Abykxjbx 9.1: CVV M Úwk©Z Myiæz¡C Y© Welqvw'
Abykxjbx 9.1: CVV M Úwk©Z Myiæz¡C Y© Welqvw'
Abykxjbx 9.1
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
w·KvYwgwZ : Ôw·KvY' kãwU Øviv wZbwU †KvY †evSvq Avi ÔwgwZÕ kãwUi A_© cwigvc †evSvq| Bs‡iwR‡Z w·KvYwgwZ‡K Trigonometry ejv nq
ÔTrigonÕ wMÖK kãwUi A_© wZbwU †KvY ev wÎfzR Ges ÒmetryÓ k‡ãi A_© cwigvc|
A_©vr, MwY‡Zi †h kvLvq wÎfzR msµvšÍ wewfbœ cwigvc m¤ú‡K© we‡klfv‡e Av‡jvPbv Kiv nq Zv‡K w·KvYwgwZ e‡j|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY : mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jv AwZfyR, f‚wg I DbœwZ bv‡g AwfwnZ nq| Avevi, mg‡KvYx wÎfy‡Ri
m~²‡KvY؇qi GKwUi mv‡c‡ÿ Ae¯’v‡bi †cÖwÿ‡ZI evû¸‡jvi bvgKiY Kiv nq| h_v :
K. ÔAwZfyRÕ, mg‡KvYx wÎfy‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi wecixZ evû
L. ÔwecixZ evûÕ, hv n‡jv cÖ`Ë †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû
M. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk|
P P
O N O N
PON †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû ON, wecixZ OPN †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû PN, wecixZ
evû PN evû ON
R¨vwgwZK wP‡Îi kxl©we›`y wPwýZ Kivi Rb¨ eo nv‡Zi eY© I evû wb‡`©k Ki‡Z †QvU nv‡Zi eY© e¨envi Kiv nq| †KvY wb‡`©‡ki Rb¨ cÖvqkB wMÖK eY©
e¨eüZ nq| wMÖK eY©gvjvi QqwU eûj e¨eüZ eY© n‡jv :
alpha beta gamma theta phi omega
(Avjdv) (weUv) (Mvgv) (w_Uv) (cvB) (I‡gMv)
cÖvPxb wMÖ‡mi weL¨vZ me MwYZwe`‡`i nvZ a‡iB R¨vwgwZ I w·KvYwgwZ‡Z wMÖK eY©¸‡jv e¨envi n‡q Avm‡Q|
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
wb‡gœv³fv‡e eY©bv Kiv nq : AwZfyR
m~²‡Kv‡Yi `yBwU evû _v‡K Ges cÖ‡Z¨KwU evûi g‡a¨ AmsL¨ we›`y Kíbv Kiv nq| j¤^
cÖwZwU we›`y †_‡K Aci evûwUi Dci j¤^ Uvb‡j GK GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m„wó m~²‡KvY
nq| mg‡KvYx wÎfz‡Ri wecixZ evûwU‡K AwZfzR, wbw`©ó m~²‡KvYwUi wecixZ f‚f‚wwgg
evûwU‡K j¤^ Ges Aci GKwU evû‡K f‚wg ejv nq|
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPÎMZ e¨vL¨v :
g‡b Kwi, XOA GKwU m~²‡KvY| OA evû‡Z †h‡Kv‡bv GKwU we›`y P wbB| P P
A
†_‡K OX evû ch©šÍ PM j¤^ Uvwb| Zv‡Z mg‡KvYx wÎfzR POM MwVZ n‡jv| GB
∆POM Gi PM, OM I OP evû¸‡jvi †h QqwU AbycvZ cvIqv hvq Zv‡`i XOA AwZfyR
j¤^
Gi w·KvYwgwZK AbycvZ ejv nq Ges Zv‡`i cÖ‡Z¨KwU‡K GK GKwU mywbw`©ó bv‡g
bvgKiY Kiv nq|
O
f‚wg M x
XOA mv‡c‡¶ mg‡KvYx wÎfzR POM-Gi PM evû‡K j¤^, OM evû‡K f‚wg, OP evû‡K AwZfzR aiv nq| GLb, XOA = ai‡j †Kv‡Yi †h
QqwU w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Zv eY©bv Kiv n‡jv|
PM j¤^
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi mvBb (sine) ev ms‡¶‡c sin
OM f~wg
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi †KvmvBb (cosine) ev ms‡¶‡c cos
PM j¤^
=
OM f~wg
= †Kv‡Yi U¨vb‡R›U (tangent) ev ms‡¶‡c tan
OM f~wg
=
PM j¤^
= †Kv‡Yi †KvU¨vb‡R›U (cotangent) ev ms‡¶‡c cot
OP AwZfyR
OM
=
f~wg = †Kv‡Yi †m‡K›U (secant) ev ms‡¶‡c sec
OP AwZfyR
PM
=
j¤^ = †Kv‡Yi †Kv‡m‡K›U (cosecant) ev ms‡¶‡c cosec.
[`ªóe¨ : () †_Uv GKwU wMÖK A¶i, GLv‡b hv GKwU †Kv‡Yi cwigvc wb‡`©k K‡i]
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© :
g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY|
cv‡ki wPÎ mv‡c‡¶, msÁvbyhvqx, A
P
PM OP
sin
OP cosec =
PM
OM OP
cos sec =
OP OM
x
PM OM
tan = cot = O M
OM PM
myZivs †`Lv hvq †h,
PM OP PM OM
1 sin cosec . =1 3 tancot =1
OP PM OM PM
1 1 1 1
sin Ges cosec tan Ges cot
cosec sin cot tan
OM OP PM
2 cossec =1
OP OM PM OP
4 tan = [je I ni‡K OP Øviv fvM K‡i]
OM OM
cos Ges sec OP
sec cos
sin cos
tan Ges GKBfv‡e, cot =
cos sin
w·KvYwgwZK A‡f`vewj wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †h m¤úK© cvIqv hvq Zv n‡jv :
1 sin2 + cos2 = 1 2. 1 + tan2 = sec2 3 1 + cot2 = cosec2
ev, sin2 = 1 – cos2 ev, sec2 – tan2 = 1 ev, cosec2 – cot2 = 1
ev, cos2 = 1 – sin2
sin Ges cos Gi g‡a¨ m¤úK© :
A_ev w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi, =XOA GKwU m~²‡KvY|
PM OX
myZivs, POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb,
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
GLb, ∆OPM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
OP = PM + OM
2 2 2
2 2 2
OP PM OM P A
ev, 2 = 2 + 2 [Dfqc¶‡K OP2 Øviv fvM K‡i]
OP OP OP
2 2
ev, 1 = OP (PM) + (OM
OP ) AwZfyR
2 2 2
OP OM PM
ev, 2 – 2 = 2 [ Dfq c¶‡K PM2 Øviv fvM K‡i]
PM PM PM
2 2 AwZfyR f~wg
ev, PM( OP ) – (OM
PM )
=1
j¤^ = cosec Ges
j¤^ = cot]
cosec2 – cot2 = 1 [cÖgvwYZ]
cÖkœ \ 1 \ wb‡Pi MvwYwZK Dw³¸‡jvi mZ¨-wg_¨v hvPvB Ki| †Zvgvi mgvavb : Dw³wU wg_¨v|
Dˇii c‡ÿ hyw³ `vI| hyw³ : hLb A = 45, ZLb tanA Gi gvb tan 45 = 1| Avevi, hLb
(K) tanA Gi gvb me©`v 1 Gi †P‡q Kg| A = 60 ZLb tanA Gi gvb
tan 60 = 3 = 1732 1 cÖkœ \ 3 \ †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8, sinA I secA Gi gvb †ei Ki|
A_©vr tanA Gi gvb 1 A_ev 1 A‡cÿv †ewkI n‡Z cv‡i| mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8
(L) cotA n‡jv cot I A Gi ¸Ydj| cotA = 15
8
mgvavb : Dw³wU wg_¨v|
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 15
hyw³ : cotA Øviv GKwU †Kv‡Yi cwigvc‡K eySv‡bv nq|
mwbœwnZ evû AB = 8 C
A ev‡` cot Gi Avjv`v †Kv‡bv A_© enb K‡i bv|
12 AwZfyR AC = (15)2 + 82
(M) A Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ secA = 5 17
= 225 + 64 15
12
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, secA =
5
= 289
= 17
1 12 A 8 B
ev, cosA = 5 sinA =
15 17
I secA = 8
17
5
ev, cosA = 12 = cos6537 wb‡Y©q gvb, 17 I 8 ss
15 17
3
cÖkœ \ 2 \ sinA = 4 n‡j, A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK AbycvZmg~n ev, 2
AC = (13) (12)
2 2
A
wbY©q Ki| ev, 2
AC = 169 144
ev, 2
†m. wg.
3 AC = 25 13 †m. wg.
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sinA = 4
ev, AC = 25
5
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 3 Ges AwZfyR AC = 4
AC = 5 B
12 †m. wg.
C
C
AC 5
sin = =
AB 13
4 BC 12
3 cos = =
AB 13
AC 5
Ges tan = BC = 12
A 7 B
5 12 5
wb‡Y©q gvb 13, 13, 12
AB = AC2 BC2
cÖkœ \ 5 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri B †KvYwU mg‡KvY|
= 42 32
tanA = 3 n‡j, 3 sinA cosA = 34 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki|
= 16 9 = 7
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
AB 7 C
cosA = = AZGe, j¤^ = 3
AC 4
Ges f‚wg = 1 2
BC 3
tanA = = AwZfyR = ( 3)2 + 12 3
AB 7
= 3+1
1 7 A
1 B
cotA = = = 4
tanA 3
=2
1 4
secA = = 3
cosA 7 sinA =
2
cosecA =
1
=
4 Ges cosA = 12
sinA 3
evgcÿ = 3 sinA cosA sinA
cÖkœ \ 7 \ (i) cosecA + secA = 1
cosA
3 1
= 3
2 2
[gvb ewm‡q] sin A
mgvavb : evgc¶ = cosec A + sec A
cos A
3
= = Wvbcÿ sin A cos A
4 = +
1 1
3 sin A cos A
myZivs 3 sinA cosA = 4 evK¨wU mZ¨|
= sinA sinA + cosA cosA
cÖgvY Ki (6 Ñ 20) : = sin2A + cos2A
1 1 =1= Wvbc¶
cÖkœ \ 6 \ (i) sec2A + cosec2A = 1
sin A cos A
1 1
A_©vr, +
cosec A see A
= 1 [cÖgvwYZ]
mgvavb : evgc¶ = sec2A + cosec2A
secA tanA
(ii) – =1
1 1 cosA cotA
= +
1 2 1 2 sec A tan A
( ) ( )
cos A sinA mgvavb : evgc¶ = cos A – cot A
1 1 1 1
= + = sec A – tanA
1 1 cos A cot A
cos2A sin2A = secA secA – tanA tanA
= cos2A + sin2A 1 1
=1 [ secA = cosA Ges tanA = cotA]
= Wvbc¶ [ sin2A + cos2A = 1] = sec2A – tan2A
1 1 = 1 + tan2A – tan2A
A_©vr, + =1 [cÖgvwYZ]
sec2A cosec2A =1= Wvbc¶
1 1 secA tanA
(ii) – =1 A_©vr cosA cotA = 1 [cÖgvwYZ]
cos2A cot2A
1 1 1 1
mgvavb : evgc¶ = cos2A – cot2A (iii) + =1
1 + sin2A 1 + cosec2A
1 2
mgvavb :
( ) (cotA)
1 2
= –
cosA 1 1
evgcÿ = 1 + sin2A + 1 + cosec2A
= sec2A – tan2A
1 1
[ cos1 A = sec A Ges cot1 A = tan A] =
1 + sin2A
+
1+
1
sin2A
=1+ tan2 A– tan2A [ sec2A =1+ tan2A]
=1 1 sin2A
= +
1 + sin2A 1 + sin2A
= Wvbc¶
1 + sin2A
1 1 =
A_©vr, cos2A – cot2A = 1 [cÖgvwYZ] 1 + sin2A
= 1 = Wvbcÿ
1 1
(iii) =1 1 1
sin2A tan2A A_©vr, 1 + sin2A + 1 + cosec2A = 1 [cÖgvwYZ]
mgvavb :
tanA cotA
1
evgcÿ = sin2A tan2A
1 cÖkœ \ 8 \ (i) 1 – cotA + 1 – tanA = secA cosecA + 1
1 1 1 cos2A mgvavb :
= =
sin2A sin2A sin2A sin2A tanA cotA
cos2A evgc¶ = 1 – cotA + 1 – tanA
1 cos2A sinA cosA
=
sin2A cosA sinA
= +
sin2A cosA sinA
= 2 [ 1 cos2A = sin2A] 1– 1–
sin A sinA cosA
= 1 = Wvbcÿ sinA cosA
cosA sinA
1 1 = +
A_©vr, sin2A tan2A = 1 [cÖgvwYZ] sinA – cosA cosA – sinA
sinA cosA
sinA cosA = tanA cos2A
=
sinA
(
cosA sinA – cosA ) + cosA
sinA cosA – sinA
=
sinA
cosA = sinA = Wvbcÿ
sin2A cos2A cosA
= +
cosA (sinA – cosA) sinA(cosA – sinA) A_©vr, tanA 1 sin2A = sinA [cÖgvwYZ]
