G Math Chapter 9 G2 53
G Math Chapter 9 G2 53
beg Aa¨vq
w·KvYwgwZK AbycvZ Bartholomaeus pitiscus
weL¨vZ w·KvYwgwZwe` ev‡_©v‡jvwgD wcwUmKvm (1561Ñ1613) me©cÖ_g
Trigonometric Ratios Bs‡iwR kã Trigonometry e¨envi K‡ib| wZwb weÁvbx †nwUKv‡mi
w·KvYwgwZK †Uwe‡ji DbœwZ mvab K‡ib|
A b yk xj b x 9 .1
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
w·KvYwgwZ : Ôw·KvY' kãwU Øviv wZbwU †KvY †evSvq Avi ÔwgwZÕ kãwUi A_© cwigvc †evSvq| Bs‡iwR‡Z w·KvYwgwZ‡K
Trigonometry ejv nq ÔTrigonÕ wMÖK kãwUi A_© wZbwU †KvY ev wÎfzR Ges ÒmetryÓ k‡ãi A_© cwigvc|
A_©vr, MwY‡Zi †h kvLvq wÎfzR msµvšÍ wewfbœ cwigvc m¤ú‡K© we‡klfv‡e Av‡jvPbv Kiv nq Zv‡K w·KvYwgwZ e‡j|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY : mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jv AwZfyR, f‚wg I DbœwZ bv‡g AwfwnZ nq| Avevi, mg‡KvYx
wÎfy‡Ri m~²‡KvY؇qi GKwUi mv‡c‡ÿ Ae¯’v‡bi †cÖwÿ‡ZI evû¸‡jvi bvgKiY Kiv nq| h_v :
K. ÔAwZfyRÕ, mg‡KvYx wÎfy‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi wecixZ evû
L. ÔwecixZ evûÕ, hv n‡jv cÖ`Ë †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû
M. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk|
P P
O N O N
PON †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû ON, wecixZ OPN †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû PN, wecixZ
evû PN evû ON
R¨vwgwZK wP‡Îi kxl©we›`y wPwýZ Kivi Rb¨ eo nv‡Zi eY© I evû wb‡`©k Ki‡Z †QvU nv‡Zi eY© e¨envi Kiv nq| †KvY wb‡`©‡ki
Rb¨ cÖvqkB wMÖK eY© e¨eüZ nq| wMÖK eY©gvjvi QqwU eûj e¨eüZ eY© n‡jv :
alpha beta gamma theta phi omega
(Avjdv) (weUv) (Mvgv) (w_Uv) (cvB) (I‡gMv)
cÖvPxb wMÖ‡mi weL¨vZ me MwYZwe`‡`i nvZ a‡iB R¨vwgwZ I w·KvYwgwZ‡Z wMÖK eY©¸‡jv e¨envi n‡q Avm‡Q|
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
wb‡gœv³fv‡e eY©bv Kiv nq :
AwZfyR
m~²‡Kv‡Yi `yBwU evû _v‡K Ges cÖ‡Z¨KwU evûi g‡a¨ AmsL¨ we›`y Kíbv Kiv nq| j¤^
cÖwZwU we›`y †_‡K Aci evûwUi Dci j¤^ Uvb‡j GK GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m„wó
nq| mg‡KvYx wÎfz‡Ri wecixZ evûwU‡K AwZfzR, wbw`©ó m~²‡KvYwUi wecixZ m~²‡KvY
evûwU‡K j¤^ Ges Aci GKwU evû‡K f‚wg ejv nq| f‚f‚wwgg
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPÎMZ e¨vL¨v :
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 361
g‡b Kwi, XOA GKwU m~²‡KvY| OA evû‡Z †h‡Kv‡bv GKwU we›`y P wbB| P P
A
†_‡K OX evû ch©šÍ PM j¤^ Uvwb| Zv‡Z mg‡KvYx wÎfzR POM MwVZ n‡jv| GB
∆POM Gi PM, OM I OP evû¸‡jvi †h QqwU AbycvZ cvIqv hvq Zv‡`i XOA
Gi w·KvYwgwZK AbycvZ ejv nq Ges Zv‡`i cÖ‡Z¨KwU‡K GK GKwU mywbw`©ó bv‡g AwZfyR
j¤^
bvgKiY Kiv nq|
O
f‚wg M x
XOA mv‡c‡¶ mg‡KvYx wÎfzR POM-Gi PM evû‡K j¤^, OM evû‡K f‚wg, OP evû‡K AwZfzR aiv nq| GLb, XOA =
ai‡j †Kv‡Yi †h QqwU w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Zv eY©bv Kiv n‡jv|
PM j¤^
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi mvBb (sine) ev ms‡¶‡c sin
OM f~wg
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi †KvmvBb (cosine) ev ms‡¶‡c cos
PM j¤^
=
OM f~wg
= †Kv‡Yi U¨vb‡R›U (tangent) ev ms‡¶‡c tan
OM f~wg
=
PM j¤^
= †Kv‡Yi †KvU¨vb‡R›U (cotangent) ev ms‡¶‡c cot
OP AwZfyR
OM
=
f~wg = †Kv‡Yi †m‡K›U (secant) ev ms‡¶‡c sec
OP AwZfyR
PM
=
j¤^ = †Kv‡Yi †Kv‡m‡K›U (cosecant) ev ms‡¶‡c cosec.
[`ªóe¨ : () †_Uv GKwU wMÖK A¶i, GLv‡b hv GKwU †Kv‡Yi cwigvc wb‡`©k K‡i]
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© :
g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY|
cv‡ki wPÎ mv‡c‡¶, msÁvbyhvqx, A
PM P
OP
sin
OP cosec =
PM
OM OP
cos sec =
OP OM
PM OM
tan = cot = x
OM PM O M
myZivs †`Lv hvq †h,
PM OP PM OM
1 sin cosec . =1 3 tancot =1
OP PM OM PM
1 1 1 1
sin Ges cosec tan Ges cot
cosec sin cot tan
OM OP PM
2 cossec =1
OP OM PM OP
4 tan = [je I ni‡K OP Øviv fvM K‡i]
OM OM
cos Ges sec
sec cos OP
sin cos
tan Ges GKBfv‡e, cot =
cos sin
w·KvYwgwZK A‡f`vewj wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †h m¤úK© cvIqv hvq Zv n‡jv :
1 sin2 + cos2 = 1 2. 1 + tan2 = sec2 3 1 + cot2 = cosec2
ev, sin2 = 1 – cos2 ev, sec2 – tan2 = 1 ev, cosec2 – cot2 = 1
ev, cos2 = 1 – sin2
sin Ges cos Gi g‡a¨ m¤úK© :
A_ev w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi, =XOA GKwU m~²‡KvY|
PM OX
myZivs, POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb,
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 362
GLb, ∆OPM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
OP = PM + OM
2 2 2
2 2 2
OP PM OM P A
ev, 2 = 2 + 2 [Dfqc¶‡K OP2 Øviv fvM K‡i]
OP OP OP
PM 2 OM 2
ev, 1 = OP + OP ( ) ( ) AwZfyR
ev, 1 = (sin) + (cos) 2 2
j¤^ f~wg O x
ev, 1 = sin + cos Sin AwZfyR Ges cos = AwZfyR]
2 2 M
3 A
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sinA =
4 ev, 2
AC = 169 144
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 3 Ges AwZfyR AC = 4 ev, 2
†m. wg.
AC = 25 13 †m. wg.
C
ev, AC = 25
5
TYPE 1 START AC = 5 B
12 †m. wg.
