0% found this document useful (0 votes)
41 views364 pages

Anth Sahib Ate Kuraan Majid Vich Bandagi Saroop Ate Sadhana

Uploaded by

prmhrmn3
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
41 views364 pages

Anth Sahib Ate Kuraan Majid Vich Bandagi Saroop Ate Sadhana

Uploaded by

prmhrmn3
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 364

AiDAwie pihlw- pirBwSw Aqy ip`T-BUmI

(kurAwn mjId Aqy sRI gurU gRMQ swihb dy ivSyS hvwly sihq)

jwx pCwx

kurAwn mjId qoN lgBg ie`k hzwr swl bwAd Dur kI bwxI AwauNdI hY[ dohW
Drm gMRQW ivc smyN Aqy sQwn dy AMqr dy bwvjUd bMdgI kyNdrI ivSw hY[ bMdgI dI ip`T-
BUmI dy v`Kry-v`Kry hwlwq sn[ ies AiDAwie ivc bMdgI dI pirBwSw Aqy ip`T-BUmI nMU
dohW Drm gMRQW nMU AwDwr bxw ky vyiKAw jw irhw hY[

bMdgI dw Swbidk ArQ Aqy audwhrx

bMdgI &wrsI dw Sbd hY[1 &wrsI ivc bMdgI dw smwnArQk Sbd ‘qwAq’ hY
ijsdw ArQ- bMdgI, Bjn, qp, iebwdq, AwigAwkwrqw hY[2 pMjwbI BwSw dw inrukq
koS iebwdq Sbd dy ArQW bwry d`sdw hY- Bjn, bMdgI, pRBU dy nwm dw jwp- ArbI-
iebwdq, bMdgI, pUjw[ Abd, pUjw krnw, Abd pUjw krn vwlw, bMdgI krn vwlw,
dws[3 Sbd Abd qoN bMdgI krn vwlw Sbd bixAw hY[ Awibd dw ArQ hY- iebwdq
krn vwlw, Bjn bMdgI krn vwlw, Bgq r`b dw syvk[4 bMdgI dw ArQ, ZulwmI,
qwbydwrI, iebwdq, pRsiqs, qp`isAw, fMfOq, slwm, pRnwm, inmrqw, ADIngI, tihl,
iKdmq, nOkrI hY[ bMdgI krn vwly nMU hI bMdw ikhw igAw hY[ bMdw dw ArQ- dws,
gulwm hn[ ies dw mUl &wrsI ikirAw bsqn= bMnHxw hY[ bsqn- bMdr- bMd- bMdw[
ivSySx ‘hy’ htwky ‘gI’ lwaux nwl Bwvvwck nwau bx jWdw hY ijvyN dIvwnw qoN dIvwngI,
hmySgI, drKugI, byhudgI, brdwSqgI, spurdgI, ivdwiegI, SwiesqgI qy sMjIdgI
Awid[ iesy qrHW bMdw qoN bMdgI Sbd bixAw hY[5 sRI gurU gRMQ swihb koS Anuswr bMdgI
dw ArQ qwbydwrI, dwsw Bwv, BgqI[ bMdy bMdgI iekiqAwr (338) qQw bMdgI Alh
Awlw hujrw (1083)[6 bMdy Sbd bhuvcn hY- Bwv hy jigAwsU- bMdy Koj idlu hir roj
(727)7 iesdy nwl hI bMdgI qoN Sbd bxdw hY-bMdI[ bMdI dy cwr ArQ hn, 1. kYd dI

1
gulvMq isMG, pMjwbI &wrsI koS, pMnw-218.
2
jIq isMG sIql, &wrsI pMjwbI koS, pMnw-468.
3
jI. AYs. irAwl, pMjwbI BwSw dw inrukq koS, pMnw-71.
4
&wrsI pMjwbI koS, pMnw- 478.
5
AmrvMq isMG (fw.), ArbI &wrsI ivcoN auqpMn pMjwbI SbdwvlI, pMny 525-26.
6
vIr isMG BweI, sRI gurU gMRQ swihb koS, pMnw-469.
7
auhI, pMnw-468.
dSw 2. bMdgI, bMdI AMdir isPiq krwey qw kau khIAY bMdw (359). bMdy sy ij pvih
ivic bMdI (465) 3. kYdI, dwsI- hau bMdI iKjmqgwr (394) 4. jo mwieAw ivc rih ky
isPq kry ausnUM bMdw khIdw hY[ bMdw sMsikRq (bMid-kYdI) PwrsI bMdh/ mY bMdw bY
KrId[8 &wrsI pMjwbI koS Anuswr bMdgI dw ArQ gulwm, kYd, iebwdq, BgqI hY[9
bMdw dy ArQ hn b`Jw hoieAw, kYdI, gulwm, nOkr, dws[AMgryzI dy Sbd Devotion dw
ArQ hY, ‚ 1. SrDw, BgqI, aupwsnw 2. Ardws, pUjw 3. Arpx, smrpx 4. ilv,
lgwau, AnurkqI 5. inScw[‛10 aupr id`qy ArQW qoN pqw l`gdw hY ik ‘bMdw’ Sbd dw
smwnArQI Sbd Bgq hY[ BweI vIr isMG Anuswr Bgq dw ArQ- syvw krnI, syvk,
pRymI jo pRIqm pRwiex hovy, jo Awpxw sB kuJ pRmySvr nMU Arpy[11 sMsikRq ivc bMdgI dw
smwnArQk Sbd BgqI hY[ gurbwxI ivc Awey Sbd Bgiq/BgqI dw ArQ- prmySvr
dI syvw, pUjw, iDAwn, nwm ismrn, ilv ivc rihx vwlI mn dI Bwvnw[ auh mwrg ijs
qy turn vwly ieh mMndy hn ik prmySvr nMU ipAwr krnw, Awpw Bwv n r`Kxw, sB kuJ
prmySvr prwiex jwxnw siq mwrg hY[ BgqI mwrg ivc prmySvr nMU mwlk, ipqw,
mwqw, pqI Awidk pRym dy BwvW nwl syvdy hn XQw (Bgiq Bwie qrIAY sMswr, 290) 2.
BgqI pd dw ArQ BgqW nMU bI keI QW huMdw hY[ ‘BgqI qoiKq dIn ikRpwlw guxy n ikq
hI hY iBgw,’(1083)12 iesdw smwnArQk Sbd BgqI hY jo gurbwxI ivc bMdgI nwloN
vDyry AwieAw hY[ BgqI r`b nMU Awqmsmrpx dI Bwvnw hY[ fw. mnmohn isMG Anuswr:
ivAwkrx Anuswr BgqI Sbd sMsikRq dy DwqU ‘BjsyvwXwm’ qoN pwixnI dy sUqr
‘iesqRIAW kiqn’(nMbr 3/3/94) dy Anuswr ‘kiqn’ pRiqXY joVn nwl bixAw hY[ pRiqXY
dw ArQ ‘pRym’ Aqy DwqU dw ArQ ‘syvw krnw’ hY[ swDwrn inXm ieh hY ik DwqU Aqy
pRiqXY dy myl nwl iek sMpUrx ArQ aujwgr huMdw hY[ ieMj BgqI dw ArQhoieAw ‘pRym
Bwv nwl syvw krnw’[13

rUp isMG ilKdw hY, keI ivdvwnW-ivcwrvwnW ny ‘Bgq’ Sbd dy v`K-v`K A`KrW
qoN v`K-v`K Bwv ley hn ijvyN ‘Bgq’ Sbd dy pihly A`Kr ‘B’qoN Bwv (pRym), ‘g’ qoN
‘igAwn’ Aqy ‘q’ qoN ‘iqAwg’[ ies qrHW ‘Bgq’ Bwv (pRym), igAwn qy iqAwg dy
Amu`l guxW dw muj`smw hY jW AsIN kih skdy hW ik ijs ivAkqI iv`c ieh iqMn gux

8
auhI, pMnw-468.
9
&wrsI pMjwbI koS, pMnw-120.
10
English Punjabi Dictionary, Punjab State University Text Board Chandigarh, p-313.
11
sRI gurU gMRQ swihb koS, pMnw-498.
12
auhI, pMnw-498.
13
mnmohn isMG (fw.), gurU nwnk Aqy BgqI AMdoln, pMnw-124.

2
hox, auh ‘Bgq’ hY[14 BgqI nMU Al`g-Al`g ivDIAW rwhI pirBwiSq kIqw jWdw irhw
hY[ nwrd ny igAwrW, SwiflX ny solW Aqy ivSnMU mhW purwx ny nO qrHW dI BgqI d`sI
hY[ BweI gurdws jI ny BgqI nMU pRym d`isAw hY[ vYidk kwl iv`c BgqI vYidk ircwvW dw
gwien krn Aqy blI dyx dy rUp iv`c sI[ BgqI swkwrqimk aUrjw, SuB Aml,
cMigAweI vjoN pRvwn hoeI[ ies dy ault nwkrwqimk aUrjw dw pRgt hoxw suBwivk sI[
dyv Aqy dwnv, sur Aqy Asur, puMn Aqy pwp, Bgq Aqy nwsiqk, Bgvwn Aqy SYqwn, do
qrHW dy rsqy hoNd ivc Awey[ ienHW ivc AwpsI iKcoqwx hY[ burweI cMigAweI aupr BwrU
ho jWdI hY[ sRI ikRSn ny gIqw iv`c ikhw ik myrw DrqI qy Awauxw Drm dI sQwpqI leI
hY:
hy Bwrq! jdoN jdoN Drm dI hwnI Aqy ADrm dI ibRDI huMdI hY, qdoN qdoN hI mYN Awpxy
Awp nMU pRgt krdw hW[ swDU jnW dI rKSw leI Aqy duStW dy nws leI Aqy Drm nMU
BlI-BWq sQwpq krn leI mYN Xug Xug ivc pRgt huMdw hW[15

nykI Aqy bdI dI t`kr nUM swmI prMprw ny vI pRvwn kIqw[ SYqwn ny mnu`K nUM
Awpxy ip`Cy lwieAw Aqy ausnUM r`b dy rwh qoN Btkw id`qw sI[ SYqwn dw ieh kwrw hux vI
jwrI hY[ auh A`j vI mnu`KW nUM r`b dy rsqy qoN Btkw irhw hY[ bwbw &rId jI Awpxy ie`k
slok iv`c iesdI puStI kridAW &rmwauNdy hn ik Drm gRMQ kUkW mwrdy hn, pukwrdy
hn, m`qW idMdy hn pr ijnHW dI m`q SYqwn ny mwr id`qI hY aunHW dy ic`q cMgy pwsy v`l
AwauNdyy nhIN hn:

PrIdw kUkyidAw cWgyidAw mqI dyidAw inq] jo sYqwin vM\wieAw sy ikq Pyrih icq]16

BweI gurdws jI ny BgqI dI mhwnqw ibAwn kridAW Anyk BgqW dw izkr


kIqw hY

ijs ivc DRU dw ivSyS sQwn hY[divMdr isMG ividAwrQI dw kihxw hY:

pRwcIn Bwrq dy puroihq-pRDwn Drm-Kyqr dy sB qoN mu`Fly sMq Aqy Bgq dw nwm kyvl
nwrd dw imilAw hY[ nwrd, BgqI icMqn dw pihlw AwgU hY[ auh pihlw iqAwgI vI hY[
iqRkwl- drSI srv`g vI hY Aqy auh ij`Qy cwhy EQy AkwS mwrg QI phuMc jwx dI SkqI
pRwpq hY[ dUjw pRmu`K sMq Druv nUM mMinAw jwvygw ijsnUM BgqI dw mwrg Awp nwrd ny
d`isAw sI[ Aglw pUrn sMq-pd dw DwrxI pRihlwd nUM AwKWgy ijs dI BgqI qoN pRsMn ho

14
rUp isMG (sMpw.), sy Bgq ij siqgur min Bwie, pMnw-13.
15
qwrn isMG, BgqI Aqy SkqI, pMnw-86.
16
slok syK PrId, 1378.

3
ky, ikhw jWdw hY ik, Awp ivSnUM ny nrisMG rUp Dwrx krky, pRihlwd dy AiqAwcwrI
ipqw hrnwkS nUM AwpxIAW nhuMdrW nwl cIirAw sI[17

ie`k idn DRU h`sdw hoieAw Gr AwieAw[ ipqw ny DRU nMU cwA nwl god iv`c ibTw
ilAw[ mqryeI mW ny dyiKAw Aqy bWh qoN PV ky god ivcoN auTw id`qw[ auh roNdw-roNdw mW
kol AwieAw[ mW nMU pu`iCAw- kI qMU dwsI hY ik rwxI hY? mW ny juAwb id`qw ik mYN r`b dI
BgqI nhIN kIqI ijs krky mYN rwxI dy huMidAW hoieAW vI dwsIAW vrgI hW[ DRU dw
Aglw svwl- mwqw iks qrHW rwj imly Aqy ikvyN duSmx vI im`qr bx skdy hn? mW dw
jvwb- jykr pRBU dI BgqI krIey qW piqq qoN pwvn bx jweIdw hY Aqy duSmx vI im`qr
bx jWdy hn[ ies qrHW DRU mn iv`c BgqI dI cwh lY ky jMglW v`l qur ipAw[ BweI vIr
isMG DRU dI pRwpqI bwry d`sdy hn, ‚DRU inmwxy nMU inrmwxqw AOr BgqI krky mukqI imlI[
pOrwxk kQw Anuswr ausdI vifAweI ieh vDI ik AkwS ivc auqrI idSw dy isr qy
AYsw Ac`l hoieAw ik swry qwry ausdy igrd iPrdy hn pr auh At`l hY[‛18
BweI nMd lwl jI d`sdy hn:

hvwie bMdgI Awvurd dr vjUd mrw, vgrnw zOik cunIN Awmdn n bUd mrw[

(Bjn bMdgI dI ie`Cw ny mYnMU hoNd ivc ilAWdw, nhIN qW mYnMU ies qrHW Awaux dw koeI
SOk nhIN sI[)19

dOliq jwvId bwSd bMdgI, bMdgI kun bMdgI kun bMdgI[

(Bjn bMdgI hI Amr Kjwnw hY, qW qy qMU bMdgI kr, Bjn kr, ismrn kr[)20

BweI kwnH isMG nwBw Anuswr bMdgI dw ArQ pRxwm, slwm, ‘AwKI syKw
bMdgI’(s. PrId), 2. syvw 3. BgqI ‘syK PrIdY KYr dIjY bMdgI’ (Awsw. 894) 21 bMdw
Sbd dy ArQ hn ,‚1. Amrbyil Awidk auh pOdw jo ibRCW dy rs qoN puSt hovy[ ieh
ibrCW nMU rog rUp hY[ ies duAwrw iClkw KuSk ho ky bUty su`k jWdy hn ‘bMdw lwgE
qurkn bMdw’ (pM. pR) bMdw bhwdr qurkW nMU bMdw ho ky l`gw[ 2. ibrC dy ivc hor ibrC
augxw[ 3. syvk, dws, mY bMdw bY KrIid[‛22 auprokq kQn nMU jykr ieiqhws dy Drwql

17
divMdr isMG ividAwrQI ‚gurU nwnk icMqn kI BUimkw,‛ gurU nwnk icMqn dI BUØimkw, blkwr isMG
(fw.), (sMpw.), pMnw-22.
18
vIr isMG BweI, vwrW BweI gurdws stIk, pMnw-83.
19
gMfw isMG (fw.), BweI nMd lwl gMQwvlI, pMnw-27.
20
auhI, pMnw-78.
21
mhwn koS, pMnw- 894
22
auhI, pMnw-894.

4
‘qy dyKIey qW iek Gtnw A`KW swhmxy GuMmdI hY[ sRI gurU goibMd isMG jI jIvn dy AwKrI
vyly d`Kx phuMcy[ auQy mwDo dws nMU Awpxw is`K bxwieAw Aqy pMjwb ByijAw[ aunHW bMdw
Sbd nMU ieiqhwisk jwmw pihnwieAw Aqy mwlw nwl qlvwr dI sumylqw krvweI[
vwrqwlwp ies pRkwr hY:
mwDo dws - Awp kOx ho?
gurU swihb - auh ijsnMU qUM jwxdw hY[
mwDo dws - mYN kI jwxdw hW?
gurU swihb - Awpxy mn ivc cMgI qrHW soc[
mwDo dws – (soc ky) Awp gurU goibMd isMG ho[
gurU swihb – hW[
mwDo dws – Awp ieQy iks qrHW pDwry ho?
gurU swihb – mYN eys leI AwieAw hW ik qYnMU Awpxw isMG sjwvW[
mwDo dws - mYN hwzr hW, hzUr! mYN Awp dw bMdw (gulwm) hW[23

bMdgI Sbd dI vrqoN sRI gurU gRMQ swihb ivc kul bwrHW vwrI hoeI hY[ iesqoN
ielwvw BweI gurdws jI Aqy BweI nMd lwl jI ny vI ies Sbd nMU BgqI dy ArQW ivc
vriqAw hY[ kurAwn ivc bMdgI Sbd nhIN AwauNdw[ ArbI ivc iesdw smwnArQk
Sbd iebwdq hY[ iebwdq dw ArQ hY:

syvw Bwv, inmrqw, bynqI, iksy A`gy ivC jwxw, pUrn rUp iv`c Juk jwxw Awid[ iebwdq
iv`c pRym qy lgwau dw ArQ vI Swiml hY[ iebwdq dw sbMD mnu`K dy sMpUrn jIvn nwl
hY[ iesy kwrn ij`Qy iebwdq dw ArQ pUjw qy aupwsnw huMdw hY au`Qy ieh Sbd ADIngI,
bMdgI Aqy AwigAwpwlx dy ArQW iv`c vI vriqAw jWdw hY[ ieslwmI is`iKAw Anuswr
A`lwh qoN C`ut hor iksy dI iebwdq krnI Gor pwp hY qy iGRxw Xog kMm hY[ ieh kyvl
A`lwh dw hI h`k hY ik ausdI iebwdq qy bMdgI kIqI jwvy[24

iebwdq Sbd nMU ArbI BwSw ivc iqMn ArQW ivc vriqAw jWdw hY[ pUjw qy
aupwsnw, qwibAwdwrI krnw qy hukm mMnxw Aqy bMdgI qy ZulwmI[25 musilm koeI jwqI
nhIN sgoN A`lwh nUM mMnx vwly Aqy ausdy rsqy ‘qy c`lx vwly hn[ kurAwn d`sdw hY:

A`lwh ny pihloN vI quhwfw nW ‘musilm' r`iKAw sI Aqy ies (kurAwn) iv`c dI quhfw
ieho nW hY qW jo rsUl quhwfy auqy gvwh hovy Aqy qusIN lokW qy gvwh hovy[ so nmwz

23
gMfw isMG fw., bwbw bMdw isMG bhwdur, pMnw-7.
24
Abul Awlw mOdUdI, rmzwn seId (Anu.)kurAwn mjId (pMjwbI),pMjwbI ieslwimk pblIkySnz
mlyrkotlw 2010, pMny- 1224-25.
not: kurAwn bwry Agly AiDAwvW ivc Awaux vwly hvwly ies Anuvwd iv` coN ley jwxgy[ sUrq Aqy
Awieq nMU sUrq nM. qy Awieq nM. pw ky Aqy iksy kQn nMU pMinAW ADIn id`qw igAw hY[
25
auhI, pMnw-13.

5
kwiem kro zkwq idE Aqy A`lwh nwl juV jwE[ auh hY quhwfw sweIN[ bhuq hI cMgw hY
auh sweIN Aqy bhuqw hI cMgw hY auh shweI[26

ieslwm dw ArQ hY:

ieslwm dw ArQ- 1. qrk, qXwg[ 2. isr Jukwauxw[ 3. Kudw dI rzw nMU slm
(AMgIkwr) krnw, ArQwq Bwxw mMnxw[ 4. pYgMbr muhMmd ny Awpxy dIn dw nwau
‚ieslwm‛ r`iKAw hY, ijsdy Dwrx vwlw ‚musilm‛ AQvw muslmwn s`dIdw hY, ieslwm
dy pMj inXm hn:- (a) ie`k Kudw dw mMnxw (A) pMj vyly nmwz pVHnI (e) zkwq dyxI
(s) rmzwn ivc rozy rKxy (h) kwby dw h`j krnw, AKIrI &Ysly dw idn Aqy Kudw dw
ivsvwsI hY, Eh muslmwn hY, Aqy ausnMU ‚moimn‛ AwKdy hn, ijsdw ArQ hY
sRDwvwn[27

gulvMq isMG ieslwm dy nwmkrx bwry ilKdy hn:

ieslwm r`b dI mrzI dy snmuK sMpUrx spurdgI dw mzhb hY[ kurwn ivc QW pr QW
spSt kIqw igAw hY ik hzrq iebrwhIm Aqy aunHW dy sp`uqr ny AiqAMq kTor
prIiKAw dy vyly isr Jukw id`qw Aqy ijs vkq ipqw ny p`uqr dI kurbwnI dyxI cwhI qW
aus vkq duhW dy l&z ‚Aslm‛ kih ky pUrx ADIngI dw pRgtwvw kIqw[28

ieslwm dy mu`Fly ivSvws hn:

ieslwm iv`c, ieslwm dy audX qNo pUrbly, swmI mzhbW dy kvIAW nUM nkwirAw jW
inMidAw nhIN igAw sgo siqkwr nwl smyN-smyN auhnW dIAW krnIAW dw Awdr kIqw
igAw hY, pr ieh vI ikhw igAw hY ik jo AMiqm AwdyS Kudw ny kurAwn hdIs iv`c
Awpxy ipAwry Aqy AMiqm nbI hzrq muhMmd swihb nUM Awpxy PirSiqAW rwhIN ielhwm
Aqy bSwrq duAwrw Byjy sn auh ienswn dI rwhbrI leI pUrx Aqy AMiqm sn[29

mwnv jnm dw audyS bMdgI krnw hY[ ies qoN hIxy nUM pSU smwn hn Aqy aunHW
leI r`b dUr hY:
hr cIz myN ^udw kI zXw kw zhUr hY,
pr iPr BI ZwiPloN sy vh idldwr dUr hY[

kurAwn mjId ivc bMdgI dI ip`T-BUmI

kurAwn r`bI pYgwm hY jo mnu`KW smyq swry jIv jMqUAW leI hY qW ik AsIN izMdgI
nUM suKdweI bxw skIey[ piv`qr kurAwn Anuswr bMdgI dI ip`T BUmI nMU smJx leI iqMn
nukiqAW nMU ivcwrnw pvygw:
1. Awdm Aqy hvw 2. pYZMbrW dI Awmd 3. Aw^rI pYZMbr hzrq muhMmd (s.) 4.
smwijk kurIqIAW[

26
22:78.
27
ArbI &wrsI ivcoN auqpMn pMjwbI SbdwvlI, pMnw-52.
28
gurmuK isMG (fw.), (sMpw.) pRo&Ysr gulvMq isMG rcnwvlI, pMnw-24.
29
divMdr isMG ividAwrQI, (au.r.), pMnw-62.

