 3 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
3 3
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1
110. cosec2  1 = KZ? (ga¨g) e¨vL¨v : sin4A + sin2A = 1 ev, sin4A = 1  sin2A = cos2A
1
K cot2 L sec2 M cosec2  tan2 ev, sin2A = cosA ev, tanA = = cosecA
sinA
1  sin2
111. sin2
= KZ? (mnR) 3
120. tan = 4 n‡j
 cot 
2 L tan2 M1 N sec2 3
sin i. 4sin = 3cos ii. sin =
112. Gi gvb KZ? (mnR) 5
sin2 + cos2 5
iii. cosec =
 sin L cos M tan N cot 4
113.
4
tan   sec  + = ?
2 2 (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
3  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 1 3 sin 3
 L M3 N2 e¨vL¨v : tan = 4 ev, = ev, 4sin = 3cos
3 3 cos 4
4 4 ev, 16sin2 = 9cos2 ev, 16sin2 = 9 (1  sin2)
e¨vL¨v : tan2  sec2 + 3 =  (sec2  tan2) + 3 3 5
ev, 25sin2 = 9 ev, sin = 5 ev, cosec = 3
4 3 + 4 1
= 1 + = = 
3 3 3 121. sin + cos = 2 n‡j 
114.
1
+
1
= KZ? (mnR) i. sin  cos = 0
sec2A cosec2A ii. sin. cos = 1
K0 1 M 1 N2 iii. tan  = 1
1 1
e¨vL¨v : sec2A + cosec2A = cos A + sin2A = 1
2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  375
122. sin4 A + sin2A = 1 n‡j 3 2 1
 L M N2
i. sin2 A = cosA 2 3 2
ii. tan A = cosec A 129. sin I cos Gi AbycvZ KZ? (mnR)
iii. tan A. cosec A = 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 3 1
K0 L M N1
4 2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
123.  = 45 Gi †ÿ‡ÎÑ  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 130  132 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
3 g‡b Kwi,  = XOA GKwU m~²‡KvY|
i. sin2  + tan2  =
2
2
ii. sin2  + cos2 =
3
1
iii. 1  sin  =
2
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 130. OP  PM cÖKvkK gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii  cosec L sec
M tan N sin
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 131. wb‡Pi †KvbwU cosec Gi gvb cÖKvk K‡i? (mnR)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 124  126 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 1 + tan  1 + cot2
4 M 1 + cos2 N cot2 – 1
cosecA  cotA = 3 132. OP = 2a Ges PM = a n‡j cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
124. cosecA + cotA Gi gvb KZ? (ga¨g) 1 3 1
1 1 3 3 K
2
 2 M 3 N
K L M   3
4 4 4 4
4  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 133 I 134 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
e¨vL¨v : cosecA  cotA = 3 cot4  cot2 = 1
4 133. cot2 Gi mgvb KZ? (ga¨g)
ev (cosecA + cotA) (cosecA  cotA) = 3 (cosecA + cotA)
K sin L cos  cosec N sec
4 e¨vL¨v : cot4 = 1 + cot2 = cosec2 ev, cot2 = cosec
ev (cosec2A  cot2A) = 3 (cosecA + cotA)
134. cos2 Gi mgvb KZ? (mnR)
4 K sec L cosec  sin N tan
ev 1 = 3 (cosecA + cotA)
cos2 1
3 e¨vL¨v : cot2 = cosec ev, = ev, cos2 = sin
 cosecA + cotA = sin2 sin
4
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 135  137 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
125. cotA Gi gvb KZ? (ga¨g)
tan2 tan2
3 3 7 9
1 + tan 
2 Ges 1 + cot2
`yBwU w·KvYwgwZK ivwk|
K L  N
24 24 24 24
tan 
2
126. cosecA Gi gvb KZ? (ga¨g) 135. 1 + tan2 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)

K
23

25
M
27
N
29 K cot 2
 sin 
2
M sec  N cos  + 1
2 2
24 24 24 24 tan2 tan2 sin2
e¨vL¨v : = = tan2  cos2 = cos2 = sin2
4 1 + tan2 sec2 cos2
e¨vL¨v : cosecA  cotA = 3 2
3
136. tan  Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
cosecA + cotA =
4 K sin2 cos2 L cosec2  sin2sec2 N cot2 + 1
sin2
4 3 e¨vL¨v : tan2 = 2 = sin2sec2
2cosecA = +
3 4 cos 
tan2 tan2
16 + 9 25
ev, 2cosecA = 12 = 12 137. 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
2 2 2 2
 cosecA =
25 K cot   tan  M cosec  N cot 
24 tan2 tan2 tan2
e¨vL¨v : = =
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 127  129 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 1 + cot2 cosec2  cot2 + cot2 cosec2
1 = tan2  sin2
tan= tan2 tan2
3  + = tan2  cos2 + tan2  sin2
1 + tan2 1 + cot2
127. sec Gi gvb KZ? (mnR) = tan2 (cos2 + sin2)
3 2 1 = tan21 = tan2
K  M2 N
2 3 2
128. cos Gi gvb KZ? (mnR)

wbe©vwPZ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 3
138. tan A = 4 n‡j sin A =?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  376
4 3 5 5 3
K
5

5
M
4
N
3
144. sinA = 4 n‡j, cosec A Gi w·KvYwgwZK AbycvZ KZ?
3 4 1 1 3
139. sin A = 4 n‡j tan A Gi gvb KZ? 
3
L
3
M
4
N
4
4 3 7 7 1
K  M N 145. = KZ?
7 7 3 4 1 + tan2
3 K sec   cos  M sin  N cosec 
mwVK DËi : 5
12
140. cos A = 13 n‡j sin A = KZ? enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
25 144 5 5
146. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î
K L M  i. sin2 + cos2 = 1 ii. sec2  1 = tan2 
169 169 12 13
iii. cot2  = 1 + cosec2 
1
141. tan  = n‡j cot  Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 2 2
 2 L M
2
N 147.  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ
2 2 2
i. sin2  tan2 = 1
5
142. hw` cot  = 12 nq, Z‡e sin  Gi gvb KZ? ii. cot2  cosec2 = 1
iii. sin2 + cos2 = 1
12 12 13 5

13
L
5
M
12
N
12
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K i I ii L ii I iii Mi I iii  i, ii I iii
143. tan . cotcos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
3
j¤^ j¤^ AwZfzR f‚wg 148. sin = 5 n‡j
K L M 
AwZfzR f‚wg f‚wg AwZfzR 5 3 5
i. cosec = ii. tan  = iii. cos  =
3 4 4
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K i, ii I iii L ii I iii
M i I iii  i I ii

¸iæZ¡c~Y© m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


œ 1  p = 1 + sinA Ges q = 1  sinA n‡j
cÖk- = sec A + tan A = Wvbcÿ
p
K. pq Gi gvb KZ? 2 A_©vr q = sec A + tan A (cÖgvwYZ)
p
L. cÖgvb Ki †h, q = secA + tanA. 4 M. evgcÿ = (sec A  tan A)2
1 sin A 2
M.
p
cÖgvY Ki †h, (secA  tanA)2 = q. 4 = ( 
cos A cos A )
1  sin A2 (1  sin A)2
 1bs cª‡kœi mgvavb  =
 cos A  = (1  sin2 A)
K. †`Iqv Av‡Q, p = 1 + sin A (1  sin A)2
=
q = 1  sin A (1 + sin A) (1  sin A)
cÖ`Ë ivwk, pq = (1 + sin A) (1  sin A) (1  sin A) q
= =
= (12 + sin2 A) (1 + sin A) p
= cos2 A (Ans.) = Wvbcÿ
p q
L. evgcÿ = A_©vr (sec A  tan A)2 = p (cÖgvwYZ)
q
1 + sin A cÖkœ-2  †Kv‡bv mg‡KvYx wÎfz‡Ri AwZfzR 1 + p Ges  †Kv‡Yi
=
1  sin A mwbœwnZ evû 2p|
=
(1 + sin A) (1 + sin A) K. Z_¨¸‡jv R¨vwgwZK wP‡Î Dc¯’vcb K‡i Aci evûi
(1  sin A) (1 + sin A) ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2
=
(1 + sinA)2 L. sec2 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
(12  sin2 A) 1 + cosec2 1
(1 + sin A)2 M. cÖgvY Ki †h, 1  cosec2 =  p 4
=
cos2A
1 + sin A
 2bs cª‡kœi mgvavb 
=
cos A K cÖ`Ë Z_¨vbymv‡i, wb‡P R¨vwgwZK wPÎwU AuvKv n‡jv,
1 sin A
= +
cos A cos A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  377
A 2 (1 − p) 1
=  = − = Wvbcÿ|
(1 − p) −2p p
1+p
1 + cosec2 1
x  = − (cÖgvwYZ)
1 − cosec2 p
 cÖkœ-3 
B C
L
2p
wP‡Î, ABC GKwU mg‡KvYx wÎfzR Ges B = mg‡KvY|
AwZfzR 1+p Ges ACB =  †Kv‡Yi mwbœwnZ evû 2p|
g‡b Kwi, AB = x. 12 GKK 13 GKK
GLb, mg‡KvYx ABC wÎfz‡Ri †ÿ‡Î,
AC2 = AB2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]

ev, ( 1 + p) = x2 + ( 2p) [gvb ewm‡q]
M N
ev, 1 + p = x2 + 2p
K. cot Gi gvb wbY©q Ki| 2
ev, x2 = 1 + p − 2p L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h,
ev, x2 = 1 − p  x = 1 − p tan2sin2 = tan2.sin2. 4
 Aci evûi ˆ`N©¨ 1 − p . (Ans.) M. R¨vwgwZK c×wZ‡Z cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4
L Avgiv Rvwb,  3bs cª‡kœi mgvavb 
AwZfzR
sec =
f‚wg K
L
AC
=
BC
[ÔKÕ Gi wPÎ Abymv‡i]
1+p 13 GKK
= [gvb ewm‡q] 12 GKK
2p
1+p
 sec2 = .................. (i)
2p 
j¤^
Avevi, tan = f‚wg M 5 N
cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû M = 12 GKK, AwZfzR
AB N = 13 GKK, LNM =  Ges LMN = 90.
=
BC
[ÔKÕ Gi wPÎ Abymv‡i]
1−p
= [gvb ewm‡q]
2p
1−p
tan2 = .........................(ii)
2p
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
1+p 1−p
sec2 + tan2 = +
2p 2p
1+p+1−p 2 1
= = = (Ans.)
2p 2p p
AwZfzR 1+p
M Avgiv Rvwb, cosec = =
j¤^ 1−p
(1 + p)
 cosec2 =
(1 − p)
1 + cosec2
GLb evgcÿ =
1 − cosec2
1+p
1+
1−p
=
1+p
1−
1−p
1−p+1+p
1−p
=
1−p−1+p
1−p
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  378
L
∴ f‚wg MN = LN2  LM2
= (13)2  (12)2
= GKK|
169  144 = 25 = 5
f‚wg MN 5
cot =
j¤^ = LM = 12 (Ans.)

j¤^ 12 j¤^ 12
L ÔKÕ n‡Z cvB, tan = AwZfzR = 5 sin = AwZfzR = 13 M N
†`Iqv Av‡Q, LNM =  GKwU m~²‡KvY| ML  LM
GLb, evgcÿ = tan2  sin2
sin2
myZivs MN mg‡KvYx wÎfz‡Ri †ÿ‡Î AwZf‚R = LN, j¤^ =
=  sin2 LM Ges f‚wg = MN.
cos2
=
sin2  cos2sin2 ∴ wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
cos2 (AwZfzR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2
sin2 (1  cos2)
= ev, LN2 + LM2 + MN2
cos2
LN2 LM2 MN2
sin .sin2
2 ev, LN2 = LN2 + LN2 [Dfqcÿ‡K LN2 Øviv fvM K‡i]
= = tan2.sin2 = Wvbcÿ
cos2 2 2
A_©vr, tan2sin2 = tan2.sin2. (cÖgvwYZ) (LM) + (MN
ev, 1 = LN LN )
M j¤^ f‚wg
ev, 1 = (sin)2 + (cos)2 [∵ sin = AwZfzR, cos = AwZfzR]
ev, 1 = sin2 + cos2.
∴ sin2 + cos2. = 1 (cÖgvwYZ)

A byk xj b g ~j K K v‡R i A v‡j v‡K m„R b kxj cÖk œ I mg vavb


œ 4  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 29 †m.wg.
cÖk- 20 21
BC = 21 †m.wg. Ges ABC = |
M. ÔLÕ n‡Z cvB, sin = 29 Ges cos = 29
1 1 29
K. AC = KZ †m.wg.? 2  cosec = sin = 20 = 20
L. cos2  sin2 Gi gvb †ei Ki| 4 29
M. cosec   cot  Gi gvb wbY©q Ki|
2 2 4 21
cos 29 21 29 21
 4bs cª‡kœi mgvavb   cot = = =  =
sin 20 29 20 20
29
K. †`Iqv Av‡Q, C = mg‡KvY Ges ABC = 
29 2 21 2
AZGe, mwbœwnZ evû, BC = 21 †m.wg.
AwZfzR, AB = 29 †m.wg.
 cosec2  cot2 = ( ) ( )
20

20
841 441
A = 
400 400
841  441 400
†m. wg.

29 †m.wg. =
400
=
400
= 1 (Ans.)

cÖkœ-5  cot4A  cot2A = 1 GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|


20


B C
21 †m.wg. K. DÏxcK n‡Z cosec2A Ges cot4A Gi g‡a¨ m¤úK©
 wecixZ evû, AC = (29)2  (21)2 †m.wg. †`LvI| 2
= 400 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, cos4A + cos2A = 1 4
= 20 †m.wg. M. ÔLÕ Gi cÖvß gvb e¨envi K‡i †`LvI †h,
sin2A + tan2A = 1 4
wecixZ evû AC 20
L. sin = AwZfzR = AB = 29  5bs cª‡kœi mgvavb 
mwbœwnZ evû BC 21 K. †`Iqv Av‡Q, cot4A  cot2A = 1
cos =
AwZfzR = AB = 29 ev, cot4A = 1 + cot2A
2 2 ev, cot4A = cosec2A [ cosec2A = 1 + cot2A]
 cos2  sin2 = (2129)  (2029)  cosec2A = cot4A
441 400 41 L. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec2A = cot4A
=  = (Ans.)
841 841 841
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  379
cos4A 1 cos4A sin2A
ev, sin4A = sin2A ev, sin2A  sin2A = 0
sin4A cos2A
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A sin2A  1 = 0
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A cot2A  1 = 0
ev, cos4A = 1  cos2A ev, cos2A cot2A = 1
 cos4A + cos2A = 1 (cÖgvwYZ) ev, (1  sin2A) cot2A = 1
M. ÔLÕ n‡Z cvB, cos4A + cos2A = 1 1
ev, 1  sin2A = cot2A
ev, cos4A + cos2A = sin2A + cos2A
ev, 1  sin2A = tan2A
ev, cos4A + cos2A  sin2A  cos2A = 0
ev, 1 = sin2A + tan2A
ev, cos4A  sin2A = 0
 sin2A + tan2A = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)

AwZwi³ m„R bkxj cÖkœ I mgvavb


œ 6  ABC Gi B = 90, AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg.
cÖk-  cot  = 1
K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎ A¼b Ki| 2 myZivs, evgcÿ = cosec2  cot2
2
L. C =  n‡j, sec   tan  Gi gvb wbY©q Ki| 4 = ( 2)  12 = 2  1 = 1 = Wvbcÿ
M. †`LvI †h, cosec2   cot2  = 1 4 AZGe, cosec   cot2 = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
2

 6bs cª‡kœi mgvavb  cÖkœ-7  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
K. GLv‡b, ABC Gi B = 90, K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎwU A¼b Ki| 2
AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, 4cotA sin2A = 3 4
Z_¨g‡Z, M. 1  tanA + 1  cotA Gi gvb wbY©q Ki|
cosA sinA
4
A
 7bs cª‡kœi mgvavb 
2 †m.wg. K. †`Iqv Av‡Q,
2†m.wg.
ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
 C
B j¤^ 3 C
L. GLv‡b, C =   tanA = =
f‚wg 1
  †Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2  AB2 3

= 22  ( 2)2 †m.wg.
B A
= 4  2 †m.wg. = 2 †m.wg. 1

AB 2 1 L. DÏxcK n‡Z, tanA = 3


ÔKÕ n‡Z cvB, sin = AC = 2 = 1 1
2 ev, cotA = 3  cotA =
3
BC 2 1
cos =
AC 2
= =
2 ÔKÕ n‡Z cvB, wÎfz‡Ri j¤^ = 3, f‚wg = 1
2
1 Ges AwZfzR = ( 3) + 12 = 3 + 1 = 4 = 2
sin 2 1 2 j¤^ 3
Zvn‡j, tan = cos = 1 =  1
=1 myZivs sinA = AwZfzR = 2
2
2 GLb, 4cotA sin2A = 4cotA(sinA)2
1 1
Ges cos = sec  =  sec = 1  32
2 
3 2
2 = 4

myZivs sec  tan = 2  1 (Ans.) 1 3 3. 3


= 4  = = 3
1 3 4 3
M. ÔLÕ n‡Z cvB, sin =
2  4cotAsin2A = 3 (cÖgvwYZ)
1
ev, cosec =
1
[sin cosec = 1] f‚wg AB 1
2 M. cosA = AwZfzR = AC = 2
 cosec = 2
GLb, 1  tanA + 1  cotA
cosA sinA
Avevi, tan  = 1
1 1
ev, cot  = 1 [ tancot = 1]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  380
1 3 2 1
2 2 3 32 2 1 1
= + =  =   
1 3 1 1 3 3 3 3 3 3
3 2
4 1 41 3
= 
1 1
+ 3 3  =  = = = 1 = Wvbcÿ
2 1  3  2 3  1 3 3 3 3
sec tan
=
1
+
3 A_©vr cos  cot = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
2(1  3) 2( 3  1)
AB
=
1
+
3 M. GLv‡b, sin  = AC
2( 3  1) 2( 3  1) 1
1 + 3 C ev, sin  = 2 [ÔKÕ n‡Z cÖvß]
=
2( 3  1) 1 1 1
2
2 ev, cosec  = 2 [ sin = cosec]
3
=
2( 3  1)  cosec  = 2
1 cosec2   sec2 
= B A GLv‡b, cosec2  + sec2 
31 1
(2)2    4 12  4
2 2
 3 4  3
3+1 3+1 3+1
= = = (Ans.) 3 8 3 1
( 3  1)( 3 + 1) 3  1 2 = 2 = = =  = (Ans.)
2
2 +  2
 4+
4 12 + 4 3 16 2
œ 8
cÖk-  3 3 3
A
2 †m.wg.
cÖkœ-9  wb‡Pi ivwk¸‡jv jÿ Ki :
†m.wg.