C
4 AC 5
3 sin = =
AB 13
BC 12
cos = =
AB 13
A 7 B
AC 5
Ges tan = BC = 12
AB = AC2 BC2
5 12 5
= 42 32 wb‡Y©q gvb 13, 13, 12
= 16 9 = 7 cÖkœ \ 5 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri B †KvYwU mg‡KvY|
3
AB 7 tanA = 3 n‡j, 3 sinA cosA = 4 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki|
cosA = =
AC 4 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
C
BC 3 AZGe, j¤^ = 3
tanA = = Ges f‚wg = 1
AB 7
2
AwZfyR = ( 3)2 + 12
1 7 3
cotA = = = 3+1
tanA 3
= 4
=2 A
1 4 1 B
secA = = 3
cosA 7 sinA =
2
1 4 1
cosecA = =
sinA 3
Ges cosA = 2 Add:Example 3 in HW
evgcÿ = 3 sinA cosA
cÖkœ \ 3 \ †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8, sinA I secA Gi gvb †ei Ki|
3 1
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8 = 3
2 2
[gvb ewm‡q]
8
cotA = 15 3
= = Wvbcÿ
4
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 15 myZivs
3
3 sinA cosA = evK¨wU mZ¨| TYPE
4 1
cÖgvY Ki (6 Ñ 20) :
END
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 364
1 1 = secA secA – tanA tanA
cÖkœ \ 6 \ (i) sec2A + cosec2A = 1 1 1
1 1
mgvavb : evgc¶ = sec2A + cosec2A [
secA =
cosA
Ges tanA = cotA ]
= sec2A – tan2A
1 1 = 1 + tan2A – tan2A
= +
TYPE 2 1 2 1 2 = 1 = Wvbc¶
( ) ( )
cos A sinA secA tanA
A_©vr cosA cotA = 1 [cÖgvwYZ]
START =
1
+
1
1 1 1 1
(iii) + =1
cos2A sin2A 1 + sin2A 1 + cosec2A
= cos2A + sin2A mgvavb :
=1 1 1
= Wvbc¶ [ sin2A + cos2A = 1] evgcÿ = 1 + sin2A + 1 + cosec2A
1 1 1 1
A_©vr, +
sec2A cosec2A
=1 [cÖgvwYZ] = +
1 + sin2A 1
1 1 1+
– sin2A
(ii) =1
cos2A cot2A 1 sin2A
1 1 = +
mgvavb : evgc¶ = cos2A – cot2A 1 + sin A 1 + sin2A
2
1 + sin2A
2 =
1 1 + sin2A TYPE 2 End
( ) ( )
1 2
= – cotA = 1 = Wvbcÿ
cosA
= sec2A – tan2A 1 1
A_©vr, 1 + sin2A + 1 + cosec2A = 1 [cÖgvwYZ]
[ cos1 A = sec A Ges cot1 A = tan A] cÖkœ
tanA cotA
\ 8 \ (i) 1 – cotA + 1 – tanA = secA cosecA + 1
= 1 + tan2 A – tan2A [ sec2A = 1 + tan2A]
=1 mgvavb :
= Wvbc¶ tanA cotA
evgc¶ = 1 – cotA + 1 – tanA
A_©vr, cos12A – cot12A = 1 [cÖgvwYZ]
sinA cosA
1 1
(iii) =1 cosA sinA
sin2A tan2A = +
mgvavb : cosA sinA
1– 1–
1 1 sinA cosA
evgcÿ = sin2A tan2A sinA cosA
1 1 1 cos2A cosA sinA
= +
= =
sin2A sin2A sin2A sin2A sinA – cosA cosA – sinA
cos2A sinA cosA
1 cos2A sinA cosA cosA
=
sin2A =
sinA
(
cosA sinA – cosA
+ )
sinA cosA – sinA
sin2A sin2A cos2A
= 2 [ 1 cos2A = sin2A] = +
sin A cosA (sinA – cosA) sinA(cosA – sinA)
= 1 = Wvbcÿ sin2A cos2A
1 1 = –
A_©vr, = 1 [cÖgvwYZ] cosA (sinA – cosA) sinA (sinA – cosA)
sin2A tan2A sin3A – cos3A
=
sinA cosA sinA.cosA (sinA – cosA)
cÖkœ \ 7 \ (i) cosecA + secA = 1 (sinA – cosA) (sin2A + sinA. cosA + cos2A)
=
sin A cos A sinA.cosA (sinA – cosA)
mgvavb : evgc¶ = cosec A + sec A
[ a3 – b3 = (a – b) (a2 + ab + b2) ]
sin A cos A 1 + sinA. cosA
= + =
1 1 sinA. cosA
sin A cos A
1 sinA. cosA
= sinA sinA + cosA cosA = +
sinA. cosA sinA. cosA
= sin2A + cos2A
= 1 = Wvbc¶ 1 1
sin A cos A
A_©vr, cosec A + see A = 1 [cÖgvwYZ]
( )( )
= cosA sinA + 1
= sec A cosec A + 1
(ii)
secA tanA
– =1
= Wvbc¶
cosA cotA tanA cotA
sec A tan A A_©vr, 1– cotA + 1– tanA = secA cosecA + 1 [cÖgvwYZ]
mgvavb : evgc¶ = cos A – cot A
1 1 1 1
= sec A – tanA (ii) +
1 + tan2A 1 + cot2A
=1
cos A cot A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 365
1
mgvavb : evgcÿ = 1 + tan2A + 1 + cot2A
1 mgvavb :
cosecA cosecA
1 1 evgc¶ = cosecA – 1 + cosecA + 1
= + cosecA (cosecA + 1) + cosecA (cosecA – 1)
1 + tan2A 1
1+ =
tan2A (cosecA – 1) (cosecA + 1)
1 tan2A cosec2A + cosecA + cosec2A – cosecA
= + =
1 + tan2A 1 + tan2A cosec2A – 1
1 + tan2A 2cosec2A
= 1 = Wvbcÿ = [cosec2A = 1 + cot2A ]
=
1 + tan2A 1 + cot2A – 1
2
1 1
A_©vr, 1 + tan2A + 1 + cot2A = 1 [cÖgvwYZ] 2cosec2A sin2A
= =
cot2A cos2A
cosA sinA
cÖkœ \ 9 \ 1 tanA + 1 cotA = sinA + cosA sin2A
2 sin2A
cosA sinA = 2
mgvavb : evgcÿ = 1 tanA + 1 cotA sin A cos2A
1
= 2
cosA sinA cos2A
= + 2
sinA cosA 1
1
cosA
1
sinA ( )
= 2 cosA = 2 sec2A sec A = [ 1
cos A ]
cos2A sin2A = Wvbc¶
= +
cosA sinA sinA cosA cosecA cosecA
A_©vr, cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A [cÖgvwYZ]
cos2A sin2A
= 1 1
cosA sinA cosA sinA cÖkœ \ 13 \ 1 + sinA + 1 – sinA = 2 sec2A
cos2A sin2A 1 1
=
cosA sinA mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA + 1 – sinA
= cosA + sinA = Wvbcÿ 1 – sinA + 1 + sinA
=
cosA sinA (1 + sinA) (1 – sinA)
A_©vr, +
1 tanA 1 cotA
= sinA + cosA [cÖgvwYZ] 2
=
1 – sin2A
cÖkœ \ 10 \ tanA 1 sin2A = sinA 2
mgvavb : evgcÿ = tanA 1 sin2A = 2 [ 1 sin2A = cos2A]
cos A
= tanA cos2A = 2 sec2A
sinA
= cosA = sinA = Wvbcÿ = Wvbc¶
cosA
1 1
A_©vr, tanA 1 sin2A = sinA [cÖgvwYZ] A_©vr, 1 + sinA + 1 – sinA = 2sec2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
cÖkœ \ 11 \ cosecA + cotA = secA – tanA 1 1
cÖkœ \ 14 \ cosecA – 1 – cosecA + 1 = 2tan2A
mgvavb :
1 1
secA + tanA
evgc¶ = cosecA + cotA mgvavb : evgc¶ = cosecA – 1 – cosecA + 1
(secA + tanA)(secA tanA) (cosecA cotA) cosecA + 1 – cosecA + 1
= =
(cosecA – 1) (cosecA + 1)
(cosecA + cotA)(secA tanA) (cosecA cotA)
[ni I je‡K GKB ivwk Øviv ¸Y K‡i] =
2
(secA + tanA)(secA tanA) (cosecA cotA) cosec2A – 1
= 2
(cosecA + cotA)(cosecA cotA) (secA tanA) = [ cosec2A = 1 + cot2A]
sec2A tan2A cosecA cotA 1 + cot2A – 1
= 2
cosec2A cot2A secA tanA = 2
1.(cosecA cotA) cot A
=
1.(secA tanA) 1 2
=
1 + sin [ je I ni‡K secA + 1 Øviv ¸Y K‡i]
1 – sin
(secA + 1)2
= Wvbc¶ =
sec2A – 1
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 367
(secA + 1)2 cosec2A – sec2A
= [ sec2A = 1 + tan2A] GLb, cÖ`Ë ivwk = cosec2A + sec2A
1 + tan2A – 1
4
(secA + 1)2 4–
= 3
tan2A =
4
secA + 1 4+
= 3
tanA 12 – 4 8
secA 1 3 3 8 3 1
= +
tanA tanA = = = = (Ans.)