6
1. Awdm (A.), hvw Aqy SYqwn
kurAwn Anuswr Awdm dI hoNd qoN pihlW PirSiqAW Aqy ieblIs (SYqwn) dI
hoNd sI[ A`lwh Awdm dI isrjxw krn jw irhw sI[ iek idn A`lwh ny PirSiqAW nUM
ikhw ik mYN dunIAw qy iek KlIPw bxwaux vwlw hW[ PirSiqAW ny ikhw ik iesdI kI
zrUrq hY? AsIN Awp dI ausqq krdy qW hW[ aus nwl DrqI ‘qy ivgwV pYdw hovygw[
A`lwh ny PirSiqAW nUM ikhw ik auh quhwfy qoN v`D ky hovygw[ qusIN aunHW cIzW qoN nwvwkPæ
ho ijnHW nUM auh jwxdw hY[ A`lwh ny Awdm dI isrjxw im`tI qoN kIqI[ r`b ny Awdm nUM
swrIAW cIzW dy nwm d`sy Aqy PirSiqAW dy snmuK KVHw krky ikhw ik &irSiqE! jykr
quhwnUM lgdw hY ik Awdm nwl DrqI dw pRSwSn ivgV skdw hY qW iPr qusIN swrIAW
cIzW dy nwm d`so[ koeI vI PirSqw iksy vI cIz dw nwm nw d`s sikAw[ AKIr swry
PirSiqAW ny Awdm nUM isjdw kIqw pr ieblIs (SYqwn) ny Awdm nUM isjdw nw kIqw[
ieblIs v`loN Awdm dI hoNd aupr ieqrwz kIqw igAw[ eyQoN dohW ivcwly mqByd SurU
hoieAw jo hr Drm ivc dyv qy dwnv, Bgvwn qy SYqwn, nykI qy bdI dy rUp ivc psirAw
ipAw hY[ kurAwn dw kQn hY:

iPr jd AsIN PirSiqAW nUM hukm id`qw ik Awdm A`gy Ju`k jwE, qW swry Juk gey pr
ieblIs ny ienkwr kr id`qw[ auh AwpxI vifAweI dy GumMf ivc Ps igAw qy
ienkwrIAW ivc jw rilAw[30

r`b ny SYqwn dI isrjxw A`g qoN, PirSiqAW dI rcnw nUr qoN Aqy mnu`K dI

isrjxw im`tI qoN kIqI hY[ SYqwn SurU qoN hI Awdm dI isrjxw qoN rwzI nhIN sI[ ausny

Awdm dI isrjxw aupr svwl KVHy kIqy Aqy r`b nUM ikhw ik mYN qyry kuJ ku bMidAW nUM C`f

ky bwkI swrI Awdm dI sMqwn nUM qyry rsqy 'qy clx nhIN idAWgw[ ausny ikhw:

PrmwieAw, qW s`c ieh hY Aqy mYN s`c hI AwiKAw krdw hW ik mYN nrk nUM qyry nwl Aqy
auhnW swirAW lokW nwl Br idAWgw ijhVy iehnW mnu`KW ivcoN qyrI pYrvI krngy[31

SYqwn dw ieh dwAvw kyvl kihx mwqr nhIN sI[ ausny smyN -smyN iesnUM s`c kr
ivKwieAw sI[ r`b ny Awdm dI isrjxw krky ausnUM svrg ivc rihx leI QW id`qI Aqy
hukm id`qw ik jo jIA Awvy KwE pr iek drK`q dw Pl nw Kwxw[ SYqwn ny Awdm Aqy
hvw nUM ies drKq dw Pl Kwx leI mjbUr kr id`qw[ Awdm ny SYqwn dIAW g`lW ivc

30
2:34.
31
30:85

7
Aw ky r`b dI hukm AdUlI kIqI[ r`b ny SYqwn Aqy Awdm nUM DrqI qy jwx dw hukm
id`qw[ Awdm ny r`b qoN muAwPI mMgI[ r`b ny ausnUM muAwPæ qW kr id`qw pr DrqI 'qy
Byjx dw PYslw nw bdilAw[ nwl hI Awdm nUM ikhw ik qUM DrqI qy Awp muhwrw nhIN
hovyNgw[ mYN DrqI aupr qyrI pYrvI krdw rhWgw[ kurAwn dw kQn hY:

AsIN AwiKAw ik qusIN swry ieQoN auqr jwE[ iPr jy myry vloN koeI hdwieq quhwnUM phuMcy
qW ijhVy lok myrI aus hdwieq dI pwlxw krngy[ aunHW nUM koeI fr qy icMqw nhIN hovygI
Aqy ijhVy iesnUM kbUlxoN ienkwr krngy Aqy swfIAW AwieqW nUM JuTlwauxgy auh A`g
(nrk) ivc jwx vwly hn ijQy auh sdw rihxgy[32

auprokq GtnwvW qoN Awdm dI isrjxw Aqy ausdw DrqI qy Awgmn dw pqw

c`ldw hY[ nwl hI ieh vI sp`St huMdw hY ik SYqwn r`b Aqy Awdm dy iKlwPæ Kloqw hY[

ieh GtnwvW bMdgI dw mu`F hn[

2. pYZMbrW dI Awmd

r`b dI bMdgI r`b dI AwigAwkwrI hY[ mnu`K DrqI 'qy Kws mksd nwl AwieAw

hY[ r`b cwhuMdw hY ik mnu`K myry AwigAwkwr bxn pr SYqwn cwhuMdw hY ik mnu`K r`b dI

muKwlPæq krn[ SYqwn ny hzrq iebrwhIm (A.) nUM pu`qr dw moh jqw ky A`lwh dy rsqy

qoN roikAw sI[ hzrq iebrwhIm ny SYqwn dy p`Qr mwry[ A`j vI hwjI m`ky dI ijAwrq

kridAW SYqwn dy bu`q nUM p`Qr mwr ky SYqwn dy rsqy 'qy nw clx dw Aml duhrwauNdy

hn[ r`b ny mnu`K dI AgvweI leI smyN-smyN Awpxy pYgMbr Aqy ikqwbW ByjIAW[ kurAwn

ivc 28 pYZMbrW dw izkr hY[ pYgMbrW ivc hzrq Awdm (A.) qoN bwAd hzrq iedrIs

(A.), hzrq nUh (A.), hzrq hUd (A.), hzrq swlyh (A.), hzrq iebrwhIm (A.),

hzrq iesmweIl (A.), hzrq ieshwk (A.), hzrq lUq (A.), hzrq XwkUb (A.),

hzrq XUsPæ (A.), hzrq AXUb (A.), hzrq SuAYb (A.), hzrq mUsw (A.) hzrq

hwrUn (A.), hzrq XoSuAw (A.), hzrq smUeyl (A.), hzrq zulki&l (A.), hzrq

iejkIeyl (A.), hzrq ielIAws (A.), hzrq AlXswX (A.), hzrq dwaUd (A.),

hzrq sulymwn (A.), hzrq iejrw (A.), hzrq XUns (A.), hzrq jkrIAw (A.),

hzrq XwhXw (A.), hzrq eIsw Aqy hzrq muhMmd (s.) Byjy[ ienHW ivcoN hzrq XoSuAw

32
2:38-39.

8
(A.), hzrq smUeyl (A.) Aqy hzrq iejkIeyl (A.) bwry jwxkwrI G`t hY[ SurU ivc

Awdm r`b dw AwigAwkwr sI[ auh Bolw, SWq, isAwxw sI pr aus nUM SYqwn ny Awpxy

ipCy lw ilAw Aqy r`b dy rsqy qoN munkr kIqw[ kurAwn ivc bMdgI Awdm vrgy bxn

dw nwm hY[ ies nUM kurAwn ny rwh-ey rwsq Bwv Awdm dw rsqw jW is`Dw rsqw vI

ikhw hY[ mu`F ivc swry lok i`sDy rsqy aupr sn[ aunHW SYqwn dy mgr l`g ky dUjw rsqw

iqAwr kr ilAw[ r`b ny lokW nMU is`Dy rsqy aupr ilAwaux leI pYZMbr Aqy ikqwbW

ByjIAW:

AwrMB ivc swry lok ieko rsqy aupr sn (Pyr ieh hwlq bwkI nw rhI qy mqByd pRgt
ho gey) qW A`lwh ny nbI Byjy, jo is`Dy rwh turn vwilAW nMU KuSKbrI dyx Aqy pu`Ty rwh
c`lx vwilAW nMU ^uS^brI dyx Aqy pu`Ty rwh c`lx dy is`itAW qoN frwaux vwly sn Aqy
aunHW nwl s`cI ikqwb vI auqwrI qW jo scweI bwry lokW ivckwr ijhVy mqByd pYdw ho
gey sn, aunHW dw nbyVw kr dyvy (Aqy ienHW mqBydW dy pRgt hox dw kwrn ieh nhIN sI
ik AwrMB ivc lokW nMU scweI dw igAwn id`qw nhIN igAw sI) nhIN, mqByd aunHW lokW ny
kIqw, ijMnHW nMU siq dw igAwn bKiSAw jw c`ukw sI[ aunHW ny sw& hdwieqW iml jwx
ipCoN scweI nMU C`f ky kyvl ies leI v`Ko v`K rsqy k`Fy ik auh Awpo ivc vDIkI krnw
cwhuMdy sn, so ijhVy lok pYZMbrW auqy eImwn lY Awey, aunHW nMU A`lwh ny Awpxy hukm nwl
aus scweI dw rsqw ivKw id`qw, ijs ivc lokW ny mqByd kIqw sI[ A`lwh ijsnMU cwhy
is`Dw rsqw ivKw idMdw hY[33

AsIN ipCy d`sy gey pYZMbrW ivcoN hzrq Awdm (A.) dw izkr kr Awey hW[ hux
Agly pMinAW ’qy hzrq nUh (A.), hzrq swlyh (A.), hzrq iebrwhIm (A.), hzrq
XwkUb (A.), hzrq XUsu& (A.), hzrq SuAYb (A.), hzrq mUsw (A.), hzrq ielIAws
(A.), hzrq dwaUd (A.), hzrq sulymwn (A.), hzrq lUq (A.), hzrq XUnus (A.),
hzrq XwhXw (A.), hzrq eIsw (A.) Aqy hzrq muhMmd (s.) dw izkr kr rhy hW[

Awdm dy do pu`qr hwibl Aqy kwibl sn[ A`lwh ny hwibl dI Byt svIkwr kr
leI qW kwibl ny Awpxy Brw dw kql kr id`qw[ A`lwh ny ie`k kW nUM ByijAw
ijsny DrqI pu`tI qW Brw dI lwS nUM d&nwieAw igAw[ ies kql bwry kurAwn dw
kihxw hY:

iesy kwrn iesmweIl dI sMqwn leI AsW ieh &rmwn ilK id`qw sI ik ‚ijs ny iksy
mnu`K nUM ^Un dy bdly jW DrqI auqy ivgwV PYlwaux qoN Cu`t iksy hor kwrnoN kql kIqw

33
2: 213.

9
ausny qW ijvyN swry lokW nUM kql kr id`qw Aqy ijsny iksy dI jwn bcweI ausny ijvyN
‘lokW’ nuMU jIvn dwn id`qw[34

pYZMbrW dw pRcwr hI ies duAwly GuMmdw hY ik auh is`Dy rwh dIAW KuSIAW Aqy
pu`Ty rwh dIAW qklIPW bwry d`sdy hn[ iesqoN A`gy A`lwh Awp jwxdw hY:

hux jy hy nbI! ieh lok quhwfy nwl JgVw krn qW ienHW nUM AwKo, ‘mYN qy myry mMnx
vwilAW ny A`lwh dy A`gy sIs invw id`qw hY[ Pyr ikqwb vwilAW Aqy ijnHW nUM ikqwb
nhIN imlI aunHW dovW qoN pu`CoN, ‚kI qusW vI ausdI qwbydwrI Aqy ADIngI kbUl kr leI‛
jy kr leI qW auhnW ny is`Dw rsqw l`B ilAw qy jy iesqoN mu`K Pyr ilAw qW quhwfy auqy
kyvl sunyhw phuMcw dyx dI izMmyvwrI sI[ A`gy A`lwh Awp Awpxy bMidAW dy mwmilAW nUM
vyKx vwlw hY[35

A`lwh ny lokW nUM is`Dy rsqy aupr qorn leI smyN-smyN Awdm, nUh, iebrwhIm Aqy
iemrwn dy Grwxy nUM cuixAw sI[ iemrwn dy Grwxy coN mrIAm sI ijsqoN ‘eIsw’ dw jnm
hoieAw sI:

A`lwh ny Awdm, nUh, iebrwhIm dy Grwxy Aqy iemrwn dy Grwxy nUM swry sMswr vwilAW
ivcoN pihl dy ky (AwpxI pYZMbrI leI) cuixAw sI[ ieh ie`k islisly dy lok sn
ijhVy, ie`k dUjy dI nsloN jnmy sn[ A`lwh sB kuJ suxdw qy jwxdw hY[36

nUh (A.)

nUh ny Awpxy lokW nUM is`Dy rwh qy Awaux leI pRyirAw sI[ pr lokW ny auhdI g`l
qW kI suxnI sI, aultw ausdw m^Ol aufwieAw[ A`lwh dy hukm nwl nUh ky iek byVI
iqAwr kIqI[ lok h`sdy sn auh byVI nUM su`kI DrqI qy clwvygw[ nUh dy pu`qr ny nUh qoN
muK Pyr ilAw Aqy ienkwrIAW ivc jw rilAw[ A`lwh ny hI Awd v`l hUd nUM, smUd v`l
swilh nUM ByijAw qW ik lok is`Dy rwh qy Awaux[ iebrwhIm nUM buFwpy iv`c pu`qr id`qw[
A`lwh ny lUq Aqy ausdy pirvwr nuMU bcwieAw[ suAYb nUM ByijAw qW jo mdXn vwilAW
ivc is`Dy rwh dw pRcwr hovy[ eImwn dy rsqy iv`c nUh Aqy lUq dIAW pqnIAW ny aunHW dw
swQ nhIN id`qw sI:

A`lwh ienkwrIAW dI mwmly ivc nUh Aqy lUq dIAW pqnIAW nUM audwhrx vloN pyS krdw
hY[ auh swfy nyk bMidAW dy inkwh ivc sn, pr auhnW ny Awpxy aunHW pqIAW nwl
ivSvwsGwq kIqw Aqy auh A`lwh dy twkry qy auhnW dy kuJ vI kMm nw Aw sky[ dovW nUM
AwK id`qw igAw ik jwE, A`g iv`c jwx vwilAW nwl qusIN vI clIAW jwE[ eImwn
vwilAW dy mwmly ivc A`lwh iPrAOn dI pqnI dI audwhrx idMdw hY[ jdoN ik aus ny

34
5:32.
35
2:19-20.
36
3:33.

10
Ardws kIqI, ‚hy myirAw r`bw! myry leI Awpxy kol svrg iv`c ie`k Gr bxw dy Aqy
mYnUM iPrAOn qy aus dy AmlW qoN bcw lY Aqy mYnUM zwlm lokW qoN Cutkwrw duAw dy[‛
iemrwn dI spu`qrI mrIAm dI audwhrx idMdw hY ijs ny Awpxy jiq-siq dI rwKI kIqI
sI[ Pyr AsIN aus AMdr dy Awpxy v`loN rUh PUk id`qI Aqy aus ny Awpxy r`b dy bolW qy
ausdIAW ikqwbW dI puStI kIqI Aqy auh AwigAwkwrW ivcoN sI[37

eImwn sB leI sWJw hY[ kurAwn ny nUh dI pqnI Aqy lUq dI pqnI, iPrAOn dI
pqnI Aqy bIbI mrIAm dw izkr kIqw ik ikvyN eImwn iksy dI in`jI mlkIAq nhIN hY[
ies mwmly coN ivSyS krky hzUr (s.) dIAW supqnIAW swhmxy iqMn pRkwr dIAW
iesqrIAW nUM imswl v`loN pyS kIqw igAw hY:

iek audwhrx hzrq nUh Aqy hzrq lUq (A.) dIAW kw&r pqnIAW dI hY[ ijnHW leI
nbIAW dIAW pqnIAW hoxw vI ku`J lwhyvMd is`D nw hoieAw[ dUjI audwhrx iPrAOn dI
pqnI dI hY, ikauN jo auh eImwn lY AweI sI ies leI iPrAOn vrgy k`tV kw&r dI
pqnI hoxw vI aus bIbI leI iksy nukswn dw mujb nw hoieAw[ qIjI audwhrx hzrq
bIbI mrIAm dI hY[ ijs nUM ieh au`cw mrwqbw ies leI imilAw ik A`lwh ny ijs
krVI AzmwieS iv`c ausnUM pwaux dw PYslw kIqw sI: auhny ausnUM iKVy m`Qy prvwn kr
ilAw[38

nUh ny AwpxI kOm vwilAW nUM sUcyq kIqw ik A`lwh dI bMdgI kro, aus qoN fro[
jd nUh ny ienkwrIAW nUM q`ikAw ik auh is`Dy rwh aupr nhIN Aw rhy qW ausny A`lwh
A`gy duAw kIqI:

nUh ny AwiKAw, ‚hy myirAw r`bw! iehnW ienkwrIAW ivcoN koeI DrqI au`qy v`sx vwlw nw
C`fI[ jy qUM iehnW nUM C`f id`qw qW ieh qyry bMidAW nUM kurwhy pwauxgy Aqy iehnW dI
nsloN ijhVw vI pYdw hovygw durwcwrI qy v`fw ienkwrI hI hovygw[ hy myirAw r`bw! mYnUM,
myry mwipAW nUM qy hryk aus ivAkqI nUM ijsny myry Gr ivc ie`k eImwn vwly vjoN pRvyS
kIqw hY Aqy smUh momn purSW qy bIbIAW nUM bKS dy Aqy zwlmW leI brbwdI qoN C`ut
iksy cIz ivc vwDw nw krI[39

nUh AwpxI kOm kol 950 swl irhw:

AsW nUh nUM ausdI kOm v`l ByijAw Aqy auh nO sO pMjwh vrHy auhnW ivcwly irhw[40

swlyh (A.)

swlyh vI r`b dw pYgMbr sI[ ausny vI lokweI nUM is`Dy rwh qy Awaux leI
pRyirAw[ ausdy nwl dy nO jQydwr aus nwl gu`sy hoey[ aunHW swlyh nUM mwrn dw mn

37
66:10-12.
38
kurAwn mjId, pMnw-1020.
39
71:26-28.
40
29:14.

11
bxwieAw[ pr A`lwh ny swlyh dI rwKI kIqI Aqy ivroDIAW nUM sbk isKwieAw[ ies
qrHW hI iebrwhIm, lUq, mUsw dI rwKI kIqI[ kurAwn ieh vI qwkId krdw hY ik is`Dy
rsqy 'qy nw qurn vwly murdw, boly Aqy AMnHy hn:

qusIN moieAw nUM nhIN suxw skdy, nw auhnW boilAW q`k AwpxI Awvwz pucw skdy
ho ijhVy ip`T PyrI n`sI jw rhy hox Aqy nw hI AMinHAW nUM rwh d`s ky kurwhy pYxoN
bcw skdy ho[ qusIN qW AwpxI g`l auhnW lokW nUM hI suxw skdy ho ijhVy swfIAW
AwieqW qoN eImwn ilAwauNdy hn qy iPr AwigAwkwr bx jWdy hn[41

iebrwhIm (A.)

aus vyly lokW iv`c ieh JgVw v`fy p`Dr aupr sI ik iebrwhIm XhUdI sI jW
iesweI[ ies JgVy ny Drm dI mUl isiKAw nUM ivswr id`qw sI[ kurAwn kihMdw hY ik
iebrwhIm qW is`Dy rwh dw pWDI sI[

iebrwhIm nw XhUdI sI qy nw eIsweI, sgoN auh qW iekwgr ic`q musilm sI Aqy auh
iblkul iSrk krn vwilAW ivcoN nhIN sI[42

piv`qr kurAwn is`Dy rwh dI g`l kridAW ieh d`sdw hY ik eIsw dw nw kql
hoieAw, nw sUlI cVwieAw igAw sI[ auh A`lwh v`loN auTw ley gey sn[ r`b ky Anyk
pYZMbr rwhIN Awpxw sunyhw id`qw:

hy nbI! AsIN quhwfy v`l ausy qrHW ‘vhIN G`lI hY ijvyN nUh Aqy ausqoN mgroN Awaux vwly
pYZMbrW vloN G`lI sI[ AsW iebrwhIm, iesmweIl, ieshwk, XwkUb Aqy XwkUb dI sMqwn
eIsw, A`XUb, XUnus, hwrUn Aqy sulymwn v`l vhI ByjI[ AsW dwaUd nUM jbUr id`qI[ AsIN
auhnW rsUlW auqy vI nhIN nwzl kIqI ijhnW dw hwl AsIN ies qoN pihlW quhwnUM suxw cu`ky
hW Aqy auhnW rsUlW auqy vI ijhnW dw izkr quhwfy kol nhIN kIqw[ AsW mUsw nwl ies
qrHW g`lbwq kIqI ijvyN g`lbwq kIqI jWdI hY[43

ies is`Dy rsqy ivc XhUdI Aqy iesweIAW dy JgVy vI sn[ auh Awpxy Awp nuUM
auØ`cI SRyxI AwKdy hn Aqy A`lwh dy pu`qr smJdy sn[ kurAwn ies q`Q dw KMfn hY:

XhUdI qy eIsweI AwKdy hn ik AsIN A`lwh dy pu`qr Aqy auhdy lwfly hW[ auhnW qoN
pu`CoN, Pyr auh quhwfy gunwhW auqy quhwnUM szw ikauN idMdw hY? Asl ivc qusIN vI ausy qrHW
dy mnu`K ho ijho ijhy dUjy mnu`K r`b ny pYdw kIqy hn[44

41
27:80 qy 81.
42
3:67.
43
4:63-64.
44
5:18.

12
iebrwhIm nwl iek Gtnw vwprI, ausny rwq nUM iek qwrw vyiKAw, Pyr cMn
vyiKAw, idn ciVAw qW sUrj dyiKAw Aqy AwiKAw ieh hY myrw r`b! qwrw, cMn Aqy sUrj
fu`b gey[ iebrwhIm ny ikhw, myrw r`b ienHW qoN v`fw hY[ iebrwhIm r`b dw bMdw sI[
ausnUM r`b ny keI vwr priKAw auh prK iv`c pUrw irhw[ iebrwhIm dw ipqw Awjr
mUrqI pUjk sI[ iebrwhIm ny Awpxy ipqw nuMU ikhw sI ik ipqw jI qusIN is`Dw rwh C`f
id`qw hY[ ie`k vwr iebrwhIm ny A`lwh nuMU pu`iCAw ik kI qyrI ieh ikrpw myrI AOlwd
aupr vI rhygI qW A`lwh ny ikhw myrw bcn zwlmW bwry nhIN hY:

ArQwq ieh vwAdw quhwfI sMqwn dy kyvl aus ih`sy nwl sbMD r`Kdw hY ijhVw nyk hovy[
aunHW ivc ijhVy zwlm hoxgy aunHW leI ieh vwAdw nhIN hY[ ieQy zwlm qoN Bwv isr&
mnu`KW 'qy zulm krn vwlw hI nhIN sgoN scweI nwl zulm kmwaux vwlw vI hY[45

kwAby Bwv r`b dy Gr dw inrmwx krn vwlw iebrwhIm sI[ iebrwhIm Aqy
iesmweIl ny bVI qndyhI nwl kwAby dw inrmwx kIqw[ auh kMDW auswrdy Aqy r`b A`gy
pRwrQnwvW krdy sn ik swfI kOm AigAwkwr hovy:
hy r`bw! swnUM dovW nUM Awpxw musilm (AwigAwkwr) bxw, swfI sMqwn coN iek AijhI kOm
auTw jo qyrI AwigAwkwr hovy, swnUM AwpxI bMdgI dy FMg-qrIky d`s dyvIN Aqy swfIAW
Bu`lW nUM iKmw kr dyvIN qUM v`fw iKmw krn vwlw Aqy rihm &rmwaux vwlw hY[46

ies qrHW ieh is`Dw rwh quirAw AwauNdw hY[ bMdgI dw rwh dsyrw A`lwh hY Aqy
kumwrg pwaux vwlw SYqwn hY[ lok Awpxy ipqrI Drm nUM iqAwgx leI iqAwr nhIN sn[
auh is`Dy rwh dI Awvwz sux ky AxsuxI kr idMdy sn[ ie`k ivAkqI ny iebrwhIm nwl
r`b leI JgVw kIqw qW iebrwhIm ny hyT iliKAw vwk ikhw qW aus ivAkqI nUM koeI
juAwb nw su`iJAw:

iebrwhIm ny AwiKAw, ‚cMgw, A`lwh sUrj nUM pUrb vloN ilAwauNdw hY, qUM rqw ausnUM p`Cm
vloN lY Aw[‛ ieh suxky h`k dw auh munkr hYrwn rih igAw, pr A`lwh zwlmW nuMU is`Dw
rwh nhIN ivKwieAw krdw[47

aus vkq ieh JgVw Awm sI ik iebrwhIm XhUdI sI ik eIsweI[ ies JgVy
nwl Drm dI mUl is`iKAw Alop ho rhI sI[ piv`qr kurAwn iebrwhIm nuMU is`Dy rwh dw
pWDI AwKdw hY:

45
kurAwn mjId, pMny-42-3.
46
2:128.
47
2:258.