1 1
tan = , cot =
cot tan
1

 1
C B Avevi, (1 + tan2) Ges (1 + cot2) Gi wecixZ ivwk (1 + tan2)
K. wPÎ n‡Z mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2
1
sec tan Ges (1 + cot2)
L. †`LvI †h, cos  cot = 1 4
1
cosec2  sec2 K. 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 2
M. cosec2 + sec2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
1 1
 8bs cª‡kœi mgvavb  L. cÖgvY Ki †h, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 4
1 1
K. mg‡KvYx wÎfzR ABC n‡Z cvB, M. †`LvI †h, 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K
AwZfzR, AC = 2 †m.wg.,  †Kv‡Yi wecixZ evû, AB = 1 †m.wg.
A tan2 Øviv ¸Y Ki‡j cÖvß ¸Ydj sin2sec2 Gi
2 †m.wg. mgvb| 4
†m.wg.

 9bs cª‡kœi mgvavb 


1

1
C

B K. cÖ`Ë ivwk = 1 + tan2
 †Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2  AB2 1
= [sec2  tan2 = 1]
= 22  12 †m.wg. sec2  tan2 + tan2
= 4  1 †m.wg. 1
=
sec2
= 3 †m.wg. (Ans.)
= cos2 (Ans.)
BC 3
L. GLv‡b, cos = AC = 2 [(K) n‡Z cÖvß] L. evgcÿ
1 1
= 1 + tan2 + 1 + cot2
1 1 2
Avevi, sec = cos = = =
1
+
1
3 3 1 + tan2 1
1+ 2
2 tan 
AB 1
Ges tan = BC = [(K) n‡Z cÖvß] =
1
+
1
3 1 + tan2 tan2 + 1
1 1 tan2
Avevi, cot = tan = 1 = 3
1 tan2
3 = +
1 + tan  1 + tan2
2
sec tan
 evgcÿ =  1 + tan2
cos cot = = 1 = Wvbcÿ
1 + tan2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  381
1 1 b2
A_©vr, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 (cÖgvwYZ) ev, cos2 = a2 + b2
b2 b
1 1  cos = =
M. 1 + tan2
Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K tan2 Øviv ¸Y Ki‡j a2 + b2 a2 + b2
a sin – b cos
cÖvß ¸Ydj =  1 + tan2 + 1 + cot2 tan2
1 1 cÖ`Ë ivwk = a sin + b cos
a.a b.b
tan2 tan2 – 2
= + a2 + b2 a + b2
1 + tan  1 + cot2
2
= [gvb ewm‡q]
tan2 tan2 a.a b.b
[sec21 + tan2 + 2
= 2 + 2 2 2
sec  cosec  2
cosec2cot2
a +b a +b
a2 – b2
tan2 tan2
= + a2 + b2 a2 – b2 a2 + b2
1 1 = 2 = 2 
2
cos2 sin2 a +b a + b2 a2 + b2
2 2
= tan2cos2 + tan2sin2 a +b
a2 – b2
= tan2 (cos2 + sin2) = 2 (Ans.)
a + b2
= tan21 [†h‡nZz cos2 + sin2 = 1] a sin – b cos
= tan2 M. evgc¶ =
a sin + b cos
sin2 1
= = sin2  = sin2sec2 1
a. – b.
3
cos2 cos2 2 2
 wb‡Y©q ¸Ydj sin2sec2 Gi mgvb| (†`Lv‡bv n‡jv) =
1 3
cos a. + b.
2 2
œ 10  Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 – 1 Ges cot = sin |
cÖk- 1
b asin – bcos (a – 3b)
2
g‡b Kwi, cot = a Ges †h‡Kv‡bv GKwU ivwk asin + bcos  =
1
(a + 3b)
K. sinGi gvb wbY©q Ki| 2 2
asin – bcos (a – 3b) (a – 3b)
L. asin + bcos
Gi gvb wbY©q Ki| 4 = 
(a + 3b) (a – 3b)
1 3
M. hw` sin= 2, cos 2 Ges a = b nq Z‡e, [je I ni‡K (a – 3 b) Øviv ¸Y K‡i]
asin – bcos (a – 3b)
2
†`LvI †h, asin + bcos = 3 – 2 4 = a2 – 3b2
( )
 10bs cª‡kœi mgvavb  (b – 3b)2
b =
b2 – 3b2)
[†h‡nZz a = b]
K. †`Iqv Av‡Q, cot = a (
b2(1 – 3)2
b2 =
ev, cot2 = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i] – 2b2
b2 (1 – 3)2
ev, 1 + cot2 = 1 + 2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i] =
–2
a
2 2
a +b 1–2 3+3
ev, cosec2 = a2 =
–2
1 a2 + b2 4 – 2. 3
ev, sin2 = a2 =
–2
a2
ev, sin2 = a2 + b2 =
–2( 3 – 2)
= 3 – 2 = Wvbc¶
–2
a2 a asin  bcos
sin= = 2 (Ans.) A_©vr = 3  2 (cÖgvwYZ)
a2 + b2 a + b2 asin + bcos
a
L. ÔKÕ n‡Z cvB, sin = 1
a2 + b2 cÖkœ-11  tanA =
a2 3
ev, sin2 = a2 + b2
K. tanA + cotA = KZ? 2
a2
ev, 1 – cos2 = a2 + b2 cosec2A  sec2A
L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4
a2
ev, 1 – a2 + b2 = cos2 1
M. †`LvI †h, cos2A  sin2A = 2 4
a2 + b2 – a2
ev, a2 + b2 = cos2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  382
 11bs cª‡kœi mgvavb  cosec2A  sec2A 3  1 1
 = = (Ans)
cosec2A + sec2A 3 + 1 2
K. †`Iqv Av‡Q, tanA =
1 M. Avgiv Rvwb, sec A  tan A = 1
2 2

ev, sec2A = 1 + tan2A = 1 +   = 1 + 3 = 3


3 1 2 1 4
1
ev, cotA =
1  3
3 4
 sec2A =
 cotA = 3 3
1 1+3 4 1 4 3
 tanA + cotA = + 3= = (Ans.) ev, cos2A = 3  cos2A = 4
3 3 3
1 Avgiv Rvwb, sin2A + cos2A = 1
L. †`Iqv Av‡Q, tanA = 3 1
3  sin2A = 1  cos2A = 1  =
sinA 1 4 4
ev, cosA
= evgcÿ = cos2A  sin2A
3
3 1 31 2 1
ev,
secA
=
1 =  = = = = Wvbcÿ
cosecA 4 4 4 4 2
3 1
ev,
sec2A
=
1
[eM© K‡i] A_©vr, cos2A  sin2A = 2 (†`Lv‡bv n‡jv)
cosec2A 3
cosec2A
ev, sec2A
=3

wbe©vwPZ m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


œ 12  cotA = a
cÖk-
b K. sin Gi gvb wbY©q Ki| 2
L. cos Ges tan Gi gvb KZ? 4
K. cotA + tanA = ? 2 M.  m~²‡KvY n‡j cÖgvY Ki †h,
a
L. cÖgvY Ki †h, sinA =  y 4 (tan + sec)2
1 + sin
= 1  sin 4
a2 + b2
a sin A  b cos A
M. a sin A + b cos A Gi gvb wbY©q Ki| 4  13bs cª‡kœi mgvavb 
 12bs cª‡kœi mgvavb  K. †`Iqv Av‡Q, ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB =
13 †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = |
b
K. †`Iqv Av‡Q, cot A = a j¤^ A
Avgiv Rvwb, sin = AwZfzR
1 13 †m.wg.
 cotA + tan A = cot A +
cot A ABC n‡Z cvB,
b 1 b a b2 + a2 AB2 = AC2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi
= + = + = (Ans)
a b a b ab
a m~Îvbymv‡i] C 12 †m.wg. B
b ev, AC2 = AB2  BC2
L. †`Iqv Av‡Q, cotA = a
ev, AC2 = (13)2  (12)2
b2 ev, AC2 = 25  AC = 5 †m.wg.
ev, cot2A = a2
AC
b2  sin = AB
ev, cosec2A  1 = a2
5
b2  sin =
13
†m.wg. (Ans)
ev, cosec2A = a2 + 1
L. ÔKÕ n‡Z cvB AC = 5 †m.wg.
1 b2 + a2
ev, sin2A = a2 f‚wg
 cos = AwZfzR
a2
ev, sin2A = a2 + b2 BC
ev, cos = AB
a
 sinA =  2 (cÖgvwYZ) 12
a + b2  cos =
13
†m.wg.
M. Abykxjbx 91 Gi 24 bs mgvavb †`L| j¤^ AC 5
Avevi, tan = f‚wg = BC = 12 †m.wg.
œ 13  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 13
cÖk-
†m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = | 12 5
 cos = 13 †m.wg. Ges tan = 12 †m.wg. (Ans)
M. Abykxjbx 91 Gi 17 bs mgvavb †`L|
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  383
œ 14  PQR GKwU mg‡KvYx wÎfzR| PQR =  (m~²‡KvY)
cÖk- =
sin (1 + cos)
1 cos2
PQR = 1 mg‡KvY| sin + sin cos
K. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© †ei Ki| 2 =
sin2
L. cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4 sin sin cos
= 2 +
sin 1 + cos sin  sin2
M. cÖgvY Ki †h, 1 cos = sin 4 1 cos 1 + cos
= + =
 14bs cª‡kœi mgvavb  sin
sin sin
1 + cos
sin

1 cos
= (cÖgvwYZ)
K. sin
P 2
cÖkœ-15  tanA = 3
K. tan A + cotA = KZ? 2
cosec2 A  sec2A
L. cosec2A + sec2 A Gi gvb wbY©q Ki| 4
 5
R
Q M. †`LvI †h, cos2 A  sin2 A = 13 4
DÏxcK Abymv‡i wPÎ, PQR GKwU mg‡KvYx wÎfzR|  15bs cª‡kœi mgvavb 
PQR = 1 mg‡KvY Ges PQR =  (m~²‡KvY) 2
GLv‡b, AwZfzR = PQ K. †`Iqv Av‡Q, tan A = 3
wecixZ evû = PR 1
ev, tanA = 3
2
mwbœwnZ evû = RQ
3
wecixZevû PR ev, cot A = 2
Avgiv Rvwb, sin = = .................. (i)
AwZfzR PQ
 cÖ`Ë ivwk, tanA + cotA
AwZfzR PQ 2 3
cosec = = ...............(ii) = + [gvb ewm‡q]
wecixZ evû PR 3 2
4 + 3 13
mgxKiY (i) I (ii) ¸Y K‡i cvB, = = (Ans.)
6 6
PR PQ
sin. cosec = . 2
PQ PR L. †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
ev, sin. cosec = 1 4
1 ev, tan2 A = 9
 sin = cosec ; BnvBwb‡Y©q m¤úK©|
4
L. ÔKÕ Gi wPÎvbymv‡i, AwZfzR = PQ ev, 1 + tan2 A = 1 + 9
wecixZevû = PR 9+4 13
mwbœwnZ evû = RQ ev, sec2A = 9  sec2A = 9
PR 3
K †_‡K cvB, sin = PQ Avevi, K †_‡K cvB, cot A = 2
PR2
ev, sin2 = PQ2 .................. (iii) ev, cot2A = 4
9

mwbœwnZ evû 9
Avgiv Rvwb, cos = ev, 1 + cot2 A = 1 + 4
AwZfzR
RQ 13
ev, cos = PQ  cosec2A =
4
RQ2 cosec2 A  sec2 A
ev, cos2 = PQ2 ...............................(iv) cÖ`Ë ivwk, cosec2A + sec2 A
mgxKiY (iii) I (iv) †hvM K‡i cvB, = Error!
PR2 RQ2 = Error!
sin2 + cos2 = +
PQ2 PQ2 = Error!= Error!= Error!(Ans.)
2 + PQ2
PR
ev, sin2 + cos2 = PQ2 M. ÔLÕ †_‡K cvB, sec2 A = 9
13
ev, sin2 + cos2 = 1 9
 sin2 + cos2 = 1 (cÖgvwYZ) cos2A =
13
sin 13
M. evgcÿ = 1 cos Ges cosec2A = 4
sin+ cos 4
= ev, sin2A = 13
(1  cos) (1 + cos)
cÖ`Ë ivwk, cos2 A  sin2A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  384
9 4 5
= 
13 13
=
13
(†`Lv‡bv n‡jv)
94
=
13

m„R bkxj cÖk œe¨vsK DËimn


1 P
œ 16  ABC Gi B = 90, BAC =  Ges tan  =
cÖk-
3
Ic‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi cÖ‡kœi DËi `vI|
K. wPÎ Gu‡K cosec wbY©q Ki| 2 
0 M
cosec2  sec2
L. cosec2 + sec2 Gi gvb wbY©q Ki| 4 K. w·KvYwgwZ Kx? 2
L. cÖ`Ë wP‡Îi Av‡jv‡K sin, cos, tan Gi w·KvYwgwZK AbycvZ
M. 4 sin cos = 3 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki| 4
eY©bv Ki| 4
1
DËi : K. 2; L. 2 M. cÖgvY Ki †h, cos  + sin  = 1
2 2 4
cÖkœ-22 
œ 17  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY| AB = 13
cÖk- A
GKK, BC = 12 GKK Ges ABC =  2 cm
K. wPÎ Gu‡K Dc‡ii Z_¨wU Dc¯’vcb Ki Ges wecixZ evûi gvb 1 cm