12 + 4 16 3 16 2
1 3 3
cosA 4
=
sinA
+ cot A cÖkœ \ 23 \ cosecA cotA = 3 n‡j, cosecA + cotA Gi gvb KZ?
cosA 4
1 cosA
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosecA cotA = 3
= + cotA
cosA sinA Avgiv Rvwb, cosec2A cot2A = 1
1 ev, (cosecA + cotA) (cosecA cotA) = 1
= + cot A
sinA 4
ev, (cosecA + cotA) 3 = 1 [gvb ewm‡q]
1
= cosecA + cotA [ = cosesA] 3
sinA cosecA + cotA = 4 (Ans.)
= Wvbc¶ b a sinA – b cosA
cÖkœ \ 24 \ cotA = a n‡j, a sinA + b cos A Gi gvb wbY©q Ki|
secA + 1
A_©vr, cotA + cosecA [cÖgvwYZ] b
secA – 1 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cotA = a
cÖkœ \ 21 \ cosA + sinA = 2cosA n‡j, cÖgvY Ki †h, cosA b2
ev, cot2A = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i]
sinA = 2sinA
b2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosA + sinA = 2cosA ev, 1 + cot2A = 1 + a2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i]
ev, sinA = 2cosA cosA a2 + b2
ev, cosec2A = a2
ev, sinA = ( 2 1)cosA 1 a2 + b2
ev, sin2A = a2
sinA ( 2 + 1) sinA
ev, cosA = = a2
2 1 ( 2 + 1) ( 2 1) ev, sin2A = a2 + b2
[je I ni‡K 2 + 1 Øviv ¸Y K‡i] a2 a
ev, sinA = a2 + b2 = 2 2
( 2 + 1) sinA a +b
ev, cosA = 21 a2
Avevi, sin2A = a2 + b2 n‡j,
ev, cosA = ( 2 + 1) sinA a2
1 – cos2A = 2
ev, cosA = 2sinA + sinA a + b2
a2
cosA sinA = 2sinA [cÖgvwYZ] ev, 1 – a2 + b2 = cos2A
a2 + b2 – a2
1 cosec2A – sec2A ev, a2 + b2 = cos2A
cÖkœ \ 22 \ hw` tanA = nq, Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb
3 b2
ev, cos2A = a2 + b2
wbY©q Ki|
1 b2 b
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tan A = ev, cosA = a2 + b2 = 2 2
3 a +b
a sinA – b cosA
ev, tan2A = 3
1 2 cÖ`Ë ivwk = a sinA + b cosA
a.a b.b
1 – 2
ev, tan2A = 3 2
a +b 2 a + b2
=
a.a b.b
[gvb ewm‡q]
1 1
ev, cot2A = 3 cot2A = 3 a2 + b2
+
a2 + b2
Avgiv Rvwb, cosec2A = 1 + cot2A a2 – b2
cosec2A = 1 + 3 = 4 [cot2A = 3] a2 + b2 a2 – b2
= 2 = (Ans.)
Ges sec A = 1 + tan A
2 2 a + b2 a2 + b2
1 4 a2 + b2
sec2A = 1 + =
3 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 368
1 3 2x
K1 M N2
3 2 x
B c
10.
18. x Gi gvb KZ?
30 L 45 M 60 N 90
1 19. BC = KZ ?
K 6 cm L 2 3 cm 3 3 cm N 4 3 cm
2
sin Gi gvb KZ?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 369
D B
O 44. ABD I ACD m`„k n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g
AB OB AB CD OA AD CD DO AB = AC L AB.AC = AD2
= L = M = N = AB AC
CD OD OA DO OB BC AB OA M AD2 = N AD2 =
AC AB
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
39. 93 : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Q A mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
45. cv‡ki wP‡Î mg‡KvYx POM -G XOA = ai‡j †Kvb Q
Gi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi msL¨v KqwU n‡e? (mnR)
P O B
D
PQ AB
Ges PO = AO n‡jÑ
i. POQ I OAB m`„k ii. PQ.OB = AB. OQ
PO AO
iii. =
QO BO
M
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) O X
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii 6 L5 M4 N3
46. GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m~²‡KvY -Gi w·KvYwgwZK
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi Abycv‡Zi msL¨v KqwU? (mnR)
K3 L4 M5 6
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 40 42 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
47. †Kv‡Yi cos Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
P1 mwbœwnZ evû wecixZ evû
P L
AwZfzR AwZfzR
AwZfzR AwZfzR
M N
O
X mwbœwnZ evû wecixZ evû
M M1 48. †Kv‡Yi tan Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
wP‡Î POM I P1OM1 m`„k| mwbœwnZ evû wecixZ evû
PM OP K L
40. P1M1 = OP1 n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) wecixZ evû AwZfzR
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 371
AwZfzR wecixZ evû Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
M
wecixZ evû mwbœwnZ evû
49. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 57 60 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
K sin = cosec L sin + cosec = 1
1 1 5
sin cosec = 1 N +
sin cosec
=1 3
1 C
e¨vL¨v : sin = sin cosec = 1 B 4
cosec
57. sin Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
50. POM G †Kv‡Yi †cÖwÿ‡Z j¤^ PM Gi gvb KZ? (ga¨g) 3 3 4 5
P K M N
4 5 3 4
wecixZ evû AB 3
e¨vL¨v : sin = AwZfzR = AC = 5
58. cosec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
O M 5 4 3 4
L M N
OPsin L OPcos M OMcot N OMsec 3 3 4 5
51. Sec Gi wecixZ AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR) e¨vL¨v : cosec =
1 1 5
= =
sin 3 3
1 1 5
K cosec L sin M
sin cos 59. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
52. wb‡Pi wPÎwU jÿ Ki : 5 4 3 5
K M N
4 5 5 3
mwbœwnZ evû BC 4
e¨vL¨v : cos = AwZfzR = AC = 5
60. sec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
5 4 3 3
L M N
4 5 5 5
OP 1 1 5
wP‡Î POM GKwU mg‡KvYx wÎfzR| Zvn‡j PM e¨vL¨v : sec = = =
cos 4 4
kZ©mv‡c‡¶ wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 5
K cot L sec cosec N tan wb‡Pi Z_¨i Av‡j‡K 61 Ñ 63 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
53. cosecant Gi mswÿß iƒc wb‡Pi †KvbwU? (mnR) C
K cot L sec M tan cosec
1 L2 M3 N
2
3
e¨vL¨v : tan A = sec2A 1 = (32) 1 =
9
4
1
1 5
0 L1 M N2 iii. cos = 4
2
(tan2 sec 1) (sec +1) tan2 (sec2 1) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
e¨vL¨v : =
(sec 1) tan tan (1 + sec)
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
tan tan
2 2
0
= = e¨vL¨v : iii mwVK bq; KviY, cos = 1 sin2
tan(1 + sec) tan (1 + sec)
2
1 1
108. cos2A cot2A = KZ? (mnR) = 1 (35) = 1
9
25
=
16 4
=
25 5
K tanA L cotA 1 N 1 119. sin4A + sin2A = 1 n‡j
1
109. tanA = n‡j, cot2A Gi gvb †KvbwU? (ga¨g) i. sin2A = cosA ii. tanA = cosecA
3 iii. tanAcosecA = 1
K
1
L
1
M 3 3 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
3 3
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1
110. cosec2 1 = KZ? (ga¨g) e¨vL¨v : sin4A + sin2A = 1 ev, sin4A = 1 sin2A = cos2A
1
K cot2 L sec2 M cosec2 tan2 ev, sin2A = cosA ev, tanA = = cosecA
sinA
1 sin2
111. sin2
= KZ? (mnR) 3
120. tan = 4 n‡j
cot
2 L tan2 M1 N sec2 3
sin i. 4sin = 3cos ii. sin =
112. Gi gvb KZ? (mnR) 5
sin2 + cos2 5
iii. cosec =
sin L cos M tan N cot 4
113.