13
iebrwhIm nw XhUdI sI qy nw eIsweI, sgoN auh qW iekwgr ic`q musilm sI Aqy auh
iblkul iSrk krn vwilAW ivcoN nhIN sI[48

swry pYZMbrW ny is`Dy rwh dw pRcwr kIqw:

hy nbI! AwKo ik byS`k myry r`b ny mYnuUM is`Dy rwh pw id`qw hY, iblkul TIk Drm ijs iv`c
koeI ivMg-vl nhIN; iebrwhIm dw qrIkw ijhVw iekwgr ho ky auhny Dwrn kIqw sI Aqy
auh muSirkW iv`coN nhIN sI[ AwKo ik myrI nmwz, myrI iebwdq dy swry qrIky, myrw
ijauxw qy myrw mrnw, sBy kuJ A`lwh vwsqy hY ijhVw pwlxwhwr hY swirAW jhwnW dw qy
ijsdw koeI SrIk nhIN[ iesy dw mYnUM AwdyS imilAw hY Aqy sBnW qoN pihlW
AwigAwkwr bxn vwlw mYN hW[ AwKo kI mYN A`lwh qoN Cu`t iksy hor r`b dI Bwl krW jdoN
ik auhI hryk SYA dw swjnhwr qy pwlxhwr hY? hryk ivAkqI jo kuJ kmwauNdw-K`tdw hY
auhdw izMmyvwr auh Awp hY, koeI Bwr cu`kx vwlw dUjy dw Bwr nhIN cu`kdw, Pyr qusW
swirAW Awpxy r`b v`l prqxw hY, aus vyly auh quhwfy mqBydW dI hkIkq quhwfy auqy Kol
dyvygw[ auhIE hY ijsny quhwnuMU DrqI auqy KlI&w (nwieb) bxwieAw Aqy quhwfy iv`coN
keIAW nUM keIAW nwloN vDyry auØ`cy drzy id`qy qW ik jo kuJ quhwnUM id`qw hY aus iv`c quhwfI
prK kry[ byS`k quhwfw r`b szw dyx iv`c vI bhuq qyz hY Aqy v`fw bKSxhwr qy
imhrbwn vI hY[49

m`ky bwry iebrwhIm dI duAw

Xwd kro auh vylw jdoN iebrwhIm ny Ardws kIqI sI ik, ‚hy myirAw r`bw! ies Sihr
(Bwv m`ky) nuMU Amn dw Sihr bxw dy Aqy mYnUM qy myrI sMqwn nUM muUrqI pUjw qoN bcw[ r`bw!
iehnW mUrqIAW ny bhuq swry lokW nUM kurwhy pwieAw hY (sMBv hY ik myrI sMqwn nuUM vI ieh
kurwhy pw dyx, mYN auhnW ivcoN) ijsny myrI pYrvI kIqI auh myrw hY qy ijsny myry ivru`D
nIqI ApxweI qW byS`k qUM b^Sxhwr qy imhrbwn hY[ r`bw myirAw! mYN ie`k rohI
bIAwbwn GwtI ivc Awpxy pirvwr dw iek Bwg qyry piv`qr Gr dy lwgy ilAw vswieAw
hY[ r`bw! ieh mYN ies leI kIqw hY ik ieh lok ieQy nmwz kwiem krn, qUM lokW dy
ihridAW nuUM iehnW dw ie`Cuk bxw dy Aqy iehnW nUM Kwx leI Pl dy, Swied ik ieh
DMnvwdI hox[ hy myirAw r`bw! qMU jwxdw hY jo kuJ AsIN lukwauNdy hW qy jo kuJ zwhr krdy
hW[ byS`k A`lwh qoN koeI cIz vI lukI hoeI nhIN hY, nw DrqI ivc qy nw hI AkwSW iv`c,
Sukr hY aus mwl dw ijsny mYnuMU ies bu`Fy vwry iesmweIl qy ieshwk vrgy spu`qr bKSy[
s`cI g`l ieh hY ik myrw r`b zrUr hI ArzoeI suxdw hY[ hy myirAw r`bw! mYnuMU nmwz
kwiem krn vwlw bxw dy Aqy myrI Ardws prvwn kr lY[ r`bw! mYnUM qy myry mwipAW nUM
Aqy swry eImwn ilAwaux vwilAW nuMU aus idhwVy b^S dyvIN jdoN lyK-joKw hovygw[50

iebrwhIm ny ikhw:

A`lwh dI bMdgI kro qy aus qoN fro[ ieh quhwfy leI cMgyrw hY jy qusIN Akl qoN kMm
lE[ qusIN A`lwh nUM C`f ky ijhnW nUM pUj rhy ho auh qW kyvl mUrqIAW hn Aqy qusIN
ie`k JUT GVdy pey ho[51

48
3:67.
49
6: 161-165.
50
14 : 35 qoN 41.
51
29:16.

14
nUh dy rsqy aupr iebrwhIm sI[ ausny supnw dyiKAw ik pu`qr nUM hlwl kr irhw
hY[ auh pu`qr nUM hlwl krn qur ipAw[ r`b dI pRIiKAw iv`c pws hoieAw:

zrUr hI auh swfy eImwn vwly bMidAW iv`coN sI[ AsW ausnUM ieshwk dI KuSKbrI
id`qI[52

kurAwn ny mUsw qy hwrUn bwry ikhw hY:

Asl iv`c auh swfy eImwn vwly bMidAW iv`coN hn[53


quhwfy leI iebrwhIm qy ausdy swQIAW (dI Skl) iv`coN ie`k sohxw AwdrS mOjUd hY[54

XwkUb (A.)

iebrwhIm dI pIVHI coN XwkUb sI[ ausny vI ieko A`lwh dI bMdgI krn dI pRyrnw
id`qI sI:
Pyr kI qusIN aus vyly mOjUd sI jd XwkUb ies sMswr qoN clwxw kr irhw sI[ ausny mrn
vyly Awpxy pu`qrW qoN pu`iCAw, ‘pu`qro! myry ipCoN qusIN iks dI bMdgI krogy? aunHW sBnW ny
auØ`qr id`qw, ‘AsIN ausy iek r`b dI bMdgI krWgy ijsnUM qusIN Aqy quhwfy vfyirAW,
iesmweIl Aqy ieshwk ny r`b mMinAw hY Aqy AsIN ausy dy AwigAwkwr hW[55

XUsuP (A.)56

XUsu& (A.) ny Awpxy ipqw XwkUb (A.) nMU ikhw ik ipqw jI mYN supny ivc sUrj,
cMn Aqy igAwrW qwirAW ny mYnMU Jukky slwm kIqw hY[ XwkUb (A.) ny ausnMU ikhw ik qMU
ies bwry Awpxy BrwvW nMU nw d`sI ikauNik Brw XUsu& (A.) nwl p`kpwq krdy sn[
BrwvW ny XUsu& (A.) nMU mwrn dI socI[ aunHW ipqw nMU ikhwik AsIN ie`jV cwrn jw rhy
hW[ ikMnw cMgw hovy jy XUsu& (A.) vI swfy nwl jwvy[ ipqw ny AwigAw nw id`qI Aqy ikhw
ausIN iesdw iKAwl nhIN r`K skogy[ pu`qrW dI vwr-vwr iz`d krky ipqw ny XUsu& (A.)
nMU bwkI BrwvW nwl qor id`qw[ aunHW im`QI Xojnw qihq XUsu& (A.) nMU ie`k KUh ivc su`t
id`qw[ ausdy kuVqy nMU KUn lw ky ipqw kol lY gey ik dyKo AsIN kMm ivc r`uJy sW Aqy
biGAwV XUsu& (A.) nMU Kw igAw hY[ XwkUb (A.) ny bVw A&sos kIqw[ aus dIAW A`KW
dI rOsnI vI clI geI[ auDr iek kw&lw kUh ivcoN pwxI lYx AwieAw Aqy XUsu& (A.)

52
37:99 qoN 113.
53
37:122.
54
60:4.
55
2: 133.
56
ivsQwr leI kurAwn dI sUrq nM. 12 XUsu& vyKo

15
nMU bwhr k`Fky imsr dy iek ivAkqI nMU vyc id`qw[ aus ivAkqI dI pqnI ny XUsu&
(A.) nwl ijsmwnI irSqw bxwauxw cwihAw pr XUsu& (A.) nw mMinAw[ auh B`ijAw Aqy
ausdw kuVqw Pt igAw[ kuVqy dw kuJ ih`sw AOrq dy h`Q ivc rih igAw[ eyny nMU ausdw
pqI vI Aw igAw[ AOrq ny XUsu& (A.) aupr ielzwm lwieAw[ iek isAwxy ivAkqI ny
d`isAw ik jykr XUsu& (A.) dw kuVqw A`gy qoN PitAw hY qW auh ksUrvwr hY[ jykr
kuVqw ip`Cy qoN PitAw hY qW auh bygunwh hY[ g`l sw& ho geI ik XUsu& (A.) bygunwh hY
Aqy AOrq ksUrvwr hY[ ies g`l dI crcw swry Sihr ivc sI[ pr iPr vI XUsu& (A.)
nMU bMdI^wny ivc f`k id`qw igAw[ auQy aus nwl do kYdI hor vI sn[ aunHW dy supinAW dy
XUsu& (A.) ny BwvArQ d`sy[ ie`k ivAkqI ny Awzwd hoxw sI Aqy dUjy ny Pwhy l`gxw
sI[ XUsu& (A.) ny Awzwd hox vwly nMU ikhw ik qMU bwdSwh nMU myrI bygunwhI bwry zrUr
d`sI pr auh ivAkqI Bu`l igAw[ iek idn bwdSwh nMU vI AjIbo-grIb supnw AwieAw
pr koeI vI ausdy Bwv ArQ nMU d`s nw sikAw[ AKIr ivc aus ivAkqI nUM XUsu& (A.)
dw iKAwl AwieAw[ bwdSwh ny ausnMU bMdIKwny coN mMgvwieAw[ ausdw siqkwr kIqw
igAw[ XUsu& (A.) ny bwdSwh dy supny nMU h`l kIqw[ bwdSwh ny ausnMU SwhI AiDkwrI
bxwieAw Aqy rwj dw swrw kMm-kwj ausdy hvwly kr id`qw[ A`lwh ijsnMU cwhuMdw hY,
vifAweI idMdw hY[ jo JUTy ielzwm aus aupr l`gy sn, ausdw iensw& kIqw igAw[ kwl
pYx krky XUsu& (A.) dy Brw imsr ivc Anwj lYx Awey[ XUsu& (A.) ny aunHW nMU Kulwsw
kIqw ik mYN quhwfw auhI Brw hW ijsnMU qusIN KUh ivc su`t id`qw sI[ BrwvW nMU AwpxI
ZlqI dw Aihsws hoieAw[ XUsu& (A.) ny aunHW nMU idl qoN muAw& kr id`qw[ Awpxw
kuVqw BrwvW nMU id`qw Aqy AwiKAw ik qusIN iesnMU ipqw dy ichry ‘qy pw dyxw[ aunHW dI
A`KW dI loA vwps prq AwvygI[ ipqw dIAW A`KW dI rOSnI vwps Aw geI[ auh swry
imsr ivc rihx l`g pey[ ies qrHW iesrweIlIAW dw imsr ivc pRvyS hoieAw jo smW
pw ky ZulwmI Aqy qS`dd dw rUo Dwrm kr jWdw hY[ ies ik`sy rwhIN d`isAw igAw hY ik
ikvyN XUsu& (A.) dy BrwvW ny Aqy ausdy mwlk ny aus nwl vDIkI kIqI pr ausny is`Dw
rwh nw iqAwigAw[ ausny duAw kIqI:

hy myirAw r`bw! qMU mYnMU bwdSwhI id`qI qy mYnMU g`lW dI fMUiGAweI qIk p`ujxw isKwieAw[
DrqI qy AwkwSW dy swjnhwrw! qMU hI lok qy prlok ivc myrw srpRsq hY, myrw AMq
ieslwm auqy krIN qy A^Ir nMU mYnMU Bly purKW ivc imlw dyvIN[57

57
12: 101.

16
SuAYb (A.)

mdXn Sihr v`l SuAYb ny jw ky pRcwr kIqw ik A`lwh ie`k hY Aqy Aw^rq qoN fro[58

kwrUn, iPrAOn Aqy hwmwn dw nws hoieAw ikauNik auh hor ieStW dI bMdgI krdy
sn[

mUsw (A.)

imsr ivc iesrweIlI kYd sn[ imsr dw bwdSwh lVikAW nUM mwr idMdw sI Aqy
lVkIAW nuMU ijauNdw r`Kdw sI A`lwh ny smuMdr ivcoN iesrwielIAW nUM bcwieAw[ iPrAOn
dy ispwhI fu`b mry[ kurAwn d`sdw hY ik ieh ienkwrI lok smJdy hI nhIN hn[ r`b dy
kMm dyK ky vI aus aupr XkIn nhIN krdy[ piv`qr kurAwn is`Dy rwh dI g`l krdw hY,
nw iesweIAW ip`Cy l`go nw XhUdIAW ip`Cy[ sgoN iebrwhIm dw rsqw PVo jo is`Dw rwh hY[
pYZMbrW dIAW swKIAW bwry kurAwn d`sdw hY:

hy nbI! ieh pYZMbrW dy ik`sy jo AsIN quhwnMU suxwauNdy pey hW, auh cIzW hn ijhnW
duAwrw AsIN quhwfy idl nUM p`ikAW krdy hW[ iehnW ivcoN quhwnUM hkIkq dw igAwn
pRwpq hoieAw Aqy eImwn vwilAW nuMU nsIhq qy jwgRqI pRwpq hoeI[59

r`b ny Awpxy nbIAW nUM vwr-vwr Awpxw pYgwm id`qw[ kwi&rW iv`c imsr dw
bwdSwh iPrAOn vI sI :

Sbd ‘iPrAOn’ dw ArQ hY ‘sUrj dyvqw dI sMqwn’[ pRwcIn imsrI sUrj nUM ijhVw aunHW
dw mhWdyv jW ‘r`bw-Awlw’ sI, ‘rwmw AwKdy sn Aqy iPrAOn dw sMbMD aus nwl joiVAw
jWdw sI[ ieh iksy ie`k ivAkqI dw nW nhIN sI sgoN imsr dy bwdSwhW dI aupwDI sI
ijvyN ik rUs dy bwdSwhW dI aupwDI ‘zwr’ Aqy eIrwn dy bwdSwhW dI aupwDI ‘iksrw’
sI[60

A`lwh ny mUsw nUM iPrAOn kol ByijAw pr iPrAOn dI ishq aupr koeI Asr nhIN
hoieAw[ auh mUsw dI kOm nUM Awzwd krn leI iqAwr nhIN sI[ mUsw ny iPrAOn nUM ikhw
ik mYnuMU A`lwh ny ByijAw hY Aqy qUM iesrweIl dI sMqwn nuMU C`f dy[ iPrAOn mUsw nUM
Awpxw dwAvw s`c swbq krn leI koeI inSwnI idKwaux nUM kihMdw hY[ mUsw ny lwTI
su`tI, auh Ajgr bx geI[ Pyr aus ny AwpxI jyb coN h`Q k`iFAw qW auh cmk irhw

58
dyKo 29:36.
59
11:120.
60
kurAwn mjId, Put not nM. 32, pMnw-277.

17
sI[ iPrAOn dy AhudydwrW ny ikhw ik ieh koeI jwdU hY[ ausdy AhudydwrW ny imsr dy
v`fy-v`fy jwdUgr mMgvw ley[ iPrAOn ny aunHW jwdUgrW nUM v`fy-v`fy lwlc id`qy ik qusIN
mUsw nUM hrw idE pr mUsw A`gy jwdUgrW dI vI pyS nw geI[ AKIr jwdUgrW ny isjdw
kIqw Aqy s`cy r`b dI ADIngI pRvwn kr leI[ jwdUgrW dy ies vqIry nUM iPrAOn ny
swizS d`isAw Aqy jwdUgrW nuMU krVy dMf dyx dw dbkw mwirAw[ prMqU jwdUgr s`c qy KVHy
rhy[ iPrAOn dy slwhkwrW ny ikhw ik mUsw swfy leI Kqrw hn[ ienHW nUM ieauN Awzwd
nw GuMmx idE[ iPrAOn ny ikhw ik mYN iesrwielIAW dy pu`qr kql krw C`fwgW Aqy
AOrqW nUM slwmq r`KWgw[ ies qrHW myrI rwj s`qw bxI rhygI[ mUsw ny AwpxI kOm nUM
idlwsw id`qw ik A`lwh hI DrqI dw mwlk hY[ lok mUsw nUM kih rhy sI jdoN qUM nhIN sI
AwieAw, audoN vI AsIN du`K J`l rhy sW jy hux qMU Aw igAw hY qW Pyr vI du`KW iv`c koeI
kmI nhIN AweI[ mUsw ny ikhw-sbr qoN kMm lE[ A`lwh dy hukm nwl iPrAOn dw dys
keI swl qMg irhw pr aunHW aupr koeI Asr nhIN sI ipAw[ auh mUsw nUM vwr-vwr
AwKdy qyrIAW SkqIAW dw swfy aupr koeI Asr nhIN hY[ A`lwh v`loN aunHW aupr qU&wn,
it`fI-dl, susrIAW, f`fuU, Aqy KUn dI brswq kIqI geI[ munwiPk hr Aw&q qy mUsw
koloN duAw krvwauNdy ik ies vwr swnuMU C`f dy AsIN qyrI g`l mMn lvWgy[ AKIr A`lwh ny
iesrweIl dI sMqwn nUM smuMdr coN bcw ilAw Aqy munwiPkW nUM fbo id`qw[ auh jdoN smuMdr
pwr krky lMGy qW ie`k Aijhy ngr koloN lMGy jo mUrqIpUjk sn[ aunHW mUsw nUM vI mUrqI
bxwaux leI ikhw[ mUsw ny ikhw ieh bu`q Aqy bu`qpRsq iek idn nSt hoxgy[ qusIN
A`lwh dIAW bKiSSW nUM ikMnI CyqI Bu`l jWdy ho[ Xwd kro auh zmwnw jdoN quhwfy pu`qr
mwr id`qy jWdy sn Aqy iesqrIAW Koh leIAW jWdIAW sn[ ie`k idn sInw phwV aupr
A`lwh ny mUsw nUM qIh idn leI bulwieAw[ Pyr ieh igxqI cwlI idn kr id`qI[ mUsw ny
AwpxI gYr hwzrI iv`c Awpxy Brw hwrUn nUM ieh izMmyvwrI sONpI ik myry ip`CoN qUM lokW nUM
A`lwh dI bMdgI v`l lw ky r`Kxw hY[ r`b ny mUsw nwl vwrqwlwp kIqI[ mUsw r`b dy
drSn nUM nhIN J`l sikAW[ A`lwh ny ikhw mUsw qUM myrI g`l sux Aqy Sukr Adw kr[
A`lwh ny mUsw nUM jIvn dy hr Kyqr dI nsIhq id`qI[ qKqIAW id`qIAW ijnHW aupr
nsIhqW ilKIAW sn[ A`lwh ny ikhw-is`Dw rwh AKiqAwr kro[ ieh rwh ivMg-vl vwlw
nhIN hY[ auDr mUsw dI gYr hwzrI iv`c lokW ny gihixAW nwl ie`k v`Cy dw bu`q bxw ilAw
Aqy ausdI iebwdq SurU kr id`qI:

18
ieh aus imsrI pRBwv dw dUjw pRdrSn sI ijs nUM bnI-iesrweIl imsr qoN lY ky inkly
sn[ imsr iv`c gaU dI pUjw Aqy ausnuMU piv`qr mMnx dw jo irvwj sI, ieh kOm aus qoN
ieMnI pRBwivq ho cu`kI sI ik pYZMbr dy ip`T moVidAW hI aunHW ny pUjw leI ie`k nklI
v`Cw GV su`itAw[61

mUsw ny jdoN AwpxI kOm dw ieh kwrw q`ikAw qW gu`sy nwl Br igAw[ ausny hwrUn
nUM isr dy vwlW qoN PVHky DUihAw ik ieh qusIN kI kIqw? myry ip`CoN qusIN eyny kwhly ikvyN ho
gey? hwrUn ny d`isAw-ienHW ny mYnUM vI dbw ilAw sI[ mUsw ny qKqIAW su`t id`qIAW sn[
mUsw ny ikhw-jo lok v`Cy nUM r`b mMn bYTy hn auh zrUr szw dy h`kdwr hoxgy[ mUSw dw
gu`sw SWq hoieAw qW qKqIAW cu`kIAW ijnHW iv`c r`b dy ipAwirAW leI hukm sn[ mUsw
ny aunHW coN s`qr AwdmIAW nUM cuixAw[ AKIr r`b ny lokW dw ksUr muAw& kr id`qw:

szw qW mYN ijs nUM cwhuMdw hW, idMdw hW, pr myrI rihmq hryk cIz qy PYlI hoeI hY Aqy
ausnUM mYN auhnW lokW dy h`k ivc ilKWgw jo Av`igAw qoN bcxgy[ zkwq dyxgy Aqy myrIAW
AwieqW auqy eImwn ilAwauxgy[62

A`lwh ny hI iesrweIl dy bwrW Grwxy bxwey[ muUsw ny lwTI mwrI Aqy bwrW somy
vg tury[ hr somw iek Grwxy leI kw&I sI[ r`b ny b`dlW dI CW kIqI[ A`lwh ny phwV
auTw ky CqrI bxweI[ kurAwn d`sdw hY ik Awdm dy pu`qrW ny vI ieh pRx kIqw sI ik
A`lwh hI swfw r`b hY[ Pyr lokweI ikDr jw rhI hY[ ienHW dy ipE-dwdy Aijhy nhIN
sn[ Aijhy lok ku`qy vrgy hn:

so auhdI hwlq ku`qy vrgI ho geI ik qusIN aus qy hmlw kro qW vI jIB lmkweI r`Kdw hY
Aqy ausnUM C`f idE qW vI jIB lmkweI r`Kdw hY[ ieho imswl hY auhnW lokW dI ijhVy
swfIAW AwieqW nUM JuTlwauNdy hn[63

Aqy

auhnW kol idl hn pr auh auhnW nwl socdy nhIN[ auhnW kol A`KW hn pr auh auhnW
nwl vyKdy nhIN[ auhnW kol kMn hn pr auh auhnW nwl suxdy nhIN[ aouh pSUAW smwn
hn sgoN auhnW nwloN vI vDyry hIxy, ieh auh lok hn ijhVy bysurq ho gey hn[64

munwi&k SMky KVyH krdy hn ik A`lwh dI koeI inSwnI idKwE qW kurAwn aunHW nUM
ieh inSwnI d`sdw hY ik A`lwh hI KuAwauNdw, ipAwauNdw Aqy Arogqw bKSdw hY[
ikMnIAW inSwnIAW hn bnspqI, AwkwS, phwV[ mUsw nUM iPrAOn ny ikhw sI ik qUM myry

61
kurAwn mjId, Put not nM. 40, pMnw-284.
62
7: 156.
63
7:176.
64
7:179.