wbY©q Ki| 2 
C B
L. 2sin cos Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, sin2 + cos2 = 1 4 K. wPÎ n‡Z BC Gi gvb wbY©q Ki| 2
1  sin sec tan
M. cÖgvY Ki †h, 1 + sin
= sec  tan 4 L. †`LvI †h, cos  cot = 1 4
DËi : K. 5 cosec2  sec2
M. Gi gvb wbY©q Ki| 4
œ 18  ABC Gi B = 90, AB = 3 cm, BC = 4 cm
cÖk- cosec2 + sec2
K. AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 DËi : K. 3; M. 2
1
L. C =  n‡j, sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4
M. †`LvI †h, cot2  cos2 = cot2 cos2 4 3
7 cÖkœ-23  sinA = 4 n‡j
DËi : K. 5; L. 5 K. A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK AbycvZmg~n wbY©q Ki| 2
œ 19  cosA + sinA = 2 cosA GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
cÖk- tanA cotA
K. sin2A + cos2 A Gi gvb KZ? 2 L. cÖgvY Ki, 1  cotA + 1  tanA = secAcosecA + 1. 4
L. cÖgvY Ki †h, cos A  sin A = 2 sin A 4 1 cos2A  sec2A
M. hw` tanA = nq Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb KZ? 4
1 + sin  3
M. cÖgvY Ki †h, (tan  + sec )2 = 1  sin  4
7 3 4 4
DËi : K. 1 DËi : K. cos A = 4 , tan A =  cosec A = 3, sec A =
7 7
œ 20 
cÖk-
Z
7
, cot A = 
P 3
4
x cÖkœ-24  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R B mg‡KvY| tanA = 3 n‡j,
K. AC = KZ? 2
 L. 2sinAcosA Gi gvb wbY©q Ki| 4
O y X
M
1  sinC
Ic‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi cÖ‡kœi DËi `vI: M. cÖgvY Ki †h, 1 + sinC
= secC  tanC 4
K. w·KvYwgwZK AbycvZ cot I sec wbY©q Ki| 2 24
L. R¨vwgwZK Dcv‡q cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4 DËi : K. 5; L. 25
x sin  y cos
M. x sin  + y cos  Gi gvb wbY©q Ki| 4 cÖkœ-25  tanA = sinA , sinA + cosA = m Ges secA + cosecA =
cosA
y x2 + y2 x2  y2 n‡j
DËi : K. cot = x, sec = y
; M. x2 + y2 n
K. †`LvI †h, tanA 1  sin2A = sinA 2
cÖkœ-21  L.
tan2A tan2A
†`LvI †h, 1 + tan2A + 1 + cot2A = sin2Asec2A 4
M. cÖgvY Ki †h, n(m2  1) = 2m. 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  385
œ 26  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges AB = BC
cÖk- cÖkœ-27  eiKZ mv‡ne Zuvi evmv A †_‡K 120 wgUvi c~e©w`‡K B
= 1 GKK| †Z hvIqvi ci †mvRv DËi w`‡K 50 wgUvi wM‡q Avd‡ivRvi evmv C
K. wPÎ Gu‡K Dc‡ii Z_¨wU Dc¯’vcb Ki Ges AwZfz‡Ri gvb †Z †cŠQv‡jv|
wbY©q Ki| 2 K. AvbycvwZK wPÎ A¼b K‡i evmv †_‡K ¯‹zj hvIqvi `~iZ¡ wbY©q Ki| 2
L. 2 sinA cosA Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, sin2 A + L. sinc (sec A + cotA) Gi gvb wbY©q Ki| 4
cos2 A = 1 4 1  sinA 5
M. cÖgvY Ki †h, tan A =
1 + sinA 18
4
sec A + 1
M. wPÎ n‡Z cÖgvY Ki, secA 1
Gi gvb cot A + 14
DËi : K. 130 wgUvi; L. 3
cosecA Gi gv‡bi mgvb| 4 65
DËi : K. 2 GKK|

A b yk xj b x 9 .2
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
 wewfbœ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
 Aa¨v‡qi cvV m¤úwK©Z ¸i“Z¡c~Y© welq¸‡jv wb‡P Zz‡j aiv n‡jv, hv cÖ‡Z¨KwU A‡¼i mgvav‡b we‡klfv‡e mnvqZv Ki‡e| G welq¸‡jv
QvÎQvÎx‡`i Rvbv Avek¨K|
e¨env‡ii myweav‡_© 0, 30, 45, 60 I 90 †KvY¸‡jvi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi gvb (†h¸‡jv msÁvwqZ) wb‡Pi Q‡K †`Lv‡bv n‡jv :
†KvY AbycvZ 0 30 45 60 90
1 1 3
sine 0
2 2 2 1
3 1 1
cosine 1 2 0
2 2
1
tangent 0
3
1 3 AmsÁvwqZ
1
cotangent AmsÁvwqZ 3 1
3
0
2
secant 1 3 2 2 AmsÁvwqZ
2
cosecant AmsÁvwqZ 2 2 3
1

 j¶ Kwi : wba©vwiZ K‡qKwU †Kv‡Yi Rb¨ w·KvYwgwZK gvbmg~n g‡b ivLvi mnR Dcvq :
(i) 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vµ‡g sin0, sin30, sin45, sin60 Ges sin90
1
Gi gvb cvIqv hvq; †hgb, sin 30 = 41 = 2
(ii) 4, 3, 2, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cos 0, cos 30, cos 45, cos 60
Ges cos 90 Gi gvb cvIqv hvq;
2 1 1
†hgb, cos 45 = 4
= 2
=
2
cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g tan 0, tan 30, tan 45 Ges tan 60 Gi
(iii) 0, 1, 3 Ges 9 msL¨v¸‡jvi
gvb cvIqv hvq| (D‡j­L †h tan 90 msÁvwqZ bq)
(iv) 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cot30, cot45, cot60, cot90 Gi gvb
cvIqv hvq| (D‡jøL¨ †h, cot0 msÁvwqZ bq)|

Abykxjbxi cÖkœ I mgvavb


A
1
cÖkœ \ 1 \ cos = 2 n‡j, cot Gi gvb †KvbwU? e¨vL¨v : AC = AB2  BC2
= 22  12 2
1 3
 (L) 1 (M) 3 (N) 2 = 41
3 
= 3
B 1 C
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  386
BC 1 3 3 + 20 23
 cot = = =
+4 = = (Ans.)
AC 3 5 5 5
cÖkœ \ 2 \ (i) sin2 = 1  cos2 cÖkœ \ 8 \ cos45cot 60cosec 30
2 2

(ii) sec2 = 1 + tan2 mgvavb : cÖ`Ë ivwk = cos45cot260cosec230


(iii) cot2 = 1  tan2 2
    (2)2
1 1
Dc‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡gœi †KvbwU mwVK? = [gvb ewm‡q]
2  3
 i I ii L. i I iii M. ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : sin2 + cos2 = 1 1 1 2 22 2 2
=  4= = (Ans.)
 sin2 = 1  cos2 2 3 23 3
sec2  tan2 = 1  †`LvI †h, (9 15)
 sec2 = 1 + tan2
 Z_¨vbymv‡i i I ii mwVK| cÖkœ \ 9 \ cos2 30  sin2 30 = cos 60
A
3
mgvavb : Avgiv Rvwb, cos30 = 2 ;
3
1
 cos60 =
B 4 C 2
wPÎ Abyhvqx 3 I 4bs cÖ‡kœi DËi `vI : Ges sin 30 = 2
1
cÖkœ \ 3 \ sin Gi gvb †KvbwU?
3 4 3 4
evgc¶ = cos2 30  sin2 30
K. 4 L. 3  N 5 2 2

= 
1
e¨vL¨v : AC = AB2 + BC2 = 32 + 42 = 25 = 5
5 3
2 – 2 () [gvb ewm‡q]
 sin =
AB 3 3 1 3–1 2 1
=
AC 5 = – = = =
4 4 4 4 2
cÖkœ \ 4 \ cot Gi gvb †KvbwU? 1
3 3 4 4 Wvbc¶ = cos 60 = 2
K. 4 L. 5 M. 5 3
BC 4 A_©vr, cos230  sin2 30 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv)
e¨vL¨v : cot = AB = 3
cÖkœ \ 10 \ sin 60 cos 30 + cos 60 sin 30 = sin 90
 gvb wbY©q Ki (5  8) 3
mgvavb : Avgiv Rvwb, sin 60 = 2 ;
1  cot260
cÖkœ \ 5 \ 1 + cot260 1
sin 30 = ;
1  cot260 2
mgvavb : cÖ`Ë ivwk =
1 + cot260 3
2 cos 30 =
2
1  11
1
1  (cot60)2  3 3 Ges cos 60 = 2
1
= = 2=
1 + (cot60)2 1
1+  1+3
1
GLb, evgc¶ = sin 60 cos30 + cos60 sin30
 3
3 3 1 1
31
2
= 
2
+ 
2 2
[gvb ewm‡q]
3 2 3 1
= =  = (Ans.) 3 1 3+1 4
3+1 3 4 2 = + = = =1
3 4 4 4 4
cÖkœ \ 6 \ tan45. sin260. tan30. tan60 Wvbc¶ = sin90 = 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = tan45sin260tan30tan60 A_©vr, sin60cos30+cos60 sin30= sin90 (†`Lv‡bv n‡jv)
2

=1 ( ) 2
3

1
3
 3 [gvb ewm‡q] cÖkœ \ 11 \ cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30 = cos 30
mgvavb :
3 1 3
=14  3 = (Ans.) evgc¶ = cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30
3 4
1  cos260 1 3 3 1
cÖkœ \ 7 \ 1 + cos260 + sec260 =  + 
2 2 2 2
1  cos260 3 3 3+ 3
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cos260 + sec260 = + =
4 4 4
2
1 2 3 3
=
1( ) + (2) 2
2 [gvb ewm‡q]
=
4
=
2
= cos 30 = Wvbc¶

1
2
A_©vr, cos60cos30 + sin60 sin30 = cos30 [ †`Lv‡bv n‡jv ]
1+( )
2 cÖkœ \ 12 \ sin 3A = cos 3A hw` A = 15 nq|
1 41
1
4 4 3 4
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 15
=
1+
1
+4=
4+1
+4= ( )

4 5
+4 evgc¶ = sin 3A
4 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  387

= sin (3  15) = sin 45 =


1 cÖkœ \ 16 \ 2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A – B) Ges A, B m~²‡KvY
2 n‡j †`LvI †h, A = 45, B = 15|
Wvbc¶ = cos3A mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 2cos (A + B) = 1
1 1
= cos (3  15) = cos 45 = ev, cos(A + B) = 2
2
A_©vr, sin3A = cos3A (†`Lv‡bv n‡jv) ev, cos(A + B) = cos 60
2tanA 1
cÖkœ \ 13 \ sin2A = 1 + tan2A hw` A = 45 nq| [  cos 60 =
2 ]
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 45 ev, A + B = 60 (i)
evgcÿ = sin2A = sin(2  45) = sin90 = 1 Avevi, 2sin (A – B) = 1
2tanA 1
Wvbcÿ = 1 + tan2A ev, sin (A – B) = 2

=
2tan45
=
21
=
2
1 + tan245 1 + 12 1 + 1 2
2
= =1
ev, sin (A – B) = sin 30 [ sin 30 = 12]
2tanA ev, A – B = 30 (ii)
A_©vr, sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
2tanA 90
cÖkœ \ 14 \ tan2A = 1  tan2A hw` A = 30 nq|  A = 2 = 45
2A = 90

mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 30 A Gi gvb mgxKiY (i)G ewm‡q cvB,


evgcÿ = tan2A B = 60 – A = 60  45 = 15
= tan (2  30) = tan60 = 3  A = 45 Ges B = 15 (†`Lv‡bv n‡jv)
2tanA cÖkœ \ 17 \ cos(A  B) = 1, 2sin(A + B) = 3 Ges A, B
Wvbcÿ = 1  tan2A
m~²‡KvY n‡j, A I B Gi gvb wbY©q Ki|
2tan30
= mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cos(A  B) = 1
1  tan230
1
ev, cos(A  B) = cos0
2  A  B = 0     (i)
3 Avevi, 2sin(A + B) = 3
= 2
1 
1 3
 3 ev, sin(A + B) = 2
2 2 ev, sin(A + B) = sin60
3 3 2 3 3 3  A + B = 60      (ii)
= = =  = = 3
1 2 3 2 3 mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
1
3 3 A  B = 0
2tanA A + B = 60
A_©vr, tan2A = 1  tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
2A = 60
1  tan2A
cÖkœ \ 15 \ cos2A = 1 + tan2A hw` A = 60 nq| 60
ev, A = 2  A = 30
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 60
A-Gi gvb mgxKiY (ii)-G ewm‡q cvB,
evgcÿ = cos2A 30 + B = 60
= cos(2  60)
ev, B = 60  30  B = 30
= cos120
wb‡Y©q gvb A = 30 Ges B = 30.
= cos (90 + 30)
1 cosA  sinA 31
=  sin30 =  cÖkœ \ 18 \ mgvavb Ki : cosA + sinA =
2 3+1
1  tan2A cosA  sinA 31
Wvbcÿ = 1 + tan2A mgvavb : cosA + sinA =
3+1
1  tan260 cosA  sinA + cosA + sinA 31+ 3+1
= ev, =
1 + tan260 cosA  sinA  cosA  sinA 31 31
1  ( 3) 2
[†hvRb I we‡qvRb K‡i]
=
1 + ( 3)2 2cosA 2 3
1  3 2 1
ev, =
 2sinA  2
= = =
1+3 4 2 cosA
1  tan2A ev,  sinA
= 3
A_©vr, cos2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
ev, cotA = 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  388
ev, cotA = cot30  A = 30 (Ans.) ev, cos2   (1  cos2)  2 + 5cos = 0
cÖkœ \ 19 \ A I B m~²‡KvY Ges cot(A + B) = 1, cot(A  B) = [ sin2 = 1  cos2]
3 n‡j, A I B Gi gvb wbY©q Ki| ev, cos2  – 1 + cos2  2 + 5cos = 0
mgvavb : 1g kZ©vbyhvqx ev, 2 cos2 + 5cos  3 = 0
cot(A + B) = 1 ev, 2 cos2 + 6cos  cos  3 = 0
ev, cot(A + B) = cot 45 [ cot 45 = 1] ev, 2cos (cos + 3)  1 (cos + 3) = 0
  A + B = 45 (i) ev, (cos + 3) (2cos  1) = 0
Avevi, 2q kZ©vbyhvqx nq, cos + 3 = 0 A_ev, 2cos  1 = 0
cot(A – B) = 3 ev, cos =  3 ev, 2cos = 1
ev, cot(A – B) = cot 30 [ cot 30 = 3] ev, cos = 2
1
  A – B = 30 (ii)
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB, †h‡nZz, cos Gi gvb me©`v – 1 I + 1 Gi ga¨eZx© myZivs
2A = 75 cos =  3 MÖnY‡hvM¨ bq|
1
1
75  AZGe, cos  = 2
ev, A = 2 = 37 2
mgxKiY (i) †_‡K cvB,
B = 45  A
ev, cos = cos60 [ cos60 = 12]
  = 60
75
= 45  wb‡Y©q mgvavb  = 60
2
90 – 75 15 1 cÖkœ \ 23 \ mgvavb Ki : 2sin2 + 3cos  3 = 0,  m~²‡KvY|
=
2
=
2
=7
2 mgvavb : 2sin2 + 3cos  3 = 0
1 1 ev, 2(1  cos2) + 3cos  3 = 0
 wb‡Y©q gvb A = 37 2 ; B = 7 2 ev, 2  2cos2 + 3cos  3 = 0
ev,  2cos2 + 3cos  1 = 0
cÖkœ \ 20 \ †`LvI †h, cos3A = 4 cos3A  3cosA hw` A = 30 nq| ev, 2cos2  3cos + 1 = 0 [1 Øviv ¸Y K‡i]
mgvavb : ev, 2cos2  2cos  cos + 1 = 0
evgcÿ = cos3A ev, 2cos (cos  1)  1 (cos  1) = 0
= cos (3  30) ev, (cos  1) (2cos  1) = 0
= cos 90 = 0 [ cos90 = 0]
nq, cos  1 = 0 A_ev, 2cos  1 = 0
Wvbcÿ = 4 cos3A  3cosA
= 4cos330  3cos30 ev, cos = 1 = cos0 ev, 2cos = 1
1
 = 0 ev, cos = 2 = cos60
= 4   3.
3
3 3 
2 2
  = 60
3 3 3 3
= 4.
8