4
tan sec + = ?
2 2 (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
3 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 1 3 sin 3
L M3 N2 e¨vL¨v : tan = 4 ev, = ev, 4sin = 3cos
3 3 cos 4
4 4 ev, 16sin2 = 9cos2 ev, 16sin2 = 9 (1 sin2)
e¨vL¨v : tan2 sec2 + 3 = (sec2 tan2) + 3 3 5
ev, 25sin2 = 9 ev, sin = 5 ev, cosec = 3
4 3 + 4 1
= 1 + = =
3 3 3 121. sin + cos = 2 n‡j
114.
1
+
1
= KZ? (mnR) i. sin cos = 0
sec2A cosec2A ii. sin. cos = 1
K0 1 M 1 N2 iii. tan = 1
1 1
e¨vL¨v : sec2A + cosec2A = cos A + sin2A = 1
2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 375
122. sin4 A + sin2A = 1 n‡j 3 2 1
L M N2
i. sin2 A = cosA 2 3 2
ii. tan A = cosec A 129. sin I cos Gi AbycvZ KZ? (mnR)
iii. tan A. cosec A = 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 3 1
K0 L M N1
4 2
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
123. = 45 Gi †ÿ‡ÎÑ wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 130 132 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
3 g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY|
i. sin2 + tan2 =
2
2
ii. sin2 + cos2 =
3
1
iii. 1 sin =
2
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 130. OP PM cÖKvkK gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii cosec L sec
M tan N sin
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 131. wb‡Pi †KvbwU cosec Gi gvb cÖKvk K‡i? (mnR)
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 124 126 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 1 + tan 1 + cot2
4 M 1 + cos2 N cot2 – 1
cosecA cotA = 3 132. OP = 2a Ges PM = a n‡j cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
124. cosecA + cotA Gi gvb KZ? (ga¨g) 1 3 1
1 1 3 3 K
2
2 M 3 N
K L M 3
4 4 4 4
4 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 133 I 134 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
e¨vL¨v : cosecA cotA = 3 cot4 cot2 = 1
4 133. cot2 Gi mgvb KZ? (ga¨g)
ev (cosecA + cotA) (cosecA cotA) = 3 (cosecA + cotA)
K sin L cos cosec N sec
4 e¨vL¨v : cot4 = 1 + cot2 = cosec2 ev, cot2 = cosec
ev (cosec2A cot2A) = 3 (cosecA + cotA)
134. cos2 Gi mgvb KZ? (mnR)
4 K sec L cosec sin N tan
ev 1 = 3 (cosecA + cotA)
cos2 1
3 e¨vL¨v : cot2 = cosec ev, = ev, cos2 = sin
cosecA + cotA = sin2 sin
4
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 135 137 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
125. cotA Gi gvb KZ? (ga¨g)
tan2 tan2
3 3 7 9
1 + tan
2 Ges 1 + cot2
`yBwU w·KvYwgwZK ivwk|
K L N
24 24 24 24
tan
2
126. cosecA Gi gvb KZ? (ga¨g) 135. 1 + tan2 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K
23
25
M
27
N
29 K cot 2
sin
2
M sec N cos + 1
2 2
24 24 24 24 tan2 tan2 sin2
e¨vL¨v : = = tan2 cos2 = cos2 = sin2
4 1 + tan2 sec2 cos2
e¨vL¨v : cosecA cotA = 3 2
3
136. tan Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
cosecA + cotA =
4 K sin2 cos2 L cosec2 sin2sec2 N cot2 + 1
sin2
4 3 e¨vL¨v : tan2 = 2 = sin2sec2
2cosecA = +
3 4 cos
tan2 tan2
16 + 9 25
ev, 2cosecA = 12 = 12 137. 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
2 2 2 2
cosecA =
25 K cot tan M cosec N cot
24 tan2 tan2 tan2
e¨vL¨v : = =
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 127 129 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 1 + cot2 cosec2 cot2 + cot2 cosec2
1 = tan2 sin2
tan= tan2 tan2
3 + = tan2 cos2 + tan2 sin2
1 + tan2 1 + cot2
127. sec Gi gvb KZ? (mnR) = tan2 (cos2 + sin2)
3 2 1 = tan21 = tan2
K M2 N
2 3 2
128. cos Gi gvb KZ? (mnR)
29 †m.wg. =
400
=
400
= 1 (Ans.)
B C
21 †m.wg. K. DÏxcK n‡Z cosec2A Ges cot4A Gi g‡a¨ m¤úK©
wecixZ evû, AC = (29)2 (21)2 †m.wg. †`LvI| 2
= 400 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, cos4A + cos2A = 1 4
= 20 †m.wg. M. ÔLÕ Gi cÖvß gvb e¨envi K‡i †`LvI †h,
sin2A + tan2A = 1 4
wecixZ evû AC 20
L. sin = AwZfzR = AB = 29 5bs cª‡kœi mgvavb
mwbœwnZ evû BC 21 K. †`Iqv Av‡Q, cot4A cot2A = 1
cos =
AwZfzR = AB = 29 ev, cot4A = 1 + cot2A
2 2 ev, cot4A = cosec2A [ cosec2A = 1 + cot2A]
cos2 sin2 = (2129) (2029) cosec2A = cot4A
441 400 41 L. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec2A = cot4A
= = (Ans.)
841 841 841
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 379
cos4A 1 cos4A sin2A
ev, sin4A = sin2A ev, sin2A sin2A = 0
sin4A cos2A
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A sin2A 1 = 0
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A cot2A 1 = 0
ev, cos4A = 1 cos2A ev, cos2A cot2A = 1
cos4A + cos2A = 1 (cÖgvwYZ) ev, (1 sin2A) cot2A = 1
M. ÔLÕ n‡Z cvB, cos4A + cos2A = 1 1
ev, 1 sin2A = cot2A
ev, cos4A + cos2A = sin2A + cos2A
ev, 1 sin2A = tan2A
ev, cos4A + cos2A sin2A cos2A = 0
ev, 1 = sin2A + tan2A
ev, cos4A sin2A = 0
sin2A + tan2A = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
6bs cª‡kœi mgvavb cÖkœ-7 ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
K. GLv‡b, ABC Gi B = 90, K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎwU A¼b Ki| 2
AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, 4cotA sin2A = 3 4
Z_¨g‡Z, M. 1 tanA + 1 cotA Gi gvb wbY©q Ki|
cosA sinA
4
A
7bs cª‡kœi mgvavb
2 †m.wg. K. †`Iqv Av‡Q,
2†m.wg.
ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
C
B j¤^ 3 C
L. GLv‡b, C = tanA = =
f‚wg 1
†Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2 AB2 3
= 22 ( 2)2 †m.wg.
B A
= 4 2 †m.wg. = 2 †m.wg. 1
1 1
tan = , cot =
cot tan
1
1
C B Avevi, (1 + tan2) Ges (1 + cot2) Gi wecixZ ivwk (1 + tan2)
K. wPÎ n‡Z mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2
1
sec tan Ges (1 + cot2)
L. †`LvI †h, cos cot = 1 4
1
cosec2 sec2 K. 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 2
M. cosec2 + sec2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
1 1
8bs cª‡kœi mgvavb L. cÖgvY Ki †h, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 4
1 1
K. mg‡KvYx wÎfzR ABC n‡Z cvB, M. †`LvI †h, 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K
AwZfzR, AC = 2 †m.wg., †Kv‡Yi wecixZ evû, AB = 1 †m.wg.
A tan2 Øviv ¸Y Ki‡j cÖvß ¸Ydj sin2sec2 Gi
2 †m.wg. mgvb| 4
†m.wg.
1
C
B K. cÖ`Ë ivwk = 1 + tan2
†Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2 AB2 1
= [sec2 tan2 = 1]
= 22 12 †m.wg. sec2 tan2 + tan2
= 4 1 †m.wg. 1
=
sec2
= 3 †m.wg. (Ans.)