19
nwl DoKw kIqw[ qUM rwj mihlW iv`c pilAw qy hux swfy ault ho igAw hY[ qUM nwSukrw
hY[ mUsw ny ikhw ik qUM iesrwielIAW nUM gulwm bxwieAw sI[ myrw rwj mihl iv`c
Awauxw, myry isr qyrw koeI Aihswn nhIN hY[ mUsw dw iesrwielIAW nUM imsr qoN
Cufwauxw, smuMdr dw rwh dyxw, kI iksy inSwnI qoN G`t hY[ mUsw smyq nUh, Awid Aqy
smUd vI qW hn:

ies Gtnw iv`c ie`k inSwnI hY, pr iehnW lokW iv`coN vDyry mMnx nhIN hn Aqy
AslIAq ieh hY ik qyrw r`b fwFw zorwvr vI hY qy imhrbwn vI[65

iPrAOn dy drbwr iv`c dI ie`k ivAkqI eImwn vwlw sI[ ausny iPrAOn dw
ivroD kIqw ik qusIN mUsw nUM nhIN mwr skdy:

ies mOky ’qy iPrAOn dy lokW iv`coN ie`k eImwn vwlw ivAkqI ijsny Awpxw eImwn
lukwieAw hoieAw sI, bol ipAw,‚kI qusIN ie`k bMdy nUM kyvl ies g`loN mwr su`togy ik auh
AwKdw hY ik myrw r`b A`lwh hY[66

pYgMbrW dw in`jI JgVw nhIN huMdw[ byAMq qS`dd Aqy ShIdIAW kyvl s`cweI dy
rwh qy c`lx krky hoeIAW[ Anyk rsUlW ny A`lwh dI bMdgI bwry jwxkwrI id`qI hY pr
bhuqy lokW ny AMnHy bxy rihxw pRvwn kIqw hY:

rih gey smUd, qW auhnW dy swhmxy AsW is`Dw rwh pyS kIqw pr auhnW rwh vyKx nwloN
AMnHy bxy rihxw hI psMd kIqw[67

ielIAws (A.)

ielIAs pYgMbr is`Dy rwh 'qy sI[ ausny lokW nUM JUTy dyvqy ‘bAl' dI pUjw krn
qoN lokW nUM htwieAw:

byS`k ielIAws vI rsUlW iv`coN sI[ cyqy kro jdoN ausny AwpxI kOm nUM AwiKAw sI ik
‚qusIN lok frdy nhIN? kI qusIN ‘bAl' nUM pUjdy ho Aqy sBnW qoN suhxy isrjxhwr nUM
C`f idMdy ho, aus A`lwh nUM ijhVw quhwfw qy quhwfy Agly ipCly ipE-dwidAW dw r`b
hY[‛ pr auhnW ny ausnUM JuTlw id`qw[68
Aqy
slwm hY ielIAws auqy! AsIN nykI krn vwilAW nUM Aijhw hI bdlw idMdy hW[ AsloN hI
auh swfy eImwn vwly bMidAW iv`coN sI[69

65
26:67-68.
66
40:28.
67
41:17.
68
37:123-126.
69
37:132.

20
dwaUd (A.)

pYgMbrW dIAW swKIAW d`sdIAW hn ik ijvyN pihlW lokW ny pYgMbrW dw ivroD


kIqw qusIN nw kirE[ A`lwh swrIAW g`lW qoN jwxU hY[ pYgMbr dwaUd dy ADIn pMCI sn[
sulymwn dy ADIn hvw sI[ ieh pYgMbr is`Dy rwh dw pRcwr krdy rhy hn:

(hy nbI!) iehnW qoN pu`Co, ‚kOx quhwnUM AkwSo qy DrqIE rozI idMdw hY‛ AwKo, ‚A`lwh!
hux zrUr hI swfy jW quhwfy iv`coN koeI ie`k is`Dy rwh au`qy hY jW sp`St kurwhy ipAw
hoieAw hY[70

sulymwn (A.)

sulymwn pMCIAW dIAW g`lW smJx dy smr`Q sI[ auh iek vwr ikqy jw irhw sI[
iek kIVI ny dUjI kIVI nMU ikhw-iDAwn nwl, Ku`fW iv`c nw viVE, ikqy sulymwn dIAW
POjW swnUM lqwV nw dyx[ sulymwn ny A`lwh dw Sukr kIqw[ pSU-pMCIAW rwhIN vI is`Dy
rwh c`lx dI g`l khI geI hY[ ie`k c`kIrwhy ny sulymwn nUM d`isAw ik mYN iek nvIN
jwxkwrI lY ky AwieAw hW[ ‘sbw' jo d`KxI Arb dI pRis`D kOm hY[ auQy dI rwxI sUrj
dI pUjw krdI hY[ sulymwn ny c`kIrwhy rwhIN aus rwxI nUM is`Dy rwh 'qy Awaux leI ikhw
prMqU aus rwxI ny sugwqW ByjIAW[ sulymwn ny sugwqW svIkwr nw kIqIAW Aqy aus rwxI
nwl lVn dw AYlwn kIqw[ r`bI qwkq nwl aus rwxI dw isMGwsn sulymwn dy drbwr iv`c
Aw igAw[ rwxI ny ikhw:

aus nUM (eImwn ilAwaux qoN) ijs cIz ny rok C`ifAw sI auh auhnW ieStW dI bMdgI sI
ijhnW nUM auh A`lwh qoN Cu`t pUjdI sI, ikauNik auh iek kwi&r (ADrmI) kOm iv`coN
sI[71

lUq (A.) Aqy XUns (A.)

lUq dI A`lwh ny rwKI kIqI pr ausdI pqnI hukm AdUlI krky nw bc skI[
XUns (A.) dI rwKI m`CI dy pyt ivc kIqI[ kurAwn ivc hzrq XUns (A.) nUM m`CI vwlw
kih ky sMboDn kIqw hY[ ieh nwm aunHW dw ies krky ipAw sI ikauNik aunHW nUM m`CI ny
ingl ilAw sI[ ^udw pwk ny ausdI m`CI dy iF`f ivc rwKI kIqI sI:

70
34: 24.
71
27:43.

21
m`CI vwly nUM vI AsW swijAw-invwijAw[72

ienkwrI muhMmd (s.) qoN pihlW AwKdy sn jykr swfy kol vI ipClIAW kOmW vWg
koeI ihdwieq leI pusqk huMdI pr jdoN auh pusqk Aw geI qW ausnUM mMinAw nhIN[

mwldwr kwrUn

kurAwn ivc Aijhy lokW dw izkr vI AwieAw hY jo mwieAw dy GmuMf ivc A`lwh
dy is`Dy rwh qoN AwkI sn[ ijs qrHW iPrAOn Awpxy Awp nMU smr`Q smJdw sI[ ies
qrHW dw hI ie`k mwldwr kwrUn vI sI jo AmIr qW sI pr eImwn qoN s`Kxw sI[ auh eynw
Dnvwn sI ik ausdy Kzwny dIAW cwbIAW cu`kx vwly Q`k jWdy sn[ kurAwn d`sdw hY ik
lok aus vrgw bxnw locdy sn prMqU Aijhy rwjy dolq mMd nhIN huMdy:

kwS! swnUM vI auhI kuJ imldw jo kwrUn nUM id`qw igAw hY[ ieh qW bhuq BwgW vwlw hY[
pr ijhnW lokW nUM igAwn pRwpq sI auh AwKx l`gy, ‚APsos hY quhwfy hwl 'qy[ A`lwh
dw id`qw cMgyrw hY aus ivAkqI leI ijhVw eImwn ilAwvy, Bly kMm kry Aqy ieh dOlq
Cu`t sMqoKIAW qoN hor iksy nUM nhIN imldI[‛73

eIsw (A.) Aqy XwhXw (A.)

iemrwn dy Gr mrIAm dw jnm hoieAw[ mrIAm bVI swaU bIbI sI[ A`lwh ny
ausdI ingrwnI zkrIAw nUM soNpI[ jdoN vI zkrIAw mrIAm dy kmry ivc jWdw qW Kwx-
pIx dw swmwn q`kdw Aqy mrIAm nuMU pu`Cdw ik ieh ikQoN AwauNdw hY qW mrIAm juAwb
idMdI, A`lwh vloN[ ies qoN pRBwivq ho ky zkrIAw ny r`b A`gy Ardws kIqI ik qUM mYnUM
vI nyk AOlwd b^s[ jdoN zkrIAw nmwz pVH irhw sI qW &irSiqAW ny aus nUM ‘XwhXw’
dI KuSKbrI id`qI Aqy ikhw auh bhuq vifAweI vwlw hovygw Aqy pYZMbrI leI invwijAw
jwvygw[ zkrIAw ny ikhw mYN bzurg hW, myrI pqnI bWJ hY[ jvwb AwieAw-Aijhw hI
hovygw[ mrIAm dw r`b vloN cuixAw jwxw iesqrI jwqI leI mwx vwlI g`l sI ies bwry
kurAwn dw kQn hY:

Pyr auh vylw AwieAw jdoN &irSiqAW ny Aw ky mrIAm nUM AwiKAw, ‘hy mrIAm[ A`lwh
ny qYnUM vifAweI id`qI, piv`qrqw b^iSS kIqI Aqy swry sMswr dIAW iesqrIAW ivcoN
qYnUM pihl dy ky AwpxI syvw leI cux ilAw[74

72
21:85-86
73
28:79 qy 80.
74
3:42.

22
ieh g`lW dw ielm A`lwh nuMU hY[ hzrq muhMmd (s.) qW aus vyly nhIN sn[ ies
qrHW mrIAm dI ku`K qoN eIsw msIh dw jnm hoieAw ijs bwry kurAwn dw kQn hY:

jdoN &irSiqAW ny AwiKAw, ‘hy mrIAm! A`lwh qYnUM Awpxy ie`k &rmwn dI KuSKbrI
idMdw hY[ ausdw nwEN eIsw msIh pu`qr mrIAm hovygw, dunIAw qy Aw^rq iv`c pqvMqw
hovygw, A`lwh dy inktvrqI bMidAW iv`c igixAw jwvygw, lokW nwl pMGUVy ivc vI g`lW
krygw Aqy v`fI aumry pu`j ky vI Aqy auh ie`k Blw purS hovygw[75

eIsw msIh ibnW mW-bwp dy sMjog qoN pYdw hoieAw[ ausny lokW iv`c iek r`b dI
bMdgI dw pRcwr kIqw[ ausny d`isAw ik mYN A`lwh v`loN AwieAw hW[ jmWdrU AMinHAW Aqy
koVIAW nUM rwzI kr idMdw hW, muridAW nUM ijauUNdw kr idMdw hW[ iesrweIlIAW ny eIsw
msIh ivru`D keIN cwlW c`lIAW AKIr A`lwh ky eIsw nUM Awpxy kol bulw ilAw sI[ eIsw
msIh vI Awdm vWg hI sI[ A`lwh dI nzr ivc eIsw dI imswl Awdm vWg hY ik
A`lwh ny ausnUM im`tI qoN swijAw Aqy hukm id`qw ik ‘ho jw’ Aqy auh ho igAw[ A`lwh
iek hY[ prMqU lokW ny r`b dy tukVy kr id`qy[ eIsw nUM Aqy mrIAm nUM vI r`b dy BweIvwl
bxw ilAw[ eIsweI pRcwrkW ny ausnUM pRmySvr, ipqw Aqy piv`qr Awqmw ikhw sI Aqy
qRIeykqw dw isDWq id`qw sI jo bhuq v`fw ku&r sI:

byS`k ku&r kIqw auhnW lokW ny ijhnW AwiKAw ik A`lwh iqMnW ivcoN iek hY, jdoN ik
iek A`lwh qoN Cu`t koeI ieSt nhIN hY[76

eIsw dw jnm ibnW bwp qoN hoieAW[ ausnMU r`b dw p`uqr mMn lYxw munwisb nhIN:

jy isr& ibnW bwp qoN pYdw hoxw hI iksy nUM r`b jW r`b dw pu`qr bxwaux leI kwPI dlIl
hovy qW iPr eIsweIAW nUM hzrq Awdm bwry hor A`gy vDky Aijhw AkIdw r`Kxw cwhIdw
sI, ikauN jo hzrq eIsw A, qW isr& ibnW ipE qoN hI pYdw hoey sn pr hzrq Awdm
qW mW ipE dohW qoN ibnW pYdw hoey[77

lokW ny kurAwn aupr aus qrHW hI S`k kIqw ijvyN ipClIAW ikqwbW aupr kIqw sI
Aqy pYgMbrW aupr vI nUh dI kOm ny, Awd ny, iPrAOn ny, smUd ny, lUq dI kOm ny AYkw
vwilAW ny ieh auh lok jW kOmW sn ijnHW ny is`Dw rwh nw cuixAw Aqy nw horW nUM cuxn
id`qw[ pr A`lwh v`loN vwr-vwr pYgMbrW dw islislw jwrI irhw[ ausny dwaUd nUM sulymwn
vrgw pu`qr id`qw:

75
3: 45-46.
76
5: 73.
77
kurAwn mjId, Put not nM. 17, pMnw-102.

23
swfy bMidAW iebrwhIm, ieshwk Aqy XwkUb dw cyqw kro[78

Aqy

iesmweIl, AlXswA qy zulikPl nUM Xwd kro[ ieh swry Bly purKW iv`coN sn[79

aupr id`qy pYZMbrW rwhIN A`lwh ny smyN-smyn lokweI dw mwrg drSn kIqw sI[
pihly pYZMbr bwbw Awdm sn Aqy AKIrly pYZMbr hzrq muhMmd hn[ pYZMbrW ny A`lwh
dy hukm Anuswr pYZwm phMcw id`qw hY[ A`gy A`lwh mwilk hY:

A`lwh smr`Q hY is`D rwh qy qorn leI vI Aqy moVn leI vI[ (ieh hkIkq hY ik) ijs
nUM A`lwh is`Dy rwh pwauxw cwhuMdw hY auhdw sInw ieslwm vwsqy KolH idMdw hY Aqy ijsnUM
kurwhy pwaux dw ierwdw krdw hY, auhdw sInw sOVw kr idMdw hY[80

A`lwh Awpxy bMidAW dI rwKI mu`F qoN krdw AwieAw hY[ kurAwn iv`c ie`k
lVweI dw izkr hY jo hzrq muhMmd qoN pihlW hoeI sI[ hwQIAW dy dl au`pr A`lwh ny
pMCIAW qoN p`Qr mrvw ky hwQI vwilAW nMU hrwieAw sI:

qusW vyiKAw nhIN ik quhwfy r`b ny hwQIAW vwilAW nwl ikho ijhI kIqI? Blw ausny
auhnW dI ivauNq nUM bykwr nhIN kr id`qw? auhnW au`qy pMCIAW dIAW fwrW dIAW fwrW Byj
id`qIAW[ ijhVy auhnW qy p`kI hoeI im`tI dIAW gItIAW su`t rhy sn, Pyr auhnW dw ieh
hwl kr C`ifAw ijvyN (pSUAW dy) Kwx vwlI qUVI hovy[81

3. Aw^rI pYZMbr hzrq muhMmd (s.)

hzrq muhMmd (s.) dy jnm smyN Aqy nb`vuq vyly Arb dy lokW dy hwlwq bhuq
mwVy sn[ aunHW ivc ienswnIAq nhIN rhIN sI[ auh in`q idhwVy GrylU lVweIAW dy
iSkwr sn[ auh qOryq Aqy ieMjIl dI is`iKAw nUM iblku`l Bu`l cu`ky sn[ corI dIAW
GtnwvW Awm sn[ A`lwh ny mUsw, eIsw aupr ikqwb ByjI Aqy ies qrHW hI muhMmd (s.)
aupr vI ikqwb ByjI:

Pyr hy nbI! AsW quhwfy v`l ieh ikqwb G`lI ijhVI scweI lY ky AweI hY Aqy mUl
ikqwb iv`coN jo kuJ ausdy A`gy mOjUd hY ausdI puStI krn vwlI qy auhdI ingrwn hY[82

78
38:45.
79
38:48.
80
6: 125.
81
105:1 qoN 5.
82
5: 48.

24
muhMmd dw ivroD hoieAw[ m`ky C`fky mdIny vI rihxw ipAw[ SWqmeI jIvn qoN
bwAd qlvwr ‘qy h`Q vI igAw[ Awp jI (s.) ny ie`k A`lwh dI bMdgI krn dw sunyhw
id`qw sI[ ienkwr krn vwly Awp (s.) nUM JUTw, SudweI Aqy kvI vI kihMdy sn[ piv`qr
kurAwn d`sdw hY ik muhMmd (s.) kvI nhIN ikauNik kvI jo kihMd w hY, auh krdw nhIN pr
muhMmd (s.) lokW leI AwdrS hn jo kihMdy hn auh krdy hn:

rih gey kvI qW auhnW dy ip`Cy kurwhIey hI quirAw krdy hn[83

muhMmd (s.) nyk lokW nUM KuSKbrI dyx vwlw hY Aqy bury lokW nUM Azwb qoN bcwaux
vwlw hY[ ienkwrI lok &irSiqAW nUM r`b mMnI bYTy sn[ auh muhMmd (s.) aupr ielzwm
lwauNdy hn ik ausny swnUM ipqrI Drm nwloN qoV id`qw hY[ muhMmd nUM kurwhIAw kihMdy sn:

AwKo, jy mYN kurwhIAw ho igAw hW qW myry kurwhy jw pYx dw doS myry isr hY Aqy jy mYN
is`Dy rwh au`qy hW qW aus ‘vhI' kwrn hW ijhVI myrw r`b myry v`l auqwrdw hY[ auh sB
kuJ suxdw hY qy nyVy hI hY[84

muhMmd Swier nhIN hn:

AsW ies (nbI) nUM SwierI nhIN isKweI Aqy nw hI SwierI iesnUM soBw idMdI hY[ ieh qW
ie`k nsIhq Aqy swP pVHI jwx vwlI ikqwb hY[85

A`lwh hvwvW Byjdw hY, jo b`dl ilAwauNdIAW hn Aqy Pyr aujwV iv`c bwirS huMdI
hY[ A`lwh ny AwkwS nUM qwirAW nwl sjwieAw hY[ hr SY ausdy v`s iv`c hY:

nw sUrj dy v`s iv`c ieh hY ik auh cMn nUM jw PVy Aqy nw hI rwq idn nwloN A`gy v`D
skdI hY[ swry iek-iek Gyry iv`c qurdy pey hn[86

ienkwrI muhMmd (s.) dw ivroD krdy sn:

kI AsIN ie`k SudweI Swier leI Awpxy ieStW nUM C`f dyeIey?87

SYqwn mnu`K dw vYrI hY[ auh lokW nUM is`Dy rwh qoN Btkw idMdw hY[ muhMmd (s.) ny
lokW nUM is`Dy rwh ’qy c`lx dw aupydS id`qw hY:

83
26:224.
84
34:50.
85
36:69.
86
36:40.
87
37:33 qoN 35.

25
so A`j ieh imhr auhnW lokW dw ih`sw hY[ ijhVy ies pYZMbr, aus nbI (s.) dI
qwibAwdwrI krn ijsdw izkr auhnW nUM Awpxy kol qOryq qy AMjIl ivc iliKAw hoieAw
imldw hY[88

Aqy

hy muh`md (s.)! AwKo ik ‚hy loko! mYN qusW sBnW v`l aus A`lwh dw pYZMbr hW ijhVw
DrqI qy AkwSW dI hkUmq dw mwlk hY, aus qoN Cu`t koeI ieSt nhIN hY, auhI jIvn
bKiSS krdw hY Aqy auhI mOq idMdw hY[ so eImwn ilAwE A`lwh qy Aqy ausdy Byjy hoey
ausI nbI 'qy ijhVw A`lwh qy ausdy &rmwnW nUM mMndw hY Aqy ausdI qwibAwdwrI kro[
Aws hY ik qusIN is`Dw rwh l`B lEgy[89

A`lwh dI nzr iv`c auh prvwn hY jo rozy r`Kdw hY, zkwq idMdw hY, swirAW nwl
BlI g`l krdw hY[ kurAwn iv`c pYgMbr muhMmd (s.) dw jIvn Kws hY[ auh AwKrI
pYgMbr hn[ aunHW dw kihAw isr m`Qy mMno :

(hy loko!) muh`md (s`l`lwh Al`ihvs`lm) quhwfy purSW iv`coN iksy dy ipE nhIN hn, pr
auh A`lwh dy rsUl Aqy nbIAW dy smwpk hn Aqy A`lwh hryk cIz dw jwxnhwr hY[90

hy nbI! AsW quhwnUM gvwhI dyx vwlw, KuSKbrI suxwaux vwl, frwaux vwlw, A`lwh dI
AwigAw nwl aus v`l s`dw dyx vwlw Aqy iek ilSkdw hoieAw dIvw bxw ky ByijAw hY[91

hzrq muhMmd (s.) nUM ivroDIAW dy krVy bolW dw swhmxw krnw ipAw sI[
cwhIdw qW ieh sI ik lok muhMmd aupr ieqbwr krdy ik ausny iek r`b dI bMdgI krn
dw sunyhw id`qw hY[ aultw aunHW ies krky hI ivroD kIqw:

‚ieh jwdUgr hY qy v`fw JUTw hY[ kI ies ny swry ieStW dI QW kyvl ie`ko-ie`k ieSt
bxw su`itAw? ieh qW v`fI AjIb g`l hY[‛92

rwh-ey-rwsq ’qy qurn vwly rOlw nhIN pwauNdy ik AsIN is`Dy rwh qurn vwly hW[
ivroDI kyvl mUMh qoN AYlwn krdy hn ik AsIN A`lwh dy rwh 'qy hW pr A`lwh vDyry
jwxdw hY:

ieh (munw&k) A`lwh dy nW nwl p`kIAW shuMAW cu`k-cu`k ky AwKdy hn ik,‚qusIN hukm
idE qW AsIN Gr-bwr C`f qurIey[‛ iehnW nUM AwKo, ‚shuMAW nw KwE, quhwfI
AwigAwkwrI dw hwl mwlUm hY qy quhwfIAW krqUqW qoN A`lwh by^br nhIN hY[‛93

88
7: 157.
89
7: 158.
90
33:40.
91
33:45.
92
38:4 qy 5.