sin2A cos2A
= – secA + tanA cosecA – cotA
cosA (sinA – cosA) sinA (sinA – cosA) cÖkœ \ 11 \ cosecA + cotA = secA – tanA
sin3A – cos3A
= mgvavb :
sinA.cosA (sinA – cosA)
(sinA – cosA) (sin2A + sinA. cosA + cos2A) secA + tanA
=
sinA.cosA (sinA – cosA) evgc¶ = cosecA + cotA
[ a3 – b3 = (a – b) (a2 + ab + b2) ] (secA + tanA)(secA tanA) (cosecA cotA)
=
1 + sinA. cosA (cosecA + cotA)(secA tanA) (cosecA cotA)
=
sinA. cosA [ni I je‡K GKB ivwk Øviv ¸Y K‡i]
1 sinA. cosA (secA + tanA)(secA tanA) (cosecA cotA)
= + =
sinA. cosA sinA. cosA (cosecA + cotA)(cosecA cotA) (secA tanA)
1
= (cosA ) (sinA1 ) + 1 =
sec2A tan2A
cosec2A cot2A
cosecA cotA
secA tanA
= sec A cosec A + 1 1.(cosecA cotA)
= Wvbc¶ =
1.(secA tanA)
tanA cotA [ sec2A tan2A = 1; cosec2A cot2A = 1]
A_©vr, 1– cotA + 1– tanA = secA cosecA + 1 [cÖgvwYZ]
cosecA cotA
=
1 1 secA tanA
(ii) + =1
1 + tan2A 1 + cot2A = Wvbc¶
1 1
mgvavb : evgcÿ = 1 + tan2A + 1 + cot2A secA + tanA cosecA – cotA
A_©vr, cosecA + cotA
=
secA – tanA
[cÖgvwYZ]
1 1 cosecA cosecA
=
1 + tan2A
+
1 cÖkœ \ 12 \ cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A
1+ 2
tan A
mgvavb :
1 tan2A
= + cosecA cosecA
1 + tan2A 1 + tan2A evgc¶ = cosecA – 1 + cosecA + 1
1 + tan2A
= = 1 = Wvbcÿ cosecA (cosecA + 1) + cosecA (cosecA – 1)
1 + tan2A =
(cosecA – 1) (cosecA + 1)
1 1
A_©vr, 1 + tan2A + 1 + cot2A = 1 [cÖgvwYZ] cosec2A + cosecA + cosec2A – cosecA
=
cosec2A – 1
cosA sinA
cÖkœ \ 9 \ 1 tanA + 1 cotA = sinA + cosA =
2cosec2A
[cosec2A = 1 + cot2A ]
1 + cot2A – 1
cosA sinA
mgvavb : evgcÿ = 1 tanA + 1 cotA 2
2cosec2A sin2A
= =
cosA sinA cot2A cos2A
= + sin2A
sinA cosA
1 1
cosA sinA 2 sin2A
=
sin A cos2A
2
cos2A sin2A
= + 1
cosA sinA sinA cosA = 2
cos2A
cos2A sin2A 2
= 1
cosA sinA cosA sinA = 2 ( ) = 2 sec A [ sec A = cos1 A]
cosA
2
cos2A sin2A
= = Wvbc¶
cosA sinA
cosecA cosecA
= cosA + sinA = Wvbcÿ A_©vr, cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A [cÖgvwYZ]
cosA sinA 1 1
A_©vr, 1 tanA + 1 cotA = sinA + cosA [cÖgvwYZ] cÖkœ \ 13 \ 1 + sinA + 1 – sinA = 2 sec2A
cÖkœ \ 10 \ tanA 1 sin2A = sinA 1
mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA + 1 – sinA
1
=
2 mgvavb : evgc¶ = (tan + sec)2
cosec2A – 1
sin 1
2
2 = cos + cos
= [ cosec2A = 1 + cot2A]
1 + cot2A – 1
2 tan = sin Ges sec = 1
= 2
cot A cos cos
sin + 1
2
1 2
= 2 ( ) cotA [ tan A =
1
]
cot A
= cos
2
(1 + sin)
= 2 (tanA)2 = 2 tan2A = Wvbc¶ =
cos2
1 1
A_©vr, cosecA – 1 – cosecA + 1 = 2tan2A [cÖgvwYZ] =
(1 + sin) (1 + sin)
1 – sin2
sinA 1 – cosA (1 + sin) (1 + sin)
cÖkœ \ 15 \ 1 – cosA + sinA = 2cosecA =
(1 + sin) (1 – sin)
sinA 1 – cosA 1 + sin
mgvavb : evgc¶ = 1 – cosA + sinA =
1 – sin
sin2A + (1 – cosA)2 = Wvbc¶
=
(1 – cosA) sinA
1 + sin
sin2A + 1 – 2cosA + cos2A A_©vr, (tan + sec)2 = 1 – sin [cÖgvwYZ]
=
sinA (1 – cosA)
(sin A + cos2A) + 1 – 2cosA
2
cotA + tanB
=
sinA (1 – cosA)
cÖkœ \ 18 \ cotB + tanA = cotA tanB
1 + 1 – 2 cosA mgvavb :
= [ sin2A + cos2A = 1]
sinA (1 – cosA)
cotA + tanB
2 – 2cosA evgc¶ = cotB + tanA
=
sinA (1 – cosA)
cosA sinB
2(1 – cosA) +
sinA cosB
=
sinA (1 – cosA) =
cosB sinA
1 +
sinB cosA
= 2
sinA
= 2cosecA [ cosec A =
1
sin A] [ cot A = cos A
sin A
sin B
Ges tan B = cos B]
cosA. cosB + sinA.sinB
= Wvbc¶ sinA. cosB
=
sinA 1 – cosA cosA. cosB + sinA. sinB
A_©vr, 1 – cosA + sinA = 2 cosecA [cÖgvwYZ] sinB. cosA
= cosecA + cotA [
1
= cosesA] Avgiv Rvwb, cosec2A cot2A = 1
sinA
ev, (cosecA + cotA) (cosecA cotA) = 1
= Wvbc¶ 4
ev, (cosecA + cotA) 3 = 1 [gvb ewm‡q]
3 a2
cosecA + cotA = 4 (Ans.) ev, 1 – a2 + b2 = cos2A
b a sinA – b cosA a2 + b2 – a2
cÖkœ \ 24 \ cotA = a n‡j, a sinA + b cos A Gi gvb wbY©q Ki| ev, a2 + b2
= cos2A
b b2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cotA = a ev, cos2A = a2 + b2
b2 b2 b
ev, cot2A = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i] ev, cosA = = 2
a2 + b2 a + b2
b2 a sinA – b cosA
ev, 1 + cot2A = 1 + a2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i] cÖ`Ë ivwk = a sinA + b cosA
a2 + b2
ev, cosec2A = a2
a.a b.b
– 2
2 2
a +b a + b2
1 a2 + b2 = [gvb ewm‡q]
ev, sin2A = a2 a.a b.b
+ 2
a2 + b2 a + b2
a2
ev, sin2A = a2 + b2 a2 – b2
a2 + b2 a2 – b2
a2 a = 2 = (Ans.)
ev, sinA = a2 + b2
= a + b2 a2 + b2
a2 + b2
a2 + b2
a2
Avevi, sin2A = a2 + b2 n‡j,
a2
1 – cos2A =
a2 + b2
0 5
2
4 sin Gi gvb KZ?
wP‡Îi Av‡jv‡K cosec Gi gvb KZ?
1 2 1
5 4 3 3 L M N 2
L M N 3 3 2
4 5 4 5
11. 5 sin A = 3 n‡j, tan A Gi gvb KZ?
4 5 3 4 35
K
5
L
4
4
N
3 K 2.44 M 1 N 156
8
12. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 16 I 17 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
i. cos2 =1
sin2 R
ii. sec2 tan2 = 1 3 cm
iii. cosec2 = 1 cot2 x
S T
wb‡Pi †KvbwU mwVK? 12 cm
3 cm
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 14 I 15 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 2x
x
P B c
3
5 18. x Gi gvb KZ?
30 L 45 M 60 N 90
Q R
4
19. BC = KZ ?
14. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
K 6 cm L 2 3 cm 3 3 cm N 4 3 cm
3 3 4 5
K L N
5 4 5 4
tan2 + 1
15. sin2 1 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU ?
25. OPN G N = 90 n‡j OPN Gi wecixZ evû wb‡Pi †KvbwU?
91 : mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY (mnR)
K PN ON M PO N OP + PN
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
26.
20. Trigon kãwU †Kvb fvlv †_‡K G‡m‡Q? (mnR) a
K Bs‡iwR wMÖK
M D`y© N evsjv
b
c
21. w·KvYwgwZ‡Z wb‡Pi †KvbwUi cwigvc wb‡q Av‡jvPbv Kiv nq?
(mnR)
K e„Ë L AvqZ‡¶Î
wP‡Î †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ AwZfzR KZ GKK? (mnR)
wÎfzR N mvgvšÍwiK
Ka Lb c N a2 + c2
22. mg‡KvYx wÎfz‡R mg‡Kv‡Yi wecixZ evû †KvYwU? (mnR) 27. 17 †m.wg., 8 †m.wg. I 15 †m.wg. evûÎq Øviv mg‡KvYx wÎfzR MVb
K f‚wg AwZfzR M DbœwZ N j¤^ Ki‡j Gi AwZfzR KZ †m.wg. n‡e? (mnR)
23. †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû‡K Kx e‡j? (mnR) K8 L 15 17 N 23
wecixZ evû L AwZfzR e¨vL¨v : mg‡KvYx wÎfz‡Ri †ÿ‡Î e„nËg evû memgqB AwZfzR n‡e|
M mwbœwnZ evû N KY© enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
24.
28. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
C
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jv AwZfzR, f‚wg I j¤^ bv‡g AwfwnZ
nq
ii. ÔAwZfzRÕ, mg‡KvYx wÎfz‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi wecixZ
D O evû
wP‡Î OCD Gi mwbœwnZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR) iii. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk
CD L OC M DO N CD + CD wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
Ki I ii Li I iii M ii I iii i, ii I iii 36. PON Gi Rb¨ wecixZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
29. OPN †Kv‡Yi Rb¨ K ON NP MPO N PO + ON
i. AwZfzR OP P
92 : m`„k mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jvi AbycvZ mg~‡ni
ii. mwbœwnZ evû ON
iii. wecixZ evû ON
aªæeZv
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) O N mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii 37.
30. R
36 cm M
27 cm
45 cm O N
P Q
90 O M
OP
93 : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wP‡Î POM GKwU mg‡KvYx wÎfzR| Zvn‡j PM kZ©mv‡c‡¶
5
3
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 57 60 bs cÖ‡kœi DËi `vI : B 4 C
A
5
64. sec = KZ? (mnR)
3 5 4 3 5
L M N
C 4 5 5 3
B 4
65. cosec = KZ? (mnR)
57. sin Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
5 4 3 4
3 3 4 5 L M N
K M N 3 3 4 5
4 5 3 4
wecixZ evû AB 3
e¨vL¨v : sin = AwZfzR = AC = 5 94 : w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi m¤úK©
58. cosec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
5 4 3 4
L M N 1
3 3 4 5 66. sin = n‡j sec Gi gvb KZ? (ga¨g)
1 1 5
2
e¨vL¨v : cosec = = =
1
sin 3 3
K1 L2 2 N
5 2
59. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
e¨vL¨v : sin =
1 A
5 4 3 5 2
K M N 2 1
4 5 5 3 AB 2
sec = = = 2
mwbœwnZ evû BC 4 BC 1
e¨vL¨v : cos = AwZfzR = AC = 5
B C
5 4 3 3 = ( 2 )2 1 2
L M N
4 5 5 5 = 2 1 = 1
1 1 5 1
e¨vL¨v : sec = = = 67. cosec = 2 2 I cos = n‡j cot Gi gvb KZ? (ga¨g)
cos 4 4
5 4 2
1
wb‡Pi Z_¨i Av‡j‡K 61 Ñ 63 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K2 L 2 M1
2
e¨vL¨v : sin =
1
, cot =
cos 1/4 2 1
= = 77. wP‡Î cot Gi mgvb n‡e
2 2 sin 1/2 2 2
OP Q
1 3 i.