= cos2 (Ans.)
BC 3
L. GLv‡b, cos = AC = 2 [(K) n‡Z cÖvß] L. evgcÿ
1 1
= 1 + tan2 + 1 + cot2
1 1 2
Avevi, sec = cos = = =
1
+
1
3 3 1 + tan2 1
1+ 2
2 tan
AB 1
Ges tan = BC = [(K) n‡Z cÖvß] =
1
+
1
3 1 + tan2 tan2 + 1
1 1 tan2
Avevi, cot = tan = 1 = 3
1 tan2
3 = +
1 + tan 1 + tan2
2
sec tan
evgcÿ = 1 + tan2
cos cot = = 1 = Wvbcÿ
1 + tan2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 381
1 1 b2
A_©vr, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 (cÖgvwYZ) ev, cos2 = a2 + b2
b2 b
1 1 cos = =
M. 1 + tan2
Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K tan2 Øviv ¸Y Ki‡j a2 + b2 a2 + b2
a sin – b cos
cÖvß ¸Ydj = 1 + tan2 + 1 + cot2 tan2
1 1 cÖ`Ë ivwk = a sin + b cos
a.a b.b
tan2 tan2 – 2
= + a2 + b2 a + b2
1 + tan 1 + cot2
2
= [gvb ewm‡q]
tan2 tan2 a.a b.b
[sec21 + tan2 + 2
= 2 + 2 2 2
sec cosec 2
cosec2cot2
a +b a +b
a2 – b2
tan2 tan2
= + a2 + b2 a2 – b2 a2 + b2
1 1 = 2 = 2
2
cos2 sin2 a +b a + b2 a2 + b2
2 2
= tan2cos2 + tan2sin2 a +b
a2 – b2
= tan2 (cos2 + sin2) = 2 (Ans.)
a + b2
= tan21 [†h‡nZz cos2 + sin2 = 1] a sin – b cos
= tan2 M. evgc¶ =
a sin + b cos
sin2 1
= = sin2 = sin2sec2 1
a. – b.
3
cos2 cos2 2 2
wb‡Y©q ¸Ydj sin2sec2 Gi mgvb| (†`Lv‡bv n‡jv) =
1 3
cos a. + b.
2 2
œ 10 Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 – 1 Ges cot = sin |
cÖk- 1
b asin – bcos (a – 3b)
2
g‡b Kwi, cot = a Ges †h‡Kv‡bv GKwU ivwk asin + bcos =
1
(a + 3b)
K. sinGi gvb wbY©q Ki| 2 2
asin – bcos (a – 3b) (a – 3b)
L. asin + bcos
Gi gvb wbY©q Ki| 4 =
(a + 3b) (a – 3b)
1 3
M. hw` sin= 2, cos 2 Ges a = b nq Z‡e, [je I ni‡K (a – 3 b) Øviv ¸Y K‡i]
asin – bcos (a – 3b)
2
†`LvI †h, asin + bcos = 3 – 2 4 = a2 – 3b2
( )
10bs cª‡kœi mgvavb (b – 3b)2
b =
b2 – 3b2)
[†h‡nZz a = b]
K. †`Iqv Av‡Q, cot = a (
b2(1 – 3)2
b2 =
ev, cot2 = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i] – 2b2
b2 (1 – 3)2
ev, 1 + cot2 = 1 + 2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i] =
–2
a
2 2
a +b 1–2 3+3
ev, cosec2 = a2 =
–2
1 a2 + b2 4 – 2. 3
ev, sin2 = a2 =
–2
a2
ev, sin2 = a2 + b2 =
–2( 3 – 2)
= 3 – 2 = Wvbc¶
–2
a2 a asin bcos
sin= = 2 (Ans.) A_©vr = 3 2 (cÖgvwYZ)
a2 + b2 a + b2 asin + bcos
a
L. ÔKÕ n‡Z cvB, sin = 1
a2 + b2 cÖkœ-11 tanA =
a2 3
ev, sin2 = a2 + b2
K. tanA + cotA = KZ? 2
a2
ev, 1 – cos2 = a2 + b2 cosec2A sec2A
L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4
a2
ev, 1 – a2 + b2 = cos2 1
M. †`LvI †h, cos2A sin2A = 2 4
a2 + b2 – a2
ev, a2 + b2 = cos2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 382
11bs cª‡kœi mgvavb cosec2A sec2A 3 1 1
= = (Ans)
cosec2A + sec2A 3 + 1 2
K. †`Iqv Av‡Q, tanA =
1 M. Avgiv Rvwb, sec A tan A = 1
2 2
mwbœwnZ evû 9
Avgiv Rvwb, cos = ev, 1 + cot2 A = 1 + 4
AwZfzR
RQ 13
ev, cos = PQ cosec2A =
4
RQ2 cosec2 A sec2 A
ev, cos2 = PQ2 ...............................(iv) cÖ`Ë ivwk, cosec2A + sec2 A
mgxKiY (iii) I (iv) †hvM K‡i cvB, = Error!
PR2 RQ2 = Error!
sin2 + cos2 = +
PQ2 PQ2 = Error!= Error!= Error!(Ans.)
2 + PQ2
PR
ev, sin2 + cos2 = PQ2 M. ÔLÕ †_‡K cvB, sec2 A = 9
13
ev, sin2 + cos2 = 1 9
sin2 + cos2 = 1 (cÖgvwYZ) cos2A =
13
sin 13
M. evgcÿ = 1 cos Ges cosec2A = 4
sin+ cos 4
= ev, sin2A = 13
(1 cos) (1 + cos)
cÖ`Ë ivwk, cos2 A sin2A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 384
9 4 5
=
13 13
=
13
(†`Lv‡bv n‡jv)
94
=
13
wbY©q Ki| 2
C B
L. 2sin cos Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, sin2 + cos2 = 1 4 K. wPÎ n‡Z BC Gi gvb wbY©q Ki| 2
1 sin sec tan
M. cÖgvY Ki †h, 1 + sin
= sec tan 4 L. †`LvI †h, cos cot = 1 4
DËi : K. 5 cosec2 sec2
M. Gi gvb wbY©q Ki| 4
œ 18 ABC Gi B = 90, AB = 3 cm, BC = 4 cm
cÖk- cosec2 + sec2
K. AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 DËi : K. 3; M. 2
1
L. C = n‡j, sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4
M. †`LvI †h, cot2 cos2 = cot2 cos2 4 3
7 cÖkœ-23 sinA = 4 n‡j
DËi : K. 5; L. 5 K. A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK AbycvZmg~n wbY©q Ki| 2
œ 19 cosA + sinA = 2 cosA GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
cÖk- tanA cotA
K. sin2A + cos2 A Gi gvb KZ? 2 L. cÖgvY Ki, 1 cotA + 1 tanA = secAcosecA + 1. 4
L. cÖgvY Ki †h, cos A sin A = 2 sin A 4 1 cos2A sec2A
M. hw` tanA = nq Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb KZ? 4
1 + sin 3
M. cÖgvY Ki †h, (tan + sec )2 = 1 sin 4
7 3 4 4
DËi : K. 1 DËi : K. cos A = 4 , tan A = cosec A = 3, sec A =
7 7
œ 20
cÖk-
Z
7
, cot A =
P 3
4
x cÖkœ-24 ABC mg‡KvYx wÎfz‡R B mg‡KvY| tanA = 3 n‡j,
K. AC = KZ? 2
L. 2sinAcosA Gi gvb wbY©q Ki| 4
O y X
M
1 sinC
Ic‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi cÖ‡kœi DËi `vI: M. cÖgvY Ki †h, 1 + sinC
= secC tanC 4
K. w·KvYwgwZK AbycvZ cot I sec wbY©q Ki| 2 24
L. R¨vwgwZK Dcv‡q cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4 DËi : K. 5; L. 25
x sin y cos
M. x sin + y cos Gi gvb wbY©q Ki| 4 cÖkœ-25 tanA = sinA , sinA + cosA = m Ges secA + cosecA =
cosA
y x2 + y2 x2 y2 n‡j
DËi : K. cot = x, sec = y
; M. x2 + y2 n
K. †`LvI †h, tanA 1 sin2A = sinA 2
cÖkœ-21 L.