26
is`Dy rwh dI ADIngI ijMnW nyy vI kIqI[ qwie& qoN m`ky prqidAW rsqy ivc
hzrq muhMmd (s.) ny kurAwn pVHI qW ijMnW dy ie`k toly ny nmwz suxI Aqy eImwn lY
Awey[ ies g`l dw muhMmd (s.) nUM vI pqw nw l`gw pr bwAd ivc kurAwn rwhIN ieh
^br imlI:

auhnW jw ky AwiKAw Bwv ijMnW ny Awpxy BweIcwry ivc jw ky ikhw hy swfI kOm vwilE!
AsIN iek ikqwb suxI hY ijhVI muUsw dy ip`CoN auqwrI geI hY, Awpxy qoN pihlW AweIAW
hoeIAW ikqwbW dI puStI krdI hY Aqy scweI qy is`Dy rwh v`l AgvweI krdI hY[94

piv`qr kurAwn is`Dy rwh iv`c pYgMbrW dI g`l kridAW muhMmd (s.) nUM AwKdw hY
ik ieh lok kyvl qYnUM nhIN ipClyry pYgMbrW nUM vI jwdUgr Aqy JUTy AwKdy rhy hn:

AsIN mUsw nUM iPrAOn, hwmwn qy kwrUn v`l AwpxIAW inSwnIAW Aqy inXukqI dy sp`St
pRmwx dy ky ByijAw pr auhnW ny AwiKAw, ‚jwdUgr hY, v`fw JUT hY[‛95

ienkwrIAW ny SYqwn dw rwh PiVAw hoieAw hY[ ienHW mUsw dI vI iK`lI aufweI,
ausnUM jwdUgr ikhw[ imsr dw bwdSwh iPrAOn kihMdw sI- mYN hI r`b hW, nihrW myry hyT
vgdIAW hn pr A`lwh ny ausdy gumwn nUM cknwcUr kr id`qw sI[ ienkwrIAW ny eIsw nUM
r`b dw pu`qr mMn ilAw sI jdik auh Awp ienswn Aqy mrIAm dw pu`qr sI[ ieh lok
kihMdy hn ik kurAwn auqwrn vyly dovW SihrW dw iKAwl r`Kxw cwhIdw sI[ kurAwn dovW
SihrW dy v`fy AwdmIAW iv`coN iksy ’qy ikauN nhIN auqwirAw igAw? ies leI nbI nMU hI
ikauN cuixAw igAw:

hux kI hy nbI! qusIN boilAW nUM suxwEgy? jW AMinHAW qy sp`St kurwhy pey lokW nUM rwh
drswEgy?96

ienkwrIAW nUM slwm kr dyxI hI BlI hY:

cMgw, hy nbI! iehnW dw KihVw C`fo qy AwK idE ik quhwnUM slwm hY[ CyqI hI iehnW nUM
pqw l`g jwvygw[97

muhMmd ny ienkwrIAW nMU ikhw:

93
24:53.
94
46:30.
95
40:23.
96
43:40.
97
43:89.

27
qusIN ikauN mYnUM sqwauNdy ho nwly quhwnUM cMgI qrHW pqw hY ik mYN quhwfy v`l A`lwh dw
ByijAw hoieAw rsUl hW? iPr jdoN auhnW ny tyFpuxw Awpxw ilAw qW A`lwh ny vI auhnW
dy idl tyFy kr id`qy[ A`lwh aulMGxwkwr lokW nUM is`Dy rwh nhIN pwieAw krdw[98

muhMmd bwry qW eIsw Biv`KbwxI kr igAw sI:

(mYN) aus qOryq dI puStI krdw hW[ jo mYQoN pihlW AweI hoeI mOjUd hY Aqy ie`k rsUl dI
KuSKbrI idMdw hW ijhVw mYQoN ip`CoN Awvygw qy ijs dw nW ‘Aihmd’ hovygw[99

lokW nUM pYgMbr dw siqkwr krnw cwhIdw hY, aunHW qoN A`gy nw c`lo, aunHW qoN au`cI
Awvwz nw k`Fo, aunHW dy Gr dy bwhroN Awvwz nw mwro[ piv`qr kurAwn ivc is`Dy rsqy
vwly lokW dy nwm hn- hvw, hwibl, iKjIr, swaUl, lukmwn, mrIAm, iPrAOn dI pqnI
Aqy shwbI[ dUjy pwsy rwhoN Btky hoey lokW dy nwm hn- kwibl, nUh dy lok, nUh dw p`uqr,
Awd dy lok, smUd dy lok, lUq dy lok, lUq dI GrvwlI, imidAwn vwly, iesrwielI,
iPrAOn, hwmwn, kwrUn, swmrI, jlUq, qubw vwly, sYbw vwly Aqy AbU lwhb[ ies krky
hI piv`qr kurAwn dI pihlI sUrq-Al-&wiqhw dI CyvIN Aqy s`qvIN Awieq ivc r`b
koloN is`Dy rwh vwilAW dy rwh qurn dI mdd mMgI geI hY Aqy bury rwh vwilAW qoN vrjx
nMU ikhw igAw hY:
ieh dIn`sIrwql musqkIm, sIrwq AljInw AnAmqw AilhIm,
ZYirl mgjUbI Alihihm v`lw XuAwlIn[
ArQ- swnMU is`Dy qy srl rwh pw, auhnW lokW dw rsqw d`s ijMnHW qy qMU ikrpw kIqI nw
ik aunHW dw ijnHW qy qyrI kropI hoeI Aqy ijhVy Btk gey[100
smwijk hwlwq

ienkwrI lok muslmwnW nMU is`Dy rwh qoN Btkwaux leI hr vwh lwauNdy sn[ auh
kurAwn dIAW AwieqW nUM JUT vI kih idMdy sn[ Aijhy ienkwrIAW nUM Aw^rq vyly
pu`iCAw jwvygw ik auh kurAwn dIAW AwieqW nUM ikauN ivgwV ky pVHdy sn

aunHW ivc kuJ lok Aijhy hn ijhVy ikqwb pVHdy hoey ies qrHW zbwn nUM vl pwauNdy hn
ik qusIN smJo jo kuJ auh pVH rhy hn, auh ikqwb ivcoN hI hY, jdoN ik auh ikqwb dw
AMS nhIN huMdw[101

bury rwh qurn vwly SYqwn dy aupwSk hn Aqy SYqwn cwhuMdw hY ik auh lokW nUM
Btkw ky r`Ky:

98
61:5.
99
61:6.
100
jgjIq isMG slUjw, (fw.), mUlmMqr sMklp Aqy ivvycn, pMnw-19.
101
3:78.

28
SYqwn auhnW nUM Btkw ky is`Dy rwh qoN bhuq dUr lY jwxw cwhuMdw hY[102

kurAwn ny pu`Ty rwh vwilAW nwl sWJ nw krn dw aupdyS id`qw hY[ ieh vI
d`isAw ik quhwfy Asl im`qr A`lwh, muhMmd Aqy eImwn vwly hn:

quhwfy im`qr bylI qW Asl iv`c A`lwh, A`lwh dw rsUl Aqy auh eImwn vwly hn ijhVy
nmwz kwiem krdy hn, zkwq idMdy hn Aqy A`lwh dy A`gy inMv jwx vwly hn[103

ieh sI swfI auh dlIl ijhVI AsW iebrwhIm nUM auhdI kOm dy twkry qy bKiSS kIqI[
AsIN ijsnUM cwhuMdy hW auØ`cy mrqby bKiSS krdy hW[ s`cI g`l ieh hY ik quhwfw r`b v`fw
isAwxw qy jwxnhwr hY[104

ienkwrI lok bMdgI krn vwilAW nUM is`Dy rwh qoN Btkwaux leI hr vwh lwauNdy
sn[ auh kurAwn dIAW AwieqW nUM JUT vI kih idMdy hn[ Aijhy ienkwrIAW nUM Aw^rq
vyly pu`iCAw jwvygw ik auh kurAwn dIAW AwieqW nUM ikauN ivgwV ky pVHdy sn:

aunHW ivc kuJ lok Aijhy hn ijhVy ikqwb pVHdy hoey ies qrHW zbwn nUM vl pwauNdy hn
ik qusIN smJo jo kuJ auh pVH rhy hn, auh ikqwb ivcoN hI hY, jdoN ik auh ikqwb dw
AMS nhIN huMdw[105

bury rwh qurn vwly SYqwn dy aupwSk hn Aqy SYqwn cwhuMdw hY ik auh lokW nUM
Btkw ky r`Ky[

SYqwn auhnW nUM Btkw ky is`Dy rwh qoN bhuq dUr lY jwxw cwhuMdw hY[106

muslmwnW nUM pu`Ty rwh vwilAW nwl sWJ nw krn dw aupdyS id`qw igAw sI[ ieh
vI d`isAw igAw ik quhwfy Asl im`qr A`lwh, muhMmd Aqy eImwn vwly hn:

quhwfy im`qr bylI qW Asl iv`c A`lwh, A`lwh dw rsUl Aqy auh eImwn vwly hn ijhVy
nmwz kwiem krdy hn, zkwq idMdy hn Aqy A`lwh dy A`gy inMv jwx vwly hn[107

ieh sI swfI auh dlIl ijhVI AsW iebrwhIm nUM auhdI kOm dy twkry qy bKiSS kIqI[
AsIN ijsnUM cwhuMdy hW auØ`cy mrqby bKiSS krdy hW[ s`cI g`l ieh hY ik quhwfw r`b v`fw
isAwxw qy jwxnhwr hY[108

102
4:60.
103
5:55.
104
6:83.
105
3:78.
106
4: 60.
107
5:55.
108
6:83.

29
munwi&kW dI msijd pRqI r`bI hukm (msijd-ey-jhwr)

munwi&kW ny ie`k msIq auswr leI qW ik muslmwnW dI iebwdq ivc ivGn pvy[
A`lwh v`loN hukm AwieAw[ ies msIq nMU Fwh id`qw jwvy:

kuJ hor lok ijhnW ny iek msIq bxweI ies mMqv leI ik (scweI dy s`dy nuMU) (hwx
pucwaux r`b dI bMdgI krn dI bjwey) ienkwr krn, eImwn vwilAW ivcoN P`ut pwaux
Aqy ies zwhrI pUjw sQwn nUM) aus ivAkqI leI Aq lwaux dw A`fw bxwaux ijhVw
ies qoN pihloN A`lwh qy auhdy rsUl ivru`D lVweI kr cu`kw hY[109

ies bwry Abul Awlw mOdUdI d`sdy hn:

mdIny ivKy do msIqW sn[ iek kubw dI msIq ijhVI Sihr dy bwhrly pwsy sI, dUjI
msijd nbvI, ijhVI Sihr dy AMdr sI[ ienHW do msIqW dy hMuidAW qIjI msIq auswrn
dI koeI loV nhIN sI, pr munwi&kW ny ieh bhwnw GiVAw ik mINh kxI Aqy isAwl dIAW
rwqW iv`c Awm lok ivSyS krky bu`Fy TyirAW Aqy lwcwrW nUM ijhVy ienHW dohW msIqW qoN
dUr rihMdy hn pMjy vkq hwzrI dyxI AOKI hY[ ies krky AsIN isr& nmwzIAW dI shUlq
leI, nvIN msijd auswrnw cwhMudy hW[ ies qrHW aunHW ny ies nuUM bxwaux dI AwigAw
pRwpq kr leI Aqy ausnUM AwpxIAW swizsW dw A`fw bxw ilAw[ auh cwhuMdy sn ik hzUr
(s) nUM DoKw dy ky Awp qoN ausdw audGwtn krwaux pr A`lwh qAwlw ny hzuUr s. nuMU aunHW
dy ierwidAW qoN pihlW hI Kbrdwr kr id`qw Aqy qbUk qoN prq ky Awp ny ies ‘msijd
zrwr’ (nukswn phuMcwaux vwlI msIq) nUM Fwh id`qw[110

ijhwr

ijhwr bVI BYVI g`l aunHW mrdW vwsqy sI ijnHW ny AwpxIAW pqnIAW nUM mW AwK
id`qw[ jykr Axjwxpuxy iv`c aunHW Aijhw kIqw qW aunHW leI muAw&I hY:

ijhVy lok AwpxIAW pqnIAW nwl ‘izhwr' krn Pyr AwpxI aus g`l muV pYx ijhVI
auhnW AwKI sI, qW ie`k dUjy nUM h`Q lwaux qoN pihlW dovW nUM ie`k gulwm Azwd krnw
peygw[ ies nwl quhwnUM nsIhq kIqI jWdI hY Aqy jo kuJ qusIN krdy ho A`lwh nUM aus dI
Kbr hY[ ijs ivAkqI nUM gulwm nw juVy, auh do mhIinAW dy auproQlI rozy r`Ky iesqoN
pihlW ik auh dovyN ie`k-dUjy nUM h`Q lwaux[ jo ies dI vI smr`Qw nw rKdw hovy auh s`T
muQwjW nUM Bojn krwvy[111

kurAwn smwj nMU do DiVAW ivc ibAwn krdw hY- ie`k is`Dy rwh vwly Aqy dUjy
pu`Ty rwh vwly hn:

ie`k DVy nUM qW auhny is`Dy rwh pw id`qw hY pr dUjy DVy nUM guMmrwhI icMbV geI hY ikauN jo
auhnW ny A`lwh dI QW 'qy SYqwnW nUM Awpxw srpRsq bxw ilAw hY Aqy auh smJ rhy hn
ik AsIN is`Dy rwh pey hoey hW[112

109
9:107.
110
kurAwn mjId, Put not nM. 37, pMnw-346.
111
58-3-4.
112
7: 30.

30
aupr id`qIAW smwijk muSiklW qoN ielwvw vI hyT id`qIAW Anyk kurIqIAW lokW
dw jIvn bx cu`kIAW sn Y:
4.1bu`qpRsqI[
4.2 Srwb, jUAw Aqy ivAwz[
43. m`ky dI pRkrmw nMgy ho ky krnw[
4.4 bdkwrI[
4.5 b`icAW dy kql[
4.6 AMDivSvws[

A`gy aunHW bwry sMKyp ivcwr kIqI jw rhI hY:

4.1 bu`qpRsqI

bu`qpRsqI lokW iv`c ies kdr hwvI ho cu`kI sI ik Drm sQwn m`kw vI iesqoN nw
bc sikAw[ m`ky ivc sYNkVy hI dyvIAW Aqy dyviqAW dIAW mUrqIAW Aw cu`kIAW sn:

qusIN iksy nUM vrKw dw, iksy nUM hvw dw, iksy nUM Dn dw Aqy iksy nUM ibmwrI dw r`b AwKdy
ho jd ik ienHW ivcoN koeI vI ienHW leI JgVw krdw hY auh Asl iv`c kuJ nwvW leI
JgVdw hY nw ik iksy hkIkq leI[113

kurAwn JUTy dyvqy Aqy dyvIAW dw KMfn krdw hY ik ieh koeI qwkq nhIN
r`KdIAW ieh qW isr& nwm hI hn:

hux rqw d`so, qusW kdy ies ‘lwq', ies ‘auzw' Aqy qIjI ie`k dyvI ‘mnwq' dI
AslIAq qy kuJ ivcwr vI kIqw hY[ Blw pu`qr quhwfy leI hn qy DIAW r`b leI?iPr
qW ieh v`fI kwxI vMf hoeI[ Asl iv`c ieh inry kuJ nW hn hor kuJ nhIN jo qusW qy
quhwfy ipE-dwidAW ny r`K C`fy hn[114

ienkwrI PirSiqAW nUM dyvIAW dy nwm nwl Xwd krn l`g pey sn[ A`lwh ny cMn
qy sUrj nUM dIvw bxwieAw hY[ nUh dw ienkwrIAW ny ivroD kIqw qW nUh ny ikhw ik ieh
lok JUTy dyviqAW dy aupwSk hn, auhnW nUM nhIN C`f skdy:

iehnW ny AwiKAw, Awpxy ieStW nUM au`kw nw C`fxw, nw ‘v`d’ qy ‘svwA’ nUM Aqy nw
‘XgUs', ‘XaUk' Aqy nsr nUM C`fxw[115

113
kurAwn mjId, Put not nM. 21, pMnw-271.
114
53:19 qoN 23.
115
71:23.

31
ies Awieq ivc Awey nW v`Ko-v`K SkqIAW dy nwm hn[ ijMnHW dI Arb vwsI
pUjw krdy sn[ kurAwn iv`c ‘iSArw’ Sbd AwieAw hY[ ies bwry Abul Awlw mOdUdI
ilKdy hn:

‘iSArw' AkwS dw sB qoN cmkIlw qwrw hY[ imsr qy Arb dy vsnIk ieh Dwrnw r`Kdy
hn ik ieh qwrw mnu`K dy BwgW au`qy pRBwv pwauNdw hY[ ies krky ieh aunHW dy ieStW
iv`c Swml sI[116

kurAwn dw kQn hY:

auhIE ‘iSArw' dw r`b hY[117

Aqy

Juk jwE A`lwh A`gy qy ausdI bMdgI kro[118

AsIN ies kurAwn nUM nsIhq leI suKwlw swDn bxw id`qw hY[ hux hY koeI nsIhq
kbUlx vwlw?119
4.2 Srwb, jUAw Aqy ivAwz

Srwb Aqy jUey smyq ivAwz vI ie`k smwijk kurIqI bx igAw sI[ ies nwl
smwj iv`c AmIr qy grIb dw pwVw v`Ddw jw irhw sI[ kurAwn ny vpwr nUM ivAwz qoN
Alihdw kIqw Aqy ivAwj bwry ikhw nw ivAwj lE Aqy nw ivAwj idE[ ivAwj lYx
vwlw J`lw hY:

A`lwh ivAwj qUM imtwauNdw hY qy Krwieq (dwn) nuUM vDwauNdw hY Aqy A`lwh iksy nwSukry
BYVy AmlW vwly nUM psMd nhIN krdw[ hW jo lok eImwn lY Awaux, Bly krm kmwaux,
nmwz kwiem krn Aqy zkwq dyx, aunHW dw bdlw byS`k aunHW dy r`b kol hY Aqy aunHW nUM
koeI fr qy icMqw nhIN hovygI[120

4.3 nMgy ho ky pRkrmw krnw

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik Awdm dI nw&rmwnI nUM munwiPkW ny bhuq auØ`cw krm
bxw ilAw sI[ auh Awdm dy nMgyz dI nkl iv`c kwAby dI prkrmw krdy sn Aqy
kihMdy sn, swfy vfyry ieho krdy rhy hn:

116
kurAwn mjId, Put not nM. 19, pMnw 933.
117
53:34.
118
53:62.
119
54:32.
120
2: 277.

32
ieh lok jdoN koeI ASlIl kMm krdy hn qW AwKdy hn ik AsIN Awpxy ipE dwidAW nUM
ies qrIky qy vyiKAw hY Aqy A`lwh ny hI swnUM Aijhw krn dw AwdyS id`qw hY[ iehnW nUM
AwKo ik A`lwh ASlIlqw dw hukm kdy nhIN idMdw[121

auprokq Awieq bwry Abul Awlw mOdUdI dI it`pxI hY:

ieSwrw hY Arb vwilAW dy nMgy ho ky qvwP (kwAby dI prkrmw krn) v`l! aunHW iv`c
bhuqy lok h`j dy mOky 'qy kwAby dw qvw& nMgy ho ky krdy sn Aqy aunHW dIAW qIvIAW
ies mwmly iv`c auhnW dy AwdmIAW qoN vI vDyry inrl`j sn[ aunHW dIAW nzrW iv`c ieh
iek Dwrimk kMm sI Aqy nyk kMm smJky kIqw jWdw sI[122

4.4 bdkwrI

pYZMbr lUq dy smyN vI lokW dw Awcrx igr cu`kw sI[ kurAwn d`sdw hY:

‘lUq’ nUM AsIN pYZMbr bxw ky ByijAw sI, Pyr cyqy kro jdoN ausny AwpxI kOm nUM AwiKAw
‘kI qusIN Aijhy inrl`j ho gey ho ik auh ASlIl kMm krdy ho ijhVw quhwnUM pihlW
sMswr iv`c iksy ny nhIN kIqw[ qusIN iesqrIAW nUM C`f ky mrdW qoN AwpxI kwm vwSnw
dI pUrqI krdy ho[123

4.1 b`icAW dy kql

kurAwn iv`c ies kurIqI dw izkr hY:

zrUr hI Gwty ivc pY gey auh lok ijhnW ny AwpxI sMqwn nUM muUrKqw qy AigAwnqw
kwrn mwr mukwieAw Aqy A`lwh dy id`qy hoey irzk nUM A`lwh auqy kUV mwr ky hrwm bxw
ilAw[124

AMDivSvwSI lok AwpxI sMqwn dw kql kr rhy sn:

AOlwd dy kql dIAW iqMn SklW, Arb dy lokW ivc pRc`lq sn Aqy kurAwn iv`c ienHW
iqMnW v`l ieSwrw kIqw igAw hY[ (1) DIAW dw kql, ies ivcwr nwl ik koeI aunHW dw
juAweI nw bxy, jW kbwielI lVweIAW iv`c auh vYrIAW dy h`Q nw l`g jwx jW iksy dUjy
kwrnoN aunHW leI auh SrimMdgI dw kwrn nw bxn[ (2) b`icAW dw kql, ies iKAwl
nwl ik aunHW dy pwlx-poSx dw boJ nhIN cu`ikAw jwxw Aqy AwrQk vsIilAW dI Gwt
kwrn auh Asih boJ bx jwxgy[ (3) b`icAW nUM Awpxy dyvI-dyviqAW nUM KuS krn leI
aunHW dI blI dyxw[125

4.2 AMD ivSvws

kurAwn aus vyly dy lokW dy AMD ivSvwSW dw KMfn krdw hY[ lokW ny pSUAW iv`c
‘bhIrw’, ‘swiebw’, ‘vsIlw’ Aqy ‘hwm’ vrgy AMD ivSvwS pwly hoey sn[ piv`qr

121
7: 28.
122
kurAwn mjId, Put not nM 6, pMnw-263.
123
7: 80-81.
124
6: 140.
125
kurAwn mjId, Put not nM. 34, pMnw-248.