OQ
68. sin = Ges cos
2
= 2
n‡j tan = KZ? (ga¨g)
sec
1 ii.
tan
O P
K 3 L 2 M1
3 cos
1 iii.
sin
sin 2 1
e¨vL¨v : tan =
cos
=
3
=
3
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
2 K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
5 78. wP‡Î
69. cot = 13 n‡j tan Gi gvb KZ? (ga¨g)
a C
5 12 i. sinB =
K L c
13 5 c
b a
5 13 ii. cosB =
M c
12 5 A B
5 1 1 13
a b
e¨vL¨v : cot = 13, tan = = = iii. tanB =
cot 5 5 a+c
13 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
70. secAsinA = KZ? (mnR) i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
tanA L cotA M cosA N sinA 79. wP‡Î
a
71. cosecA = n‡j, tanA
b
= KZ? (ga¨g) i. tan = 1
1 2
ii. sin = 1
b a2 b2 a2 + b2 b 2
L M N
a b
2 2 b b a2 + b2 1 1
iii. sin cos = 2
3
72. sin = 2 I sec = 2 n‡j tan = KZ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K3 3 L6 2 M9 2 3 K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
e¨vL¨v : tan =
sin sin
=
3
= sinsec = 2 = 3 80. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
cos 1 2
sec 1
i. cosec =
sin
73. tan I cot Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
cos
K tan + cot = 1 tancot = 1 ii. cot =
sin
1 1
M tan2 + cot2 = 1 N + =1 1
tan cot iii. sec =
tan
5
74. sin = 13 n‡j, cos = KZ? (ga¨g) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
9 4 5 5 2
90. sin cosec2 1 = KZ? (mnR) =
4
=
4
=
2
cotA =
5
K1 L sin cos N sin tan
101. tan = 3 n‡j, sec = KZ? (mnR)
91. tan 1 sin2 = KZ? (ga¨g)
K 2 L 10 M 10 2
K cos L sec M cosec sin
e¨vL¨v : sec = 1 + tan = 2
1 + (3) 2
sin
e¨vL¨v : tan 1 sin2 = tan cos2 = cos = sin = 1+ 3 = 2
cos
92. wb‡Pi †Kvb w·KvYwgwZK mgxKiYwU mwVK? (mnR) x
102. sin = y n‡j cos = ? (mnR)
1 + cot = cosec L sec + tan = 1
2 2 2 2
y2 x2 x2 y2 y2 x2 y2 x2
M sin – cos = 1 N sec + cosec = 1
2 2 2 2
K L N
y x y x
93. cosec2 1 = KZ? (mnR)
x2 y2 x2
K .
cos2 sin2 L tan2 e¨vL¨v : cos = 1 + sin2 = 1
y2
=
y
M cosec2 . sin2 cos2 . cosec2
= 1+ 3 = 2
x
94. sec = n‡j, cot = KZ?
y
(ga¨g) 103. cos + cos2 =1 n‡j tan = ? (KwVb)
K sin L cos M sec cosec 1 1
114. sec2A + cosec2A = KZ? (mnR)
e¨vL¨v : cos + cos = 1 2
ev cos = 1 cos2 = sin2
K0 1 M 1 N2
sin 1
ev, cos = sin ev, tan = cosec 1 1
e¨vL¨v : sec2A + cosec2A = cos A + sin2A = 1
2
1
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
0 L1 M N1
2 K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
e¨vL¨v : sin + cos = 1 116. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
ev, sin2 + 2sin. cos + cos2 = 1 i. sin2 = 1 cos2 ii. sec2 = 1 + tan2
ev, 1 + 2sin. cos = 1 iii. cot2 = 1 + cosec2
ev, 2sin.cos = 0 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
sin. cos = 0
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 1
106. sin2 A tan2A = ? (ga¨g) 117. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
K sec2 A L cosec2 A 1 N tan A i. sin2A + sinA = 1 n‡j sinA cos2A = 0
1 1 1 8
e¨vL¨v : sin2A tan2A = cosec2A cost2 = 1 ii. sinA = n‡j sinA + cosecA = 3
3
tan sec1
107. sec + 1 tan Gi gvb KZ? (ga¨g) iii. sec Gi gvb 1 A‡cÿv e„nËi n‡Z cv‡i
1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
0 L1 M N2
2
(tan2 sec 1) (sec +1) tan2 (sec2 1) Ki Li I ii i I iii N ii I iii
e¨vL¨v : =
(sec 1) tan tan (1 + sec)
tan2 tan2 0 118. sin = 35 n‡j
= =
tan(1 + sec) tan (1 + sec)
5 3
1 1 i. cosec = 3 ii. tan = 4
108. cos2A cot2A = KZ? (mnR)
5
iii. cos = 4
K tanA L cotA 1 N 1
109. tanA =
1
n‡j, cot2A Gi gvb †KvbwU? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
3 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 1
K L
3
M 3 3 e¨vL¨v : iii mwVK bq; KviY, cos = 1 sin 2
3
2
3 9 16 4
110.
1
cosec2 1
= KZ? (ga¨g) = 1 ( )=
5
1
25
= =
25 5
112.
sin
Gi gvb KZ? (mnR) i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
sin2 + cos2
e¨vL¨v : sin4A + sin2A =1
= 1 ev, sin4A
= cos2A sin2A
sin L cos M tan N cot 1
4 ev, sin2A = cosA ev, tanA = = cosecA
113. tan2 sec2 + =? (ga¨g) sinA
3
3
1 1 120. tan = 4 n‡j
L M3 N2
3 3 3
4 4 i. 4sin = 3cos ii. sin =
e¨vL¨v : tan2 sec2 + 3 = (sec2 tan2) + 3 5
5
4 3 + 4 1 iii. cosec =
4
= 1 + = =
3 3 3
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) e¨vL¨v : cosecA cotA = 3
4
i. sin2 + tan2 =
3
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 130 132 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
2
2 g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY|
ii. sin2 + cos2 =
3
1
iii. 1 sin2 =
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii 130. OP PM cÖKvkK gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi cosec L sec
M tan N sin
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 124 126 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 131. wb‡Pi †KvbwU cosec Gi gvb cÖKvk K‡i? (mnR)
4
cosecA cotA = 3 K 1 + tan 1 + cot2
124. cosecA + cotA Gi gvb KZ? (ga¨g) M 1 + cos2 N cot2 – 1
4 3 7 7
K M N
7 7 3 4 enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
mwVK DËi : 5
3 146. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î
i. sin2 + cos2 = 1 ii. sec2 1 = tan2
12
140. cos A = 13
n‡j sin A = KZ? iii. cot2 = 1 + cosec2
p
œ 1 p = 1 + sinA Ges q = 1 sinA n‡j
cÖk- M. cÖgvY Ki †h, (secA tanA)2 = q. 4
K. pq Gi gvb KZ? 2 1bs cª‡kœi mgvavb
p
L. cÖgvb Ki †h, q
= secA + tanA. 4 K. †`Iqv Av‡Q, p = 1 + sin A
q = 1 sin A wP‡Î, ABC GKwU mg‡KvYx wÎfzR Ges B = mg‡KvY| AwZfzR
cÖ`Ë ivwk, pq = (1 + sin A) (1 sin A) 1+p Ges ACB = †Kv‡Yi mwbœwnZ evû 2p| g‡b Kwi, AB =
= (12 + sin2 A) x.
= cos2 A (Ans.)
GLb, mg‡KvYx ABC wÎfz‡Ri †ÿ‡Î,
p
L. evgcÿ = q
AC2 = AB2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
1 + sin A
ev, ( 1 + p) = x2 + ( 2p) [gvb ewm‡q]
= ev, 1 + p = x2 + 2p
1 sin A
(1 + sin A) (1 + sin A) ev, x2 = 1 + p − 2p
=
(1 sin A) (1 + sin A)
ev, x2 = 1 − p x = 1 − p
(1 + sinA)2
= Aci evûi ˆ`N©¨ 1 − p . (Ans.)
(12 sin2 A)
(1 + sin A)2 L Avgiv Rvwb,
=
cos2A AwZfzR
sec =
=
1 + sin A f‚wg
cos A
AC
1 sin A =
BC
[ÔKÕ Gi wPÎ Abymv‡i]
= +
cos A cos A
1+p
= sec A + tan A = Wvbcÿ = [gvb ewm‡q]
2p
p
A_©vr q
= sec A + tan A (cÖgvwYZ)
sec2 =
1+p
.................. (i)
2p
M. evgcÿ = (sec A tan A)2 j¤^
1 sin A 2 Avevi, tan = f‚wg
= (
cos A cos A ) AB
1 sin A2 (1 sin A)2 = [ÔKÕ Gi wPÎ Abymv‡i]
= BC
cos A = (1 sin2 A)
1−p
(1 sin A)2 = [gvb ewm‡q]
= 2p
(1 + sin A) (1 sin A)
1−p
(1 sin A) q tan2 = .........................(ii)
= = 2p
(1 + sin A) p
= Wvbcÿ mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
q 1+p 1−p
A_©vr (sec A tan A)2 = p (cÖgvwYZ) sec2 + tan2 = +
2p 2p
1+p+1−p 2 1
œ 2 †Kv‡bv mg‡KvYx wÎfz‡Ri AwZfzR 1 + p Ges †Kv‡Yi mwbœwnZ
cÖk- =
2p
= = (Ans.)
2p p
evû 2p|
AwZfzR 1+p
K. Z_¨¸‡jv R¨vwgwZK wP‡Î Dc¯’vcb K‡i Aci evûi M Avgiv Rvwb, cosec = =
j¤^ 1−p
ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 (1 + p)
cosec2 =
L. sec2 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 4 (1 − p)
1 + cosec2 1 1 + cosec2
M. cÖgvY Ki †h, 1 cosec2 = p 4 GLb evgcÿ = 1 − cosec2
1+p
2bs cª‡kœi mgvavb 1+
1−p
=
1+p
K cÖ`Ë Z_¨vbymv‡i, wb‡P R¨vwgwZK wPÎwU AuvKv n‡jv, 1−
1−p
A 1−p+1+p
1+p 1−p
=
x 1−p−1+p
1−p
2 (1 − p) 1
B C = = − = Wvbcÿ|
2p (1 − p) −2p p
1 + cosec2 1
1 − cosec2
=−
p
(cÖgvwYZ)
œ 3
cÖk- ∴ f‚wg MN = LN2 LM2
L
= (13)2 (12)2
= 169 144 = 25 = 5 GKK|
f‚wg MN 5
12 GKK 13 GKK cot =
j¤^ = LM = 12 (Ans.)
j¤^ 12 j¤^ 12
L ÔKÕ n‡Z cvB, tan = AwZfzR = 5 sin = AwZfzR = 13
M N GLb, evgcÿ = tan2 sin2
K. cot Gi gvb wbY©q Ki| 2 sin2
= sin2
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, cos2
tan2sin2 = tan2.sin2. 4 sin2 cos2sin2
=
cos2
M. R¨vwgwZK c×wZ‡Z cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4
sin2 (1 cos2)
3bs cª‡kœi mgvavb =
cos2
sin2.sin2
K = = tan2.sin2 = Wvbcÿ
cos2
L
A_©vr, tan2sin2 = tan2.sin2. (cÖgvwYZ)
M
12 GKK 13 GKK L
M 5 N
cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû M = 12 GKK, AwZfzR N = 13
GKK, LNM = Ges LMN = 90. M N
†`Iqv Av‡Q, LNM = GKwU m~²‡KvY| ML LM
myZivs MN mg‡KvYx wÎfz‡Ri †ÿ‡Î AwZf‚R = LN, j¤^ = LM
Ges f‚wg = MN.
∴ wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
(AwZfzR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2
ev, LN2 + LM2 + MN2
LN2 LM2 MN2
ev, LN2 = LN2 + LN2 [Dfqcÿ‡K LN2 Øviv fvM K‡i]
2 2
(LM) + (MN
ev, 1 = LN LN )
j¤^ f‚wg
ev, 1 = (sin)2 + (cos)2 [∵ sin = AwZfzR, cos = AwZfzR]
ev, 1 = sin2 + cos2.
∴ sin2 + cos2. = 1 (cÖgvwYZ)
œ 4 ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 29 †m.wg. BC =
cÖk- AZGe, mwbœwnZ evû, BC = 21 †m.wg.
21 †m.wg. Ges ABC = | AwZfzR, AB = 29 †m.wg.
A
K. AC = KZ †m.wg.? 2
†m. wg.
B C
4bs cª‡kœi mgvavb 21 †m.wg.
wecixZ evû, AC = (29)2 (21)2 †m.wg.
K. †`Iqv Av‡Q, C = mg‡KvY Ges ABC =
= 400 †m.wg. K. †`Iqv Av‡Q, cot4A cot2A = 1
= 20 †m.wg. ev, cot4A = 1 + cot2A
ev, cot4A = cosec2A [ cosec2A = 1 + cot2A]
wecixZ evû AC 20
L. sin = AwZfzR = AB = 29 cosec2A = cot4A
K. DÏxcK n‡Z cosec2A Ges cot4A Gi g‡a¨ m¤úK© ev, 1 sin2A = tan2A
†`LvI| 2 ev, 1 = sin2A + tan2A
L. cÖgvY Ki †h, cos A + cos A = 1
4 2 4 sin2A + tan2A = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
M. ÔLÕ Gi cÖvß gvb e¨envi K‡i †`LvI †h,
sin2A + tan2A = 1 4
5bs cª‡kœi mgvavb
œ 6 ABC Gi B = 90, AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg.
cÖk- = 22 ( 2)2 †m.wg.
K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎ A¼b Ki| 2 = 4 2 †m.wg. = 2 †m.wg.
L. C = n‡j, sec tan Gi gvb wbY©q Ki| 4 AB 2 1
ÔKÕ n‡Z cvB, sin = AC = 2 =
M. †`LvI †h, cosec2 cot2 = 1 4 2
6bs cª‡kœi mgvavb cos =
BC
=
2 1
=
AC 2 2
K. GLv‡b, ABC Gi B = 90, 1
AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg. sin 2 1 2
Zvn‡j, tan = = = =1
Z_¨g‡Z, cos 1 2 1
A 2
1 1
Ges cos = sec = sec = 2
2 †m.wg. 2
2†m.wg.
myZivs sec tan = 2 1 (Ans.)
B C 1
M. ÔLÕ n‡Z cvB, sin =
L. GLv‡b, C = 2
†m.wg.
M. 1 tanA + 1 cotA Gi gvb wbY©q Ki|
cosA sinA
4
1
7bs cª‡kœi mgvavb C B
K. wPÎ n‡Z mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2
K. †`Iqv Av‡Q,
sec tan
ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3 L. †`LvI †h, cos cot = 1 4
j¤^ 3 C
cosec2 sec2
tanA = = M. cosec2 + sec2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
f‚wg 1
8bs cª‡kœi mgvavb
3
B
1
A K. mg‡KvYx wÎfzR ABC n‡Z cvB,
L. DÏxcK n‡Z, tanA = 3 AwZfzR, AC = 2 †m.wg., †Kv‡Yi wecixZ evû, AB = 1 †m.wg.
A
1 1
ev, cotA = 3 cotA = 2 †m.wg.
†m.wg.