2 wb‡Y©q mgvavb,  = 60 [†h‡nZz  m~²‡KvY]
3 3 3 2 cÖkœ \ 24 \ mgvavb Ki : tan   (1 + 3) tan + 3 = 0
2
=  =0
2 2 mgvavb : tan2  (1 + 3) tan + 3 = 0
A_©vr, cos 3A = 4 cos A  3cosA (†`Lv‡bv n‡jv)
3
ev, tan2  tan  3tan + 3 = 0
cÖkœ \ 21 \ mgvavb Ki : sin + cos = 1, hLb 0    90 ev, tan (tan  1)  3 (tan  1) = 0
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sin + cos  = 1 ev, (tan  1) (tan  3) = 0
ev, sin = 1 – cos nq tan  1 = 0 A_ev, tan  3 = 0
ev, sin2 = (1 – cos)2 [ eM© K‡i ] ev, tan = 1 = tan45 ev, tan = 3 = tan60
ev, sin2 = 1 – 2cos + cos2
  = 45   = 60
ev, 1 – cos2 = 1  2cos + cos2 [ sin2 = 1  cos2]
ev, 1 – cos2  1 + 2cos  cos2 = 0 wb‡Y©q mgvavb,  = 45 Ges 60
ev, – 2cos2 + 2cos = 0 [we `ª : cvV¨eB‡q DËi fyj Av‡Q]
ev, – 2cos (cos  1) =  1
cÖkœ \ 25 \ gvb wbY©q Ki : 3cot260 + 4 cosec230 + 5sin245 
nq, – 2cos = 0 A_ev, cos  1 = 0
0 4cos260
ev, cos = –2 = 0 ev, cos = 1 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 3cot260 + 4 cosec230
ev, cos = cos90 [ cos90 = 0] ev, cos = cos 0
+ 5sin2 45  4 cos2 60
  = 90   = 0 2 2 2
wb‡Y©q mgvavb,  = 0 A_ev 90 = 3    +  (2)2 + 5    – 4 
1 1 1 1

cÖkœ \ 22 \ mgvavb Ki : cos2 – sin2 = 2  5 cos , hLb 


 3 4  2 2 ()
1 1 1 1
m~²‡KvY| =3 + 4+5 –4
3 4 2 4
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cos2 – sin2 = 2 – 5 cos 5 5 2+5 7
=1+1+ –1=1+ = =
ev, cos2  – sin2  2 + 5 cos = 0 2 2 2 2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  389

7
wb‡Y©q gvb 2  (L) tanA + tanC Gi gvb wbY©q Ki|
(M) x I y Gi gvb wbY©q Ki|
cÖkœ \ 26 \ ABC Gi B = 90, AB = 5 cm, BC = 12 cm mgvavb :
(K) AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| (K) cÖ`Ë ABC GKwU mg‡KvYx wÎfyR|
(L) C =  n‡j sin + cos Gi gvb wbY©q Ki|
(M) †`LvI †h, sec2 + cosec2 = sec2cosec2  wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i cvB,
AC2 = AB2 + BC2
mgvavb :
(K) †h‡nZz B = 90, †m‡nZz ABC GKwU mg‡KvYx wÎfyR| AC ev, AC2 = 12 + ( 3)2
Gi AwZfyR| ev, AC2 = 1 + 3
wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i cvB, ev, AC2 = 4 ev, AC = 4 AC = 2 (Ans.)
A
AC2 = AB2 + BC2 A j¤^ 3
ev, AC2 = (5)2 + (12)2
(L) tanA = f‚wg = 1 = 3
2
ev, AC2 = 25 + 144 j¤^ 1

5cm
1
ev, AC2 = 169 Ges tanC = f‚wg =
3
ev, AC = 169
C B C
 AC = 13cm (Ans.) 12cm B 3
(L) wPÎ n‡Z cvB,  tanA + tanC = 3 +
1
A
j¤^ AB 5 3
sin =
AwZfyR = AC = 13 13cm
5cm
=
3+1 4
=
3 3
4
wb‡Y©q gvb
3
C
12cm B (M) ÔLÕ n‡Z cvB, tanA = 3
f‚wg ev, tanA = tan60
BC 12
Ges cos = AwZfyR = AC = 13 ev, A = 60
5 12 5 + 12 17 ev, x + y = 60 [ A = x + y]
 sin + cos = + = =  x + y = 60        (i)
13 13 13 13
17 1
wb‡Y©q gvb 13 Avevi, tanC =
3
(M) evgcÿ = sec2 + cosec2 ev, tanC = tan30
1 1 sin2 + cos2 ev, C = 30
= + 2 =
cos  sin  sin2 cos2
2

1
ev, x  y = 30 [ C = x  y]
= 2 [ sin2 + cos2 = 1]  x  y = 30       (ii)
sin  cos2
1 . 1 mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
= x + y + x  y = 60 + 30
cos2 sin2
= sec2 cosec2 = Wvbcÿ ev, 2x = 90
A_©vr, sec  + cosec2 = sec2 cosec2 (†`Lv‡bv n‡jv)
2
 x=
90
= 45
cÖkœ \ 27 \ 2
A x Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
45 + y = 60
x+y ev, y = 60  45  y = 15
1 wb‡Y©q gvb x = 45 Ges y = 15
xy
B 3 C
(K) AC Gi cwigvY KZ?

¸iæZ¡c~Y© enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


1. A = 30 n‡j, tan A tan 2A Gi gvb KZ?  30 L 45 M 60 N 90
1 1
K0 L 1 N3 4. sin 60 =
2
Ges  abvZ¥K m~²‡KvY n‡j, cos Gi gvb
3
2. sec 30  cosec 90 Gi gvb KZ?
2 2 KZ?
4 2 1 1 3 3 3 3
K L M  K L±  N
3 3 2 3 2 2 2 4
2 sin A
3. cos  =
3
n‡j,  Gi gvb KZ? 5. A = 30 n‡j
1  sin2 A
Gi gvb KZ?
2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  390
4 5
 L2 2 M4 3 N6 3 i. sec P = cosec R ii. cos P + sec P =
3 2
1  sin 45
2
1
6. 1 + sin2 45
Gi gvb KZ? iii. tan R =
3
1 1 1
K1 L
2

3
N
4
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
7. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi †ÿ‡Î
1 1
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 10 I 11 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
i. sin 60 = ii. tan 45 = A
cos ec60 sin 90
1 3cm 60
iii. cos ec30 =
cos 60
B
wb‡Pi †KvbwU mwVK? C
10. BC Gi ˆ`N©¨ KZ?
Ki L ii M ii I iii  i, ii I iii
3
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 7 I 8 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K
2
wg. L 3 wg.
P
M 2 3 wg. 3 3 wg.
2
1 11. AC Gi ˆ`N©¨ KZ?
3 3
Q R K
2
wg. L 3 3 wg. M6 3 wg.  36 wg.
8. 2R Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
K 30 L 45  60 N 90
9.  PQR Gi †ÿ‡Î

AwZwi³ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


1
96 : 30, 45 I 60 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK e¨vL¨v : cossec = 2 ev, sin = 2   = 30
AbycvZ 1
20. 4 sec260 = KZ? (ga¨g)

mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 1 L2 M


1
N
1
4 2
12. sin30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 1 1 1
e¨vL¨v : 4 sec260 = 4 (2)2 = 44 = 1
1 3 1
 L M N 3 2
2 2 3 21. sec = n‡j tan =? (ga¨g)
3
13. cos30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 1 1
2 1 3 K1 L 3  N
K L2 M  3 2
3 3 2
2 1
e¨vL¨v : sec = = sec30 ev,  = 30  tan = tan30 =
14. tan30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 3 3
1 2 1 cosA 1
 L2 M N 22. sinA = n‡j, A Gi gvb KZ? (ga¨g)
3 3 2 3
K 30 L 45  60 N 90
15. cot = 3 n‡j  = KZ? (mnR)
1
K0 L 30  45 N 60 23. tan  = n‡j, sin =? (ga¨g)
3
16. cos 60 sec 60 = KZ? (ga¨g)
1 3
1 1 K0  M N1
K L2 1 N 2 2
2 2 1 1
e¨vL¨v : tan = = tan30 ev,  = 30  sin = sin30 =
17.  = 30 n‡j, tan 2 = KZ? (ga¨g) 3 2
1 24. sin = cos n‡j  =? (mnR)
 3 L M1 N0
3 K 30 L 60  45 N 90
1 25. cot = 1 n‡j, cos = KZ? (ga¨g)
18. sin = 2 n‡j, cos = KZ? (ga¨g) 1 1
K0 L  N1
2 2
1 3
K1 L  N0 1
2 2 e¨vL¨v : cot = 1 = cot45 ev,  = 45  cos = cos45 =
2
1 3
e¨vL¨v : sin = 2 = sin30 ev,  = 30  cos = cos30 = 2  26. tan = cot n‡j, sec =? (KwVb)
2 1
19. cosec = 2 n‡j  =? (mnR) K L2  2 N
2
3
 30 L 45 M 60 N 90
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  391
e¨vL¨v : tan = cot =
1
ev, tan2 = 1 ev,  = 45 K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
tan
 sec = sec45 = 2
36. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
27. tan 30 cot 30 = KZ? (ga¨g) i. cosec 30 =2
1 1 2
K 3 L M 1 ii. tan 30. sec 30 =
3 3 3
28. cos 3A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡e hLb? (mnR) iii. sec 45 = 2
 A = 30 L A = 45 M A = 60 N A = 90 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
e¨vL¨v : cos3A = 0 ev, cos 3A = cos 90 A = 30 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
29. sin 3A = cos 3A n‡e hLb A = KZ? (mnR)
37. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
K 10  15 M 20 N 45
sin3A i. cosec 45 sin 45 = 2
e¨vL¨v : sin3A = cos3A ev, cos3A = 1 ev, tan3A = tan45  A = 15 1
ii. cos 45 tan 45 =
3 2
30. cos= 2 n‡j = KZ? (ga¨g)
1
 30 L 60 M 45 N 90
iii. sin 30 = = cos 60
2
31. 5sinA = 3 n‡j tan A Gi gvb KZ? (ga¨g) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
4 5 3 4
K L  N K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
5 4 4 3
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 38.  = 30 Gi †ÿ‡Î
1
32. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : i. 4sin  =
cos2
1
i. sin30 = 2 ii. tan 30 cot 30 = 1 ii. tan2 = sec2
iii. tan2 = 2sin2
3
= 30 n‡j, sin 2 =
iii.  2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
33. A = 20 n‡j
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 39-42 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
i. tan3A = 2sin3A A
ii. cot3A = 3
iii. tan3A = 3cot3A 2a a
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii 
e¨vL¨v : i. tan3A = tan 3  20 = tan60 = 3 B C
3 39. BC = KZ GKK? (ga¨g)
2 sin3A = 2 sin3  20 = 2sin60 = 2  = 3
2 a a
K 2a a M N
myZivs Dw³wU mwVK| 2 3
ii. cot3A = cot60 =
1
myZivs Dw³wU mwVK bq|
40.  = KZ wWMÖx? (mnR)
3 1
1 K 60  45 M 30 N 22
2
iii. tan3A = ta60 = 3, 3cot 3A = 3cot60 = 3 
3 e¨vL¨v : mgvb mgvb evûi wecixZ †KvY¸‡jv mgvb|
= 3; myZivs Dw³wU mwVK|  = A Ges  + A = 90 ev, 2 = 90
34. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 41. sin tan = KZ? (ga¨g)
3 1
i. cos0 Gi w·KvYwgwZK AbycvZ 0 K 3 L M 2 
2 2
1
ii. A = 30 n‡j, cos2A = 42. sec cos(90 ) = KZ? (ga¨g)
2
1 1 3
iii. cosec230 = 1 K 1 M 2 N
4 2 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
e¨vL¨v : sec45.cos(90 )
1
K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii = sec45/cps45 = sec45.
sec45
=1

35. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 43  45 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 2 sin60, tan30, tan45, tan60
i. sin30 = ii. cosec60 =
2 3 43. tan2 45 = KZ? (ga¨g)
iii. sec45 = 2 1 1
1 L M N 3
3 3
 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  392
44. tan 30 tan 60 = KZ? (ga¨g)  sec(90  ) L sec( + 90)
2 1 M sec N sec90
K0 1 M N 59. sec(90 ).cot(90 ) = ? (ga¨g)
3 3
K sin L cos
45. tan2 45 sin 60 = KZ? (KwVb)  sec N cosec
3 3 1 3 3 e¨vL¨v : sec(90  ).cot(90 ) = cosec.tan
K  M N
2 2 2 2 1 sin 1
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 46  48 bs cÖ‡kœi DËi `vI : . .=
sin cos cos
= sec

ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR| C = 90 Ges B =  enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
AC = BC = a
46. AB Gi gvb KZ? (ga¨g) 60. wP‡Î
a i. BAC = 90   A
K 2a a 2 Ma N BC
2
e¨vL¨v : ii. tan(90  ) =
AB
 AB2 = AC2 + BC2 = a2 + a2 = 2a2 A BC
iii. cot(90  ) = B 
ev, AB = 2a = a 2 AC C
a
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
C  B K i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
a
47. sin Gi gvb KZ? (mnR) 61. wP‡Î
i. BAC = 90   A
3 1 1
K L M1  BC
2 2 2 ii. cot(90  ) =
AC a 1 AB
e¨vL¨v : sin = AB = = BC 
2a 2 iii. sin(90  ) = B C
AC
48. BAC Gi gvb KZ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K 15 L 30  45 N 60
1 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : sin = ev,  = 45  BAC = 45
2 62.  c~iK †Kv‡Yi tan Gi mgvb
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 49  51 bs cÖ‡kœi DËi `vI : i. tan(90  )
1 ii. cot
sinA = cosA Ges 2sinB  1= 0
3 iii. sec
49. A Gi gvb KZ? (ga¨g) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
 30 L 45 M 60 N 90  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
50. B Gi gvb KZ? (ga¨g)
 30 L 45 M 60 N 90
63. wP‡Î
A
51. sinA + cos2B Gi gvb KZ? (ga¨g)
1 1 
K2 1 M N
2 3
B 
C
97 : c~iK †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ i.  +  = 90
AC
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi ii. sec(90  ) =
BC
52. sin(90  ) = KZ? (mnR)
iii. cosec (90  ) =
AC
K sin  cos M sec N cosec AB
53. cos(90  ) Gi mgvb KZ? (mnR) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K cos  sin M cosec N sec
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
54. tan(90  30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb? (mnR)
K sin30 L cos30  cot30 N sec30 Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
55. sec(90  ) = KZ? (mnR)
 cosec L sin M cos N tan  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 64  67 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
56. cos(90  ) tan(90  ) = ? (ga¨g)
sec(90) =
5
K sin  cos M sec N cosec 3
e¨vL¨v : cos(90  )tan(90  ) = sin cot
cos
64. sec(90) Gi mgvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
= sin = cos K cos L sin M tan  cosec
sin
57. cosec(90  ) = 2 n‡j cos = KZ? (ga¨g) 65. cot =? (KwVb)
3 5 4 4 3
1 1 K L  N
K2 L  N 4 5 3 4
2 2 2
25 16 4
e¨vL¨v : cosec(90  ) = sec = 2 e¨vL¨v : cot2 = cosec2 1 = 9 1 = 9 ev, cot = 3
1
 cos = 2 66. cosec  cot = ? (mnR)
58.  c~iK †Kv‡Yi sec = KZ? (mnR)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  393
5 4 1 1
K L  N3 1 L 2 M N0
4 3 3 2
5 4
e¨vL¨v : cosec  cot = 3  3 = 3
1 82. cosec290  cot290  2 = ? (mnR)
 1 L0 M1 N2
67. sec = ? (KwVb) e¨vL¨v : cosec290 cot290  2 = 1  2=  1