33
kurAwn dw kQn hY:

A`lwh ny nw koeI ‘bhIrw’ inXq kIqw hY, nw ‘swiebw’, nw ‘vsIlw’ Aqy nw ‘hwm’ pr
ieh kwiPr A`lwh auØ`qy JUTw Awrop lwauNdy hn Aqy auhnW ivcoN bhuqy mUrK hn (ik
Aijhy vihmW BrmW ivc Psy hoey hn)[126

aupr Awieq ivc Awey SbdW dy ipCokV bwry Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:

ieh Arb vwilAW dy AMD ivSvwS dw izkr hY[ ‘bhIrw’ aus aUTxI nUM AwKdy sn
ijhVI pMj sUey dy c`ukI hovy Aqy AKIrly sUey ausdw bqwrU nr hovy[ AigAwn kwl iv`c
Arb dy lok aus dw kMn cIr ky ausnUM Ku`lH C`f idMdy sn[ iPr nw koeI aus qy svwrI
krdw sI, nw aus dw d`uD coieAw jWdw sI Aqy nw hI aus dI auØ`n lwhI jWdI sI[ aus nUM
h`k sI ik ijs Kyq jW ijhVI jUhoN cwhy cr lvy qy ijs GwtoN cwhy pwxI pI lvy[
‘swiebw’ aus aUT jW auUTxI nUM AwKdy sn ijs nUM iksy su`Kxw dy pUrw hox jW iksy ibmwrI
qoN TIk hox qy jW iksy Kqry qoN bc jwx dI KuSI iv`c puMn kIqw hovy[ nwl hI ijs aUTxI
ny ds sUey id`qy hox Aqy hr sUey dw bqwrU mdIn hovy, aus nUM vI Awzwd C`f id`qw jWdw
sI[ ‘vsIlw’ jo b`krI pihly sUey mymnw dyvy qW auh dyviqAW dy nW qy hlwl kr id`qw
jWdw sI qy auh pihly sUey mymxI id`qI qW aus nUM r`K ilAw jWdw sI[ pr jy mymxw qy
mymxI ie`kTy dyNdI qW mymxy nUM hlwl krn dI QW dyviqAW dy nW qy auNj hI Ku`lHw C`f
id`qw jWdw sI Aqy aus dw nW ‘vsIlw’ sI[ ‘hwm’ jy iksy aUT dw poqrw svwrI dy
lwiek ho jWdw qW aus bu`Fy auUT nUM Ku`lHw C`f id`qw jWdw sI[ jy iksy aUT dy vIrj qoN ds
b`cy pYdw ho jWdy qW aus nUM vI AwzwdI iml jWdI sI[127

kurAwn iv`c ‘&vwihs’ Sbd vriqAw igAw hY[ ijs dw ArQ hY:

ies nUM aunHW swry kMmW leI boilAw jWdw hY ijnHW dI burweI iblkul spSt hY[ kurAwn
iv`c ivBcwr, muMfybwjI, nMgyjpuxw, JUTw doS Q`px Aqy ipE dI ivAwhuqw nwl inkwh
krwaux nUM ‘&vwihs’ (ASlIl) kMmW iv`c igixAw igAw hY[ hdIs iv`c corI krn,
Srwb pIx Aqy BIK mMgx nMU ‘ASlIl kMmW’ iv`c Swml AwiKAw igAw hY[ iesy qrHW dUjy
swry Srmnwk kMm vI ‘&vwihs’ iv`c dwKl hn Aqy ielwhI &rmwn ieh hY ik Aijhy
kMm nw AYlwnIAw kIqy jwx qy nw hI luk-iCp ky[128

sRI gurU gRMQ swihb ivc bMdgI dI ip`T-BUmI

sRI gurU gRMQ swihb iv`c bMdgI dI ip`T-BUmI nUM smJx leI ies ivcly sMdyS nUM

smJxw zrUrI hY[ gurU swihb ny bMdgI dI g`l kridAW hyT ilKy iqMn nukiqAW nUM AwDwr

bxwieAw hY:

1. purwqn ivrsw 2. smkwlI hwlwq 3. BgqI dI jwg[

126
5:103.
127
kurAwn mjId, Put not nM. 51, pMny- 212-213
128
auhI , Put not nM. 43, pMnw-253

34
bMdgI ienHW dohW nUM nwl lY ky c`ldI hY[ BgqI dy AwrMB Aqy ivkws bwry Bgq

isMG bydI ilKdy hn, ‚BgqI dy AwrMB Aqy ivkws dw ivSw ru`Kw nhIN hY[ ieh AiqAMq

rOck, igAwnwqimk Aqy mh`qvpUrn ivSw hY[ X`g ivDwn qoN AwrMB ho ky inr ivklp

smwDI q`k BgqI ny ivkws dy ikhVy pVwA Aqy Xug pwr kIqy hn, ieh iek rOck qy

igAwn BrpUr pRSn hY[ ijsdw ivvykpUrx Aqy qrkXukq au`qr pMjwbI pwTkW nUM imlxw

hI cwhIdw hY[‛129 swfI ivcwr dw BgqI lihr nwl is`Dy qOr 'qy koeI sbMD nhIN hY pr

hW ij`Qy isDWqk sWJ dI g`l hY, auh ivcwrI geI hY[ hux AsIN ienHW nukiqAW qy ivcwr

krWgy[

1. purwqn ivrsw

mnu`K iv`c purwqnqw nUM jwxn dI ijigAwsw kudrqI pRivrqI hY[ mnu`K ny AwpxI

purwqnqw jwxn leI KudweIAW kIqIAW[ ausdI ie`k audwhrx isMDU GwtI dI siBAqw

hY[ swihq, Drm gMRQ, BwSw, siBAwcwr, ivSvws, pSUAW, aupgRih, fI.AY`n.ey smyq

Anyk hI iviSAW nUM AwDwr bxw ky mnu`K ny AwpxI purwqnqw jwxn dy Xqn kIqy hn[

is`K gurU swihbwn ies g`l qoN iPkrmMd sn ik jwxn dI ie`Cw nwl jykr myry is`KW dy

mnW iv`c ieh pRSn Awvy ik gurU kwl qoN pihlW vI koeI bMdgI jW BgqI dI g`l hoeI hY?

kI pihlW vI Bgq hoey hn? suBwivk hI Aijhy pRSnW dy au`qr jykr is`KW nUM nw imly qW

auh kurwhy pYxgy jW iksy Bu`lV kol jw Psxgy[ ienHW dI ijigAwsw vI iqRpq nhIN

hovygI[ ies leI is`K gurU swihbwn ny purwqn pwqrW dIAW swKIAW nwl is`KW nUM gurmiq

dy idRStIkox qoN rU-b-rU krvwieAw hY[ purwqn ivrsy nUM smJwaux leI gurU jI ny Xu`gW

dI g`l kIqI hY[ ieh Xu`g cwr hn-sqXug, qRyqw Xug, duAwpr Xu`g Aqy klXu`g[ Drm

dy cwr pYr hn, ieh sqXug iv`c pUry sn[ qRyqy iv`c ‘q' qoN iqMn pYr rih gey, duAwpr

iv`c ‘d' qoN do pYr Aqy klXu`g iv`c ‘k’ qoN k`lw Bwv ie`k pYr rih igAw[ auh Drm jo

kdy cwr pYrW 'qy sI Pyr auh iqMn pYrW qy ho igAw, Pyr do pYrW qy ho igAw Aqy klXug

129
Bgq isMG bydI, m`D kwlIn BgqI kwiv dI BUimkw, BUimkw- v.

35
iv`c Drm dw kyvl iek pYr bicAw hY[ sRI gurU goibMd isMG jI vI AijhI hI sQwpnw

‘cMfI dI vwr' iv`c idMdy hn:


swDU siqjug bIiqAw ADsIlI qRyqw AwieAw[ ncI kl srosrI kil nwrd faurU
vwieAw[130

gurU swihb gurbwxI dI vifAweI kridAW iesnUM cwrW jugW iv`c s`cI AwKdy

hn[131 AkwlpurK ny BgqW dy pYj hr Xug iv`c r`KI hY[ pRihlwd Bgq nUM bcwieAw Aqy

duSt hrnwKs nUM mwirAw[132 gurU Amrdws jI qW ie`Qy q`k AwKdy hn ik AkwlpurK

BgqW dy pYj Dur qoN Bwv isRStI dy mu`F vyly qoN hI r`Kdw AwieAw hY[133 sqXug ivc

ivSnUM dy Avqwr vwsdyv rwhIN lokweI dI mukqI hoeI[ duAwpr ivc hrIikRSn, qRyqy iv`c

rwm Aqy klXug iv`c goibMd dw nwm jpx vwly AkwlpurK iv`c ABydqw pRwpq krngy[

ies leI cwry jugW dw jwp hY, vwihgurU dw nwm:

siqjuig siqgur vwsdyv vvw ivsnw nwmu jpwvY[


duAwpir siqgur hirikRSn hwhw hir nwmu jpwvY[
qyqy siqgur rwm jI rwrw rwm jpy suKu pwvY[
kiljuig nwnk gur goibMd sg goibMd nwmu AlwvY[
cwry jwgy chu jugI pMcwiex ivic jwie smwvY[
cwry ACr ieku kir vwihgurU jpu mMqR jpwvY[
jhw qy aupijAw iPir qhw smwvY[134

BweI gurdws jI d`sdy hn ik sRI gurU nwnk dyv jI dy Awgmn qoN pihlW Drm

rUpI bYl ie`k pYr qy KVw sI[ dieAw Kqm ho cu`kI sI Aqy koeI r`b dw nwm jpx vwlw

nhIN irhw sI[

bwJu dieAw blhIx hoau inGru clo rswqil toAw[


KVw iek qy pYir qy pwp sMig bhu Bwrw hoAw[
QMmy koie n swDu ibnu swDu n idsY jig ivc koAw[
Drm Daulu pukwrY qlY KVoAw[135

130
rqn isMG j`gI, sRI dsm gRMQ pwT sMpwdn Aqy ivAwiKAw, Bwg pihlw, pMnw 314.
131
chu jug mih AMimRq swcI bwxI] pUrY Bwig hir nwim smwxI] rwg DnwsrI m:ó, 665.
132
hrxwKsu dustu hir mwirAw pRhlwdu qrwieAw] rwg Awsw m: ô, 451.
133
Bgqw dI sdw qU rKdw hir jIau Duir qU rKdw AwieAw] pRihlwdu jn quDu rwiK ley hir jIau
hrxwKsu mwir pcwieAw] rwg soriT m: ó, 637.
134
vwr/pauVI 1/49.
135
vwr/pauVI 1/22.

36
Drm dy cwrW pYrW bwry vI iBMn iBMn rwvW hn:

gurU rwmdws ny ikhw hY- sqjug sBu sMqoK srIrw pg cwry Drm iDAwn jIau (gu gRM.ôôõ)
ivdvwnW ny ienHW pYrW dy v`K-v`K nW d`sy hn[ iek mq Anuswr sMqoK, jq, qp Aqy nwm
kIrqn hI Drm dy cwr pYr hn[ dUjy mq Anuswr siq, qp, dieAw Aqy dwn nUM Drm
dy cwr pYrW iv`c Swiml kIqw jWdw hY[ qIjy mq Anuswr siq, X`g, pUjw Aqy nwm
ismrx nUM Drm dy cwr pg vjoN pRiqSTw hoeI hY[136

mUl rUp ivc ieh ikhw jw skdw hY ik Drm guxW dw iek`T hY[ hOlI-hOlI

AigAwnqw krky aus ivcoN swry dYvI gux Alop ho rhy sn[ ieh icMqw gurU swihb ny

kIqI[ iek hor g`l ienHW Xu`gW bwry smJx vwlI ieh hY ik Aksr ieh ikhw jWdw hY ik

ienHW dw smW l`KW swlW dw hY pr ieh swry Xu`g pMj hzwr swl ivc hI Kqm ho jWdy

hn[ sMq isMG mskIn Anuswr:

sRI rwm nUM qRyqy dw Avqwr mMndy ny qy pMdrW sO swl bwAd sRI ikRSn mOjUd sn[ sRI
ikRSn nUM duAwpr Xu`g dw Avqwr mMndy ny AOr iqMn hzwr swl bwAd gurU nwnk swihb
pRgt ho gey AOr DMn gurU nwnk dyv jI mhwrwj kilXug dw Avqwr mMny jWdy ny ieh qW
swry pMj hzwr swl iv`c ho gey[137

Xu`gW dI purwqnqw dy nwl-nwl gurbwxI ivc Anyk BgqW dw izkr hY[ ieh Bgq
bwxIkwr vI sn Aqy bwxIkwrW qoN ibnW vI sn[ jo Bgq bwxIkwr nhIN hn, aunHW dy nwm
vI gurU swihb ny siqkwr nwl drz kIqy hn Aqy ienHW iv`coN kuJ nUM C`fky bwkI swirAW
nUM bMdgI dy pRyrk pwqrW vjoN pyS kIqw igAw hY[ aUDo, Aih`ilAw, AkrUr, Ajwml,
AMbrIk, suk (suKdyv), nwrd, sudwmw, kuibjw, ginkw, jnk, dRopqI, durbwsw, ipMglw
(vysvw), ibdr, bil, DRU, pRihlwd, ginkw, bil, AMbrIk, jnk, hrIcMd Aqy qwrw rwxI,
ibdr, dropqI, sudwmw, jYdyau, nwmdyv, iqRlocn, DMnw, byxI, kbIr Aqy rwmwnMd, sYx,
rivdws, Ah`ilAw, bwlmIk, Ajwml, pUqnw, biDk, dw izkr kIqw hY[ BweI gurdws
jI ny AwpxI dsvIN vwr iv`c Anyk BgqW dw izkr kIqw hY[
ieh vwr BgqI krn vwilAW leI pRyrnwsroq hY[ ies vwr dIAW qyeI pOVIAW
iv`c cOvI BgqW dw izkr kIqw hY[ ijnHW ivcoN nO BgqW dI bwxI sRI gurU gRMQ swihb iv`c
drz hY[ bwkI dy pMdrW Bgq, bwxIkwr BgqW qoN pihlW hoey hn[ bwxIkwr BgqW ivc
jYdyau, nwmdyv, iqRlocn, DMnw, byxI, kbIr, rwmwnMd, sYx Aqy rivdws jI dw izkr hY[

136
rqn isMG j`gI, (fw.) gurU gRMQ ivSvkoS, Bwg pihlw, pMnw-476.
137
igAwnI sMq isMG mskIn, pMj ivkwr qy cwr Xu`g, pMnw-88.

37
pihlW hoey BgqW iv`c DRU, pRihlwd, rwjw bil, AMbrIk, jnk, hrIcMd qy qwrw rwxI,
ibdr Aqy durXoDn, dropqI, sudwmw, AihilAw, bwlmIk, Ajwml, ginkw, pUqnw Aqy
iSkwrI ijsdy qIr nwl ikRSn dI mOq hoeI sI, dw izkr kIqw hY[ auprokq pwqrW dw
izkr gurbwxI iv`c vI QW-QW hY[ ies bwry swihb isMG ilKdy hn:

AMbrIk, sudwmw, pRihlwd, dropqI, Ah`ilAw, BBIKx, bil, DRU, Awm qOr qy iehnW bwry
hI swKIAW pRis`D sn qy hn[ gurU qyg bhwdr swihb pUrb dyS iv`c jw ky ihMdU jnqw nUM
mugl rwj dy zulmW dy sihm qoN Fwrs dyx vyly vI iehnW swKIAW dw hI hvwlw dyNdy rhy[
vyrvy ivc igAW ieh swKIAW is`K Drm dy Anuswr hn jW nhIN ies g`l dy CyVn dI loV
nhIN sI[ mugl rwj dy zulmW qoN sihmy hoey bMidAW nUM auhnW dy Awpxy Gr ivcoN pRis`D
BgqW dy nwm suxw ky hI mnu`Kqw dI pRyrnw kIqI jw skdI sI[138

sRI gurU goibMd isMG jI dy drbwr AwnMdpur swihb suSoibq sn[ gurU jI ny smUh
sMgq nUM ie`k pRSn kIqw ik Bgq kbIr kOx sn? swirAW ny shI juAwb id`qw[ &yr gurU
jI ny Aglw pRSn kIqw ik jdoN Bgq kbIr jI hoey hn, audoN iks bwdSwh dI hkUmq
sI? koeI is`K iksy bwdSwh dw nwm lYNdw hY koeI iksy dw[ ies vwr iksy vI is`K ny
idRVqw nwl juAwb nw id`qw[ gurU jI ny ikhw- is`Ko qusIN kbIr jI nUM jwxdy ho[ auh
ZrIb sn, aunHW kol koeI srkwrI ruqbw vI nhIN sI pr dUjy pwsy bwdSwh jo POjW dw
Aqy v`fy ielwky dw mwlk hMudw hY[ quhwnUM aus bwdSwh dy nwm bwry sMdyh hY pr kbIr
bwry sMdyh ies krky nhIN ikauNik kbIr jI ny BgqI kIqI[ BgqI krn vwlw swry sMswr
iv`c jwØixAw jWdw hY[ sRI gurU goibMd isMG jI ny Bgq kbIr jI dI swKI rwhIN is`KW nMU
BgqI krn dI pRyrnw id`qI[139 fw. gurSrn kOr j`gI dsvI vwr nMU ‘BgqW dI vwr’
d`sdy hoey vwr ivc Awey BgqW bwry ilKdy hn:

ienHW cirqrW dy kwrjW rwhIN kvI ny gurmiq dy is`DwqW dI sQwpnw kIqI hY ijvyN gurmuK/
Bgq dI AMq ivc ij`q Aqy srbqr ausdw jY jY kwr, prmwqmw dI Bgqv`Clqw, nwm
dw mh`qv, swDsMgq dI SySTqw, Bwau BgqI, AnwQW dI shwieqw, Bgq dI mirAwdw dI
r`iKAw, prmwqmw Aqy sMq dI ABydqw, suhj Bwv, Bgq dI vifAweI, inQwvyN dI
sur`iKAqw, piqq pwvn ibrd Awid[ ienHW isDwqW v`l kvI dw sMkyq hr pauVI dI
AMiqm sMiKpq pMkqI ivc dirStI-gocr huMdw hY[ ieQy iDAwn dyx vwlI g`l ieh hY ik
kvI ny purwqn kQwvW nMU isDWq rUp ivc nhIN ilAw, sgoN Awpxy isDwqW dy pRiqpwdn
leI lok mwns ivc bYT c`ukIAW vwrqwvW, kQwvW AvdwnW duAwrw aunHW nMU spSt Aqy
smJx Xog bxwieAw hY, qW jo gRihx krn ivc pryrnwqmk siQqI nMU phuMicAw jw
sky[140

138
swihb isMG, sRI gurU gRMQ swihb drpx, poQI A`TvIN, pMnw-107.
139
gurbcn isMG neIAr (fw.), (sMpw.) gur rqn mwl: sO swKI, pMnw-44.
140
gurSrn kOr j`gI (fw.), vwrW BweI gurdws (sMpwdn Aqy pwT inrDwrx), pMnw-15.

38
auprokq pwqr swfy ieiqhws Aqy gurbwxI dw Aihm AMg hn[ ienHW pwqrW bwry
fw. drSn isMG ilKdy hn:

BweI gurdws jI dI rcnw iv`c Bwv Aqy ivcwr gurbwxI dy hI Awey hn Aqy aunHW ny mUl
rUp ivc bwxI dI qknIk nMU hI ApnwieAw hY[ prMprw ivcoN vI aunHW hI hvwly qy icMnHW
nMU BweI gurdws jI ny pihl id`qI hY ijnHW dI vrqoN pihlW bwxI ivc hoeI hY, ijvyN ik
bRhmw, ivSnMU, ieMdR Awid dyvqy Aqy pRihlwd, AMbrIk, bl Awid purwixk nwiek Bgq[
iPr vI BweI gurdws jI dI ienHW prMpirk icMnHW ijvyN ik bwxI qoN AgWh prMprw ivc
aunHW dw ivsQwr imldw hY, nwl vI bhuq nyVy dI vwkPIAq pCwxI jw skdI hY[ ienHW
icMnHW sMkyqW dI vrqoN qy ibRqWq ijs qrHW BweI gurdws jI dI rcnw ivc hoieAw hY, auh
inScy hI bwxI ivc hoeI ienHW icMnHW dI vrqoN qoN izAwdw ibRqWqk hY[141

auprokq pwqrW dIAW khwxIAW swfI Xwd SkqI iv`c smoeIAW hoeIAW
hn,‚AwDuink ihMdU Drm dy v`fy pRmwixk gRMQ purwx aunHW qoN ip`CoN dIAW ilKqW hn[ ienHW
dy imiQhws Aqy kQwvW dw lokW dy mn Aqy bu`DI qy bhuq pRBwv pYNdw hY[ rwmwiex Aqy
mhWBwrq dIAW AcMBwjnk khwxIAW dw vI lokW qy bVw Asr hY[ ienHW mhwkwvW dy
nwiek Ajy vI nwiek hn[‛142 B`t klH gurU dI aupmw kridAW ilKdw hY ik snk,
jnk, suKdyv, ibAws, jmdgn qyrI hI aupmw kr rhy hn[ qusIN hI sqXug iv`c, qRyqy
iv`c, duAwpr ivc vI sI[ qusIN hI hux klXug ivc sRI gurU nwnk dyv jI, sRI gurU AMgd
dyv jI Aqy sRI gurU Amrdws jI khwauNdy ho[ mUl pwT ieMJ hY:

sqjuig qY mwixE CilE bil bwvin BwieE]


qyRqY qY mwixE rwm rGuvMsu khwieE]
duAwpuir ikRsn murwir kMsu ikrqwrQu kIE]
augRsYx kau rwju ABY Bgqh jn dIE]
kiljuig pRmwxu nwnk guru AMgdu Amr khwieE]
sRI gurU rwju Aibclu Atlu Awid puriK PurmwieE]7]
gux gwvyN rivdwsu Bgqu jYdyv iqRlocn]
nwmw Bgqu kbIru sdw gwvih smlocn]
Bgqu byix gux rvY shij Awqm rMgu mwxY]
jog iDAwin gur igAwin ibnw pRB Avru n jwxY]
suKdyau prIKqu gux rvy goqm iriK jsu gwieE]
kib kl sujsu nwnk gur inq nvqnu jig CwieEù]
gux gwvih pwXwil Bgq nwgwid BuXMgm]
mhwdyau gux rvY sdw joig jiq jMgm]
gux gwvY muin bwsu ijin byd bwkrx bIcwirA]

141
BweI gurdws is`KI dy pihly ivAwiKAwkwr, pMnw-107.
142
jon fosn, (Anu.) rwijMdr isMG SwSqrI, ihMdU imiQhws koS, pMnw-9.

39
bRhmw gux aucrY ijin hukim sB isRsit svwrIA]
bRhmMf KMf pUrn bRhmu gux inrgux sm jwixE]
jpu kl sujsu nwnk gur shju jog ijin mwixE ù]
gux gwvih nv nwQ DMin guru swic smwieE]
mWDwqw gux rvY jyn ckRvY khwieE]
gux gwvY bil rwau spq pwqwil bsMqO]
BrQir gux aucrY sdw gur sMig rhMqO]
dUrbw prUrau AMgrY gurU nwnk jsu gwieE]
kib kl sujsu nwnk gur Git Git shij smwieE]ñú]143

gurU qyg bhwdr jI vI bMdgI dI pRyrnw idMdy hoey ginkw, DRU, hwQI ijsny ibpqw

smyyN r`b nUM pukwirAw sI Aqy Ajwml dIAW audwhrxW id`qIAW hn[ mUl pwT ieMJ hY:

]soriT mhlw ù] mn ry pRB kI srin ibcwro] ijh ismrq gnkw sI auDrI qw ko jsu
aur Dwro] rhwau] Atl BieE DRUA jw kY ismrin Aru inrBY pdu pwieAw] duK hrqw
ieh ibiD ko suAwmI qY kwhy ibsrwieAw] jb hI srin ghI ikrpw iniD gj grwh qy
CUtw] mhmw nwm khw lau brnau rwm khq bMDn iqh qUtw] Ajwml pwpI jgu jwny
inmK mwih insqwrw] nwnk khq cyq icMqwmin qY BI auqrih pwrw]144

smkwlI hwlwq:

auprokq purwqn ivrsy nUM jwxn qoN bwAd AsIN sRI gurU nwnk dyv jI dy smkwlI
hwlwqW dw ivSlySx krdy hW[ sRI gurU nwnk dyv jI dy Awgmn qoN pihlW smwj dIAW do
v`fIAW hsqIAW rwjy Aqy Dwrimk AwgUAW dy jIvn ivc inGwr krky Drm dI hwnI ho
rhI sI Aqy Awm lok duKI sI[ Drm KMB lw ky au`f igAw sI, rwjy ksweI bx cu`ky sn[

kil kwqI rwjy kwsweI Drm pMK kir aufirAw]


kUV Amwvs scu cMdRmw dIsY nwhI kh ciVAw]145

ipAwrw isMG pdm ilKdy hn, ‚rwjsI siQrqw dw ieh hwl sI ik gznvIAW qoN

ip`CoN 1193 eI. qoN 1526 eI. q`k id`lI dI g`dI auqy v`Ko-v`K ^wndwnW dy 35 bwdSwh bYTy

qy iPr 20 mugl bwdSwh vwrI-vwrI Awey[‛146 rwjy prjw dw bwhroN soSx kr rhy sn

Aqy Dwrimk AwgU ausnUM jwq-pwq, vrx vMf Aqy JUTIAW gvwhIAW nwl AMdrUnI qOr qy

143
sveIey m : ñ, phly ky, 1390.
144
soriT m: ù, 632.
145
slok m: ñ, 145.
146
sRI gurU gMRQ pRkwS, pMnw-200.