3
ÔKÕ n‡Z cvB, wÎfz‡Ri j¤^ = 3, f‚wg = 1 1
2
Ges AwZfzR = ( 3) + 12 = 3+1= 4=2 C B
1 3 3
2 2
= + sec tan
1 3 1 1 evgcÿ =
cos cot
3
=
1 1
+ 23 3
1 3
2 3 1
2 1 1 tan2
= +
3 3 2 2 1 1 1 + tan2 1 + tan2
= =
3 3 3 3 3 3 1 + tan2
= = 1 = Wvbcÿ
2 1 + tan2
4 1 41 3 1 1
= =
3 3 3
= = 1 = Wvbcÿ
3
A_©vr, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 (cÖgvwYZ)
sec tan
A_©vr cos cot = 1 (†`Lv‡bv n‡jv) 1 1
M. 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K tan2 Øviv ¸Y Ki‡j cÖvß
AB
M. GLv‡b, sin = AC ¸Ydj = 1 + tan2 + 1 + cot2 tan2
1 1
1
ev, sin = 2 [ÔKÕ n‡Z cÖvß] tan2 tan2
= +
1 + tan2 1 + cot2
1 1 1
ev, cosec = 2 [ sin = cosec] tan2 tan2 [sec21 + tan2
= +
sec cosec2
2
cosec = 2 cosec2cot2
cosec2 sec2 tan2 tan2
GLv‡b, cosec2 + sec2 =
1
+
1
cos sin2
2
(2)2 4 12 4
2 2
3 4 3 3 8 3 1 = tan2cos2 + tan2sin2
= 2 = = = = (Ans.)
22 +
2
4+
4 12 + 4 3 16 2 = tan2 (cos2 + sin2)
3 3 3
= tan21 [†h‡nZz cos2 + sin2 = 1]
œ 9 wb‡Pi ivwk¸‡jv jÿ Ki :
cÖk- = tan2
sin2 1
1 1 = = sin2 = sin2sec2
tan =
cot
, cot =
tan cos2 cos2
1 wb‡Y©q ¸Ydj sin2sec2 Gi mgvb| (†`Lv‡bv n‡jv)
Avevi, (1 + tan2) Ges (1 + cot2) Gi wecixZ ivwk (1 + tan2) Ges
cos
1 œ 10 Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 – 1 Ges cot = sin | g‡b Kwi,
cÖk-
(1 + cot2) b asin – bcos
1 cot =
a
Ges †h‡Kv‡bv GKwU ivwk asin + bcos
K. 1 + tan2
Gi gvb wbY©q Ki| 2
1 1
K. sinGi gvb wbY©q Ki| 2
L. cÖgvY Ki †h, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 4 asin – bcos
L. asin + bcos Gi gvb wbY©q Ki| 4
1 1
M. †`LvI †h, 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K 1 3
M. hw` sin= 2, cos 2 Ges a = b nq Z‡e,
tan2 Øviv ¸Y Ki‡j cÖvß ¸Ydj sin2sec2 Gi
asin – bcos
mgvb| 4 †`LvI †h, asin + bcos = 3 – 2 4
9bs cª‡kœi mgvavb 10bs cª‡kœi mgvavb
1 b
K. cÖ`Ë ivwk = 1 + tan2 K. †`Iqv Av‡Q, cot = a
1 b2
= [sec2 tan2 = 1] ev, cot2 = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i]
sec2 tan2 + tan2
1 b2
=
sec2 ev, 1 + cot2 = 1 + 2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i]
a
= cos2 (Ans.) a2 + b2
1 1 ev, cosec2 = a2
L. evgcÿ = +
1 + tan2 1 + cot2
1 a2 + b2
1 1 ev, sin2 = a2
= +
1 + tan2 1
1+
tan2 a2
ev, sin2 =
a + b2
2
1 1
= + a2
1 + tan2 tan2 + 1 sin= =
a
(Ans.)
tan2 a2 + b2 a + b2
2
a –2( 3 – 2)
L. ÔKÕ n‡Z cvB, sin = = = 3 – 2 = Wvbc¶
a2 + b2 –2
a2 asin bcos
ev, sin2 = a2 + b2 A_©vr asin + bcos = 3 2 (cÖgvwYZ)
a2
ev, 1 – cos2 = a2 + b2 œ 11 tanA =
cÖk-
1
3
a2
ev, 1 – a2 + b2 = cos2 K. tanA + cotA = KZ? 2
2
a +b –a2 2
cosec2A sec2A
ev, a2 + b2 = cos2 L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4
b2 1
ev, cos2 = a2 + b2 M. †`LvI †h, cos2A sin2A = 2 4
b2 b
cos = a + b2
2 =
a2 + b2
a sin – b cos
cÖ`Ë ivwk = a sin + b cos
a.a b.b
2 2
– 2
a +b a + b2
=
a.a b.b
[gvb ewm‡q]
+ 2
a2 + b2 a + b2
a2 – b2
a2 + b2 a2 – b2 a2 + b2
= 2 = 2 2
a + b2 a +b 2 a + b2
2 2
a +b
a2 – b2
= (Ans.)
a2 + b2
a sin – b cos
M. evgc¶ = a sin + b cos
1 3
a. – b.
2 2
=
1 3
a. + b.
2 2
1
(a – 3b)
2
=
1
(a + 3b)
2
(a – 3b) (a – 3b)
=
(a + 3b) (a – 3b)
[je I ni‡K (a – 3 b) Øviv ¸Y K‡i]
(a – 3b)2
= a2 – 3b2
( )
(b – 3b)2
=
b2 – 3b2)
[†h‡nZz a = b]
(
b2(1 – 3)2
=
– 2b2
(1 – 3)2
=
–2
1–2 3+3
=
–2
4 – 2. 3
=
–2
11bs cª‡kœi mgvavb cosec2A sec2A 3 1 1
= = (Ans)
cosec2A + sec2A 3 + 1 2
œ 12 cotA = a
cÖk-
b K. sin Gi gvb wbY©q Ki| 2
L. cos Ges tan Gi gvb KZ? 4
K. cotA + tanA = ? 2 M. m~²‡KvY n‡j cÖgvY Ki †h,
a
L. cÖgvY Ki †h, sinA = y 4 1 + sin
a2 + b2 (tan + sec)2 = 1 sin 4
a sin A b cos A
M. a sin A + b cos A Gi gvb wbY©q Ki| 4 13bs cª‡kœi mgvavb
12bs cª‡kœi mgvavb K. †`Iqv Av‡Q, ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 13
b †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = |
K. †`Iqv Av‡Q, cot A = a A
j¤^
1
Avgiv Rvwb, sin = AwZfzR
cotA + tan A = cot A + 13 †m.wg.
cot A
b 1 b a b2 + a2
ABC n‡Z cvB,
= + = + = (Ans) AB2 = AC2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi
a b a b ab C B
a m~Îvbymv‡i] 12 †m.wg.
b
L. †`Iqv Av‡Q, cotA = a ev, AC2 = AB2 BC2
b2 ev, AC2 = (13)2 (12)2
ev, cot2A = a2
ev, AC2 = 25 AC = 5 †m.wg.
b2
ev, cosec2A 1 = a2 sin = AB
AC
b2 5
ev, cosec2A = a2 + 1 sin = †m.wg. (Ans)
13
1 b2 + a2 L. ÔKÕ n‡Z cvB AC = 5 †m.wg.
ev, sin2A = a2
f‚wg
ev, sin2A = a2 + b2
a2 cos = AwZfzR
a BC
sinA = (cÖgvwYZ) ev, cos = AB
a2 + b2
12
M. Abykxjbx 91 Gi 24 bs mgvavb †`L| cos =
13
†m.wg.
œ 13 ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 13 †m.wg., BC
cÖk- j¤^ AC 5
Avevi, tan = f‚wg = BC = 12 †m.wg.
= 12 †m.wg. Ges ABC = |
12 5 PR2 RQ2
cos = 13 †m.wg. Ges tan = 12 †m.wg. (Ans) sin2 + cos2 = +
PQ2 PQ2
M. Abykxjbx 91 Gi 17 bs mgvavb †`L| PR2 + PQ2
ev, sin2 + cos2 =
PQ2
œ 14 PQR GKwU mg‡KvYx wÎfzR| PQR = (m~²‡KvY)
cÖk- ev, sin2 + cos2 = 1
PQR = 1 mg‡KvY| sin2 + cos2 = 1 (cÖgvwYZ)
K. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© †ei Ki| 2 M. evgcÿ = 1 cos
sin
L. cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4
sin+ cos
sin 1 + cos =
M. cÖgvY Ki †h, 1 cos = sin 4 (1 cos) (1 + cos)
sin (1 + cos)
14bs cª‡kœi mgvavb =
1 cos2
sin + sin cos
K. =
sin2
P
sin sin cos
= +
sin2 sin2
1 cos 1 + cos
= + =
sin sin sin
sin 1 + cos
R
Q
1 cos
=
sin
(cÖgvwYZ)
DÏxcK Abymv‡i wPÎ, PQR GKwU mg‡KvYx wÎfzR| PQR = 1 2
œ 15 tanA = 3
cÖk-
mg‡KvY Ges PQR = (m~²‡KvY)
GLv‡b, AwZfzR = PQ K. tan A + cotA = KZ? 2
wecixZ evû = PR cosec2 A sec2A
L. cosec2A + sec2 A Gi gvb wbY©q Ki| 4
mwbœwnZ evû = RQ 5
wecixZevû PR M. †`LvI †h, cos2 A sin2 A = 13 4
Avgiv Rvwb, sin = = .................. (i)
AwZfzR PQ
15bs cª‡kœi mgvavb
AwZfzR PQ
cosec = = ...............(ii) 2
wecixZ evû PR K. †`Iqv Av‡Q, tan A = 3
mgxKiY (i) I (ii) ¸Y K‡i cvB, 1 2
ev, tanA = 3
PR PQ
sin. cosec = .
PQ PR 3
ev, cot A = 2
ev, sin. cosec = 1
1 cÖ`Ë ivwk, tanA + cotA
sin = cosec ; BnvB wb‡Y©q m¤úK©|
2 3
= + [gvb ewm‡q]
L. ÔKÕ Gi wPÎvbymv‡i, AwZfzR = PQ 3 2
wecixZevû = PR 4+3 13
= 6 = 6 (Ans.)
mwbœwnZ evû = RQ 2
PR L. †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
K †_‡K cvB, sin =
PQ
4
PR2 ev, tan2 A = 9
ev, sin2 = PQ2 .................. (iii)
4
mwbœwnZ evû ev, 1 + tan2 A = 1 + 9
Avgiv Rvwb, cos =
AwZfzR 9+4 13
ev, sec2A = 9 sec2A = 9
RQ
ev, cos =
PQ 3
Avevi, K †_‡K cvB, cot A = 2
RQ2
ev, cos2 =
PQ2
...............................(iv) 9
ev, cot2A = 4
mgxKiY (iii) I (iv) †hvM K‡i cvB,
9
ev, 1 + cot2 A = 1 + 4
13 13
cosec2A =
4
Ges cosec2A = 4
cosec2 A sec2 A 4
cÖ`Ë ivwk, cosec2A + sec2 A ev, sin2A = 13
= Error! cÖ`Ë ivwk, cos2 A sin2A
= Error! =
9 4
13 13
= Error!= Error!= Error!(Ans.)