5
L
3
M
4
N
4 83. sinA = tanA n‡j A = ? (ga¨g)
4 4 5 3  0 L 30 M 45 N 90
4 3 sinA
e¨vL¨v : cot = 3 ev, tan = 4 e¨vL¨v : sinA = tanA ev, sinA = ev, cosA = 1 = cos0 ev,
cosA
9 25 5 A = 0
 sec2 = 1 + tan2 = 1 + =
16 16
ev, sec =
4
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 68 Ñ 71 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
2 84. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :
sin( 90) =
3 i. cosec(90 – ) = sec
68. sin( 90) = KZ? (mnR) ii. tan 1 – sin2 = sin
K sin  cos M sec N cot iii. tan45 sin60 tan30cosec245 =1
69. tan Gi gvb KZ? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
(ga¨g)  (ga¨g)
5 5 5 5 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K L  N 85. 0 †Kv‡Yi †ÿ‡Î
4 2 2 4
70. sec2 sin2 Gi gvb KZ? (KwVb) i. cosec0 I cot0 Gi gvb AmsÁvwqZ
25 36 61 72 ii. sec0 I tan0 Gi gvb msÁvwqZ
K L  N
16 61 36 36 iii. cÖvšÍxq evû I Avw` evû GKB iwk¥
71. cosec2 + tan2 Gi gvb KZ? (KwVb) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
25 61 61 61 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K  M N
16 20 36 42 
86.  = 90 n‡j
i. sin I cos Gi gvb mgvb
98 : 0 I 90 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ ii. tan Gi gvb AmsÁvwqZ
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi iii. cos I cot Gi gvb 0
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
72. cos = 0 n‡j  = ? (mnR) K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
K 30 L 45 M 60  90
87.  = 30 n‡j
73.  Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ sec AmsÁvwqZ? (mnR) i. sin3 = 1 ii. sec3 = 0
K 0 L 30 M 60  90 iii. cot3 = 0
74. wb‡Pi †KvbwUi gvb msÁvwqZ? (mnR)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K tan90 L sec90  cos90 N cosec0
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
75. cos = 1 n‡j  = ? (mnR)
88.  = 30 n‡j
0  
L 30 M 60  N 90
i. sin3 = 1 ii. cosec = 2
76. sin = 1 n‡j  = ? (mnR) iii. cot3 = 0
K 30 L 45 M 60  90 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
77.  Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ tan AmsÁvwqZ? (mnR)
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K 0 L 30 M 60  90
89. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
cos0
78. = KZ? (mnR) i. tan 60 = 3 ii. cot 45 = 1
sin 90
iii. sec90 = 1
K 1 L0 M 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
cos0 1
e¨vL¨v : = =1  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
sin 90 1
79. sec = 2 n‡j cosec( + 45) Gi gvb KZ? (ga¨g) Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
2
1 L
3
M 2 N2  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 90 I 91 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
e¨vL¨v : sec = 2 = sec45 ev,  = 45 0, 3, 9 wZbwU msL¨v|
cosec( + 45) = cosec(45 + 45) = cosec90 = 1 90. 1g msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMd‡ji gvb wb‡Pi
80.  +  = 90 Ges tan =
1
n‡j  = ? (ga¨g) †KvbwU? (mnR)
3 K tan90 L cot  sin0 N cos0
K 30 L 45  60 N 90 91. 2q msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMdj wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
1
e¨vL¨v : tan = tan30 ev,  = 30 K sec90 L cosec 0 M cos90  sin90
3
  = 90   = 90 30 = 60
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 92 Ñ 95 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
81. 0    90 n‡j sec Gi me©wbgœ gvb KZ? (ga¨g) 2 cos(AB) = 1, 2sim(A + B) = 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  394
92. A B = KZ? (ga¨g) A

K 15 L 30  45 N 60  2


e¨vL¨v : 2 cos(AB) = 1 ev, cos(A  B)
1 B C
= = cos45  A  B = 45
2 3
93. A + B = KZ? (ga¨g) 99. wP‡Î  Gi gvb KZ? (mnR)
K 15 L 30 M 45  60 K 30 L 45  60 N 90
3 3
e¨vL¨v : 2sin (A + B) = 3 ev, sin (A + B) = 2 = sin60 e¨vL¨v : wP‡Î sin = 2 = sin60   = 60
 A + B = 60 100. secACB Gi gvb KZ? (mnR)
94. A Gi gvb KZ? (ga¨g) 3 1 2
K L  N 3
1 1 1 1 2 3 3
K7  52 M 23 N17
2 2 2 2 101. sec2  tan2 =? (ga¨g)
1 1
e¨vL¨v : 2A = 45 + 60 = 105 ev, A = 52 K 1 M 2 N2
2 2
95. B Gi gvb KZ? (ga¨g) e¨vL¨v :  sec2  tan2
2  2
1 1 1 1 = 22  ( 3) = 4  3 = 1
7 L 52 M 23 N17 1
2 2 2 2 2
sec = = 2
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 96 Ñ 98 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 1
3 3
0, 1, 2, 4 PviwU msL¨v| tan = = 3
1
96. cÖ_g msL¨v‡K 3q msL¨v Øviv †KvbwUi gvb cvIqv hvq? (mnR)  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 102 I 103 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
 tan0 L cot 60 M cos 30 N tan 90 2tan2 + 3cos  3 = 0
97. 2q msL¨v‡K 4_© msL¨v Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j 102. cÖ`Ë Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi †Kvb mgxKiYwU mwVK? (KwVb)
†KvbwUi gvb cvIqv hvq? (ga¨g) K 2sin2  3sin + 1 = 0 L 3cos2  2cos + 1 = 0
K tan60 L cot 60  cos 60 N sin 0  2cos2  3cos + 1 = 0 N 3sin2  2sin + 1 = 0
98. 3q msL¨v‡K 4_© msL¨v Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j Ki‡j e¨vL¨v : 2sin2 + 3cos  3 = 0 ev, 2(1cos2) + 3cos  3 = 0
†KvbwUi gvb cvIqv hvq? (ga¨g) ev, 2cos 2  3cos + 3 2 = 0 ev, 2cos2  3cos + 1 = 0
K tan45 L cot 45  cos45 N sin 60 103. cos mgvb KZ? (KwVb)
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 99 Ñ 101 bs cÖ‡kœi DËi `vI :  1,
1
L
1,1
M
1 ,1
N 1,
1
2 4 2 2 4 2

wbe©vwPZ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


104. cosec(90) = 2 n‡j cos = KZ? 1 1
K L2  N3
3 1 1 2 3
K2 L  N
2 2 2 112. cos2 30  sin2 30 =?
1
e¨vL¨v : cosec(90  ) = sec = 2  cos = 2  cos 60 L sin 90 M cos 30 N cos 45
5
105. tan  =
1
n‡j, sin  =? 113. sec(90  ) = 3 n‡j, cosec  Gi gvb KZ?
3 5 3 25
3  L M N1
K 45  0.5 M N1 3 5 5
2
106. tan2 45sin2 90 cos290 Gi gvb KZ? 3
114. sin (A + B) = 2 n‡j wb‡Pi †KvbwU (A + B) Gi gvb?
1 3 K A + B = 30 L A + B = 45
0 L M1 N
2 2  A + B = 60 N A + B = 90
107. cos2 30  sin2 30 = KZ? cos A 1
115. sin A = n‡j wb‡Pi †KvbwU A Gi gvb?
1 1 3
K0  M1 N K 30 L 45  60 N 0
2 2
108. A = 45 n‡j cos2 A Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? 116. cos A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡j, A = KZ?
K 30 L 45 M 60  90
1 1
K0 L1  N 117. tan 45. cot 45 Gi gvb KZ?
2 2
1 3
109. sin237 + cos237 = KZ? K
2
L0 M
2
1
K5 L4 M 35 1 118. cos 60. sin 30 = KZ?
110.  Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? 1 1
K 360  180 M 90 N 0  L M1 N0
4 2
111. 11 + sin
2
45
Gi gvb KZ? 119. tan(90  30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb?
sin2 45 K sin 30 L cos 30  cot 30 N sec 30
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  395
3 iii. sec 0 = 1
120. cos  = 2 n‡j cot  Gi gvb †KvbwU? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
1 2 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
K  3 M N2 3
3 3 136. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
121. cos 3 A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡e KLb?
K A = 90 L A = 60 M A = 45  A = 30
i. sin 30 + cos 60= 1
cos 0 ii. sec2 60  tan2 60= 0
122. sin 90
= KZ ? iii. sin 90 + cos 90= 1
1 L0 M N 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
123. sin 60cos 30 + cos 60sin 30 =? K i I ii i I iii
3 2 3 M ii I iii N i, ii I iii
1 L2 M N
5 5
137. wb‡Pi Z_¨¸‡jv co
sin 45
124. sec 45
= KZ ? i. cos 0 = sin 90 ii. sin (90  ) = cos 
1 iii. A = 30 n‡j cos3A = sin3A
K 2 
2
M2 N1 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
125. 4 cos3 A  3 cos A hw` A = 30 nq Z‡e Gi gvb KZ?  i I ii L i I iii
1 3 3 3 M ii I iii N i, ii I iii
K L M 0  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 138 I 139 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
2 2 3
126. cos 45cot2 60cosec2 30 = KZ? A
2 3 2 2 3 2 5
K  M N1 3
3 3 3
1 
127. sin  = n‡j cosec  Gi gvb KZ?
2 C B
4
1 3
K L 2 N1 138. sin  + cos- Gi gvb KZ?
2 2
5 7 3 4
128. sin  + cos  = 1 n‡j sin  cos  = KZ? K
7

5
M
4
N
3
1
0 L 1 M N1 1  tan2
2 139. 1 + tan2
= KZ?
129. cosec (90  ) = 2 n‡j cos  = KZ? 7 25 7 4
1 1 3  L M N
K2 L  N 25 7 5 7
2 2 2  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 140 I 141 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
130. sec (90  ) = 2 n‡j  Gi gvb KZ? 2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A  B)
K 45 L 60 M 70  30
131. 140. sin (A  B) Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
1 1
K 1 L2  N
 2 2
2
1 141. A  B Gi gvb †KvbwU?
 30 L 45 M 60 N 90
wP‡Î sin  = KZ?  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 142 Ñ 144 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K 30 L 45  60 N 70 A
sin 30
132. cos 30 = KZ ? 2a a
1 3
K0  M N1 
3 2 B
C
133. i. sec(90  ) = cos  3a
ii. c~iK †Kv‡Yi sine = †Kv‡Yi cosine 142. sin  = KZ?
iii. tan 0 = 0 1 3 1
 L M2 N
wb‡Pi †KvbwU mwVK? 2 2 3
K i I ii  ii I iii M i I iii N i, ii I iii 143. tan  = KZ?
134. 90 †Kv‡Yi †ÿ‡Î 2 3 1
K L M 3 
i. tan 90 Ges sec 90 AmsÁvwqZ 3 2 3
ii. sin 90 Ges cosec 90 Gi gvb mgvb 144. sin  = cos  n‡j,  = KZ?
iii. cos 90 Ges cot 90 Gi gvb Amgvb K 30  45 M 60 N 90
wb‡Pi †KvbwU mwVK?  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 145 I 146 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
 i I ii L ii I iii M i I iii N i, ii I iii 0    60
135. i. tan 0 = 0 145.   60 n‡j, x = sin Gi Rb¨ wb‡Pi †KvbwU mwVK?
ii. cot 0 = 0
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  396
3 3 K sec 30  cot 30
0x L0x M cot 60 N tan 60
2 2
2 1
M0x N0x
3 3
146.  = 30 n‡j, sec   tan  Gi †KvbwU?

G A a¨v‡q i c vV mg wš ^Z e nyw b e©v Pwb cÖ‡ kœv Ëi


enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi mwbœwnZ evû
ii. cos =
AwZfzR
147. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : iii. secA . sinA = tan A
i. sin2 A = cosA
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
AwZfzR
ii. cosec = K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
wecixZ evû 154. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
iii. tan 1 cos2 = tan sin 3 4
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) i. sin A =
4
n‡j cosecA = 3
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii 1 1
ii.  =1
148. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : cos2A cot2A
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri mg‡Kv‡Yi wecixZ evûB AwZfzR iii. sin. cosec = 1
cos wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
ii. tan  = K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
sin
4 5 155. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
iii. tan = n‡j sec =
3 3 i. cosecant Gi mswÿß iƒc cosec
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 5 12
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii ii. sin =
13
n‡j, cos = 13
149. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : iii. sin =
1
n‡j, sec = 2
1 1 2
i. + =1
1 + sin2A 1 + cosec2A wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
1 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
ii. tan  =
cot
156. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
iii. gon A_© avi a b
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) i. cosecA = n‡j tanA = 2 2
b a b
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
5 2
150. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : ii. sec + tan = n‡j, sec tan =
2 5
i. Trigonometry MÖxK kã iii. MÖxK kã metron Gi A_© cwigvc
ii. cosec2  cot2 = 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
iii. tan + cot = sec. cosec
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
157. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
3 3
151. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : i. tanA =
4
n‡j sin A = 5
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri e„nËg evûB n‡jv AwZfzR ii. sec2  1 = tan2
wecixZ evû sin2A
ii. sin = iii. 1 + = sec2A
AwZfzR 1sin2A
1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
iii. sec =
cos K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) 158. tan(  30) = 3 n‡jÑ
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii i. tan 60 = 3
152. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : ii.  30 = 60
i. tan2 = sec2 1 iii.  = 90
ii. †bwf‡Mk‡b w·KvYwgwZ e¨envi Kiv nq wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
iii. sec Gi A_© sec I  Gi ¸Ydj K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) 2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
159. sec(  60) = n‡jÑ
3
153. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 2
i. sec 30 =
i. w·KvYwgwZ‡Z wÎfz‡Ri cwigvc wb‡q Av‡jvPbv Kiv nq 3
ii.   60 = 30
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  397
iii.  = 30 A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii 13
160. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1 sin245 4 Q
i. + tan245 =
1 + sin245 3
A 3 B
ii. tan 45 = 1
iii. cot (90  ) = tan
169. AB Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K3 4 M5 N8
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
170. sec2 + tan2 = KZ? (ga¨g)
161. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 41 9
i. cos(90 ) = sin K1 
9
M
41
N2
ii. cosec 45 . sin45 = 2
171. sin2  cos2 = KZ? (ga¨g)
iii. cot 90. tan0. sec 30. cosec60 = 0
7 25 10 25
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 
25
L
7
M
25
N
16
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii  wb‡Pi Z‡_¨i wfwˇZ 172 I 173 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 3 tan(AB) = 1, 3 tan(A + B) = 3 †hLv‡b A I B m~²‡KvY|
172. A Gi gvb KZ? (KwVb)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 162 Ñ 164 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 30  45 M 60 N 90
A 173. B Gi gvb KZ? (KwVb)
 15 L 30 M 45 N 90
1  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 174 I 175 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
    60
174.   60 n‡j x = sin Gi Rb¨ wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
 3 3
0x L0x>
B C 2 2
3 Mx>1 Nx>2
162. AC Gi mgvb KZ? (mnR) 175. tan Gi m‡e©v”P gvb KZ? (ga¨g)
K1 L 3 2 N3 3
K 1 1 M N2
163. tan = KZ? (mnR) 2
AB AB BC BC  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 176 Ñ 179 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
 L M N A
BC AC AB AC
164. sin Gi mgvb KZ? (ga¨g)
1 1 1 1
K L1  N x+y
3 2 3
x+y
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 165 Ñ 168 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A B A C
176. x Gi gvb KZ? (mnR)
K 15 L 30  45 N 60
5 13 e¨vL¨v : (A + C) = 90 ev, x + y + x  y = 90
ev, 2x =90 ev, x = 45
 177. xy Gi gvb KZ? (ga¨g)
B 12 C K 15  30 M 45 N 60
1
e¨vL¨v : tan (x  y) = = tan 30 ev, x  y = 30
165. sin = KZ? (mnR) 3
5 5 12 13 ev, 2x =90 ev, x = 45
K
12

13
M
5
N
5 178. y Gi gvb KZ? (ga¨g)
166. sec = KZ? (mnR)  15 L 30 M 45 N 60
e¨vL¨v : x  y = 30 ev, y = x 30= 45  30 = 15
AB AB BC AC
K L M  1  tan2x
BC AC AC BC 179. 1 + tan2(x + y) = ? (KwVb)
167. sin + cos = KZ? (KwVb) 1 1
5 13 17 169 0 L M N2
K L  N 4 2
12 17 13 229 1  tan x2
1 (tan45) 2
1 1
e¨vL¨v : 1 + tan2(x + y) = 1 + (tan60)2 = 1 + 3 = 0
168. cot2  sec = KZ? (KwVb)
1204 1309 1403 1428  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 180 Ñ 182 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K L  N
300 329 300 450  Gi gvb 60
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 169 Ñ 171 bs cÖkœi DËi `vI : 180. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  398
sec 1 e¨vL¨v : wPÎ n‡Z
 L M 2sin N cosec
4 sin sec2  tan2 1  2
e¨vL¨v :
1 sec60 2 1
cos = , = = = 22  ( 3 )2 = 43 = 1
2 4 4 2
181. tan = KZ? (mnR) 3
sin(/2)  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 186 Ñ 189 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K L cot  sinsec N cos.sec
cos(/2) P
1
e¨vL¨v : sin.sec = sin, cos = tan
182. cosec Gi gvb KZ? (ga¨g) 
 sin(/2) O M
K sec  2tan M N cos. sin cos sin 1  3
2 3 = n‡j
2 60 2 cos + sin 1 + 3
e¨vL¨v : cosec60 = , 2tan =
3 2 3 186. OPM †Kv‡Yi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 183 Ñ 185 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 90  L  90 M 90+  N 180  
A 187. cot = ? (mnR)
1 3
K 3 L1 M N
1 3 2
x+y cos  sin + cos + sin 1 3+1+ 3
e¨vL¨v : cos sin cos sin =
x+y 1  3 1  3
A 2cos 2 1
B C ev, 2sin = ev, cot =
2 3 3
183. wP‡Î  Gi gvb KZ? (mnR)
K 30 L 45  60 N 90
188.  Gi gvb KZ? (mnR)