40
jrjrw kr rhy sn[ is`ty v`joN ADrm dw bol bwlw sI[ Aijhy smyN AkwlpurK ny sRI

gurU nwnk dyv jI nUM sMswr 'qy ByijAw[ Awp jI ny smsq lokweI nUM soDx Bwv sucwrU FMg

nwl clwaux dw bIVw cu`ikAw[ BweI gurdws jI dw kQn hY:

bwbw dyKY iDAwnu Dir jlqI siB ipRQvI idis AweI[


bwJu gurU gubwru hY hY hY krdI suxI lukweI[
bwby ByK bxwieAw audwsI kI rIiq clweI[ ciVAw soDix Driq lukweI[147

sRI gurU nwnk dyv jI qoN pihlW pqw nhIN ikMny ku mq mqWqr bx cu`ky sn[

jogIAW dy bwrHW iPrky sn, sMinAwsIAW dy ds iPrky Aqy Cy drSnW dI is`iKAw vI c`l

rhIN sI prMqU sB Brm ivc KuAwr sn[ lokweI aulJI peI sI[ AijhI hwlq nUM sRI gurU

nwnk dyv jI ny q`ikAw Aqy AkwlpurK dy hukm nwl ausnUM suDwrn dw bIVw cu`ikAw

BweI gurdws jI dw kQn hY:

BeI iglwin jgiqR ivic cwir vrin AwsRm aupwey[


dis nwim sMinAwsIAw jogI bwrh pMiQ clwey[
jMgm Aqy sryvVy dgy idgMbir vwid krwey[
bRhmix bhu prkwir kir swsiqR vyd purwix lVwey[
Ktu drsn bhu vYir kir nwl CqIis pKMf rlwey[
qMq mMq rwswiexw krwmwiq kwliK lptwey[
iekis qy bhu rUip kir rUip kurUpI Gxy idKwey kiljuig AMdir Brim Bulwey[148

BweI swihb d`sdy hn ik ihMdU muslwmwnW dI Drm dy nW ‘qy t`kr vI sI :

cwir vrin cwir mjhbw jig ivic ihMdU muslmwxy[


KudI bKIil qkbrI iKMcoqwix kryin iD|wxyy[
gMg bnwris ihMdUAW mkw kwbw muslmwxy[
sMuniq muslmwn dI iqlk jMM\U ihMdU loBwxy[
rwm rhIm khwiedy ieku nwmu duie rwh Bulwxy[
byd kqyb Bulwie kY mohy lwlc dunI sYqwxy[
scu iknwry rih igAw Kih mrdy bwmuix maulwxyy [
isro n imty Awvix jwxy[149

ienHW hwlwqW bwry mwstr mihqwb isMG ilKdy hn,‚ihMd dI hwlq XUrp nwloN
ies pihlU ivc inrwlI sI, ikauNik ieQy Dwrimk iKAwlW jW Dwrimk iPlwsPI dw Gwtw

147
vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI 1/24.
148
auhI, vwr/pauVI 1/19.
149
auhI, vwr/pauVI 1/21.

41
nhIN sI, sgoN KrwbI qW ieh sI ik lokI bwhroN Drm Drm kUkdy sn, kQnI bhuq izAwdw
sI, pr krxI auØ`kI hI nhIN sI[jo auØ`cy gux, izMdgI nUM cmkdI izMdgI bxweI r`Kdy
hn[auh nws ho cu`ky sn[‛150 gurU swihb ny s`cy Awcwr 'qy bl id`qw[ ihMdU musilm
JgVy v`D rhy sn[ vyeIN pRvyS qoN bwAd aunHW ‘nw koeI ihMdU n muslmwn’ dw sunyhw
id`qw[ Aijhw hI kQn m`ky ivc imldw hY ik ‘SuB Amlw bwJhu dono roeI' dohW vwkW dy
do mUl ArQ ieh hn ik ihMdU Aqy muslmwnW nUM pYdw krn vwlw ie`k hY[ AwpsI
JgiVAW dI koeI guMjwieS nhIN hY[ dUjw ArQ hY ik ihMdU Aqy muslmwn kyvl kihx
mwqr rih gey hn[ auh AMdroN iblku`l KwlI hn[ sRI gurU nwnk dyv jI snmuK mu`FlI
AOkV bwry divMdr isMG ividAwrQI it`pxI krdy hn:

gurU nwnk kwl dI sB qoN v`fI guMJl ihMdU musilm eykqw dI guMJl sI[ muslmwn jnqw
dw ie`k v`fw Bwg BwrqI mUl dw huMdy hoey vI BwrqI lokW nwl Awpxy Awp nUM ie`k-im`k
kr skx iv`c Asmr`Q sI[ auh iP`itAw hoieAw du`D sI jo muV ky du`D nhIN bx skdw
sI hor cwhy kuJ hor bx jWdw[ gurU nwnk dw Xu`g ies g`l bwry sp`St sI[ gurU nwnk
dw AxQ`k Xqn dohW ivclIAW iv`QW dUr krn dw sI[ jykr ieh dovyN BweIcwry ie`k hoxy
sMBv nhIN qW G`to-G`t Awmo-swhmxy tkrwauNdy rihx dI QW, ie`k pYNfy auØ`qy cldy do
rwhIAW vWg smwnW qr rih ky A`gy vDx iv`c qW koeI hrj nhIN sI[151

ds gurU swihb dw kwl 1469 eIN qoN 1708 eIN q`k 239 swl hY[ ies iv`c gurU
jI ny smwijk, Dwrimk Aqy rwjnIqk hwlwqW nUM ghu nwl GoiKAw Aqy lokweI nUM
sqmwrg dw aupdyS id`qw[ gurU swihb dw Awgmn AkwlpurK dy hukm nwl hoieAw sI[
gurU swihb ny Awpxy jIvn kwl dOrwn muK rUp ivc do hsqIAW nwl sMvwd rcwieAw[
ieh hn, Dwrimk AwgU Aqy rwjy[ Dwrimk AwgUAW ivc jogI, kwzI Aqy bRwhmx aus smyN
Drm dI pYrvI kr rhy sn[ auh lokweI nUM Drm dI is`iKAw idAW krdy sn[ auhnW dI
is`iKAw ny lokW dI mwniskqw ivc fr, vihm, myr-qyr nUM v`fy rUp iv`c pRgt kIqw sI[
jwq pRQw, sqI pRQw, ivDvw ivAwh AijhIAW smwijk kurIqIAW sn ijnHW dw smwDwn
rwjsI Aqy Dwrimk AwgUAW ny krnw sI pr auh Awpxy in`jI ih`qW krky ienHW kurIqIAW
dw Pwiedw lY rhy sn[ lokweI dw mnobl eyQy q`k igr cu`kw sI ik Drm AsQwn Dn dy
Aqy vySvwvW dy itkwxy bx gey sn[ sMq isMG mskIn Anuswr:

150
mwstr mihqwb isMG, sRI gurU gRMQ swihb ivc Awey ieiqhwsk nwvW qy QwvW dw koS, pMnw-17.
151
divMdr isMG ividAwrQI, (au.r), pMnw-59.

42
mMidr dyvdwsIAW dy AKwVy bx gey[ mMidr ivc mws Aqy Srwb Awm c`lx l`g
ipAw AOr jo QoVy rUp ivc Ajy vI mOjUd hY[ kwlI dw mMidr, kumuiKAw dyvI dw
mMidr, aujYn ivc BYrau kwl dw mMidr[ ies mMidr ivc A`j vI Srwb dw pRSwd hY
AOr Srwb cVHweI jWdI hY[ kumiKAw dyvI gohwtI dw mMidr, kwlI dw mMidr klk`qy
dw, idn Br mws dw pRSwd hY AOr svyry-svyry sMFy, b`kry v`f ky ^Un dy iqlk nwl
hI duAwr Ku`ldy ny[ dyvdwsIAW dy AKwVy bx gey mMidr[ Drm dy nwm 'qy vYiSAwly
bx gey mMidr[ Drm dy nwm 'qy Srwb, kbwb dy AKwVy bx gey mMidr[ auNgl vI
nhIN au`T skdI sI ikauNik sB ku`J Drm dy nwm 'qy huMdw sI[ rwm dy mMidr, kwm dy
mMidr bx gey[ sdwcwr dy mMidr, durwcwr dy mMidr bx gey[ eISvr, nwm iebwdq
AOr au`c ieKlwk dI QW durcwr Aw igAw[ ivdySIAW dy mUMh ivc vI pwxI Aw
igAw[ dyS dI swrI dOlq, dyS dw swrw husn sB mMidrW dy ivc hI sI[ sB ku`J nUM
C`f ky auh mMidr hI lu`tdy rhy AOr mMidrW dy ivcoN aunHW nUM sony dIAW mUrqIAW, hIry,
jvwhrwq pRwpq hoey[ dyvdwsIAW dy rUp ivc ihMdusqwn dI Asmq pRwpq hoeI[152

BgqI dI jwg

sRI gurU nwnk dyv jI qoN pihlW Drm dy pRvrqkW nUM iqMn SRyxIAW ivc vMifAW jw

skdw hY:

1. vydW dy ihqU 2. vydW dy ivru`D 3. suqMqr ivcwrDwrw


vydW dy ihqUAW nUM AwrIAw, vYidk Aqy bRwhmx ikhw jWdw hY[ vydW dy ivroDIAW nUM
AnAwrIAw, AvYidk Aqy SRmx ikhw jWdw hY[ ies lVI iv`c jYn Drm Aqy bu`D Drm
AwauNdy hn[ suqMqr ivcwrDwrw vwly auh Bgq hn ijnHW vydW dy krmkWf Aqy kiTn
swDnwvW nUM iqlWjlI id`qI aunHW iv`c d`Kx Bwrq dw BgqI AMdoln Aw jWdw hY[ suqMqr
ivcwrDwrw vwly swDkW nUM BgqI lihr dy AlMbrdwr ikhw jWdw hY[ keI icMqk ienHW nUM
ieslwm Aqy iesweI Drm dy v`Ddy pRBwv krky auqpMn hoeI lihr AwKdy hn jo TIk
nhIN hY[ iek dohw hY:

BgqI dRwivV aupjI, auqr rwmwnMd, prgt kIau kbIr ny spq dIp nvKMf[
Bwv BgqI lihr dRwivV (d`Kx) iv`c pYdw hoeI[ rwmwnMd ausnUM auqr v`l ilAwieAw Aqy
kbIr ny ies nO KMfW Bwv swry sMswr ivc PYlw id`qw[ ies BgqI mwrg dy mu`K isDWq
ieh sn: 1. pRBU BgqI, 2. gurU BgqI, 3. Awqm smrpx, 4. mnu`KI BweIcwry dI brwbrI
jwq pwq qy aUcnIc dy vqIry dw KMfn, 5. mUrqI pUjw dI inKyDI, 6. Poky krm kWf qy
rhu rIqW dw iqAwg, 7. ismrn au`qy zor, 8. koeI BwSw dyvbwxI nhIN sB bolIAW piv`qr
hn[153

152
igAwnI sMq isMG mskIn, pMj ivkwr qy cwr Xu`g, isMG bRdrz, pMnw-116.
153
mohn isMG, ‚pMjwbI swihq‛, pMjwb, mihMdr isMG rMDwvw (sMpw.) pMny-483-84.

43
BgqI lihr dIAW do SwKwvW bx geIAW sn- igAwn mwrg vwly Aqy pRym mwrg
vwly[ igAwn mwrg vwly d`Kx Bwrq q`k sImq sn[ aunHW dy muK AwcwrX Aqy isDWq
hyT ilKy Anuswr hn:
1. SMkr (788 eI.) swrIrk BwSX AdvYqvwd
2. Bwskr (1000 eI.) Bwskr BwSX BydwBydvwd
3. rwmwnuj (1140 eI.) sRI BwSX iviSStwdvYqvwd
4. mwDv (1238 eI.) pUrx pRgX dvYqvwd
5. inMbwrk (1240 eI.) vydWq pwirjwq dvYqwdvYqvwd
6. sRI kMT (1270 eI.) SYv BwSX SYv iviSStwdvYqvwd
7. v`lBcwrX (1500 eI.) Axu BwSX S`uDwdvYqvwd
8. ivigAwn iBKCU (1600 eI.) ivigAwnimRq AivDmwdvYq154

sRI gurU nwnk swihb ny suqMqr ivcwrDwrw vwly BgqW q`k AwpxIAW pRcwr
PyrIAW dOrwn phuMc kIqI[ Drm dy nW 'qy JUT psirAw ipAw sI[ rwjy, Dwrimk AwgU,
Drm AsQwn burI qrHW ZPlq dw iSkwr sn[ gurU gMQ swihb dy bwxIkwr Bgq
swihbwnW ny Aijhy mwhOl iv`c vI s`cweI dw icrwg jgwx dI ihMmq kIqI sI[ aun HW ny
zulmI rwijAW, JUTy Dwrimk AwgUAW dw Aqy smwijk kurIqIAW dw ivroD kIqw[ gurU
nwnk kwl qoN pihlW Bgq kbIr, rivdws, nwmdyv Awidk Aijhy Bgq swihbwn hn
ijnHW dIAW rcnwvW ivc jwq-pwq, vrxvMf dy duKWq nUM sw& icqirAw ipAw hY[ Bgq
nwmdyv jI (1270 qoN 1350 eI.) muhMmd quglk dy smkwlI sn[ Awp jI ihMdU Drm ivc
pYdw hoey sn[ muhMmd quglk ny nwmdyv jI nUM kYd kr ilAw[ nwmdyv jI dI mwqw ny
nwmdyv nUM ikhw ik jykr Kudw kihx nwl qyrI jwn bcdI hY qW qUM Kudw kih[ nwmdyv jI
ny ikhw ik g`l rwm nw kihx Aqy Kudw kihx dI nhIN hY[ mYnUM pqw hY ik rwm Aqy Kudw
ivc koeI AMqr nhIN pr bwdSwh nUM d`sx leI ik r`b ie`k hY, mYnUM rwm kihxw hI
pvygw[ jykr qMU mYnMU mjbUr krdI hY qW A`j qoN nw qUM myrI mW hY Aqy nw mYN qyrw pu`qr
hW:

rudnu krY nwmy kI mwie] Coif rwm kI n Bjih Kudwie]


nw hau qyrw pUMgVw n qU murI mwie] ipMfu pVY qau hir gun gwie]155

ieh vwk Awpxy Awp iv`c nvIN aUrjw nMU sMcwirq krdw hY[ Drm dy mwmly ivc
irSqy/nwqy t`utdy hn qW t`utx pr Drm dI shI id`K pRgt hoxI hI cwhIdI hY[ dUjw vwk

154
pdm, sRI gurU gMRQ pRkwS, pMnw-37.
155
rwg BYrau, nwmdyv, 1165.

44
Awp jI dI rcnw ivc ieh hY ik ihMdU kyvl bMdgI nUM mMidr q`k Aqy muslmwn kyvl
msIq q`k smJdw hY pRMqU nwmdyv ausdI bMdgI krdw hY jo mMidr Aqy msIq ivc nhIN
hY[ ieQy Bwv ieh sI ik Dwrimk AwgUAW dw jIvn ies kdr iBRSt ho cu`kw hY ik r`b vI
mMidr Aqy msIq ivcoN clw igAw hY[ nwmdyv jI ny ihMdUAW nUM AMnHy Aqy muslmwnW nUM kwxy
ikhw hY[ AsIN jwxdy hW ik kwxw, AMnHy nwloN cMgw huMdw hY[ ijQy AMnHy nUM c`lx leI koeI
lwTI jW iksy ivAkqI dw shwrw cwhIdw hY, au`Qy kwxw ibnHW shwry qoN c`l skdw hY[
ienHW SbdW dy ip`Cy dI s`cweI ieh sI ik ihMdU Drm iv`c jwq-pwq, vrxvMf ies kdr
hwvI ho cu`kI hY ik lokW ivc dieAw Kqm ho geI hY[ ieh AigAwnI rUpI AMnHy hn[
muslmwn vI ies SyRxI ivc hI hn pMRqU aunHW ivc iek vwDw ieh hY ik Ajy aunHW dw ieh
ivSvws ijaUNdw hY ik r`b ie`k hY:

ihMdU AMnw qurkU kwxw] duhW qy igAwnI isAwxw]


ihMdU pUjY dyhurw muslmwn msIiq] nwmy soeI syivAw jh dyhurw n msIiq]156

sRI gurU nwnk dyv jI vI PrmwauNdy hn ik Drm dy nW 'qy lok frdy sn[
muslmwn SwSkW dw rwj sI[ lok jdoN bwhr AwauNdy qW kihMdy AsIN kqyb (swmI pusqkW)
pVHdy hW pr Gr AMdr luk-luk ky pUjw krdy sn[ auh do qrHW dw jIvn ijaUNdy sn:

AMqir pUjw pVih kqybw sMjmu qurkw BweI] 157

aus vkq dy hwlwq ieh sn ik BwSw aupr vI Dwrimk AwgUAW dw kbzw sI


‚ies iv`c sMdyh nhIN ik swDwrx lokW dy ie`k v`fy AMS nUM sMsikRq BwSw pVnw hI nhIN
sux skx dw vI AiDkwr nhIN sI[ sgoN keI hwlqW ivc sMsikRq pVx jW sux lYx au`qy
krVI szw vI BugqxI pY skdI sI[‛158 ies dogly jIvn qoN lokW nUM injwq idvwaux leI
gurU swihb ny Awpxw imSn vyeI pRvyS qoN bwAd AwrMiBAw[ vyeI pRvyS qoN bwAd gurU
swihb ny nvyN rUp iv`c pRcwr kIqw[ gurU nwnk nUM ‘gurU’ pd AkwlpurK ny id`qw hY:

vyeIN ndIN qoN ieSnwn krdy hoey bwbw jI lop ho gey[ Awp pwrbRhm dI drgwh ivc
pu`jy.......[ Awp qy bKiSS hoeI[ Awp nUM nwm-AMimRq dw ipAwlw imilAw[ nwnk jI ny
ipAwlw pIqw[ pwrbRhm ny ikhw-nwnk mYN qyry nwl hW, mYN qyry qweI inhwl kIqw hY[ jo
qyrw nwau lvygw, sB inhwl hovygw[ qUM jw kr myrw nwm jpu, AOr lokW QI jpw, mYN qyry
qweIN Awpxw nwm dIAw hY, qUM eyh ikriq kir[‛ iPr pwr bRhm ny ikhw- ‚myrw nwau

156
rwg iblwvl goNF, nwmdyv, 875.
157
rwg Awsw m:ñ, 471.
158
divMdr isMG ividAwrQI, (au.r.) pMnw-12.

45
pwrbRhm prmysr, qyrw nwau gur prmysrw‛ drgwh ivc iCn pl l`gw pr sMswrIAW dy
iqMn idn bIq gey[ nvwb ny nwnk jI nUM ruiVAw fu`ibAw smJ ky Koj kIqI, jwl ndI
ivc pvwey pr inrmUl[159

BgqW dI bwxI ie`kTI krn dw srv pRQm auprwlw sRI gurU nwnk dyv jI ny
kIqw[ Bgq swihbwn dIAW rcnwvW iv`c auh mswlw sI ijsny lokW nUM rwijAw dy pMjy qoN
Awzwd krvwauxw sI Aqy Drm dI shI qsvIr pyS krnI sI[ Bgq kbIr jI ny ijs
Kwlsy dI g`l pMj sO swl pihlW kIqI sI ausnUM sRI gurU goibMd isMG jI ny 30 mwrc
1699 eI. nUM AmlI jwmw pihnwieAw sI[ gurU jI ny jogIAW nwl, kwzIAW nwl, bRwhmxW
nwl, rwijAW nwl, AmIrW nwl, T`gW nwl, corW nwl sMvwd rcwieAw Aqy Drm dI shI
qsvIr pyS krn dw Xqn kIqw[ gurU jI ny aunHW dIAW rcnwvW nMU iek`qr vI kIqw Aqy
sMvwd vI rcwieAw[gurU nwnk dyv jI ny sMvwdqmk ruJwn pYdw kIqw Aqy pRcwirAw[ gurU
jI qoN pihlW hor DrmW nwl g`lbwq SwsqwrQ rUp ivc sI[hor DrmW dy lokW nwl
g`lbwq nUM ie`k iDr dI ij`q Aqy dUjI iDr dI hwr smiJAw jWdw sI[gurU jI ny Anyk
m`qW nwl sMvwd rcwieAw hY[ sMvwd nwnk kwl qoN pihlW ij`q dI Bwvnw nwl juiVAw
hoieAw sI[ gurU nwnk dyv jI dw Aijhw koeI ivSvws hI nhIN hY[ aunHW dy sMvwd ivc
kihxw qy suxnw donoN Swml hn[ pqw nhIN ikMnHy ku kwierW vWg jIvn bqIq krn vwilAW
ny Bgq kbIr dy Sbd nUM pVHky bhwdrI nwl ShIdIAW pRwpq kIqIAW:

ggn dmwmw bwijE pirE inswnY Gwau] Kyqu ju mWifE sUrmw Ab jUJn ko dwau]
sUrw so pihcwnIAY ju lrY dIn ky hyq] purjw purjw kit mrY kbhu n CwfY Kyqu]160
ijs Bgq nwmdyv jI nUM mMidr ivc pRvyS nhIN sI krn id`qw igAw[ sRI gurU
Arjn dyv jI ny Aijhy Anyk Bgq swihbwn dIAW rcnwvW nUM ‘Dur kI bwxI' dw siqkwr
id`qw Aqy hrI mMidr ivc pRvyS krvwieAw[ gurU Gr qoN jo aupdyS SurU hoieAw auh swry
vrxW leI sWJw sI:

KqRI bRwhmx sUd vYs aupdysu chu vrnw kau swJw]161

Bgq kbIr nUM dyK ky sYx nweI ivc BgqI krn dI pRyrnw jwgI[

suix prqwp kbIr dw dUjw isKu hoAw sYxu nweI] pRym BgqI rwqI krY BlkY rwh duAwry
jweI]162

159
qwrn isMG, is`K, is`KI Aqy isDWq, pMnw-14.
160
rwg mwrU, kbIr, 1105.
161
rwg sUhI m: õ, 747.