tan2A tan2A
†`LvI †h, 1 + tan2A + 1 + cot2A = sin2Asec2A 4
M. cÖgvY Ki †h, n(m2 1) = 2m. 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 385
œ 26 ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges AB = BC
cÖk- cÖkœ-27 eiKZ mv‡ne Zuvi evmv A †_‡K 120 wgUvi c~e©w`‡K B
= 1 GKK| †Z hvIqvi ci †mvRv DËi w`‡K 50 wgUvi wM‡q Avd‡ivRvi evmv C
K. wPÎ Gu‡K Dc‡ii Z_¨wU Dc¯’vcb Ki Ges AwZfz‡Ri gvb †Z †cŠQv‡jv|
wbY©q Ki| 2 K. AvbycvwZK wPÎ A¼b K‡i evmv †_‡K ¯‹zj hvIqvi `~iZ¡ wbY©q Ki| 2
L. 2 sinA cosA Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, sin2 A + L. sinc (sec A + cotA) Gi gvb wbY©q Ki| 4
cos2 A = 1 4 1 sinA 5
M. cÖgvY Ki †h, tan A =
1 + sinA 18
4
sec A + 1
M. wPÎ n‡Z cÖgvY Ki, secA 1
Gi gvb cot A + 14
DËi : K. 130 wgUvi; L. 3
cosecA Gi gv‡bi mgvb| 4 65
DËi : K. 2 GKK|
A b yk xj b x 9 .2
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
wewfbœ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Aa¨v‡qi cvV m¤úwK©Z ¸i“Z¡c~Y© welq¸‡jv wb‡P Zz‡j aiv n‡jv, hv cÖ‡Z¨KwU A‡¼i mgvav‡b we‡klfv‡e mnvqZv Ki‡e| G welq¸‡jv
QvÎQvÎx‡`i Rvbv Avek¨K|
e¨env‡ii myweav‡_© 0, 30, 45, 60 I 90 †KvY¸‡jvi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi gvb (†h¸‡jv msÁvwqZ) wb‡Pi Q‡K †`Lv‡bv n‡jv :
†KvY AbycvZ 0 30 45 60 90
1 1 3
sine 0
2 2 2 1
3 1 1
cosine 1 2 0
2 2
1
tangent 0
3
1 3 AmsÁvwqZ
1
cotangent AmsÁvwqZ 3 1
3
0
2
secant 1 3 2 2 AmsÁvwqZ
2
cosecant AmsÁvwqZ 2 2 3
1
j¶ Kwi : wba©vwiZ K‡qKwU †Kv‡Yi Rb¨ w·KvYwgwZK gvbmg~n g‡b ivLvi mnR Dcvq :
(i) 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vµ‡g sin0, sin30, sin45, sin60 Ges sin90
1
Gi gvb cvIqv hvq; †hgb, sin 30 = 41 = 2
(ii) 4, 3, 2, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cos 0, cos 30, cos 45, cos 60
Ges cos 90 Gi gvb cvIqv hvq;
2 1 1
†hgb, cos 45 = 4
= 2
=
2
cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g tan 0, tan 30, tan 45 Ges tan 60 Gi
(iii) 0, 1, 3 Ges 9 msL¨v¸‡jvi
gvb cvIqv hvq| (D‡jL †h tan 90 msÁvwqZ bq)
(iv) 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cot30, cot45, cot60, cot90 Gi gvb
cvIqv hvq| (D‡jøL¨ †h, cot0 msÁvwqZ bq)|
=
1
e¨vL¨v : AC = AB2 + BC2 = 32 + 42 = 25 = 5
5 3
2 – 2 () [gvb ewm‡q]
sin =
AB 3 3 1 3–1 2 1
=
AC 5 = – = = =
4 4 4 4 2
cÖkœ \ 4 \ cot Gi gvb †KvbwU? 1
3 3 4 4 Wvbc¶ = cos 60 = 2
K. 4 L. 5 M. 5 3
BC 4 A_©vr, cos230 sin2 30 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv)
e¨vL¨v : cot = AB = 3
cÖkœ \ 10 \ sin 60 cos 30 + cos 60 sin 30 = sin 90
gvb wbY©q Ki (5 8) 3
mgvavb : Avgiv Rvwb, sin 60 = 2 ;
1 cot260
cÖkœ \ 5 \ 1 + cot260 1
sin 30 = ;
1 cot260 2
mgvavb : cÖ`Ë ivwk =
1 + cot260 3
2 cos 30 =
2
1 11
1
1 (cot60)2 3 3 Ges cos 60 = 2
1
= = 2=
1 + (cot60)2 1
1+ 1+3
1
GLb, evgc¶ = sin 60 cos30 + cos60 sin30
3
3 3 1 1
31
2
=
2
+
2 2
[gvb ewm‡q]
3 2 3 1
= = = (Ans.) 3 1 3+1 4
3+1 3 4 2 = + = = =1
3 4 4 4 4
cÖkœ \ 6 \ tan45. sin260. tan30. tan60 Wvbc¶ = sin90 = 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = tan45sin260tan30tan60 A_©vr, sin60cos30+cos60 sin30= sin90 (†`Lv‡bv n‡jv)
2
=1 ( ) 2
3
1
3
3 [gvb ewm‡q] cÖkœ \ 11 \ cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30 = cos 30
mgvavb :
3 1 3
=14 3 = (Ans.) evgc¶ = cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30
3 4
1 cos260 1 3 3 1
cÖkœ \ 7 \ 1 + cos260 + sec260 = +
2 2 2 2
1 cos260 3 3 3+ 3
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cos260 + sec260 = + =
4 4 4
2
1 2 3 3
=
1( ) + (2) 2
2 [gvb ewm‡q]
=
4
=
2
= cos 30 = Wvbc¶
1
2
A_©vr, cos60cos30 + sin60 sin30 = cos30 [ †`Lv‡bv n‡jv ]
1+( )
2 cÖkœ \ 12 \ sin 3A = cos 3A hw` A = 15 nq|
1 41
1
4 4 3 4
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 15
=
1+
1
+4=
4+1
+4= ( )
4 5
+4 evgc¶ = sin 3A
4 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 387
=
2tan45
=
21
=
2
1 + tan245 1 + 12 1 + 1 2
2
= =1
ev, sin (A – B) = sin 30 [ sin 30 = 12]
2tanA ev, A – B = 30 (ii)
A_©vr, sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
2tanA 90
cÖkœ \ 14 \ tan2A = 1 tan2A hw` A = 30 nq| A = 2 = 45
2A = 90
5cm
1
ev, AC2 = 169 Ges tanC = f‚wg =
3
ev, AC = 169
C B C
AC = 13cm (Ans.) 12cm B 3
(L) wPÎ n‡Z cvB, tanA + tanC = 3 +
1
A
j¤^ AB 5 3
sin =
AwZfyR = AC = 13 13cm
5cm
=
3+1 4
=
3 3
4
wb‡Y©q gvb
3
C
12cm B (M) ÔLÕ n‡Z cvB, tanA = 3
f‚wg ev, tanA = tan60
BC 12
Ges cos = AwZfyR = AC = 13 ev, A = 60
5 12 5 + 12 17 ev, x + y = 60 [ A = x + y]
sin + cos = + = = x + y = 60 (i)
13 13 13 13
17 1
wb‡Y©q gvb 13 Avevi, tanC =
3
(M) evgcÿ = sec2 + cosec2 ev, tanC = tan30
1 1 sin2 + cos2 ev, C = 30
= + 2 =
cos sin sin2 cos2
2
1
ev, x y = 30 [ C = x y]
= 2 [ sin2 + cos2 = 1] x y = 30 (ii)
sin cos2
1 . 1 mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
= x + y + x y = 60 + 30
cos2 sin2
= sec2 cosec2 = Wvbcÿ ev, 2x = 90
A_©vr, sec + cosec2 = sec2 cosec2 (†`Lv‡bv n‡jv)
2
x=
90
= 45
cÖkœ \ 27 \ 2
A x Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
45 + y = 60
x+y ev, y = 60 45 y = 15
1 wb‡Y©q gvb x = 45 Ges y = 15
xy
B 3 C
(K) AC Gi cwigvY KZ?
35. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki : wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 43 45 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 2 sin60, tan30, tan45, tan60
i. sin30 = ii. cosec60 =
2 3 43. tan2 45 = KZ? (ga¨g)
iii. sec45 = 2 1 1
1 L M N 3
3 3
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 392
44. tan 30 tan 60 = KZ? (ga¨g) sec(90 ) L sec( + 90)
2 1 M sec N sec90
K0 1 M N 59. sec(90 ).cot(90 ) = ? (ga¨g)
3 3
K sin L cos
45. tan2 45 sin 60 = KZ? (KwVb) sec N cosec
3 3 1 3 3 e¨vL¨v : sec(90 ).cot(90 ) = cosec.tan
K M N
2 2 2 2 1 sin 1
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 46 48 bs cÖ‡kœi DËi `vI : . .=
sin cos cos
= sec
ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR| C = 90 Ges B = enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
AC = BC = a
46. AB Gi gvb KZ? (ga¨g) 60. wP‡Î
a i. BAC = 90 A
K 2a a 2 Ma N BC
2
e¨vL¨v : ii. tan(90 ) =
AB
AB2 = AC2 + BC2 = a2 + a2 = 2a2 A BC
iii. cot(90 ) = B
ev, AB = 2a = a 2 AC C
a
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
C B K i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
a
47. sin Gi gvb KZ? (mnR) 61. wP‡Î
i. BAC = 90 A
3 1 1
K L M1 BC
2 2 2 ii. cot(90 ) =
AC a 1 AB
e¨vL¨v : sin = AB = = BC
2a 2 iii. sin(90 ) = B C
AC
48. BAC Gi gvb KZ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K 15 L 30 45 N 60
1 K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : sin = ev, = 45 BAC = 45
2 62. c~iK †Kv‡Yi tan Gi mgvb
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 49 51 bs cÖ‡kœi DËi `vI : i. tan(90 )
1 ii. cot
sinA = cosA Ges 2sinB 1= 0
3 iii. sec
49. A Gi gvb KZ? (ga¨g) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
30 L 45 M 60 N 90 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
50. B Gi gvb KZ? (ga¨g)
30 L 45 M 60 N 90
63. wP‡Î
A
51. sinA + cos2B Gi gvb KZ? (ga¨g)
1 1
K2 1 M N
2 3
B
C
97 : c~iK †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ i. + = 90
AC
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi ii. sec(90 ) =
BC
52. sin(90 ) = KZ? (mnR)
iii. cosec (90 ) =
AC
K sin cos M sec N cosec AB
53. cos(90 ) Gi mgvb KZ? (mnR) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K cos sin M cosec N sec
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
54. tan(90 30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb? (mnR)
K sin30 L cos30 cot30 N sec30 Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
55. sec(90 ) = KZ? (mnR)
cosec L sin M cos N tan wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 64 67 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
56. cos(90 ) tan(90 ) = ? (ga¨g)
sec(90) =
5
K sin cos M sec N cosec 3
e¨vL¨v : cos(90 )tan(90 ) = sin cot
cos
64. sec(90) Gi mgvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
= sin = cos K cos L sin M tan cosec
sin
57. cosec(90 ) = 2 n‡j cos = KZ? (ga¨g) 65. cot =? (KwVb)
3 5 4 4 3
1 1 K L N
K2 L N 4 5 3 4
2 2 2
25 16 4
e¨vL¨v : cosec(90 ) = sec = 2 e¨vL¨v : cot2 = cosec2 1 = 9 1 = 9 ev, cot = 3
1
cos = 2 66. cosec cot = ? (mnR)
58. c~iK †Kv‡Yi sec = KZ? (mnR)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 393
5 4 1 1
K L N3 1 L 2 M N0
4 3 3 2
5 4
e¨vL¨v : cosec cot = 3 3 = 3
1 82. cosec290 cot290 2 = ? (mnR)
1 L0 M1 N2
67. sec = ? (KwVb) e¨vL¨v : cosec290 cot290 2 = 1 2= 1
5
L
3
M
4
N
4 83. sinA = tanA n‡j A = ? (ga¨g)
4 4 5 3 0 L 30 M 45 N 90
4 3 sinA
e¨vL¨v : cot = 3 ev, tan = 4 e¨vL¨v : sinA = tanA ev, sinA = ev, cosA = 1 = cos0 ev,
cosA
9 25 5 A = 0
sec2 = 1 + tan2 = 1 + =
16 16
ev, sec =
4
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 68 Ñ 71 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
2 84. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :
sin( 90) =
3 i. cosec(90 – ) = sec
68. sin( 90) = KZ? (mnR) ii. tan 1 – sin2 = sin
K sin cos M sec N cot iii. tan45 sin60 tan30cosec245 =1
69. tan Gi gvb KZ? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
(ga¨g) (ga¨g)
5 5 5 5 K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K L N 85. 0 †Kv‡Yi †ÿ‡Î
4 2 2 4
70. sec2 sin2 Gi gvb KZ? (KwVb) i. cosec0 I cot0 Gi gvb AmsÁvwqZ
25 36 61 72 ii. sec0 I tan0 Gi gvb msÁvwqZ
K L N
16 61 36 36 iii. cÖvšÍxq evû I Avw` evû GKB iwk¥
71. cosec2 + tan2 Gi gvb KZ? (KwVb) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
25 61 61 61 K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K M N
16 20 36 42
86. = 90 n‡j
i. sin I cos Gi gvb mgvb
98 : 0 I 90 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ ii. tan Gi gvb AmsÁvwqZ
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi iii. cos I cot Gi gvb 0
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
72. cos = 0 n‡j = ? (mnR) K i I ii L i I iii ii I iii N i, ii I iii
K 30 L 45 M 60 90
87. = 30 n‡j
73. Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ sec AmsÁvwqZ? (mnR) i. sin3 = 1 ii. sec3 = 0
K 0 L 30 M 60 90 iii. cot3 = 0
74. wb‡Pi †KvbwUi gvb msÁvwqZ? (mnR)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K tan90 L sec90 cos90 N cosec0
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
75. cos = 1 n‡j = ? (mnR)
88. = 30 n‡j
0
L 30 M 60 N 90
i. sin3 = 1 ii. cosec = 2
76. sin = 1 n‡j = ? (mnR) iii. cot3 = 0
K 30 L 45 M 60 90 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
77. Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ tan AmsÁvwqZ? (mnR)
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K 0 L 30 M 60 90
89. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
cos0
78. = KZ? (mnR) i. tan 60 = 3 ii. cot 45 = 1
sin 90
iii. sec90 = 1
K 1 L0 M 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
cos0 1
e¨vL¨v : = =1 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
sin 90 1
79. sec = 2 n‡j cosec( + 45) Gi gvb KZ? (ga¨g) Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
2
1 L
3
M 2 N2 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 90 I 91 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
e¨vL¨v : sec = 2 = sec45 ev, = 45 0, 3, 9 wZbwU msL¨v|
cosec( + 45) = cosec(45 + 45) = cosec90 = 1 90. 1g msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMd‡ji gvb wb‡Pi
80. + = 90 Ges tan =
1
n‡j = ? (ga¨g) †KvbwU? (mnR)
3 K tan90 L cot sin0 N cos0
K 30 L 45 60 N 90 91. 2q msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMdj wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
1
e¨vL¨v : tan = tan30 ev, = 30 K sec90 L cosec 0 M cos90 sin90
3
= 90 = 90 30 = 60
wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 92 Ñ 95 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
81. 0 90 n‡j sec Gi me©wbgœ gvb KZ? (ga¨g) 2 cos(AB) = 1, 2sim(A + B) = 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 394
92. A B = KZ? (ga¨g) A
A
(x+y) 2
1
(x+y) 2
1 (xy)
(xy) B C
3
sinA =
xy
2 4
1
AB 1 2 3
Avevi, cosA = AC = 2
AC 2 x+y
cosecA = = B 3 C Q 2 R
BC 3
sinA 1 cosA K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
evgcÿ = 1 cosA + sinA cosec2 sec2 1
L. cÖgvY Ki †h, cosec2 + sec2 = 4 cosec2 sin. 4
3 1 3 1
1 M. x I y Gi gvb wbY©q Ki| 4
2 2 2 2
=
1
1
+
3
=
1
+
3 3bs cª‡kœi mgvavb
2 2
2 2 K.