94
13 =
M. ÔLÕ †_‡K cvB, sec2 A=
9
13
5
9 =
13
(†`Lv‡bv n‡jv)
cos2A =
13
1 Z
œ 16 ABC Gi B = 90, BAC = Ges tan =
cÖk- Ic‡ii P
3
Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi cÖ‡kœi DËi `vI| x
1 sin
M. cÖgvY Ki †h, 1 + sin
= sec tan 4
DËi : K. 5 0 M
œ 18 ABC Gi B = 90, AB = 3 cm, BC = 4 cm
cÖk- K. w·KvYwgwZ Kx? 2
K. AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 L. cÖ`Ë wP‡Îi Av‡jv‡K sin, cos, tan Gi w·KvYwgwZK AbycvZ eY©bv
L. C = n‡j, sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4 Ki| 4
M. †`LvI †h, cot2 cos2 = cot2 cos2 4 M. cÖgvY Ki †h, cos + sin = 1
2 2 4
DËi : K. 5; L. 5
7 œ 22
cÖk-
A
œ 19 cosA + sinA = 2 cosA GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
cÖk- 2 cm
1 cm
K. sin2A + cos2 A Gi gvb KZ? 2
L. cÖgvY Ki †h, cos A sin A = 2 sin A 4 C B
1 + sin K. wPÎ n‡Z BC Gi gvb wbY©q Ki| 2
M. cÖgvY Ki †h, (tan + sec )2 =
1 sin
4
sec tan
DËi : K. 1 L. †`LvI †h, cos cot = 1 4
œ 20
cÖk- cosec2 sec2
M. cosec2 + sec2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
1
DËi : K. 3; M. 2
3
œ 23 sinA = 4 n‡j
cÖk- œ 26 ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges AB = BC = 1
cÖk-
GKK|
K. A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK AbycvZmg~n wbY©q Ki| 2
K. wPÎ Gu‡K Dc‡ii Z_¨wU Dc¯’vcb Ki Ges AwZfz‡Ri gvb wbY©q Ki|
tanA cotA
L. cÖgvY Ki, 1 cotA + 1 tanA = secAcosecA + 1. 4 2
1 cos2A sec2A L. 2 sinA cosA Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, sin A + cos2 A = 1
2
M. hw` tanA = nq Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb KZ? 4
3 4
7 3 4 4
DËi : K. cos A = 4 , tan A = cosec A = 3, sec A = , cot A M. wPÎ n‡Z cÖgvY Ki, sec A + 1
Gi gvb cot A + cosecA Gi
7 7 secA 1
=
7
gv‡bi mgvb| 4
3
DËi : K. 2 GKK|
4
œ 24 ABC mg‡KvYx wÎfz‡R B mg‡KvY| tanA = 3 n‡j,
cÖk-
œ 27 eiKZ mv‡ne Zuvi evmv A †_‡K 120 wgUvi c~e©w`‡K B †Z
cÖk-
K. AC = KZ? 2 hvIqvi ci †mvRv DËi w`‡K 50 wgUvi wM‡q Avd‡ivRvi evmv C †Z
L. 2sinAcosA Gi gvb wbY©q Ki| 4 †cŠQv‡jv|
1 sinC K. AvbycvwZK wPÎ A¼b K‡i evmv †_‡K ¯‹zj hvIqvi `~iZ¡ wbY©q Ki| 2
M. cÖgvY Ki †h, 1 + sinC
= secC tanC 4
24
L. sinc (sec A + cotA) Gi gvb wbY©q Ki| 4
DËi : K. 5; L. 25 1 sinA 5
M. cÖgvY Ki †h, tan A =
1 + sinA 18
4
sinA
œ 25
cÖk- tanA = , sinA + cosA = m Ges secA + cosecA = n n‡j 14
cosA DËi : K. 130 wgUvi; L. 3 65
K. †`LvI †h, tanA 1 sin2A = sinA 2
tan2A tan2A
L. †`LvI †h, +
1 + tan A 1 + cot2A
2 = sin2Asec2A 4
M. cÖgvY Ki †h, n(m2 1) = 2m. 4
Abykxjbx 9.2
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
wewfbœ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Aa¨v‡qi cvV m¤úwK©Z ¸i“Z¡c~Y© welq¸‡jv wb‡P Zz‡j aiv n‡jv, hv cÖ‡Z¨KwU A‡¼i mgvav‡b we‡klfv‡e mnvqZv Ki‡e| G welq¸‡jv QvÎQvÎx‡`i
Rvbv Avek¨K|
e¨env‡ii myweav‡_© 0, 30, 45, 60 I 90 †KvY¸‡jvi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi gvb (†h¸‡jv msÁvwqZ) wb‡Pi Q‡K †`Lv‡bv n‡jv :
†KvY AbycvZ 0 30 45 60 90
1 1 3
sine 0
2 2 2 1
3 1 1
cosine 1 2
0
2 2
1
tangent 0
3
1 3 AmsÁvwqZ
1
cotangent AmsÁvwqZ 3 1
3
0
2
secant 1 3 2 2 AmsÁvwqZ
2
cosecant AmsÁvwqZ 2 2 3
1
j¶ Kwi : wba©vwiZ K‡qKwU †Kv‡Yi Rb¨ w·KvYwgwZK gvbmg~n g‡b ivLvi mnR Dcvq :
(i) 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vµ‡g sin0, sin30, sin45, sin60 Ges sin90 Gi gvb cvIqv
1 1
hvq; †hgb, sin 30 = =
4 2
Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cos 0, cos 30, cos 45, cos 60 Ges cos 90 Gi
(ii) 4, 3, 2, 1
gvb cvIqv hvq;
2 1 1
†hgb, cos 45 = 4
= 2
=
2
(iii) 0, 1, 3Ges 9 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g tan 0, tan 30, tan 45 Ges tan 60 Gi gvb cvIqv
hvq| (D‡jL †h tan 90 msÁvwqZ bq)
(iv) 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cot30, cot45, cot60, cot90 Gi gvb cvIqv hvq|
(D‡jøL¨ †h, cot0 msÁvwqZ bq)|
1 BC 4
cÖkœ \ 1 \ cos = 2 n‡j, cot Gi gvb †KvbwU? e¨vL¨v : cot = AB = 3
1
(L) 1 (M) 3 (N) 2 gvb wbY©q Ki (5 8)
3
1 cot260
e¨vL¨v : AC = AB2 BC2 A cÖkœ \ 5 \ 1 + cot260
2
= 22 12 3 1 cot260
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cot260
= 41
B C 2
1 11
= 3 1 1
cot =
BC 1
AC
= 1 (cot60)2 3 3
3 = = 2=
1 + (cot60)2 1
1+ 1+3
1
cÖkœ \ 2 \ (i) sin2 = 1 cos2 3
(ii) sec2 = 1 + tan2 31
(iii) cot2 = 1 tan2 3 2 3 1
= = = (Ans.)
Dc‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡gœi †KvbwU mwVK? 3+1 3 4 2
3
i I ii L. i I iii M. ii I iii N i, ii I iii
cÖkœ \ 6 \ tan45. sin260. tan30. tan60
e¨vL¨v : sin2 + cos2 = 1
sin2 = 1 cos2 mgvavb : cÖ`Ë ivwk = tan45sin260tan30tan60
2
sec2 tan2 = 1
sec2 = 1 + tan2
=1 ( ) 2
3
1
3
3 [gvb ewm‡q]
Z_¨vbymv‡i i I ii mwVK| 3 1 3
A =14 3 = (Ans.)
3 4
3 1 cos260
cÖkœ \ 7 \ 1 + cos260 + sec260
B 4 C
1 cos260
wPÎ Abyhvqx 3 I 4bs cÖ‡kœi DËi `vI : mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cos260 + sec260
cÖkœ \ 3 \ sin Gi gvb †KvbwU? 1
2
K. 4
3
L. 3
4
3 4
N 5 =
1( ) + (2)
2
2
2 [gvb ewm‡q]
5 1
1+( )
e¨vL¨v : AC = AB2 + BC2 = 32 + 42 = 25 = 5 2
sin =
AB 3 1 41
=
AC 5 1
4 4
cÖkœ \ 4 \ cot Gi gvb †KvbwU? =
1+
1
+4=
4+1
+4= (34 45) + 4
3 3 4 4 4 4
K. 4 L. 5 M. 5 3
3 3 + 20 23
= +4 = = (Ans.)
5 5 5
cÖkœ \ 8 \ cos45cot260cosec230 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 15
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = cos45cot260cosec230 evgc¶ = sin 3A
2
(2)2
1 1 1
= [gvb ewm‡q] = sin (3 15) = sin 45 =
2 3 2
1 1 2 22 2 2 Wvbc¶ = cos3A
= 4= = (Ans.)
2 3 23 3 1
= cos (3 15) = cos 45 =
†`LvI †h, (9 15) 2
cÖkœ \ 9 \ cos2 30 sin2 30 = cos 60 A_©vr, sin3A = cos3A (†`Lv‡bv n‡jv)
2tanA
3 cÖkœ \ 13 \ sin2A = 1 + tan2A hw` A = 45 nq|
mgvavb : Avgiv Rvwb, cos30 = 2 ;
1
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 45
cos60 =
2 evgcÿ = sin2A = sin(2 45) = sin90 = 1
1
Ges sin 30 =
2
2tanA
Wvbcÿ = 1 + tan2A
evgc¶ = cos2 30 sin2 30
2
2tan45 21 2 2
2 = = = = =1
=
1 1 + tan245 1 + 12 1 + 1 2
3
2 – ()
2 [gvb ewm‡q]
2tanA
A_©vr, sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
3 1 3–1 2 1
= – = = =
4 4 4 4 2 2tanA
1
cÖkœ \ 14 \ tan2A = 1 tan2A hw` A = 30 nq|
Wvbc¶ = cos 60 =
2 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 30
A_©vr, cos230 sin2 30 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv) evgcÿ = tan2A
cÖkœ \ 10 \ sin 60 cos 30 + cos 60 sin 30 = sin 90
= tan (2 30) = tan60 = 3
3
mgvavb : Avgiv Rvwb, sin 60 =
2
; 2tanA
Wvbcÿ = 1 tan2A
1
sin 30 = ; 2tan30
2 =
1 tan230
3 1
cos 30 = 2
2
3
1 =
Ges 2
1
cos 60 = 1
2
3
GLb, evgc¶ = sin 60 cos30 + cos60 sin30
2 2
3 3 1 1 3 3
=
2
2
+
2 2
[gvb ewm‡q] =
3
=
3 2 3
= = = 3
1 2 3 2 3
3 1 3+1 4 1
3 3
= + = = =1
4 4 4 4
2tanA
Wvbc¶ = sin90 = 1 A_©vr, tan2A = 1 tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
A_©vr, sin60cos30+cos60 sin30= sin90 (†`Lv‡bv n‡jv) 1 tan2A
cÖkœ \ 15 \ cos2A = 1 + tan2A hw` A = 60 nq|
cÖkœ \ 11 \ cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30 = cos 30 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 60
mgvavb : evgcÿ = cos2A
evgc¶ = cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30 = cos(2 60)
1 3 3 1 = cos120
= +
2 2 2 2 = cos (90 + 30)
3 3 3+ 3 1
=
4
+
4
=
4 = sin30 =
2
2 3 3 1 tan2A
= = = cos 30 = Wvbc¶ Wvbcÿ = 1 + tan2A
4 2
A_©vr, cos60cos30 + sin60 sin30 = cos30 [ †`Lv‡bv n‡jv ] 1 tan260
=
1 + tan260
cÖkœ \ 12 \ sin 3A = cos 3A hw` A = 15 nq|
1 ( 3 )2 cosA sinA 31
= cÖkœ \ 18 \ mgvavb Ki : cosA + sinA =
1 + ( 3)2 3+1
1 3 2 1 cosA sinA 31
=
1+3 4
= =
2
mgvavb : cosA + sinA =
3+1
1 tan2A cosA sinA + cosA + sinA 31+ 3+1
A_©vr, cos2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) ev, cosA sinA cosA sinA =
31 31
cÖkœ \ 16 \ 2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A – B) Ges A, B m~²‡KvY n‡j [†hvRb I we‡qvRb K‡i]
†`LvI †h, A = 45, B = 15| 2cosA 2 3
ev, 2sinA = 2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 2cos (A + B) = 1
1 cosA
ev, cos(A + B) = 2 ev, sinA = 3
A Gi gvb mgxKiY (i)G ewm‡q cvB, ev, cot(A – B) = cot 30 [ cot 30 = 3]
B = 60 – A = 60 45 = 15 A – B = 30 (ii)
A = 45 Ges B = 15 (†`Lv‡bv n‡jv) mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
2A = 75
cÖkœ \ 17 \ cos(A B) = 1, 2sin(A + B) = 3 Ges A, B m~²‡KvY n‡j,
75 1
A I B Gi gvb wbY©q Ki| ev, A = 2 = 37 2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cos(A B) = 1 mgxKiY (i) †_‡K cvB,
ev, cos(A B) = cos0 B = 45 A
A B = 0 (i) 75
= 45
Avevi, 2sin(A + B) = 3 2
=3 1
+ 1 (2)2 + 5 1 – 4 ( 12)
ev, (cos + 3) (2cos 1) = 0 3 4 2
nq, cos + 3 = 0 A_ev, 2cos 1 = 0 1 1
=3 + 4+5 –4
1 1
3 4 2 4
ev, cos = 3 ev, 2cos = 1
5 5 2+5 7
1 =1+1+ –1=1+ = =
ev, cos = 2 2 2 2 2
7
†h‡nZz, cos Gi gvb me©`v – 1 I + 1 Gi ga¨eZx© myZivs cos = wb‡Y©q gvb 2
3 MÖnY‡hvM¨ bq| cÖkœ \ 26 \ ABC Gi B = 90, AB = 5 cm, BC = 12 cm
AZGe, cos = 2
1 (K) AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki|
(L) C = n‡j sin + cos Gi gvb wbY©q Ki|
1
ev, cos = cos60 [
cos60 =
2 ] (M) †`LvI †h, sec2 + cosec2 = sec2cosec2
= 60
mgvavb :
wb‡Y©q mgvavb = 60 (K) †h‡nZz B = 90, †m‡nZz ABC GKwU mg‡KvYx wÎfyR| AC Gi
cÖkœ \ 23 \ mgvavb Ki : 2sin2 + 3cos 3 = 0, m~²‡KvY| AwZfyR|
mgvavb : 2sin2 + 3cos 3 = 0 wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i cvB,
ev, 2(1 cos2) + 3cos 3 = 0
ev, 2 2cos2 + 3cos 3 = 0
ev, 2cos2 + 3cos 1 = 0
AC2 = AB2 + BC2 A AC2 = AB2 + BC2
ev, AC2
= +(5)2 (12)2 ev, AC2 = 12 + ( 3)2
5cm
ev, AC = 25 + 144
2
ev, AC2 = 1 + 3
ev, AC2 = 169 ev, AC2 = 4 ev, AC = 4 AC = 2 (Ans.)
C
12cm B
ev, AC = 169 j¤^ 3 A
AC = 13cm (Ans.)