3 K 30 L 45 M 60 N 90


e¨vL¨v : wP‡Î sin = 2 = sin   = 60 1
e¨vL¨v : cot = = cot60 ev,  = 60
3
184. secACB Gi gvb KZ? (mnR)
189. sinOPM =? (mnR)
3 1 2
K L  N 3 1 3 1
2 3 3 K0 L M N
2 2 2
185. sec   tan  = ?
2 2 (ga¨g) 1
1 e¨vL¨v : sin OPM = sin(90  ) = cos = cos60 =
2
1 L 2 M N2
2

¸iæZ¡c~Y© m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


cosA + sinA 3+1 sin A 1
œ 1  cosA  sinA =
cÖk- , B = 60. ev, cos A =
31 3
1
K. cosec B + cot B Gi gvb wbY©q Ki|
2 2 2 ev, tanA = ev, tanA = tan 30  A = 30 (Ans.)
3
L. A Gi gvb wbY©q Ki| 4
M. 4 sin2  (2 + 2 3) sin + 3 = 0 mgxKiYwU M †`Iqv Av‡Q,
mgvavb K‡i †`LvI †h,  = 2A A_ev,  = A| 4 4sin2  (2 + 2 3) sin + 3 = 0
 1bs cª‡kœi mgvavb  ev, 4sin2  2sin  2 3 sin + 3 = 0
K †`Iqv Av‡Q, B = 60 ev, 2sin(2sin  1)  3 (2sin  1) = 0
cÖ`Ë ivwk, cosec B + cot B
2 2 ev, (2sin  1) (2sin  3) = 0
= cosec260 + cot260 nq, 2sin  1 = 0 A_ev, (2sin  3) = 0
= (cosec60)2 + (cot60)2
ev, 2sin = 1 ev, 2sin = 3
=  + 
2 2 1 2 4 1 5
= + = (Ans.)
 3  3 3 3 3
ev, sin = 2
1 3
L †`Iqv Av‡Q, ev, sin = 2
cosA + sinA 3+1 ev, sin = sin 30 ev, sin = sin 60
= ev,  = 30 [L †_‡K A = 30]
cosA  sinA 31 ev,  = 60
cosA + sinA  cosA + sinA 3+1 3+1  =A
ev, cosA + sinA + cosA  sinA = ev,  = 2  30
3+1+ 31
  = 2A [ÔKÕ †_‡K]
2sinA 2
ev, 2cosA =   = 2A A_ev  = A (†`Lv‡bv n‡jv)
2 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  399
œ 2
cÖk- A

A
(x+y) 2
1
(x+y) 2
1 (xy)

(xy) B C

B C ÔKÕ †_‡K cÖvß BC = 3


K. BC Gi gvb wbY©q Ki| 2 GLb, ABC n‡Z,
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, tan (x + y) =
3
sinA 1  cosA 1
1  cosA
+
sinA
= 2 cosecA. 4 ev, tan (x + y) = tan60
M. x, y Gi gvb wbY©q Ki| 4  x + y = 60 .......................... (i)
Avevi, ABC n‡Z,
 2bs cª‡kœi mgvavb  1
K. tan (x  y) =
3
A
ev, tan (x  y) = tan30
ev, x  y = 30 ........................ (ii)
2
1
GLb, x + y = 60
x  y = 30
2x = 90 [†hvM K‡i]
B C x Gi gvb (i) bs G ewm‡q,
GLv‡b, AB = 1, AC = 2 45 + y = 60
ABC = 90 ev, y = 60  45
 AB2 + BC2 = AC2  y = 15
ev, BC2 = AC2  AB2 = 22  12 = 4  1 = 3 wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
 BC = 3 (Ans.)
cÖkœ-3 
BC
L. GLv‡b, sinA = AC A P

3
 sinA =

xy
2 4
1
AB 1 2 3
Avevi, cosA = AC = 2
AC 2  x+y
cosecA = = B 3 C Q 2 R
BC 3
sinA 1  cosA K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
evgcÿ = 1  cosA + sinA cosec2  sec2 1
L. cÖgvY Ki †h, cosec2 + sec2 = 4 cosec2  sin. 4
3 1 3 1
1 M. x I y Gi gvb wbY©q Ki| 4
2 2 2 2
=
1
1
+
3
=
1
+
3  3bs cª‡kœi mgvavb 
2 2
2 2 K.
3 2 1 2 1 A
=  +  = 3+
2 1 2 3 3
3+1 4
= = 1
3 3
Wvbcÿ = 2 cosecA

2 4
=2 = B 3 C
3 3 cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû AB = 1,
sinA 1  cosA mwbœwnZ evû BC = 3, ACB = 
 + = 2 cosecA (cÖgvwYZ)
1  cosA sinA
GLv‡b, B = GK mg‡KvY|
M.  AwZfzR, AC = AB2 + BC2 = 12 + ( 32)
= 1+3= 4=2
mwbœwnZ evû 3
 cos =
AwZfzR = 2 (Ans.)
L. ÔKÕ Gi wPÎ n‡Z cvB,
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  400
AwZfzR 2  y = 15
cosec = j¤^ = 1 = 2 wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
1
 sin = cÖkœ-4 
2
AwZfzR 2 A
sec =
mwbœwnZ evû = 3
cosec2  sec2
evgcÿ = cosec2 + sec2
r
22   
2 2 

 3
= [gvb ewm‡q] B C
22 +  
2 2
 3 wP‡Î AC = 5cm, BC = 4cm Ges e¨vmva© r = 1cm
4 12  4 8 DÏxc‡Ki Av‡jv‡K wb‡Pi cÖkœ¸wji DËi `vI :
4
3 3 3 8 3 1
= = = = 
4 12 + 4 16 3 16 2
= K. cotC Gi gvb wbY©q Ki| 2
4+ 1 + sinA cosA
3 3 3
L. cÖgvY Ki †h, =
1  sinA 1  sinA
4
1
Wvbcÿ = 4 cosec2  sin M. DÏxc‡K DwjøwLZ e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj wbY©q
1
=  (2)2 
1
[gvb ewm‡q] Ki| 4
4 2
1 1 1 1
 4bs cª‡kœi mgvavb 
= 4 =1 =
4 2 2 2 K. GLv‡b, AC = 5cm, BC = 4cm
cosec   sec  1
2 2
Avgiv Rvwb, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
 = cosec2  sin (cÖgvwYZ)
cosec2 + sec2 4 AC2 = AB2 + BC2 A
M. cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, ev, 52 = AB2 + 42
PQ = 2 3, QR = 2 Ges PR = 4 ev, 52  42 = AB2
PRQ = x + y ev, AB = 25  16 

Ges RPQ = x  y ev, AB = 9


B C
PQ  AB = 3
GLb, tan PRQ = QR BC 4
 cotC = = (Ans.)
2 3 AB 3
ev, tan (x + y) = 2 L. GLv‡b, AC = 5cm
ev, tan (x + y) = 3 BC = 4cm A
AB = 3cm [ÔKÕ †_‡K
ev, tan (x + y) = tan60
cÖvß]
 x + y = 60 ................. (i) BC 4
RQ  sinA = = 

Avevi, tan RPQ = PQ AC 5


AB 3 B C
2 cosA = =
ev, tan (x  y) = AC 5
2 3 1 + sinA
1 evgcÿ = 1  sinA
ev, tan (x  y) = =
3 4 9
1+
ev, tan (x  y) = tan30 =
5
=
5
=
9 5
 = 9=3
4 1 5 1
 x  y = 30 ................. (ii) 1
5 5
mgxKiY (i) I (ii) bs †hvM K‡i cvB, cosA
2x = 90 Wvbcÿ = 1  sinA
90 3 3
ev, x=
2 5 5 3 5
= = =  =3
 x = 45 4 1 5 1
1
mgxKiY (i) bs †_‡K (ii) bs we‡qvM K‡i cvB, 5 5
1 + sinA cosA
2y = 30  =
1  sinA 1  sinA
(cÖgvwYZ)
30
ev, y=
2 M. GLv‡b, †`Iqv Av‡Q, AC = 5cm, BC = 4cm
AB = 3cm [ÔKÕ †_‡K cÖvß]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  401
1 = 3.1416  (1)2 cm2
Avgiv Rvwb, ABC Gi †ÿÎdj = 2  f‚wg  D”PZv = 3.1416 cm2
1
= 2  BC  AB  e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj = ABC Gi †ÿÎdj = e„‡Ëi †ÿÎdj
= (6  3.1416) cm2
= 2.8584 cm2 (Ans.)
= (12  4  3) cm2 = 6
cm2
Avevi, e„‡Ëi †ÿÎdj = πr2

A byk xj b g ~j K K v‡R i A v‡j v‡K m„R b kxj cÖk œ I mg vavb


5 5 4 54 1
œ 5  sec(90  ) = 3
cÖk- =  =
3 3 3
= = Wvbcÿ
3
K. cosec = KZ? 2 1
A_©vr, cosec  cot = 3 (†`Lv‡bv n‡jv)
1
L. †`LvI †h, cosec  cot = 3 4 M. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec = 3
5
M. sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4 1 5
ev, sin = 3
 5bs cª‡kœi mgvavb 
3
5  sin =
K. †`Iqv Av‡Q, sec(90  ) = 3 5
4
5 ÔLÕ n‡Z cvB, cot = 3
ev, cosec = 3 (Ans.)
cos 4
5 ev, sin = 3
L. ÔKÕ †_‡K cvB, cosec = 3
4 4 3 4
Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2  1 ev, cos = 3  sin = 3  5 = 5
3 4
(5)  1
2
ev, cot2 = 3  sin + cos = + [cos I sin Gi gvb ewm‡q]
5 5
25 3+4 7
ev, cot2 = 9  1 = =
5 5
7
25  9 16 4 wb‡Y©q sin + cos = 5
ev, cot2 = 9
=
9
 cot =
3
evgcÿ = cosec  cot

AwZwi³ m„R bkxj cÖkœ I mgvavb


œ 6  wb‡Pi wP‡Î `yBwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri mgb¦‡q GKwU mgevû K. evgc¶ = cos230 – sin230
cÖk-
wÎfz‡Ri m„wó †`Lv‡bv n‡jv, hvi mvnv‡h¨ 30 Ges 60 †Kv‡Yi
=  –
2
3 1 2
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi cÖK…Z gvb R¨vwgwZK c×wZ‡Z wbY©q Kiv 2 2 ()
hvq| 3 1 3–1 2 1
= – = = =
4 4 4 4 2
1
Wvbc¶ = cos60 = 2
A_©vr, cos230– sin230 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv)
2tan
L. evgc¶ = 1 + tan2
1
2
2tan30 3 1
=
sec2
= [ †h‡nZz tan30 = ]
K. †`LvI †h, cos230 – sin230 = cos60 2 (sec30)2 3
2
2tan
L. hw`  = 30 nq Z‡e †`LvI †h, 1 + tan2 = cos 3 2
= [†h‡nZz sec30 = ]
cos2 + sin2sin 4  
2 2 3
M. tan60 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 4  3
 6bs cª‡kœi mgvavb  =
2 3
 =
3. 3
=
3
3 4 2 3 2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  402
Wvbc¶ = cos  cos2 + sin2  sin sin2 + cos2 = 1| 4
= cos30 cos2  30 + sin2. 30 sin30 M. sin30 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 4
= cos30 cos60 + sin60  sin30
 7bs cª‡kœi mgvavb 
3 1 3 1 3 3 2 3 3
= . +  = + = =
2 2 2 2 4 4 4 2 K. †`Iqv Av‡Q,  = 30
2tan
A_©vr 1 + tan2 = cos cos2 + sin2  sin (†`Lv‡bv n‡jv) myZivs cÖ`Ë ivwk = 4cos3 – 3cos
3
= 4(cos30) – 3cos30
M.
=4  –3
3
3 3
2 2
3 3 3 3 1 1
=4
8

2
=3 3 –
2 2
=0( )
 wb‡Y©q 4cos  – 3cos Gi gvb 0|
3

L. g‡b Kwi,  =  XOA GKwU m~²‡KvY|


PM  OX
myZivs POM
g‡b Kwi, XOZ = 30 Ges OZ evû‡Z P GKwU we›`y| P A
AwZfyR
PM  OX Uvwb Ges PM †K Q ch©šÍ ewa©Z Kwi †hb, MQ
= PM nq| O, Q †hvM Kwi|
OPM Gi POM + OPM + PMO = 180 
O M X
ev, OPM = 180 – 90 – 30 mg‡KvYx wÎfz‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
 OPM = 60 (AwZfzR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2
GLb, OPM Ges OQM -G GLb, OPM G,
PM = QM [A¼b Abymv‡i] AwZfzR = OP, j¤^ = PM Ges f‚wg = OM
OM mvaviY evû  OP = PM + OM
2 2 2

Ges AšÍfz©³ PMO = QMO [ DfqB 90 Gi mgvb ] 2


OP PM OM
2 2
ev, 2= 2+ 2 [Dfqc¶‡K OP Øviv fvM K‡i]
2
OPM  OQM OP OP OP
myZivs QOM = OPM = 30 PM
2
OM
2

OQM = OPM =60


ev, 1=
OP( ) ( )
+
OP
Ges PM = QM j¤^ f~wg 
ev, 1 = (sin)2 + (cos)2  sin = Ges cos =
A_©vr OPQ Gi, OPQ = OQP = POQ = 60  AwZfyR AwZfyR
 OPQ GKwU mgevû wÎfzR| ev, 1 = sin2 + cos2
myZivs OP = PQ = OQ sin2 + cos2 = 1 [cÖgvwYZ]
1 1 1 M.
awi, OP = 2a  PM = 2 PQ = 2 OP = 2 2a = a
mg‡KvYx OPM -Gi, AwZfzR = OP
2 2 2
 OP = PM + OM [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
2 2 2
ev, 4a = a + OM
2 2
ev, OM = 3a
 OM = 3a
AZGe, mg‡KvYx OPM-Gi OPM = 60 we‡ePbv Ki‡j, g‡b Kwi, XOZ = 30 Ges OZ evû‡Z P GKwU we›`y| PM
j¤^, OM = 3a [ we‡eP¨ †Kv‡Yi wecixZ evû]  OX Uvwb Ges PM †K Q ch©šÍ ewa©Z Kwi †hb, MQ =
f‚wg, PM = a Ges AwZfzR, OP = 2a PM nq| O, Q †hvM Kwi|
OM 3a GLb OPM Ges OQM G
Kv‡RB, tan60 = PM = a = 3
PM = QM [A¼b Abymv‡i]
cÖk-œ 7  w·KvYwgwZ‡Z wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv ¸i“Z¡c~Y© f‚wgKv cvjb OM mvaviY evû
K‡i| wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i  †Kv‡Yi QqwU Ges AšÍfz©³ PMO = AšÍfz©³ QMO
w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Ges AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© [DfqB 90 Gi mgvb]
cÖwZcv`b Kiv hvq|  OPM  OQM
myZivs QOM = POM = 30
K.  = 30 n‡j 4cos3 – 3cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
OQM = OPM = 60 Ges PM = QM
L. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h,
A_©vr OPQ Gi, OPQ = OQP = POQ = 60
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  403
 OPQ GKwU mgevû wÎfzR| L. ÔKÕ †_‡K cvB,  = 60
myZivs OP = PQ = OQ evgcÿ = cos = cos60 = 2
1
awi, OP = 2a
1 1 1 Wvbcÿ = Error!
 PM = 2 PQ = 2 OP = 2 2a = a
= Error!
mg‡KvYx OPM -Gi, AwZfzR = OP| 1 tan2 30
=
 OP = PM + OM [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
2 2 2
1 + tan230
ev, 4a = a + OM
2 2 2 = Error! = Error! = Error! = Error! =
ev, OM2 = 3a2 2 3 1
 =
 OM = 3a 3 4 2
AZGe, mg‡KvYx OPM-Gi POM = 30 we‡ePbv Ki‡j, A_©vr cos = Error! [†`Lv‡bv n‡jv]

j¤^ PM = a [ we‡eP¨ †Kv‡Yi wecixZ evû] M. GLb, A = 2
f‚wg, OM = 3 a Ges AwZfzR, OP = 2a 60
PM a 1 =
 sin30 = OP = 2a = 2 (Ans.) 2
= 30
œ 8  cosec = 2cot
cÖk- evgcÿ = cos3A = cos(3  30)
K.  Gi gvb wbY©q Ki|[0 <  < 90] 2 = cos90
L. †`LvI †h, cos = Error! 4 =0