3 2 1 2 1 A
= + = 3+
2 1 2 3 3
3+1 4
= = 1
3 3
Wvbcÿ = 2 cosecA
2 4
=2 = B 3 C
3 3 cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû AB = 1,
sinA 1 cosA mwbœwnZ evû BC = 3, ACB =
+ = 2 cosecA (cÖgvwYZ)
1 cosA sinA
GLv‡b, B = GK mg‡KvY|
M. AwZfzR, AC = AB2 + BC2 = 12 + ( 32)
= 1+3= 4=2
mwbœwnZ evû 3
cos =
AwZfzR = 2 (Ans.)
L. ÔKÕ Gi wPÎ n‡Z cvB,
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 400
AwZfzR 2 y = 15
cosec = j¤^ = 1 = 2 wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
1
sin = cÖkœ-4
2
AwZfzR 2 A
sec =
mwbœwnZ evû = 3
cosec2 sec2
evgcÿ = cosec2 + sec2
r
22
2 2
3
= [gvb ewm‡q] B C
22 +
2 2
3 wP‡Î AC = 5cm, BC = 4cm Ges e¨vmva© r = 1cm
4 12 4 8 DÏxc‡Ki Av‡jv‡K wb‡Pi cÖkœ¸wji DËi `vI :
4
3 3 3 8 3 1
= = = =
4 12 + 4 16 3 16 2
= K. cotC Gi gvb wbY©q Ki| 2
4+ 1 + sinA cosA
3 3 3
L. cÖgvY Ki †h, =
1 sinA 1 sinA
4
1
Wvbcÿ = 4 cosec2 sin M. DÏxc‡K DwjøwLZ e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj wbY©q
1
= (2)2
1
[gvb ewm‡q] Ki| 4
4 2
1 1 1 1
4bs cª‡kœi mgvavb
= 4 =1 =
4 2 2 2 K. GLv‡b, AC = 5cm, BC = 4cm
cosec sec 1
2 2
Avgiv Rvwb, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
= cosec2 sin (cÖgvwYZ)
cosec2 + sec2 4 AC2 = AB2 + BC2 A
M. cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, ev, 52 = AB2 + 42
PQ = 2 3, QR = 2 Ges PR = 4 ev, 52 42 = AB2
PRQ = x + y ev, AB = 25 16
= 4 3
3 3
8bs cª‡kœi mgvavb 2 2
3
ev, 1 = 2cos
1
ev, cos = 2 ev, cos = cos60 = 60
3 2 ()
1 1 1 1 5 5 1
= 3 4 + 5 4 = 1 1 + 1 = 1 2
3 4 2 4 2 2
52 3
= = (Ans)
2 2
K. tan Gi gvb wbY©q Ki| 2
sinA 31
œ 10 cosA
cÖk- cosA + sinA
= L. sin ( + ) = sin cos + cos sin m¤úK©wUi
3+1
mZ¨Zv hvPvB Ki| 4
K. A Gi gvb †ei Ki| 2
M. 3 cos + sin = 2 Gi mgvavb K‡i †`LvI †h,
L. cos2sin2 = 25cos Gi mgvavb K‡i †`LvI
= 4
†h, = 2A †hLv‡b m~²‡KvY| 4
2tanA 11bs cª‡kœi mgvavb
M. †`LvI †h, tan = 1 tan2A 4
K. awi, BC = 1, AC = 2
10bs cª‡kœi mgvavb Zvn‡j, AB = AC2 BC2 A B
1x ab
L. sin = 1+x Q 3 R
2x
ÔKÕ †_‡K cvB, cos = 1+x
[abvZ¥K gvb w`‡q] K. wPÎ †_‡K PR Gi gvb wbY©q Ki| 2
1 2x L. tan P Ges tan R Gi gvb wbY©q Ki Ges tanP
sec = cos = 1+x tanR = KZ? 4
sin M. a I b Gi gvb wbY©q Ki| 4
Ges tan = cos 15bs cª‡kœi mgvavb
= Error! = Error! K. wPÎ †_‡K, PR = PQ2 + QR2 P
= Error! QR 3
L. ÔKÕ Gi wPÎ †_‡K cvB, tan P = =
= Error! PQ 1
tanP = 3 (Ans.)
1 + x + 1 x
= PQ
Avevi, tanR = QR =
1
1 + x 1 x (Ans.)
3
( 1+x+ 1 x)2 1 3 1 2 2 3
= tanP tanR = 3 = = = (Ans.)
( 1+x 1 x) ( 1 + x + 1 x) 3 3 3 3
1 + x + 1 x + 2 (1 + x) (1 x) M. ÔLÕ †_‡K cÖvB, tanP = 3
= 1+x1+x ev, tan (a + b) = tan60 [wPÎ †_‡K]
2(1 + 1 x2) a + b = 60 ..................... (i)
= 1
2x Ges tanR =
3
1+ 1 x2
= x = Wvbcÿ ev, tanR = tan30
sec + tan 1+ 1 x2
ev, tan(a b) tan30
sec tan = x (cÖgvwYZ) (a b) = 30................................. (ii)
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
1 x
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tan = a + b = 60
2x a b = 30
2tam2 2a = 90
= Error!
1 + tan2 ev, a = 45
= Error!= Error! = 2. Error! a Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
1 tan2 45 + b = 60
Ges 1 + tan2 = Error!
ev, b = 60 45 b = 15
wb‡Y©q gvb, a = 45 Ges b = 15 (Ans.)
Ges tanB = 3 A
GLb, wc_v‡Mviv‡mi m~Î cÖ‡qvM K‡i, B
a
C
3
AB2 =AC2 + 3C2 AwZfzR, AC = AB2
+ = + a2 GKK
BC2 b2
ev, AB2 = ( 3)2 + (1)2 B C wb‡Y©q AwZfzR a + b GKK
2 2
1
ev, AB = 3 + 1 L. ABC mg‡KvYx wÎfzR e‡j Avgiv cvB,
ev, AB = 4 wecixZ evû a
sinA =
AwZfzR = a2 + b2 GKK
AB = 2 (Ans.)
mwbœwnZ evû a
L †`Iqv Av‡Q, tanB = 3 cosA =
AwZfzR = a2 + b2 GKK
ev, tanB = tan 60 B = 60 a b
Avgiv Rvwb, A + B + C = 180 a. b. 2 2
asinA bcosA a2 + b2 a +b
ev, A = 180 − B − C GLb, asinA + bcosA = a b
a. 2 2 + b. 2 2
ev, A = 180 − 60 − 90 a +b a +b
A = 30
2 2
a b
2
1 a2 + b2 a + b2 a2 b2 a2 + b2 a2 b2
GLb, tanA = tan 30 = = = 2 2 = 2
3 a2 b2 a +b 2 a + b2 a + b2
2 2
+ 2 2
cotA = cot 30 = 3 a +b a +b
asinA bcosA a2 b2
tanB = tan 60 = 3 asinA + bcosA = a2 + b2
1
cotB = cot 60 = M. a = 1 †m.wg., b = 3 †m.wg. n‡j ÔLÕ †_‡K cvB,
3 a
cotA + tanB sinA = 2
evgcÿ = cotB + tanA a + b2
1 1 1 1
3+ 3 2 3 3 = = = =
= = =2 3 =3 2
1 + ( 3) 2 1+3 4 2
1 1 2 2
+ ev, sinA = sin30
3 3 3
A = 30
Wvbcÿ = cotA tanB = 3. 3 = 3 AB b
Avevi, sinC = AC = 2 2
evgcÿ = Wvbcÿ (cÖgvwYZ) a +b
M L †_‡K cvB, B = 60 Ges A = 30 =
3
[gvb ewm‡q]
p + q = 60 ................ (i) 1 + ( 3)2
2