(L) tanA = f‚wg = 1 = 3
2
(L) wPÎ n‡Z cvB, j¤^ 1 1
j¤^ A Ges tanC = f‚wg =
AB 5 3
sin =
AwZfyR = AC = 13 13cm B 3 C
5cm
1
tanA + tanC = 3+
3
C
12cm B 3+1 4
= =
3 3
f‚wg BC 12
Ges cos = AwZfyR = AC = 13 wb‡Y©q gvb
4
3
5 12 5 + 12 17
sin + cos = + = = (M) ÔLÕ n‡Z cvB, tanA = 3
13 13 13 13
17 ev, tanA = tan60
wb‡Y©q gvb 13
ev, A = 60
(M) evgcÿ = sec2 + cosec2
ev, x + y = 60 [ A = x + y]
1 1 sin2 + cos2
= + 2 =
cos sin sin2 cos2
2 x + y = 60 (i)
1
= 2
1
[ sin2 + cos2 = 1] Avevi, tanC =
sin cos2 3
=
1 . 1 ev, tanC = tan30
cos2 sin2
ev, C = 30
= sec2 cosec2 = Wvbcÿ
ev, x y = 30 [ C = x y]
A_©vr, sec2 + cosec2 = sec2 cosec2 (†`Lv‡bv n‡jv)
x y = 30 (ii)
cÖkœ \ 27 \
A
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
x + y + x y = 60 + 30
x+y
ev, 2x = 90
1
90
xy x= = 45
2
B 3 C x Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
(K) AC Gi cwigvY KZ? 45 + y = 60
(L) tanA + tanC Gi gvb wbY©q Ki| ev, y = 60 45 y = 15
(M) x I y Gi gvb wbY©q Ki| wb‡Y©q gvb x = 45 Ges y = 15
mgvavb :
(K) cÖ`Ë ABC GKwU mg‡KvYx wÎfyR|
wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i cvB,
¸iæZ¡c~Y© enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
3 9. PQR Gi †ÿ‡Î
3. cos =
2
n‡j, Gi gvb KZ?
5
i. sec P = cosec R ii. cos P + sec P =
30 L 45 M 60 N 90 2
1 1
4. sin 60 =
2
Ges abvZ¥K m~²‡KvY n‡j, cos Gi gvb KZ? iii. tan R =
3
3 3 3 3 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K L± N
2 2 2 4
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
2 sin A
5. A = 30 n‡j
1 sin2 A
Gi gvb KZ? wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 10 I 11 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
4
L2 2 M4 3 N6 3
3 3cm 60
1 sin2 45
6. 1 + sin2 45
Gi gvb KZ? B C
1 1 1 10. BC Gi ˆ`N©¨ KZ?
K1 L N
2 3 4 3
7. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi †ÿ‡Î K
2
wg. L 3 wg.
i. sin 60 =
1
ii. tan 45 =
1 M2 3 wg. 3 3 wg.
cos ec60 sin 90
11. AC Gi ˆ`N©¨ KZ?
1
iii. cos ec30 = 3 3
cos 60 K
2
wg. L3 3 wg. M6 3 wg. 36 wg.
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
Ki L ii I iii M ii i, ii I iii
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 7 I 8 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 1
96 : 30, 45 I 60 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ K L2 1 N
2 2
17. = 30 n‡j, tan 2 = KZ? (ga¨g)
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
1
3 L M1 N0
12. sin30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 3
1
1
L
3
M
1
N 3
18. sin = 2 n‡j, cos = KZ? (ga¨g)
2 2 3
1 3
13. cos30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) K1 L
2
2
N0
2 1 3 1 3
K L2 M
2 e¨vL¨v : sin = 2 = sin30 ev, = 30 cos = cos30 = 2
3 3
14. tan30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 19. cosec = 2 n‡j =? (mnR)
21. sec =
2
n‡j tan =? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
3 K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
1 1
K1 L 3
3
N
2 33. A = 20 n‡j
2 1 i. tan3A = 2sin3A
e¨vL¨v : sec = = sec30 ev, = 30 tan = tan30 =
3 3 ii. cot3A = 3
cosA 1 iii. tan3A = 3cot3A
22. sinA = n‡j, A Gi gvb KZ? (ga¨g)
3 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K 30 L 45 60 N 90 K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 e¨vL¨v : i. tan3A = tan 3 20 = tan60 = 3
23. tan = n‡j, sin =? (ga¨g)
3
3
2 sin3A = 2 sin3 20 = 2sin60 = 2 = 3
1 3 2
K0 M N1
2 2 myZivs Dw³wU mwVK|
1 1 1
e¨vL¨v : tan = = tan30 ev, = 30 sin = sin30 = 2 ii. cot3A = cot60 = myZivs Dw³wU mwVK bq|
3 3
24. sin = cos n‡j =? (mnR) iii. tan3A = ta60 = 3, 3cot 3A = 3cot60 = 3
1
= 3;
3
K 30 L 60 45 N 90
myZivs Dw³wU mwVK|
25. cot = 1 n‡j, cos = KZ? (ga¨g)
34. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1 1
K0 L
2
2
N1 i. cos0 Gi w·KvYwgwZK AbycvZ 0
1
e¨vL¨v : cot = 1 = cot45 ev, = 45 cos = cos45 =
1
ii. A = 30 n‡j, cos2A = 2
2
26. tan = cot n‡j, sec =? (KwVb) iii.
1
cosec230 = 1
4
2 1
K
3
L2 2 N
2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
1 K i I ii L i I iii ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : tan = cot = ev, tan2 = 1 ev, = 45
tan 35. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :
sec = sec45 = 2 1 2
i. sin30 = ii. cosec60 =
27. tan 30 cot 30 = KZ? (ga¨g) 2 3
K 3 L
1
M
1
1 iii. sec45 = 2
3 3
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
28. cos 3A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡e hLb? (mnR)
K i I ii L i I iii ii I iii N i, ii I iii
A = 30 L A = 45 M A = 60 N A = 90 36. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
e¨vL¨v : cos3A = 0 ev, cos 3A = cos 90 A = 30 i. cosec 30 =2
29. sin 3A = cos 3A n‡e hLb A = KZ? (mnR) 2
ii. tan 30. sec 30 =
K 10 15 M 20 N 45
3
sin3A iii. sec 45 = 2
e¨vL¨v : sin3A = cos3A ev, cos3A = 1 ev, tan3A = tan45 A = 15
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
3 K i I ii L i I iii I iii I iii
30. cos=
2
n‡j = KZ? (ga¨g) M ii i, ii
37. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
30 L 60 M 45 N 90
i. cosec 45 sin 45 = 2
31. 5sinA = 3 n‡j tan A Gi gvb KZ? (ga¨g)
1
4 5 3 4 ii. cos 45 tan 45 =
K L N 2
5 4 4 3
1
iii. sin 30 = = cos 60
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
32. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
38. = 30 Gi †ÿ‡Î K 2a a 2 Ma N
a
2
1
i. 4sin = e¨vL¨v :
cos2
AB2 = AC2 + BC2 = a2 + a2 = 2a2 A
ii. tan2 = sec2
ev, AB = 2a = a 2
iii. tan2 = 2sin2 a
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) C B
a
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii 47. sin Gi gvb KZ? (mnR)
1
e¨vL¨v : sin = ev, = 45 BAC = 45
2
B C
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 49 51 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
39. BC = KZ GKK? (ga¨g)
1
a sinA = cosA Ges 2sinB 1= 0
a 3
K 2a a M N
2 3
49. A Gi gvb KZ? (ga¨g)
40. = KZ wWMÖx? (mnR)
30 L 45 M 60 N 90
1
K 60 45 M 30 N 22
2 50. B Gi gvb KZ? (ga¨g)
e¨vL¨v : mgvb mgvb evûi wecixZ †KvY¸‡jv mgvb| 30 L 45 M 60 N 90
= A Ges + A = 90 ev, 2 = 90 51. sinA + cos2B Gi gvb KZ? (ga¨g)
1 1
41. sin tan = KZ? (ga¨g) K2 1 M
2
N
3
3 1
K 3 L M 2
2 2 97 : c~iK †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
42. sec cos(90 ) = KZ? (ga¨g)
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
1 3
K 1 M 2 N
2
2 52. sin(90 ) = KZ? (mnR)
e¨vL¨v : sec45.cos(90 ) K sin cos M sec N cosec
= sec45/cps45 = sec45.
1
=1 53. cos(90 ) Gi mgvb KZ? (mnR)
sec45
K cos sin M cosec N sec
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 43 45 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
54. tan(90 30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb? (mnR)
sin60, tan30, tan45, tan60
K sin30 L cos30 cot30 N sec30
43. tan2 45 = KZ? (ga¨g) 55. sec(90 ) = KZ? (mnR)
1 1 cosec L sin M cos N tan
1 L M N 3
3 3
56. cos(90 ) tan(90 ) = ? (ga¨g)
44. tan 30 tan 60 = KZ? (ga¨g) K sin cos M sec N cosec
2 1 e¨vL¨v : cos(90 )tan(90 ) = sin cot
K0 1 M N
3 3 cos
= sin = cos
45. tan2 45 sin 60 = KZ? (KwVb) sin
3 3 1 3 3 57. cosec(90 ) = 2 n‡j cos = KZ? (ga¨g)
K M N
2 2 2 2
3 1 1
K2 L N
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 46 48 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 2 2 2
ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR| C = 90 Ges B = AC = e¨vL¨v : cosec(90 ) = sec = 2
1
BC = a cos = 2
46. AB Gi gvb KZ? (ga¨g) 58. c~iK †Kv‡Yi sec = KZ? (mnR)
sec(90 ) L sec( + 90)
M sec N sec90 65. cot =? (KwVb)
59. sec(90 ).cot(90 ) = ? (ga¨g) 5 4 4 3
K L N
K sin L cos 4 5 3 4
sec N cosec 25 16 4
e¨vL¨v : cot2 = cosec2 1 = 9 1 = 9 ev, cot = 3
e¨vL¨v : sec(90 ).cot(90 ) = cosec.tan
1 sin 1 66. cosec cot = ? (mnR)
. .= = sec
sin cos cos 5 4 1
K L N3
4 3 3
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 5 4 1
e¨vL¨v : cosec cot = 3 3 = 3
60. wP‡Î
67. sec = ? (KwVb)
i. BAC = 90 A
5 3 4 4
BC L M N
ii. tan(90 ) = 4 4 5 3
AB 4 3
e¨vL¨v : cot = 3 ev, tan = 4
BC B C
iii. cot(90 ) =
AC 9 25 5
sec2 = 1 + tan2 = 1 + = ev, sec = 4
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) 16 16
K 45 0.5 M
3
N1 116. cos A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡j, A = KZ?
2
K 30 L 45 M 60 90
106. tan2 45sin2 90 cos290 Gi gvb KZ?
117. tan 45. cot 45 Gi gvb KZ?
1 3
0 L M1 N 1 3
2 2 K L0 M 1
2 2
107. cos 2
30 sin 30 =
2
KZ? 118. cos 60. sin 30 = KZ?
1 1 1 1
K0 M1 N L M1 N0
2 2 4 2
108. A = 45 n‡j cos 2
A Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? 119. tan(90 30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb?
1 1 K sin 30 L cos 30 cot 30 N sec 30
K0 L1 N
2 2
3
109. sin237 + cos237 = KZ? 120. cos = 2 n‡j cot Gi gvb †KvbwU?
K5 L4 M 35 1 1 2
K 3 M N2 3
110. Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? 3 3
K 360 180 M 90 N 0 121. cos 3 A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡e KLb?
1 sin2 45 K A = 90 L A = 60 M A = 45 A = 30
111. 1 + sin2 45
Gi gvb KZ?
cos 0
1 1 122. sin 90 = KZ ?
K L2 N3
2 3
1 L0 M N 1
112. cos2 30 sin2 30 =? 123. sin 60cos 30 + cos 60sin 30 =?
cos 60 L sin 90 M cos 30 N cos 45
3 2 3
5 1 L2 M N
113. sec(90 ) = 3 n‡j, cosec Gi gvb KZ? 5 5
sin 45
5 3 25 124. sec 45 = KZ ?
L M N1
3 5 5
1
K 2 M2 N1
2
125. 4 cos3 A 3 cos A hw` A = 30 nq Z‡e Gi gvb KZ? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
1 3 3 3 K i I ii i I iii
K L M 0
2 2 3 M ii I iii N i, ii I iii
126. cos 45cot2 60cosec2 30 = KZ? 137. wb‡Pi Z_¨¸‡jv co
2 3 2 2 3 2 i. cos 0 = sin 90 ii. sin (90 ) = cos
K M N1
3 3 3
iii. A = 30 n‡j cos3A = sin3A
1
127. sin = n‡j cosec Gi gvb KZ?
2 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
1 3 i I ii L i I iii
K L 2 N1
2 2 M ii I iii N i, ii I iii
128. sin + cos = 1 n‡j sin cos = KZ? wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 138 I 139 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1
0 L 1 M N1 A
2
5
129. cosec (90 ) = 2 n‡j cos = KZ? 3
K2 L
1
1
N
3 B
2 2 2 C 4
130. sec (90 ) = 2 n‡j Gi gvb KZ? 138. sin + cos- Gi gvb KZ?
K 45 L 60 M 70 30 5 7 3 4
K M N
131. 7 5 4 3
1 tan2
139. 1 + tan2 = KZ?
2
1
7 25 7 4
L M N
25 7 5 7
wP‡Î sin = KZ? wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 140 I 141 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K 30 L 45 60 N 70
2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A B)
sin 30
132. cos 30 = KZ ? 140. sin (A B) Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
1 1
1 3 K 1 L2 N
K0 M N1 2 2
3 2
133. i. sec(90 ) = cos 141. A B Gi gvb †KvbwU?
ii. c~iK †Kv‡Yi sine = †Kv‡Yi cosine 30 L 45 M 60 N 90
iii. tan 0 = 0 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 142 Ñ 144 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K i I ii ii I iii Mi I iii N i, ii I iii 2a a
134. 90 †Kv‡Yi †ÿ‡Î B
i. tan 90 Ges sec 90 AmsÁvwqZ C
3a
ii. sin 90 Ges cosec 90 Gi gvb mgvb 142. sin = KZ?
iii. cos 90 Ges cot 90 Gi gvb Amgvb 1 3 1
L M2 N
wb‡Pi †KvbwU mwVK? 2 2 3
i I ii L ii I iii M i I iii N i, ii I iii 143. tan = KZ?