Wvbcÿ = 4cos3A 3cosA
M. cÖgvY Ki †h, cos3A = 4cos3A  3cosA †hLv‡b A = 2 4 = 4cos330  3cos30

= 4   3 
3 3
 8bs cª‡kœi mgvavb  2 2
3

K. †`Iqv Av‡Q, cosec = 2cot 3 3 3 3 3 3 3 3


=4  = 2  2 =0
1 cos 8 2
ev, sin = 2 sin A_©vr cos3A = 4cos A 3cosA (cÖgvwYZ)
3

ev, 1 = 2cos
1
ev, cos = 2 ev, cos = cos60   = 60

wbe©vwPZ m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


œ 9  2cos (A + B) = 1 = 2sin(A  B)
cÖk- 90
ev, A = 2  A = 45
K. DcwiD³ DÏxcKwU‡K A + B I A  B Gi `yBwU
mgxKiY AvKv‡i cÖKvk Ki| 2 (i) †_‡K (ii) bs we‡qvM K‡i cvB,
2B = 30
L. A I B Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, 30
sin2A =
2tanA
4 ev, B = 2  B = 15
1 + tan2A
1  A = 45 I B = 15 (Ans.)
M. gvb wbY©q Ki : 3cot2(B + 45)  4 cosec2(B + 2tanA
GLb sin2A = 1 + tan2A †`Lv‡bvi Rb¨ A = 45 Gi gvb
15) + 5sin2(B + 30)  4cos2(B + 45) 4 e¨envi K‡i cvB,
 9bs cª‡kœi mgvavb  evgcÿ = sin2A = sin2  45 = sin90 = 1
K. †`Iqv Av‡Q, 2cos(A + B) = 1 = 2sin(A  B) 2tanA 2tan45
Wvbcÿ = 1 + tan2A = 1 + tan245
 2cos(A + B) = 1
1 2.1 2 2
ev, cos(A + B) = 2 = =
1 + (1)2 1 + 1 2
= =1
2tanA
ev, cos(A + B) = cos60 A_©vr sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
 A + B = 60 (i)
Avevi, 2sin(A  B) = 1 M. ÔLÕ †_‡K cvB B = 15 e¨envi K‡i,
1
1 3cot2(15 + 45)  cosec2(15 + 15)
ev, sin(A  B) = 2 4
+ 5sin2(15 + 30)  4cos2(15 + 45)
ev, sin(A  B) = sin30 1
 A  B = 30 (ii) = 3cot260  cosec230 + 5sin245  4cos260
4
L. mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
2A = 90
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  404

= 3   4(2) + 5 1   4 12
1 2 1 2 2 2

 3  2 ()
1 1 1 1 5 5 1
= 3  4 + 5  4 = 1  1 +  1 =  1 2
3 4 2 4 2 2
52 3 
= = (Ans)
2 2
K. tan  Gi gvb wbY©q Ki| 2
 sinA 31
œ 10  cosA
cÖk- cosA + sinA
= L. sin ( + ) = sin  cos  + cos  sin  m¤úK©wUi
3+1
mZ¨Zv hvPvB Ki| 4
K. A Gi gvb †ei Ki| 2
M. 3 cos  + sin  = 2 Gi mgvavb K‡i †`LvI †h,
L. cos2sin2 = 25cos Gi mgvavb K‡i †`LvI
 =  4
†h,  = 2A †hLv‡b  m~²‡KvY| 4
2tanA  11bs cª‡kœi mgvavb 
M. †`LvI †h, tan = 1  tan2A 4
K. awi, BC = 1, AC = 2
 10bs cª‡kœi mgvavb  Zvn‡j, AB = AC2  BC2 A  B

cosA  sinA 31 = 22  12 = 4  1 = 3 1


K. †`Iqv Av‡Q, cosA + sinA = BC 1
2
3+1 
 tan  = =
AB 3
cosA  sinA + cosA + sinA 31+ 3+1 C
ev, cosA  sinA  cosA  sinA
= 1
31 31 L. ÔKÕ †_‡K cÖvB, tan  =
3
[ †hvRb  we‡qvRb K‡i ]
ev, tan  = tan 30   = 30
2cosA 2 3
ev, 2sinA = 2 3
Avevi, sin  = 2 = sin 60   = 60
ev, cotA = 3 GLb, evgcÿ = sin ( + )
ev, cotA = cot30 = sin (30 + 60) = sin 90 = 1
 A = 30 Wvbcÿ = sin  cos  + cos  sin 
L. cos2  sin2 = 2  5cos = sin 30 cos 60 + cos 30 sin 60
ev, cos2  (1  cos2) + 5cos  2 = 0 1 1 3 3
=  + 
ev, 2cos2 + 5cos  3 = 0 2 2 2 2
2
ev, 2cos2 + 6cos  cos  3 = 0 1 ( 3) 1 3 1 + 3 4
= + = + = = =1
ev, 2cos(cos + 3)  1(cos + 3) = 0 4 4 4 4 4 4
ev, (cos + 3) (2cos  1) = 0 A_©vr sin( + ) = sin  cos + cos  sin
nq, cos + 3 = 0 A_ev, 2cos  1 = 0 mZ¨Zv hvPvB Kiv n‡jv|
ev, cos = 3 ev, 2cos = 1 M. 3 cos  + sin2  = 2
1 ev, 3 cos  = 2  sin 
wKš‘ cos   3 ev, cos = 2 ev, ( 3 cos )2 = (2  sin )2
KviY, 1  cos  1 ev, cos = cos60 ev, 3 cos2  = 4  4 sin  + sin2 
  = 60 ev, 3(1  sin2)  sin2  + 4 sin   4 = 0
ÔKÕ †_‡K cvB, A = 30 ev, 3  3sin2   sin2  + 4 sin   4 = 0
  = 60 = 2  30 = 2A (†`Lv‡bv n‡jv) ev,  4sin2  + 4 sin   1 = 0
M. evgcÿ = tan ev, 4 sin2   4 sin  + 1 = 0
ev, (2 sin )2  22sin  1 + 12 = 0
= tan60 [ÔLÕ †_‡K cvB]
ev, (2 sin   1)2 = 0
= 3 ev, 2 sin   1 = 0
2tanA 2tan30 ev, 2 sin  = 1
Wvbcÿ = 1  tan2A = 1  tan230 [ÔKÕ †_‡K cvB]
1
1 2 2 ev, sin  = 2
2.
=
3
=
3
=
3 2 3
=  = 3
ev, sin  = sin 30
1  1 ev,  = 30  = [ = 30] (†`Lv‡bv n‡jv)
1 2 1 2 3 2
 3 3 3
2tanA
cÖkœ-12  cos2  sin2 = 2  5 cos 
A_©vr tan = 1  tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) K.  = 30 n‡j, DÏxc‡Ki evgc‡ÿi gvb wbY©q Ki| 2
L. DÏxcKwU mZ¨ n‡j  Gi gvb wbY©q Ki| 4
œ 11 
cÖk- M. DÏxcK  = x n‡j R¨vwZwgK Dcv‡q tan x Gi gvb
wbY©q Ki| 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  405
 12bs cª‡kœi mgvavb  ev, cos (A  B) =
3
=
3
K.  = 30 n‡j, evgcÿ = cos2 30  sin2 30 6 3. 2
1
ev,
=
3 cos (A  B) =
(12) = 43  14 = 24 = 21
2 2

2 2
L. cos2  sin2 = 2  5 cos  ev, cos (A  B) = cos45 A  B = 45 (Ans.)

ev, cos2   (1  cos2 ) = 2  5 cos  L. †`Iqv Av‡Q, 2 sin (A + B) = 3


ev, cos2   1 + cos2  = 2  5 cos  ev, sin (A + B) = 2
3
ev, 2 cos2  + 5 cos   1  2 = 0
ev, 2 cos2  + 5 cos   3 = 0 ev, sin (A + B) = sing 60
ev, 2 cos2  + 6 cos   cos   3 = 0 ev, A + B = 60..................... (i)
ÔKÕ n‡Z cvB, A  B = 45 ................. (ii)
ev, 2 cos  (cos  + 3)  1(cos  + 3) = 0
(i) bs I (ii) bs mgxKiY †hvM K‡i,
ev, (cos  + 3) (2 cos   1) = 0
A + B + A  B = 60 + 45
nq, cos  + 3 = 0 A_ev, 2 cos   1 = 0 1050
ev, cos = 3 wKš‘ Bnv ev, 2 cos   1 = 0 ev, 2A = 1050 ev, A = 2
1 1
MÖnY‡hvM¨ bq| ev, cos  = 2 ev, A = 52 2
1  cos  1 ev, cos  = cos 60 mgxKiY (i) I (ii) we‡qvM K‡i,
  = 60 A + B  A + B = 60  45
wb‡Y©q  = 60 ev, 2B = 15
15 1
M. GLv‡b,  = x ev, B = 2 B = 7 2
  = 60 1 1
 tan x = tan 60  wb‡Y©q gvb A = 52 Ges B = 7 (Ans.)
2 2
p
1 1
M. ÔLÕ †_‡K cvB, A = 52 2 Ges B = 7 2
2a
1
a 3 †`Iqv Av‡Q,  = 2 (A + B)
1 1 1
60 60 = (52 + 7 )
O a x 2 2 2
N Q
1 150 15
g‡b Kwi, XOP = 60 Ges OX Gi Dci PN j¤^| OX =
2 2
+
2 
Gi Dci GKwU we›`y Q Ggbfv‡e †bIqv n‡jv †hb ON = 1 105 + 15
2 
=
NQ nq| PQ †hvM Kwi| Zvn‡j, GwU ¯úó †h, OPN Ges 2
1 120 1
PQN mg‡KvYx wÎfzRØq me©‡Zvfv‡e mgvb e‡j PON = =  =  60 = 30
2 2 2
PQN = 60; myZivs, OPQ GKwU mgevû wÎfzR Ges Gi evgcÿ = cos3 = cos (3  30) = cos 90 = 0
OP evû = OQ evû| Wvbcÿ = 4cos3  3cos 30
GLb hw` ON = a aiv nq, Z‡e OP = OQ = 2ON = 2a Ges = 4cos3(30)  3cos30
3
OP2  ON2 = 4a2  a2 = a 3
= 4 
PN = 3 3
3
PN a 3 2 2
tan 60 = = = 3
ON a 3 3 3 3 3 3 3 3
=4  = 
wb‡Y©q gvb 3 8 2 2 2
 cos3 = 4cos3  3cos (cÖgvwYZ)
œ 13  6 cos (A B) = 3 = 2sin(A + B) Ges A. B
cÖk-
m~²‡KvY| 1x
cÖkœ-14  sin 1 + x
K. A  B Gi gvb KZ? 2
K. cos Gi gvb †ei Ki| 2
L. A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
sec + tan 1 + 1 x2
1
M.  = (A + B) n‡j cÖgvY Ki †h cos3 = 4cos3 L. cÖ gvY Ki †h, sec tan
= x 4
2
 3cos 4 2tan2 1 tan2
M. 1 + tan2 Ges 1 + tan2 Gi gvb wbY©q K‡i
 13bs cª‡kœi mgvavb  Zv‡`i †hvMdj †ei Ki| 4
K. †`Iqv Av‡Q, 6 cos (A B) = 3  14bs cª‡kœi mgvavb 
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  406
1x 1x 2x 1 + x
K. †`Iqv Av‡Q, sin = 1
1+x 2 2x 3x  1
= = =
1x 1x 2x + 1  x x+1
ev, sin2 =
1+x
1+
2x 2x
1 x 2tan2 1  tan2 2 2x + 3x 1 1 + x
ev, 1cos2 =  + = = = 1 (Ans.)
1+x 1 + tan  1 + tan2
2 1+x 1+x
1x cÖkœ-15 
ev, cos2 = 1 
1+x P
1 + x 1+x
ev, cos2 =
1+x
2x 2x a+b
ev, cos2 =
1+x
 cos =  1+x
(Ans.) 1

1x ab
L. sin = 1+x Q 3 R
2x
ÔKÕ †_‡K cvB, cos = 1+x
[abvZ¥K gvb w`‡q] K. wPÎ †_‡K PR Gi gvb wbY©q Ki| 2
1 2x L. tan P Ges tan R Gi gvb wbY©q Ki Ges tanP 
 sec = cos = 1+x tanR = KZ? 4
sin M. a I b Gi gvb wbY©q Ki| 4
Ges tan = cos  15bs cª‡kœi mgvavb 
= Error! = Error! K. wPÎ †_‡K, PR = PQ2 + QR2 P

1 x 1+x 1x = 12 + (3)2


=  = a+b
1+x 2x 2x = 1+3 1
sec + tan = 4 ab
GLb, evgcÿ = sec  tan = 2 (Ans.) Q 3 R

= Error! QR 3
L. ÔKÕ Gi wPÎ †_‡K cvB, tan P = =
= Error! PQ 1
 tanP = 3 (Ans.)
1 + x + 1 x
= PQ
Avevi, tanR = QR =
1
1 + x  1 x (Ans.)
3
( 1+x+ 1  x)2 1 3 1 2 2 3
=  tanP  tanR = 3  = = = (Ans.)
( 1+x 1 x) ( 1 + x + 1 x) 3 3 3 3
1 + x + 1  x + 2 (1 + x) (1 x) M. ÔLÕ †_‡K cÖvB, tanP = 3
= 1+x1+x ev, tan (a + b) = tan60 [wPÎ †_‡K]
2(1 + 1 x2) a + b = 60 ..................... (i)
= 1
2x Ges tanR =
3
1+ 1  x2
= x = Wvbcÿ ev, tanR = tan30
sec + tan 1+ 1  x2
ev, tan(a b) tan30
 sec  tan = x (cÖgvwYZ)  (a  b) = 30................................. (ii)
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
1 x
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tan = a + b = 60
2x a  b = 30
2tam2 2a = 90
 = Error!
1 + tan2 ev, a = 45
= Error!= Error! = 2. Error! a Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
1 tan2 45 + b = 60
Ges 1 + tan2 = Error!
ev, b = 60  45  b = 15
wb‡Y©q gvb, a = 45 Ges b = 15 (Ans.)

m„R bkxj cÖk œe¨vsK DËimn


œ 16  2cos2 = 3(1  sin) Ges  m~²‡KvY|
cÖk- L.  Gi gvb wbY©q Ki| 4
K. mgxKiYwU‡K sin Gi gva¨‡g cÖKvk Ki| 2 M.  =  + 30 n‡j cÖgvY Ki †h,
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  407
1  sin L. (i) I (ii) bs n‡Z A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
(sec + tan) = 1 4
1 + sin M. (L) n‡Z cÖvß A I B Gi gvb e¨envi K‡i †`LvI †h, (i) I
DËi : K. 2sin2  3sin + 1 = 0; L. 30 (ii) mZ¨| 4
DËi : K. 3; L. A = 45, B = 15
œ 17  2 cos(A  B) = 1, 2sin (A + B) = 3 Ges A, B
cÖk-
m~²‡KvY| cÖkœ-22  wP‡Î ACB mv‡c‡ÿ mg‡KvYx wÎfzRwU  †Kv‡Yi
K. A  B Gi gvb wbY©q Ki| 2 wewfbœ w·KvYwgwZK AbycvZ: AB, AB, AC, BC
BC AC BC AC
L. A I B Gi gvb †ei Ki| 4
A
M. A I B Gi gvb e¨envi K‡i †`LvI †h,
cotA + tanB
cotB + tanA
= cotAtanB 4
1 1
DËi : K. 45; L. 52 2 ; 7 2   B
C
K. AB = 1 Ges 3 n‡j, AC Gi ˆ`N©¨ I  Gi gvb
BC =
œ 18  3 sin(A + B) = 3 Ges 2 3 sec(A  B) = 4 
cÖk-
K. (A + B) Ges (A  B) Gi gvb wbY©q Ki| 2 wbY©q Ki| 2
AB AC 2 1 + sin
L. A, B Gi gvb †ei K‡i †`LvI †h,
2sinA cosB = sin(A + B) + sin(A  B) 4
( )
L. †`LvI †h, BC + BC = 1  sin 4
AB BC
tanA + cotB tanA  cotB M. mgvavb Ki : AC + AC = 2 †hLv‡b, 0    90 4
M. tanAcotB  cotAtanB Gi gvb wb‡Y©q Ki| 4
DËi: K. 2 Ges 30; M. 45
2
DËi : K. 90, 30; L. 60, 30; M. 1x
3
cÖkœ-23  sin = 1+x
œ 19 
cÖk- K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
C
1  tan2A