135. i. tan 0 = 0 2 3 1
K L M 3
ii. cot 0 = 0 3 2 3
iii. sec 0 = 1 144. sin = cos n‡j, = KZ?
wb‡Pi †KvbwU mwVK? K 30 45 M 60 N 90
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 145 I 146 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
136. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 0 60
i. sin 30 + cos 60= 1
145. 60 n‡j, x = sin Gi Rb¨ wb‡Pi †KvbwU mwVK?
ii. sec2 60 tan2 60= 0
iii. sin 90 + cos 90= 1
3 3 K sec 30 cot 30
0x L0x
2 2 M cot 60 N tan 60
2 1
M0x N0x
3 3
146. = 30 n‡j, sec tan Gi †KvbwU?
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
147. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
153. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. sin2 A = cosA
i. w·KvYwgwZ‡Z wÎfz‡Ri cwigvc wb‡q Av‡jvPbv Kiv nq
AwZfzR
ii. cosec = mwbœwnZ evû
wecixZ evû
ii. cos =
AwZfzR
iii. tan 1 cos2 = tan sin
iii. secA . sinA = tan A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
148. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
154. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri mg‡Kv‡Yi wecixZ evûB AwZfzR
3 4
cos i. sin A =
4
n‡j cosecA = 3
ii. tan =
sin
1 1
4 5 ii. =1
iii. tan = n‡j sec = cos2A cot2A
3 3
iii. sin. cosec = 1
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
149. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 155. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1 1
i. + =1 i. cosecant Gi mswÿß iƒc cosec
1 + sin2A 1 + cosec2A
5 12
ii. tan =
1 ii. sin =
13
n‡j, cos = 13
cot
1
iii. gon A_©
avi iii. sin = n‡j, sec = 2
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
150. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
156. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. Trigonometry MÖxK kã
a b
ii. cosec2 cot2 = 1 i. cosecA = n‡j tanA =
b a2 b2
iii. tan + cot = sec. cosec 5 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) ii. sec + tan =
2
n‡j, sec tan = 5
K i I ii L i I iii ii I iii N i, ii I iii MÖxK kã metron Gi A_© cwigvc
iii.
151. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri e„nËg evûB n‡jv AwZfzR K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
wecixZ evû 157. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
ii. sin =
AwZfzR 3 3
i. tanA =
4
n‡j sin A = 5
1
iii. sec =
cos ii. sec2 1 = tan2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) iii. 1 +
sin2A
= sec2A
1sin2A
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
152. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
i. tan2 = sec2 1
ii. †bwf‡Mk‡b w·KvYwgwZ e¨envi Kiv nq 158. tan( 30) = 3 n‡jÑ
iii. sec Gi A_© sec I Gi ¸Ydj i. tan 60 = 3
ii. 30 = 60 A
iii. = 90
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 5 13
K i I ii L i I iii ii I iii N i, ii I iii
2
159. sec( 60) = n‡jÑ B 12 C
3
2 165. sin = KZ? (mnR)
i. sec 30 =
3
5 5 12 13
ii. 60 = 30 K M N
12 13 5 5
iii. = 30 166. sec = KZ? (mnR)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) AB AB BC AC
K L M
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii BC AC AC BC
160. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 167. sin + cos = KZ? (KwVb)
1 sin245 4 5 13 17 169
i. + tan245 = K L N
1 + sin245 3 12 17 13 229
ii. tan 45 = 1 168. cot2 sec = KZ? (KwVb)
iii. cot (90 ) = tan 1204 1309 1403 1428
K L N
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 300 329 300 450
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 169 Ñ 171 bs cÖkœi DËi `vI :
A
161. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. cos(90 ) = sin 13
ii. cosec 45 . sin45 = 2
iii. cot 90. tan0. sec 30. cosec60 = 0 Q
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) A B
3
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
169. AB Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi K3 4 M5 N8
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 162 Ñ 164 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 170. sec2 + tan2 = KZ? (ga¨g)
A 41 9
K1 M N2
9 41
171. sin2 cos2 = KZ? (ga¨g)
1
7 25 10 25
L M N
25 7 25 16
wb‡Pi Z‡_¨i wfwˇZ 172 I 173 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
B
3 C 3 tan(AB) = 1, 3 tan(A + B) = 3 †hLv‡b A I B m~²‡KvY|
3
K 1 1 M N2
2
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 176 Ñ 179 bs cÖ‡kœi DËi `vI : A
A
1
x+y
1
x+y x+y
x+y B A C
B A C 183. wP‡Î Gi gvb KZ? (mnR)
= + = + = (Ans.)
2 2 1 2 4 1 5 GLv‡b, AB = 1, AC = 2
3 3 3 3 3
ABC = 90
L †`Iqv Av‡Q, AB2 + BC2 = AC2
cosA + sinA
=
3+1 ev, BC2 = AC2 AB2 = 22 12 = 4 1 = 3
cosA sinA 31 BC = 3 (Ans.)
cosA + sinA cosA + sinA 3+1 3+1
ev, cosA + sinA + cosA sinA
=
L. GLv‡b, sinA = AC
BC
3+1+ 31
2sinA 2
ev, 2cosA = sinA =
3
2 3 2
sin A 1 AB 1
ev, cos A = Avevi, cosA = =
3 AC 2
1 AC 2
ev, tanA = ev, tanA = tan 30 A = 30 (Ans.) cosecA =
BC
=
3 3
M †`Iqv Av‡Q, sinA 1 cosA
evgcÿ = 1 cosA + sinA
4sin2 (2 + 2 3) sin + 3 = 0
3 1 3 1
ev, 4sin2 2sin 2 3 sin + 3 = 0 1
2 2 2 2
= + = +
ev, 2sin(2sin 1) 3 (2sin 1) = 0 1
1 3 1 3
2 2 2 2
ev, (2sin 1) (2sin 3) = 0
3 2 1 2 1
nq, 2sin 1 = 0 A_ev, (2sin 3) = 0 = +
2 1 2
= 3+
3 3
ev, 2sin = 1 ev, 2sin = 3 3+1 4
1 = =
ev, sin = 2 ev, sin = 2
3 3 3
Wvbcÿ = 2 cosecA
ev, sin = sin 30 ev, sin = sin 60 2 4
ev, = 30 [L †_‡K A = 30] =2 =
ev, = 60 3 3
=A 1 cosA
ev, = 2 30
sinA
+ = 2 cosecA (cÖgvwYZ)
1 cosA sinA
= 2A [ÔKÕ †_‡K]
= 2A A_ev = A (†`Lv‡bv n‡jv) M.
A
œ 2
cÖk-
A (x+y) 2
1
(x+y) 2 (xy)
1 B C
(xy) ÔKÕ †_‡K cÖvß BC = 3
B C
GLb, ABC n‡Z,
K. BC Gi gvb wbY©q Ki| 2
3
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, tan (x + y) =
1
ev, tan (x + y) = tan60
x + y = 60 .......................... (i) AwZfzR 2
sec =
Avevi, ABC n‡Z, mwbœwnZ evû = 3
1 cosec2 sec2
tan (x y) = evgcÿ = cosec2 + sec2
3
ev, tan (x y) = tan30 22
2 2
ev, x y = 30 ........................ (ii) 3
= [gvb ewm‡q]
22 +
2 2
GLb, x + y = 60
3
x y = 30
4 12 4 8
2x = 90 [†hvM K‡i] 4
3 3 3 8 3 1
= = = = =
x Gi gvb (i) bs G ewm‡q, 4+
4 12 + 4 16 3 16 2
3 3 3
45 + y = 60
1
ev, y = 60 45 Wvbcÿ = 4 cosec2 sin
y = 15 1 1
wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.) =
4
(2)2
2
[gvb ewm‡q]
1 1 1 1
œ 3
cÖk- = 4 =1 =
4 2 2 2
A P cosec2 sec2 1
= cosec2 sin
cosec2 + sec2 4
(cÖgvwYZ)
xy
sinA = =
AC 5
r B C
AB 3
cosA = =
B C AC 5
1 + sinA
wP‡Î AC = 5cm, BC = 4cm Ges e¨vmva© r = 1cm evgcÿ = 1 sinA
DÏxc‡Ki Av‡jv‡K wb‡Pi cÖkœ¸wji DËi `vI : 4 9
1+
K. cotC Gi gvb wbY©q Ki| 2 5 5 9 5
= = = = 9=3
4 1 5 1
1 + sinA cosA 1
L. cÖgvY Ki †h, = 4 5 5
1 sinA 1 sinA
cosA
M. DÏxc‡K DwjøwLZ e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj wbY©q Wvbcÿ = 1 sinA
Ki| 4 3 3
5 5 3 5
4bs cª‡kœi mgvavb = = = =3
4 1 5 1
1
5 5
K. GLv‡b, AC = 5cm, BC = 4cm
1 + sinA cosA
Avgiv Rvwb, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i, =
1 sinA 1 sinA
(cÖgvwYZ)
AC2 = AB2 + BC2 A
M. GLv‡b, †`Iqv Av‡Q, AC = 5cm, BC = 4cm
ev, 52 = AB2 + 42
AB = 3cm [ÔKÕ †_‡K cÖvß]
ev, 52 42 = AB2
1
ev, AB = 25 16 Avgiv Rvwb, ABC Gi †ÿÎdj = 2 f‚wg D”PZv
ev, AB = 9 B C 1
= 2 BC AB
AB = 3
cotC =
BC 4
= (Ans.)
AB 3
= (12 4 3) cm = 6 cm
2 2
K. cosec = KZ? 2 25 9 16 4
ev, cot2 = 9
=
9
cot =
3
1
L. †`LvI †h, cosec cot = 3 4 evgcÿ = cosec cot
M. sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4 5 4 54 1
= = = = Wvbcÿ
3 3 3 3
5bs cª‡kœi mgvavb 1
A_©vr, cosec cot = 3 (†`Lv‡bv n‡jv)
5
K. †`Iqv Av‡Q, sec(90 ) = 3 5
M. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec = 3
5
ev, cosec = 3 (Ans.) 1 5
ev, sin = 3
5
L. ÔKÕ †_‡K cvB, cosec = 3 3
sin =
5
Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 1
4
5 2 ÔLÕ n‡Z cvB, cot =
ev, cot2 = ( ) 1
3
3
cos 4 3+4 7
ev, sin = 3 5
=
=
5
4 4 3 4 7
ev, cos = 3 sin = 3 5 = 5 wb‡Y©q sin + cos =
5
3 4
sin + cos = + [cos I sin Gi gvb ewm‡q]
5 5
1
2 mg‡KvYx OPM -Gi, AwZfzR = OP
2tan30 3 1
=
sec2
=
[ †h‡nZz tan30 = ] 2 2 2
OP = PM + OM [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
(sec30 )2 3
2 2 2
2 ev, 4a = a + OM
3 2 2 2
= [†h‡nZz sec30 = ] ev, OM = 3a
2 2
3
3 OM = 3a
2 3 3. 3 3 AZGe, mg‡KvYx OPM-Gi OPM = 60 we‡ePbv Ki‡j,
= = =
3 4 2 3 2 j¤^, OM = 3a [ we‡eP¨ †Kv‡Yi wecixZ evû]
Wvbc¶ = cos cos2 + sin2 sin f‚wg, PM = a Ges AwZfzR, OP = 2a
= cos30 cos2 30 + sin2. 30 sin30 OM 3a
= cos30 cos60 + sin60 sin30
Kv‡RB, tan60 = PM = a = 3
=
3 1
. +
3 1
=
3
+
3 2 3
= =
3 œ 7 w·KvYwgwZ‡Z wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv ¸i“Z¡c~Y© f‚wgKv cvjb K‡i|
cÖk-
2 2 2 2 4 4 4 2
2tan
wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †Kv‡Yi QqwU w·KvYwgwZK AbycvZ
A_©vr 1 + tan2 = cos cos2 + sin2 sin (†`Lv‡bv n‡jv) cvIqv hvq Ges AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© cÖwZcv`b Kiv hvq|
M.
K. = 30 n‡j 4cos3 – 3cos Gi gvb wbY©q Ki| 2 PM = QM [A¼b Abymv‡i]
L. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h, OM mvaviY evû
sin2 + cos2 = 1| 4 Ges AšÍfz©³ PMO = AšÍfz©³ QMO
M. sin30 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 4 [DfqB 90 Gi mgvb]
7bs cª‡kœi mgvavb OPM OQM
L. g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY| mg‡KvYx OPM -Gi, AwZfzR = OP|
PM OX OP = PM + OM [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
2 2 2
2
K. awi, BC = 1, AC = 2 L. cos2 sin2 = 2 5 cos
A B
Zvn‡j, AB = AC2 BC2
ev, cos2 (1 cos2 ) = 2 5 cos
1
= 22 12 = 41= 3 2 ev, cos2 1 + cos2 = 2 5 cos
BC 1
tan =
AB
= C
ev, 2 cos2 + 5 cos 1 2 = 0
3
1
ev, 2 cos2 + 5 cos 3 = 0
L. ÔKÕ †_‡K cÖvB, tan = ev, 2 cos2 + 6 cos cos 3 = 0
3
ev, tan = tan 30 = 30 ev, 2 cos (cos + 3) 1(cos + 3) = 0
3 ev, (cos + 3) (2 cos 1) = 0
Avevi, sin = 2 = sin 60 = 60
nq, cos + 3 = 0 A_ev, 2 cos 1 = 0
GLb, evgcÿ = sin ( + ) ev, cos = 3 wKš‘ Bnv ev, 2 cos 1 = 0
= sin (30 + 60) = sin 90 = 1 1
MÖnY‡hvM¨ bq| ev, cos = 2
Wvbcÿ = sin cos + cos sin
= sin 30 cos 60 + cos 30 sin 60 1 cos 1 ev, cos = cos 60
1 1 3 3 = 60
= +
2 2 2 2 wb‡Y©q = 60
2
1 ( 3) 1 3 1 + 3 4 M. GLv‡b, = x
= + = + = = =1
4 4 4 4 4 4
= 60
tan x = tan 60 15 1
ev, B = 2 B = 7 2
p
1 1
wb‡Y©q gvb A = 52 2 Ges B = 7 2 (Ans.)
2a
a 3
1 1
M. ÔLÕ †_‡K cvB, A = 52 2 Ges B = 7 2
60 60
O a x 1
N Q †`Iqv Av‡Q, = 2 (A + B)
g‡b Kwi, XOP = 60 Ges OX Gi Dci PN j¤^| OX Gi Dci 1 1 1
GKwU we›`y Q Ggbfv‡e †bIqv n‡jv †hb ON = NQ nq| PQ †hvM = (52 + 7 )
2 2 2
Kwi| Zvn‡j, GwU ¯úó †h, OPN Ges PQN mg‡KvYx wÎfzRØq 1 150 15
2 2 2
= +
me©‡Zvfv‡e mgvb e‡j PON = PQN = 60; myZivs, OPQ GKwU
1 105 + 15
mgevû wÎfzR Ges Gi OP evû = OQ evû| 2
=
2
GLb hw` ON = a aiv nq, Z‡e OP = OQ = 2ON = 2a Ges PN = 1 120 1
= = 60 = 30
2 2 2
OP2 ON2 = 4a2 a2 =a 3
evgcÿ = cos3 = cos (3 30) = cos 90 = 0
PN a 3
tan 60 =
ON
=
a
= 3 Wvbcÿ = 4cos3 3cos 30
wb‡Y©q gvb 3 = 4cos3(30) 3cos30
3
= 4
3 3
œ 13 6 cos (A B) = 3 = 2sin(A + B) Ges A. B m~²‡KvY|
cÖk- 3
2 2
K. A B Gi gvb KZ? 2 3 3 3 3 3 3 3 3
=4 =
L. A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4 8 2 2 2
1 cos3 = 4cos3 3cos (cÖgvwYZ)
M. = 2 (A + B) n‡j cÖgvY Ki †h cos3 = 4cos3
1x
3cos 4 œ 14 sin
cÖk- 1+x
13bs cª‡kœi mgvavb K. cos Gi gvb †ei Ki| 2
K. †`Iqv Av‡Q, 6 cos (A B) = 3 sec + tan 1+ 1 x2
L. cÖgvY Ki †h, sec tan = x 4
3 3
ev, cos (A B) = = 2tan2 1 tan2
6 3. 2 M. 1 + tan2 Ges 1 + tan2 Gi gvb wbY©q K‡i
1
ev, cos (A B) = Zv‡`i †hvMdj †ei Ki| 4
2
ev, cos (A B) = cos45 A B = 45 (Ans.) 14bs cª‡kœi mgvavb
L. †`Iqv Av‡Q, 2 sin (A + B) = 3 1x
K. †`Iqv Av‡Q, sin = 1+x
3
ev, sin (A + B) = 2 1x
ev, sin2 = 1 + x
ev, sin (A + B) = sing 60
1 x
ev, A + B = 60..................... (i) ev, 1cos2 = 1 + x
ÔKÕ n‡Z cvB, A B = 45 ................. (ii) 1x
ev, cos2 = 1 1 + x
(i) bs I (ii) bs mgxKiY †hvM K‡i,
A + B + A B = 60 + 45 1+x1+x
ev, cos2 = 1+x
1050
ev, 2A = 1050 ev, A = 2 2x 2x
ev, cos2 = 1 + x cos = 1+x
(Ans.)
1
ev, A = 52 2
1x
L. sin =
mgxKiY (i) I (ii) we‡qvM K‡i, 1+x
sec + tan
GLb, evgcÿ = sec tan = 12 + (3)2 a+b
1
= Error! = 1+3
ab
= Error! = 4 Q 3 R
= 2 (Ans.)
1 + x + 1 x
= QR 3
1 + x 1 x L. ÔKÕ Gi wPÎ †_‡K cvB, tan P = PQ = 1
( 1+x+ 1 x)2 tanP = 3 (Ans.)
=
( 1+x 1 x) ( 1 + x + 1 x) PQ 1
Avevi, tanR = QR = (Ans.)
1 + x + 1 x + 2 (1 + x) (1 x) 3
= 1+x1+x 1 3 1 2 2 3
tanP tanR = 3 = = = (Ans.)
3
2(1 + 1 x2) 3 3 3
= 2x M. ÔLÕ †_‡K cÖvB, tanP = 3
1+ 1 x2 ev, tan (a + b) = tan60 [wPÎ †_‡K]
= x = Wvbcÿ
a + b = 60 ..................... (i)
sec + tan 1+ 1 x2
sec tan = x (cÖgvwYZ) Ges tanR =
1
3
1 x
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tan = ev, tanR = tan30
2x
ev, tan(a b) tan30
2tam2
1 + tan2
= Error! (a b) = 30................................. (ii)
a+b
1
ab
Q 3 R
cotA + tanB
cotB + tanA
= cotAtanB 4
1 1
DËi : K. 45; L. 52 2 ; 7 2 B
C
(AB AC
) = 11 + sin
sin
2
L. A, B Gi gvb †ei K‡i †`LvI †h, L. †`LvI †h, BC + BC 4
2sinA cosB = sin(A + B) + sin(A B) 4 AB BC
tanA + cotB tanA cotB M. mgvavb Ki : AC + AC = 2 †hLv‡b, 0 90 4
M. tanAcotB
cotAtanB
Gi gvb wb‡Y©q Ki| 4
DËi: K. 2 Ges 30; M. 45
2
DËi : K. 90, 30; L. 60, 30; M.
3 1x
œ 23 sin =
cÖk- 1+x
œ 19
cÖk-
K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
C
1 tan2A
L. 1 + tan2 A
Gi gvb wbY©q Ki| 4
2
1 sec + tan 1+ 1 x2
M. cÖgvY Ki †h, sec tan = x
4
2x 3x 1
A B DËi: K. 1+x
; L. x + 1 .
K. AB evûi ˆ`N©¨ †ei Ki| 2
L. (tantan + sincos) Gi gvb wbY©q| 4 œ 24
cÖk- 3 tan (AB) = 1, 3 tan(A + B) = 3 Ges cosec.cot =
M. I Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, 2 3 (†hLv‡b m~²‡KvY|)
1 3 K. A + B Gi gvb wbY©q Ki| 2
3tan2( 15) + sec ( + 15) = 4
4 2 L. A I B m~²‡KvY n‡j A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
3
DËi : K. 1 L. 2; M. 45, 45 M. Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, cosec cot = 1 4
2 2
K. wPÎ Gu‡K AwZfz‡Ri gvb †ei Ki| 2 ev, sinC = sin60 C = 60
1
Avevi, sinA + sinC = 1 +
1 1 1 Ges tanC = 1
3
2 2
ev, tanC = tan45 C = 45
ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR n‡j,
2 2 3+2
=2+ = cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, x + y = 45
3 3
2( 3 + 1) 2( 3 + 1) 3 x y = 45
= =
3 3 3
[†hvM K‡i] 2x = 90
2
= (3 + 3) (†`Lv‡bv n‡jv) 90
3 x = 2 = 45
œ 28
cÖk- AZGe, y = 45 x
C = 45 45 = 0
AZGe, x = 45 Ges y = 0 (Ans)
xy
1
œ 29 2cos sin = sin2 + cos2 Ges 0 90
cÖk-
K. tan + cot = KZ? 2
x+y
A
L. mgvavb Ki : tan + cot = 2 4
B 1
M. ÔLÕ Gi cÖvß Gi gvb e¨envi Ki Ges x = 15
K. AC Gi gvb wbY©q Ki| 2
n‡j cªgvY Ki cot( + x) cosec2( x) =
secA + tanC
L. secC tanA
Gi gvb †ei Ki| 4 2cosec( + x) 4
M. x Ges y Gi gvb †ei Ki| 4 29bs cª‡kœi mgvavb
28bs cª‡kœi mgvavb K. †`Iqv Av‡Q, 2cossin = sin2 + cos2
K. ABC mg‡KvYx wÎfz‡R, 2cos sin sin2 cos2
ev, cos sin = sincos + sincos
AC2 = AB2 + BC2 = 12 + 12 = 1 + 1 = 2
sin cos
AC = 2 GKK (Ans) ev, 2 = cos + sin
L. 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, AwZfzR 2 GKK, mwbœwnZ evû 1 GKK, wecixZ ev, 2 = tan + cot
evû 1 GKK tan + cot = 2 (Ans.)
'C' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, AwZfzR 2 GKK, mwbœwnZ evû 1 GKK, wecixZ L. cÖ`Ë mgxKiY, tan + cot = 2
evû 1 GKK| 1
ev, tan + tan = 2
AwZfzR 2
AZGe, secA = mwbœwnZ evû = 1 = 2 tan2 + 1
ev, tan = 2
wecixZ evû 1
Ges tanC = mwbœwnZ evû = 1 = 1 ev, tan2 + 1 = 2tan
ev, tan2 2tan + 1 = 0
AwZfzR 2
Ges secC = mwbœwnZ evû = 1 = 2 ev, (tan 1)2 = 0
ev, tan = 1
wecixZ evû 1
Ges tanA = mwbœwnZ evû = 1 = 1 ev, tan = tan45 = 45
secA + tanC wb‡Y©q mgvavb, = 45
GLb, secC tanA
M. ÔLÕ †_‡K cÖvß = 45
= = =
2
2 + 1 ( 2 + 1)( 2 + 1) ( 2 + 1) ( 2 + 1)
=
2
†`Iqv Av‡Q, x = 15
2 1 ( 2 1)( 2 + 1) ( 2)2 12 21
cot( + x) cosec2( x)
=( 2 + 1)2 = 2 + 2
2+1=3+2 2 = cot(45 + 15){cosec(45 15)}2
secA + tanC = cot60(cosec30)2
wb‡Y©q secC tanA
=3+2 2
1 4
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tanA = 1 = (2)2 = (i)
3 3
ev, tanA = tan45 Avevi, 2cosec( + x)
A = 45 = 2cosec(45 + 15)
= 2cosec60 ev, tan2 (1 + 3) tan + 3 = 0 [ÔLÕ n‡Z p = 0]
2 4
= 2 = (ii) ev, tan2 tan 3 tan + 3 = 0
3 3
ev, tan(tan 1) 3 (tan 1) = 0
mgxKiY (i) I (ii) n‡Z cvB,
cot( + x) cosec2( x) = 2cosec( + x) (cÖgvwYZ)
ev, (tan 1) (tan 3) = 0
nq tan 1 = 0 A_ev, tan 3 = 0
œ 30
cÖk-
ev, tan = 1 ev, tan = 3
A
ev, tan = tan45 ev, tan = tan60
= 45 = 60
3 wb‡Y©q mgvavb, = 45 A_ev, 60
œ 31
cÖk-
B C A
1
K. wPÎ n‡Z †Kv‡Yi Rb¨ wecixZ evû I AwZfz‡Ri
AbycvZ Ges mwbœwnZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ †ei Ki| 2
3
L. tan2 (1 + 3) tan + 3 = p n‡j p Gi gvb
wbY©q Ki| 4 C B
4
M. mgvavb Ki : tan2 (1 + 3) tan + 3 = p 4 K. AB Gi gvb KZ? 2
30bs cª‡kœi mgvavb cosecA + tanB
L. cosecA tanB Gi gvb wbY©q Ki| 4
K. wP‡Î, ABC wÎfz‡R B = 90 2tan
M. tanB = sin2 n‡j, 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
ABC mg‡KvYx wÎfz‡R f‚wg, BC = 1 Ges ACB =
A 31bs cª‡kœi mgvavb
K. ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C = GK mg‡KvY
3 AB2 = AC2 + BC2
ev, AB = 32 + 42 = 9 + 16 = 25 = 5
B C AB = 5 GKK
1
L. GLb, 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 3 GKK, wecixZ evû 4 GKK,
AwZfzR, AC = ( 3)2 + (1)2 = 3 + 1 = 4 = 2
AwZfzR 5 GKK|
AB 3
Gi wecixZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ, AC = 2 Ges 'B' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 4 GKK,
3 wecixZ evû 3 GKK Ges AwZfzR 5 GKK
sin =
2 wecixZ evû
BC 1 GLb, tanB = mwbœwnZ evû
Gi mwbœwnZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ, AC= 2
3
1 ev, tanB = 4
cos =
2
AwZfzR 5
3 Ges cosecA = wecixZ evû = 4
sin 2
L. GLb, tan = =
cos 1
= 3
cosecA + tanB
2
5 3 8
= + = =2
cÖ`Ë mgxKiY, tan2 (1 + 3) tan + 3 = p 4 4 4
2 3 3
= = (Ans.)
4 2
œ 32 AB = a, AC = a2 + b2 , c =
cÖk-
A
C B
= (a2 + b2)2 a2 B
b
C
= a2 + b2 a2
= =bb2
AB a
tan = = (Ans.)
BC b
a
L. ÔKÕ †_‡K cvB, tan = b
sin a
ev, cos = b
asin a2 a
ev, bcos = b2 [Dfqcÿ‡K b Øviv ¸Y K‡i]
asin + bcos a2 + b2
ev, asin bcos = a2 b2
[ †hvRb-we‡qvRb K‡i]
asin bcos a2 b2
=
asin + bcos a2 + b2
(Ans.)