L. 1 + tan2 A
Gi gvb wbY©q Ki| 4
2 sec + tan 1+ 1  x2
1 M. cÖgvY Ki †h, sec  tan = x
 4
2x 3x  1
 DËi: K. 1+x
; L. x + 1 .
A B
K. AB evûi ˆ`N©¨ †ei Ki| 2 cÖkœ-24  3 tan (AB) = 1, 3 tan(A + B) = 3 Ges
L. (tantan + sincos) Gi gvb wbY©q| 4 cosec.cot = 2 3 (†hLv‡b  m~²‡KvY|)
M.  I  Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, K. A + B Gi gvb wbY©q Ki| 2

1

3tan (  15 ) + sec ( + 15 ) = 
2
3
4 L. A I B m~ ² ‡KvY n‡j A I B Gi gvb wbY© q Ki| 4
4 2
M.  Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, cosec2  cot2 = 1 4
3
DËi : K. 1 L. 2; M. 45, 45 DËi : K. A + B = 60; L. A = 45, B = 15
œ 20  cos(A + B) = x, sin(A  B) = y `yBwU w·KvYwgwZK cÖkœ-25  cot (A + B) = 1 Ges cot (A  B) = 3
cÖk-
mgxKiY| K. (A + B) I (A  B) Gi gvb wbY©q Ki| 2
3 1 L. A I B =  n‡j, †`LvI †h, cos2cos + sin2.sin =
K. x = 2 Ges y = 2 n‡j, A + B I A  B Gi gvb KZ? 2 1
cos Ges sin2c + 3 cos 4c = 0 †hLv‡b, c = A  7 4
2
L. A I B Gi gvb †ei K‡i †`LvI †h, sin3A = cosB 4
M. 3tan2  5secD + 1 = 0 n‡j 3A + 2B + D Gi gvb wbY©q
M. 3x = 0 Ges 2y = 2 n‡j A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
Ki| GLv‡b D m~²‡KvY 4
DËi : K. A + B = 30, A  B = 30 M. A = 675, B = 225 1
DËi : K. A + B = 45, A  B = 30; M. 187 2
œ 21  (i) 3 tan(A  B) = 1
cÖk-
(ii) 3 tan(A + B) = 3
K. A = 75 Ges B = 15 n‡j tan(A  B) Gi gvb wbY©q Ki| 2

Aa¨vq mgwš^Z m„R bkxj cÖkœ I mgvavb


œ 26  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C mg‡KvY, tan B = 3.
cÖk-
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  408
K. AB Gi gvb KZ? 2 1 1 2
cwigvY †ei Ki Ges †`LvI †h, sinA + sinC = 3 (3 + 3) 4
cot A + tan B
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, cot B + tan A = cot A.
 27bs cª‡kœi mgvavb 
tan B. 4 AB b
M. B = p + q Ges A = p  q n‡j, p I q Gi gvb wbY©q K. ABC mg‡KvYx wÎfy‡R cotA = BC = a
Ki| 4  AB = b, BC = a
A
 26bs cª‡kœi mgvavb 
K DÏxcK Abymv‡i, ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C = GK mg‡KvY b

Ges tanB = 3 A
GLb, wc_v‡Mviv‡mi m~Î cÖ‡qvM K‡i, B
a
C
3
AB2 =AC2 + 3C2 AwZfzR, AC = AB2
+ = + a2 GKK
BC2 b2
ev, AB2 = ( 3)2 + (1)2 B C wb‡Y©q AwZfzR a + b GKK
2 2
1
ev, AB = 3 + 1 L. ABC mg‡KvYx wÎfzR e‡j Avgiv cvB,
ev, AB = 4 wecixZ evû a
sinA =
AwZfzR = a2 + b2 GKK
 AB = 2 (Ans.)
mwbœwnZ evû a
L †`Iqv Av‡Q, tanB = 3 cosA =
AwZfzR = a2 + b2 GKK
ev, tanB = tan 60  B = 60 a b
Avgiv Rvwb, A + B + C = 180 a.  b. 2 2
asinA  bcosA a2 + b2 a +b
ev, A = 180 − B − C GLb, asinA + bcosA = a b
a. 2 2 + b. 2 2
ev, A = 180 − 60 − 90 a +b a +b
A = 30
2 2
a b
 2
1 a2 + b2 a + b2 a2  b2 a2 + b2 a2  b2
GLb, tanA = tan 30 = = = 2  2 = 2
3 a2 b2 a +b 2 a + b2 a + b2
2 2
+ 2 2
cotA = cot 30 = 3 a +b a +b
asinA  bcosA a2  b2
tanB = tan 60 = 3  asinA + bcosA = a2 + b2
1
cotB = cot 60 = M. a = 1 †m.wg., b = 3 †m.wg. n‡j ÔLÕ †_‡K cvB,
3 a
cotA + tanB sinA = 2
evgcÿ = cotB + tanA a + b2
1 1 1 1
3+ 3 2 3 3 = = = =
= = =2 3 =3 2
1 + ( 3) 2 1+3 4 2
1 1 2 2
+ ev, sinA = sin30
3 3 3
 A = 30
Wvbcÿ = cotA tanB = 3. 3 = 3 AB b
Avevi, sinC = AC = 2 2
 evgcÿ = Wvbcÿ (cÖgvwYZ) a +b
M L †_‡K cvB, B = 60 Ges A = 30 =
3
[gvb ewm‡q]
 p + q = 60 ................ (i) 1 + ( 3)2
2

p − q = 30 ............... (ii) 3 3 3


GLb, (i) + (ii) †_‡K cvB, = = =
1+3 4 2
2p = 90 3
ev, p = 45  sinC =
2
Avevi, (i) − (ii) †_‡K cvB, ev, sinC = sin60  C = 60
2q = 30 1 1 1 1
ev, q = 15 Avevi, sinA + sinC = 1 +
3
 p I q Gi gvb h_vµ‡g 45 I 15 (Ans.) 2 2
b 2 2 3+2
œ 27  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R, cotA = a
cÖk- =2+ =
3 3
K. wPÎ Gu‡K AwZfz‡Ri gvb †ei Ki| 2 2( 3 + 1) 2( 3 + 1) 3
asinA  bcosA = = 
L. asinA + bcosA
Gi gvb †ei Ki| 4 3 3 3
2
M. a = 1 †m.wg. Ges b = 3 †m.wg. n‡j A I C †Kv‡Yi = (3 + 3) (†`Lv‡bv n‡jv)
3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  409
œ 28 
cÖk- cÖkœ-29  2cos sin = sin2 + cos2 Ges 0    90
C K. tan + cot = KZ? 2
L. mgvavb Ki : tan + cot = 2 4
xy M. ÔLÕ Gi cÖvß  Gi gvb e¨envi Ki Ges x = 15
1 n‡j cªgvY Ki cot( + x) cosec2(  x) =
2cosec( + x) 4
x+y
B 1 A  29bs cª‡kœi mgvavb 
K. AC Gi gvb wbY©q Ki| 2 K. †`Iqv Av‡Q, 2cossin = sin2 + cos2
secA + tanC 2cos sin sin2 cos2
L. secC  tanA Gi gvb †ei Ki| 4 ev, cos sin = sincos + sincos
M. x Ges y Gi gvb †ei Ki| 4 sin
ev, 2 = cos + sin
cos
 28bs cª‡kœi mgvavb 
ev, 2 = tan + cot
K. ABC mg‡KvYx wÎfz‡R,  tan + cot = 2 (Ans.)
AC2 = AB2 + BC2 = 12 + 12 = 1 + 1 = 2 L. cÖ`Ë mgxKiY, tan + cot = 2
 AC = 2 GKK (Ans) 1
ev, tan + tan = 2
L. 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, AwZfzR 2 GKK, mwbœwnZ evû 1 GKK,
wecixZ evû 1 GKK tan2 + 1
ev, tan = 2
'C' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, AwZfzR 2 GKK, mwbœwnZ evû 1 GKK,
ev, tan2 + 1 = 2tan
wecixZ evû 1 GKK|
ev, tan2  2tan + 1 = 0
AwZfzR 2
AZGe, secA = mwbœwnZ evû = 1 = 2 ev, (tan  1)2 = 0
ev, tan = 1
wecixZ evû 1
Ges tanC = mwbœwnZ evû = 1 = 1 ev, tan = tan45   = 45
wb‡Y©q mgvavb,  = 45
AwZfzR 2
Ges secC = mwbœwnZ evû = 1 = 2 M. ÔLÕ †_‡K cÖvß  = 45
†`Iqv Av‡Q, x = 15
wecixZ evû 1
Ges tanA = mwbœwnZ evû = 1 = 1 cot( + x) cosec2(  x)
= cot(45 + 15){cosec(45  15)}2
secA + tanC
GLb, secC  tanA = cot60(cosec30)2
1 4
2 + 1 ( 2 + 1)( 2 + 1) ( 2 + 1)2 ( 2 + 1)2 = (2)2 = (i)
= = = = 3 3
2  1 ( 2  1)( 2 + 1) ( 2)2  12 2  1 Avevi, 2cosec( + x)
= ( 2 + 1)2 = 2 + 2 2 + 1 = 3 + 2 2 = 2cosec(45 + 15)
secA + tanC
wb‡Y©q secC  tanA = 3 + 2 2 = 2cosec60
2 4
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tanA = 1 = 2 = (ii)
3 3
ev, tanA = tan45 mgxKiY (i) I (ii) n‡Z cvB,
 A = 45
cot( + x) cosec2(  x) = 2cosec( + x) (cÖgvwYZ)
Ges tanC = 1
ev, tanC = tan45  C = 45 cÖkœ-30 
A
ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR n‡j,
cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, x + y = 45
x  y = 45
 3
[†hvM K‡i] 2x = 90
90 
x = 2 = 45 B C
1
AZGe, y = 45  x K. wPÎ n‡Z  †Kv‡Yi Rb¨ wecixZ evû I AwZfz‡Ri
= 45  45 = 0 AbycvZ Ges mwbœwnZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ †ei Ki| 2
AZGe, x = 45 Ges y = 0 (Ans) L. tan2  (1 + 3) tan + 3 = p n‡j p Gi gvb
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  410
wbY©q Ki| 4  31bs cª‡kœi mgvavb 
M. mgvavb Ki : tan2  (1 + 3) tan + 3 = p 4
K. ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C = GK mg‡KvY
 30bs cª‡kœi mgvavb 
 AB2 = AC2 + BC2
K. wP‡Î, ABC wÎfz‡R B = 90 ev, AB = 32 + 42 = 9 + 16 = 25 = 5
ABC mg‡KvYx wÎfz‡R f‚wg, BC = 1 Ges ACB =   AB = 5 GKK
A
L. GLb, 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 3 GKK, wecixZ evû 4
GKK, AwZfzR 5 GKK|
Ges 'B' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 4 GKK,
3
wecixZ evû 3 GKK Ges AwZfzR 5 GKK
wecixZ evû
B  C
GLb, tanB = mwbœwnZ evû
1
AwZfzR, AC = ( 3)2 + (1)2 = 3 + 1 = 4 = 2 ev, tanB = 43
AB 3 AwZfzR 5
 Gi wecixZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ, AC = 2 Ges cosecA = wecixZ evû = 4
3  cosecA + tanB
 sin =
2 5 3 8
BC 1 = + = =2
 Gi mwbœwnZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ, AC= 2 4 4 4
Ges cosecA  tanB
1
 cos = 5 3 53 2 1
2 =  = = =
4 4 4 4 2
3
cosecA + tanB 2 2
L. GLb, tan =
sin 2
= = 3 AZGe, wb‡Y©q cosecA  tanB = 1 = 2  1 = 4
cos 1
2 2
cÖ`Ë mgxKiY, tan2  (1 + 3) tan + 3 = p M. ÔLÕ †_‡K cvB, tanB = 4
3
ev, (tan)2  (1 + 3) tan + 3 = p
Avevi, tanB = sin2
ev, ( 3)2  (1 + 3) 3 + 3 = p
3
ev, 3  3  3 + 3=p ev, 4 = sin2
p=0 3
AZGe, p Gi gvb 0 (Ans.) ev, 2 = sin [eM©g~j K‡i]
M. GLb, tan2  (1 + 3) tan + 3 = p ev, sin = sin60
ev, tan2  (1 + 3) tan + 3 = 0 [ÔLÕ n‡Z p = 0]   = 60
ev, tan2  tan  3 tan + 3 = 0 2tan 2tan60
GLb, 1 + tan2 = 1 + tan260
ev, tan(tan  1)  3 (tan  1) = 0
ev, (tan  1) (tan  3) = 0 =
2. 3
=
2 3
nq tan  1 = 0 A_ev, tan  3 = 0 1 + ( 3)2 1 + 3
ev, tan = 1 ev, tan = 3 2 3 3
= = (Ans.)
ev, tan = tan45 ev, tan = tan60 4 2
  = 45   = 60
cÖkœ-32  AB = a, AC = a2 + b2 , c = 
wb‡Y©q mgvavb,  = 45 A_ev, 60
A
œ 31 
cÖk-
A
C B
K. tan Gi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 2
3 asin  bcos
L. tan Gi gvb e¨envi K‡i asin + bcos
Gi
C B gvb wbY©q Ki| 4
4
M. hw` tanA + sinA = m, tan A sinA = n nq, Z‡e
K. AB Gi gvb KZ? 2
cosecA + tanB cÖgvY Ki †h, m2  n2 = 4 mn 4
L. cosecA  tanB
Gi gvb wbY©q Ki| 4
2tan
 32bs cª‡kœi mgvavb 
M. tanB = sin2 n‡j, 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  411
K. ABC-G B = 90  33bs cª‡kœi mgvavb 
AC2 = AB2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi m~Î]
K. †`Iqv Av‡Q,
ev, BC2 = AC2  AB2 A
AB = 2 †m. wg.
A
ev, BC = AC  AB
2 2
a a2 + b2 BC = 1 †m. wg. 2 †m.wg.
= (a2 b2)2 
+ a2
B

C
 AC = AB2  BC2
b C C
= a2 + b2  a2 = 22 12 1 †m.wg.
= b2 = b = 3
AB a BC 1
 tan = = (Ans.)  tanA = = (Ans.)
BC b AC 3
L. ÔKÕ †_‡K cvB, tan = b
a L. ABC wÎfzR †_‡K,
AB 2
sin a cosecA = = =2
BC 1
ev, cos = b AB 2
Ges secA = AC =
asin a2 a 3
ev, bcos = b2 [Dfqcÿ‡K b Øviv ¸Y K‡i]
(2)2   
2 2
asin + bcos a2 + b2
ev, asin bcos = a2  b2 cosec2A  sec2A  3
 =
+ 
cosec2 A + sec2A 2
2 2
(2)
[ †hvRb-we‡qvRb K‡i]  3
asin  bcos a2  b2 4
 asin + bcos = a2 + b2 (Ans.) 4
3
=
M. Abykxjbxi 9.1 Gi D`vniY 8 †`L| [we. `ª. a I b Gi ¯’‡j 4+
4
h_vµ‡g m I n n‡e|] 3
12  4
œ 33  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C = 90, AB = 2 †m. wg. Ges
cÖk- 3 8 3 1
BC = 1 †m. wg. = =  = (Ans.)
12 + 4 3 16 2
K. AC Ges tanA Gi gvb wbY©q Ki| 2 3
1 1
cosec2A  sec2A
L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4 M. cotA = tanA = 1 = 3
3
secA + 1
M. cÖgvY Ki †h, secA 1
= cotA + cosecA 4 2
+1
secA + 1 3
evgcÿ = secA 1
=
2
3 1
= Error!= Error!
2 +( 3)2
=
(2)2  ( 3) 2
=2+ 3
Wvbcÿ = cotA + cosec A
= 3+2
=2+ 3
secA + 1
 = cotA + cosecA (cÖgvwYZ)
secA 1

You might also like