46
ieh auh Bgq sn jo Awpxw sIs qlI ‘qy r`Kky qury sn[ eyQy iek sMKyp ijhI
ivcwr ieh krnI bxdI hY ik jy swrI bwxI hI gurbwxI hY qW BgqbwxI isrlyK ikauN
id`qw jWdw hY[ keI vwr ieh svwl v`fy ivroD dw rUp vI Dwrn kr jWdw hY[ iesdw
jvwb qW ieh hI bxdw hY ik smUh BgqW ny bVHy sMGrS qoN bwAd BgqI dy byVy nMU jwq-
pwq, sqI pRQw, PokI pUjw dI ij`lx coN k`iFAw hY[ ikqy lokweI muV kumwrg AKiqAwr
nw kr lvy[ ies leI ‘Bgq’ pd Xwd idvwauNdw rhygw[ ‘Bgq’ Sbd Awpxy AMdr X`ugW
dy ieiqhws nMU smoeI bYTw hY[ ieh byienswPI, gulwmI Aqy nwbrwbrqw dy iKlw&
icMnHwqmk pRgtwvw hY[ ieh Sbd suxdy swr ijQy swfy mn ivc BgqW pRqI AQwh SrDw
pYdw huMdI hY auQy aunHW jo drd Awpxy h`FW ‘qy hMFwieAw ausdw pqw vI l`gdw hY[ pMjvyN
pwqSwh dw Sbd ies g`l dI gvwhI idMdw hY ik ikvyN BgqW dI pRym BgqI ny r`b dy Gr
nMU srb sWJw bxw id`qw Aqy nIvIAW jwqIAW ivcoN Bgq pRgt hoey:

Awsw m:õ] goibMd goibMd sMig nwmdyau mnu lIxw]


AwF dwm ko CIpro hoieE lwKIxw] rhwau]
bunnw qnnw iqAwg kY pRIiq crn kbIrw]
nIc kulw jolwhrw BieE gunIx ghIrw]
rivdws FuvMqw For nIiq iqin iqAwgI mwieAw]
prgtu hoAw swDsMg hir drsnu pwieAw]
sYnu nweI buqkwrIAw Ehu Gir Gir suinAw]
ihrdy visAw pwrbRhm Bgqw mih ginAw]
ieh ibiD suin kY jwtro auiT BgqI lwgw]
imly pRqiK gusweIAw DMnw vfBwgw]163

sRI gurU nwnk dyv jI dy pRcwr bwry muhMmd iebwl kihMdw hY ik ie`k eISvrvwd
dI lihr muV pMjwb ivc surU hoeI Aqy mrd-ey-kwml ny supny ivc s`uqy ihMd nMU
jgwieAw:
iPr auTI AwiKr sdw qOhId kI pMjwb sy, ihMd ko eyk mrd-ey-kwiml ny jgwXw Kvwb
sy[164

ie`k SMky dw invwrx


BgqI Aqy bMdgI SbdW dw ipCokV do A`f A`f simAW, sQwnW Aqy prMprwvW dw
DwrnI hY[ BgqI Sbd suxdy swr swfw iDAwn pUrb dy BgqW v`l jWdw hY Aqy bMdgI

162
vwr/pauVI 10/16
163
rwg Awsw m:õ, 488.
164
Kuldeep salil, Best of Iqbal, (AMgryzI/ihMdI), p-200.

47
Sbd suxdy swr swfy swhmxy sUPI swDkW dy idRS nzrI pYNdy hn[ sRI gurU gRMQ swihb iv`c
bMdgI nwloN BgqI Sbd vDyry AwieAw hY[ Aijhy Anyk AlPwz hn ijnHW dI vrqoN Aqy
mh`qqw swfy rozwnw dy jIvn iv`c vDyry hY pr gurbwxI iv`c nwm G`t hn[ imswl vjoN
is`K rihq mirAwdw Anuswr AkwlpurK dw pRvwinq nwm vwihgurU hY[ byS`k iesdy Anyk
smwnArQI Sbd hox pr vwihgurU Sbd G`t AwieAw hY[ ies qrHW hI gurbwxI dw kyNdrI
sur bMdgI hY pr ies Sbd dI vrqoN G`t hoeI hY[ gurbwxI Anuswr bMdgI Aqy BgqI
ivc koeI AMqr nhIN hY[ guriblws pwqSwhI CyvIN Anuswr ie`k vwr bwdSwh jhWgIr ny
mn iv`c ivcwirAw ik mYN gurU hirgoibMd jI dI pRIiKAw lvW ikauNik ienHW dy ipqw sRI
gurU Arjn dyv jI mhwn ivdvwn sn[ ausny gurU jI A`gy pRSn kIqw ik myry mn dy SMky
dw invwrx kro[ ihMdU Awpxy r`b nMU pwrbRhm Aqy muslmwn A`lwh AwKdy hn[ dohW
ivckwr r`b nMU lY ky ivvwd hY[ kI dovyN mukq hoxgy ik nhIN? gurU jI ny au`qr id`qw
A`lwh Aqy pwrbRhm ivckwr koeI AMqr nhIN hY ijvyN pwxI Aqy pwxI dIAW lihrW ivc
koeI AMqr nhIN hY[ dohy ie`k hn pr AigAwnIAW ny Awp hI Brm pwly hoey hn[ ies
suAwl dw jvwb swfy ipqw sRI gurU Arjn dyv jI pihlW hI rwmklI rwg ivc iek Sbd
rwhIN dy c`uky hn[165 ies Sbd iv`c dohW m`qW dy JgVy nMU Kqm krky ie`k rUp idRV
krvwieAw igAw hY[ gurU jI ny ikhw ik Bgq kbIr ieslwmI prMprw iv`coN Aqy iqRlocn
ihMdU Drm iv`coN sn[ dovyN ie`k hn[ ies qrHW hI BgqI Aqy bMdgI ie`k hn[ pwrbRhm
Aqy A`lwh nMU ihrdy qoN iDAwauxw cwhIdw hY[ jhWgIr bwdSwh ny gurU jI dy bcnW nMU
suixAw Aqy ausdI qs`lI hoeI[ ausny gurU mUrq nMU ihrdy iv`c Dwrn kIqw Aqy nyqr
sPl kIqy[166
auprokq sMKyp ivcwr qoN bwAd AsIN mMndy hW ik bMdgI Aqy BgqI Sbd ie`k
ArQ r`Kdy hn[ Agly AiDAwvW ivc bMdgI, BgqI Aqy iebwdq nMU smwn ArQW ivc
vriqAw jwvygw[ ieh Awpxy AMdr r`b pRqI ipAwr, AwigAwpwlx Aqy sMpUrn smrpx
vrgy guxW nMU smoeI bYTy hn[

165
kwrn kwrn krIm] srb pRiqpwl rhIm] Alh AlK Apwr] Kuid Kudwie vf bysumwr] EN nmo
BgvMq gusweI] Kwlku riv rihAw srb TweI] rhwau] jgMnwQ jgjIvn mwDo] Bau BMjn ird mwih
ArwDo] irKIkys gopwl gouivMd] pUrn srbqR mukMd] imhrbwn maulw qUhI eyk] pIru pYkWbr syK]
idlw kw mwlku´ kry hwku] kurwn kqyb qy pwku]] nwrwiex nrhr dieAwl]rmq rwm Gt Gt
AwDwr] bwsudyv bsq sB Twie] lIlw ikCu lKI nw jwie] imhr dieAw kir krnYhwr] Bgiq
bMdgI dyih isrjnhwr] khu nwnk guir Koey Brm] eYko Alhu pwrbRhm] rwmklI m: õ, 897.
166
pwrbRhm kaU ihMdU iDAwvih[ muslmwn Alh kau gwvih[ AOr AnMq vwd kI bwqw[ ieh duh mih jwno
ivKXwqw]319] mukiq doie mih hoie ik nwhIN[ iehu mn myry sMsw AwhI[ qum gur hovq sMs n rhY[
byd kqyb eyho ikAw khY]320].....dohrw] Bgiq bMdgI eyk hY ijh gur Brm invwr [pwrbRhm
Alwh kw eyk rUp irdDwr]325] kbIr iqRlocn jYs qn auqm mDm gwie] vwsqv rUp so eyk hih
cwrhuM byd As gwie]326] AiV`l] jhWgIr qb suin kY As gur bYn ko[ gur mUrq ird Dwr sPl
kir nYn ko] gur iblws pw. CyvIN, Bgq isMG, gurmuK isMG, pMny- 277-79.

48
AiDAwie dUjw - kurAwn mjId ivc bMdgI dw srUp

kurAwn Sbd dI auqpqI iekrw Sbd qoN hoeI hY[ iekrw dw ArQ hY , pVH[ ieh
kurAwn dI pihlI vhI Aqy Awieq hY[ ijbrwiel (A.) &irSqw jdoN pihlI vwrI ihrw
guPw ivc hzrq muhMmd (s.) nMU imly qW Awp (A.) ny iqMn vwr ikhw- pVHo[ pYZMbr ny
iqMno vwr ieh jvwb id`qw ik mYN AnpVH hW[ ijbrweIl ny Awp (s.) nMU Gu`tky sIny nwl
lwieAw Aqy ieh pYgwm id`qw ik pVH Awpxy ^udw dy nwm nwl ijsny mnu`K nMU ^Un dy jMmy
hoey loQVy qoN pYdw kIqw Aqy auh igAwn id`qw ijsdw ausnMU pqw nhIN sI[ hzrq muhMmd
(s.) d`sdy hn, ‚qIjI vwr jdoN &irSqy ny mYnMU C`ifAw qW ikhw, ‚iekrw ibsim
r`ibk`lwjI Klk‛ (pVoH Awpxy r`b dy nW nwl ijsny rcnw rcweI) ieQoN qk ik ‘mwlm
XwAlm’ (ijsnMU auh nhIN jwxdw sI) qk p`uj igAw[‛1 fw. muhMmd ierSwd Anuswr,
‚Cy mhIny dI lMmI aufIk qoN bwd 17 Agsq 610 eI. (18 rmzwn) Su`krvwr dI rwq nMU
jdoN Awp ihrw gu&w iv`c ivcwrvwn sn qW muV srsrwht dI Awvwz suxweI id`qI[ guPw
iv`c qyz cwnx ho igAw[ isr cuikAw qW swhmxy ijbrweIl (A.) KVy muskrw ky
‘iekrw’ (Bwv pVoH) dI rt lgw rhy sn[‛2 sUrq Al-Alk ivc ienHW AwieqW dw
vrxn hY:
(hy nbI!) pVoH Awpxy r`b dy nW nwl ijs ny rcnw rcweI qy jMmy hoey lhU dy ie`k loQVy qoN
mnu`K nMU isrijAw[ pVoH qy quhwfw r`b v`fw audwr hY ijsny klm rwhIN igAwn isKwieAw
qy mnu`K nMU auh igAwn bKiSAw ijs nMU auh nhIN jwxdw sI[3

ieh kurAwn mjId dIAW sB qoN pihlIAW AwieqW hn ijhVIAW A`lwh dy rsUl
hzrq muh`md (s.) ’qy auqrIAW[4 kurAwn dw ArQ vwr-vwr pVHnw hY[ kurAwn A`j dy
srUp ivc nwizl nhIN hoieAw sI[ ieh qyeIN swlW ivc v``K-v``K sQwnW ’qy, v`K-v`K
simAW iv`c, v`K-v`K pRsMgW iv`c, ikqy idn ivc, ikqy rwq nMU nwizl hoieAw hY[ kurAwn
dIAW 114 sUrqW jW sUry hn[ sUrq dw ArQ AiDAwie huMdw hY[ sBqoN v`fI sUrq nM. 2
Al-bkrh hY Aqy sBqoN CotI sUrq nM. 108 Al-kOsr hY[ rvwieqW d`sdIAW hn ik 78

1
Abul Awlw mOdUdI, rmzwn seId (Anu.)kurAwn mjId (pMjwbI), pMjwbI ieslwimk pblIkySnz
mlyrkotlw 2010, pMnw-1158.
not: kurAwn bwry A`gy Awaux vwly hvwly ies Anuvwd iv`coN ley jwxgy[ sUrq Aqy Awieq nMU sUrq nM. qy
Awieq nM. pw ky Aqy iksy kQn nMU pMinAW ADIn id`qw igAw hY[
2
muhMmd ierSwd (fw.), hzrq muhMmd jIvn Aqy is`iKAwvW, pMnw-43.
3
96: 1-5.
4
kurAwn mjId, Put not nM. 1, pMnw-1161.

49
sUrqW m`ky iv`c Aqy 36 sUrqW mdIny ivc nwizl hoeIAW[ ienW nMU m`ky dIAW Aqy mdIny
dIAW sUrqW dy nwm nwl jwixAw jWdw hY[ kurAwn ivc 6247 AwieqW hn[ jykr hr
sUry dI mu`FlI quk ‘A`lwh dy nW nwl jo rihm Purmwaux vwlw hY’ nOvyN sUry ivcoN C`f id`qI
jwvy qW kul AwieqW dI igxqI vDky, 6,360 bxdI hY[ rmzwn dy idnW ivc kurAwn nMU
suKYnqw nwl pVHn leI iesdy qIh ih`sy jW pwry kIqy gey hn[5 kurAwn dy nwizl hox dy
vyly qoN hI ienkwrI iesdI pRmwixkqw aupr S`k krdy rhy hn ik ieh qW purwxIAW kQw-
khwxIAW dw sMgRih hY[ ies bwry kurAwn dw kQn hY:
AilP. lwm. rw. ieh aus ikqwb dIAW AwieqW hn ijhVI Awpxw mqlb spSt rUp
ivc vrxn krdI hY[ AsW iehnMU auqwirAw hY kurAwn bxw ky ArbI BwSw ivc qW jo
qusIN (Arb vwly) ies nMU BlI BWq smJ sko[ hy nbI! AsIN ies kurAwn nMU quhwfy v`l
auqwr ky auqm SYlI iv`c GtnwvW qy q`QW nMU quhwfy swhmxy ibAwn krdy hW, nhIN qW
iesqoN pihlW (iehnW cIzW qoN) qusIN a`ukw hI byKbr sI[6

piv`qr kurAwn nMU cwnx ikhw hY Aqy ies ivc do qrHW dIAW AwieqW hn:
muhkwmwq Aqy muqwSwibhwq[ muhkwmwq qW auh AwieqW hn ijnHW dy ArQ sp`St hn
Aqy muqwSwibhwq auh AwieqW hn ijnHW dy ArQW dw A`lwh nMU hI pqw hY[ Bwv mnu`KI
smJ qoN prHy hn:
hy nbI! auho hI r`b hY ijsny ieh ikqwb quhwfy ’qy auqwrI hY[ ies ikqwb ivc do qrHW
dIAW AwieqW hn: ie`k At`l (muhkwmwq), ijhVIAW ikqwb dw mUl AwDwr hn Aqy
dUjIAW muqwSwibhwq[ ijnHW lokW dy idlW iv`c ivMg-vl hY, auh iPqny dI Bwl ivc sdw
muqwSwibhwq dy hI ip`Cy l`gy rihMdy hn Aqy aunHW nMU ArQ pihnwaux dy jqn krdy rihMdy
hn jdoN ik aunHW dw Asl ArQ A`lwh qoN C`ut hor koeI nhIN jwxdw[7

ies vwr-vwr pVweI dw mksd bMdy nMU bMdgI v`l pRyirq krnw hY[ mnu`K Awpxy
Asl mMqv qoN KuMJ igAw hY[ ieslwm ivc iqMn cIzW dw Kws mh`qv hY- ieslwm, eImwn
Aqy Aihswn[ iek r`b nMU mMnxw ieslwm hY[ A`lwh, pYZMbr, ikqwbW, &irSiqAW,
Aw^rq Aqy qkdIr nMU mMnxw eImwn hY[ hr kMm kridAW ieh smJxw ik mYN r`b nMU jW
r`b mYnMU dyK irhw hY, iehswn hY[8 bMdgI krn vwly leI Cy cIzW ’qy eImwn ilAwauxw
zrUrI hY[ eImwn ArbI BwSw dw Sbd hY ijsdy ArQ hn, ‚iemwn- (eImwn = pUrw

5
In all, the Book consists of 6,247 verses. If the introductory verse- “In The Name of God. the
th
Compassionate, the Merciful”- Which occurs at the head of each chapter except the 9 , be taken
into account, the total number rises to 6,360. For the purpose of convenient recitation during
the month of Ramadhan, it is traditionally divided into thirty parts. Dr. Syed Abdul latif, Approach
to the study of the Qur’an, 1980, p-5.
6
12: 1-3.
7
3:7
8
Anvr icrwg (fw.), nUr-ey-hdIs, pMnw-39.

50
XkIn, AkIdw, Drm, s`cweI) AkIdw, Drm, pUrw XkIn, ikAwmq s`cweI, ierwdw,
nIAq[ ies dy SbdI ArQ hn by^O& krnw, Amn Amwn dyxw[ ieslwmI SrIAq ivc
^udw dI AdvYq dw zbwn nwl iekrwr krnw Aqy ausnMU idloN s`c jwnx nMU eImwn kihMdy
hn[ eImwn ilAwauxw muhwvrw hY[‛9 s`Xd Abul Awlw mOdUdI Anuswr eImwn ilAwaux
dw ArQ hY, ‚mMnxw, ivSvws krnw, svIkwr krnw[ auhnW g`lW nMU mMnxw ijnHW nMU mMnx
dI isiKAw ieslwm idMdw hY[ ijvyN A`lwh ‘qy eImwn, auhdy nbIAW ‘qy eImwn, Aw^rq
(prlok) ‘qy eImwn Awid[‛10 Qwms pytirk ihaUj Anuswr:

eImwn dw ArQ ivSvws hY jo musilm ivdvwnW muqwbk idl Aqy zbwn qoN mMnxw hY[
eImwn do qrHW dw hY: eImwn muj`ml, auh eImwn ijs ivc kurAwn Aqy hdIs ivc XkIn
krnw hY[ dUjw eImwn mus`Pl hY, ijs ivc Cy cIzW ’qy eImwn ilAwauxw zrUrI hY, 1. r`b
ivc eImwn 2. r`b dy &irSiqAW ivc eImwn 3. r`b dIAW ikqwbW ivc eImwn 4. r`b dy
pYZMbrW ivc eImwn 5. Aw^rq ivc eImwn 6. qkdIr ivc eImwn[11
auprokq AMgW ibnW kurAwn dI is`iKAw ADUrI hY[ iemwn mus`Pl bwry kurAwn
vwr-vwr d`sdw hY[ iesdw aucwrx ies pRkwr hY:
Aw mn qu ib`lwih vm lwiekwiqhI v kuqu ibhI, v rusuilhI vl Xoiml AwiKir vl kdir
^YirhI v S`ry hI im`nlwih qAwlw vl bAis bwAdl mOq[
Bwv: mYN eImwn ilAwieAw A`lwh ‘qy, ies dy &irSiqAW, ies dIAW ikqwbW, iesdy
rsUlW Aqy bdly dy idn (ikAwmq) ‘qy, eImwn ilAwieAw ies g`l auqy ik BlweI Aqy
burweI A`lwh v`loN hI hY[ eImwn ilAwieAw ies g`l ‘qy ik mrn ip`CoN ijaUNdy hoxw hY[12

eImwn mus`Pl bwry piv`qr hdIsW ivc ieh izkr hY ik hzrq aumr (rjI.) jo
hzrq muhMmd (s.) dy smkwlI sn d`sdy hn ik iek idn ijbrweIl (A.) &irSqw mnu`K
dy rUp ivc pYZMbr kol AwieAw Aqy pu`iCAw ik eImwn kI hY? pYZMbr ny juAwb id`qw, ‚
hzUr ny PurmwieAw ik eImwn ieh hY ik qusIN A`lHw, aus dy dyviqAW, aus dIAW ByjIAW
hoeIAW ikqwbW, aus dy rsUlW qy prlo nMU s`c mMno Aqy ies nMU vI mMno ik sMswr ivc jo
kuJ huMdw hY ^udw v`loN hI huMdw hY, BwvyN auh nykI hovy jW bdI[‛13 ieMnHW AMgW ivc sMpUrn
bMdgI dw srUp d`isAw igAw hY[ eImwn dw ault Sbd ku&r hY:

9
ArbI &wrsI ivcoN aupjI pMjwbI SbdwvlI, pMnw-52.
10
kurAwn mjId, pMnw-1225.
11
Iman- “Faith” which according to the muhammadan doctors is the belief of the Heart and the
conffesion of the lips to the truth of the Muslim religion. faith is of two kinds: Iman Mujmal, or
the simple expression of faith in the teaching of the Quran and The ahadis or traditions and Iman
Mufassal, or a formal declaration of belief in the six articles of the muslim creed: 1. in God; 2. The
angles of God; 3. The Books of God; 4. The prophets of God; 5. The day of Judjement; 6.
Predestination to good and evil . Thomas Patrick Hughes, B.D. MR.A.S, A Dictionary of Islam, pp-
204-5.
12
mOlwnw ^lIl-aur-rihmwn AwzmI, nmwz, pMnw-94.
13
jnk isMG qy hor, rwhy Aml, pMnw-4.

51
Sbd ‘ku&r’ eImwn dy mukwbly qy boilAw jWdw hY[ eImwn dy ArQ hn mMnxw, kbUlxw,
prvwn kr lYxw[ ies dy ault ku&r dy ArQ hn nw mMnxw, r`d kr dyxw, ienkwr
krnw[ kurAwn Anuswr ku&r dy rv`eIey dIAW v`Ko-v`K SklW hn: iek ieh ik mnu`K
isry qoN A`lwh nMU hI nw mMny, jW ausdI pRBUs`qw nMU pRvwn nw kry Aqy aus nMU Awpxw qy
swry bRihmMf dw mwlk qy ieSt mMnx qoN nWh kr dyvy jW aus nMU ie`ko ie`k mwlk qy
ieSt nw mMny[ dUjI ieh ik A`lwh nMU qW mMny pr aus dy hukm qy hdwieqW nMU igAwn qy
kwnMUn dw ie`ko ie`k somw mMnx qoN nWh kr dyvy[ qIjI ieh ik ies g`l nMU vI AsUlI qOr
‘qy mMn lvy ik aus nMU A`lwh dI hdwieq qy hI c`lxw cwhIdw hY, pr A`lwh AwpxIAW
hdwieqW qy hukmW nMU phuMcwaux leI ijnHW pYZMbrW nMU mwiDAm bxwauNdw hY, aunHW nMU nw
mMny[ cOQI ieh ik pYZMbrW dy ivckwr ivqkrw kry Aqy AwpxI psMd jW Awpxy p`Kpwq
dy AwDwr qy ienHW ivcoN iksy nMU mMny Aqy iksy nMU nw mMny[ pMjvIN ieh ik pYZMbrW ny r`b
v`loN Dwrnw, nYiqk ivhwr Aqy jIvn jwc sbMDI ijhVIAW is`iKAwvW ibAwn kIqIAW hn
aunHW nMU jW aunHW ivcoN iksy cIz nMU mMnx qoN ienkwr kr dyvy[ CyvIN ieh ik isDWqk rUp
ivc qW ienHW sB cIzW nMU mMn lvy pr AmlI qOr qy r`bI hukmW dI jwx-buJ ky aulMGxw
krdw rhy Aqy ies aulMGxw qy AiVAw rhy Aqy sMswrk jIvn ivc Awpxy rv`eIey dI
nINh AwigAwpwlx qy nhIN sgoN Av`igAw qy hI r`Ky[14

eImwn dy mh`qv dw pqw ies g`l qoN vI l`gdw hY ik kurAwn dIAW Anyk
AwieqW ivc ‘hy eImwn vwilE’ Sbd AwieAw hY[ ies dunIAw ivc do qrHW dy lok hn[
iek eImwn vwly Aqy dUjy ienkwrI[ ieh dovyN iek dUjy qoN ault suBwA r`Kdy hn[
ienkwrI JUT dI Et lYNdy hn Aqy eImwn vwly s`cweI dI:
ijhVy lok ku&r dy rwh qur pey hn, aunHW leI sMswrk jIvn bhuq ipAwrw qy mn
BwauNdw bxw id`qw igAw hY[ Aijhy lok eImwn dy rwh turx vwilAW dw mKOl aufwauNdy
hn pr ikAwmq dy idn sMjm qoN kMm lYx vwly hI aunHW dy mukwbly ivc au`cy sQwn ‘qy
hoxgy[ irhw dunIAw dw irzk qW A`lwh nMU AiDkwr hY ik ijsnMU cwhy byihswbw dyvy[15

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik eImwn vwly kw&rW qoN swvDwn rihx[ aunHW nwl nw
vrqx pr hW jy koeI ibpqw Aw pvy qy ieh XkIn hovy ik ienkwrI aunHW nMU mwr skdy
hn qW Awpxy Aqy pirvwr dI slwmqI leI kw&rW Anuswr smW bqIq krn[ jdoN
muSikl tl jwvy qW muV s`cweI dw rwh AKiqAwr krn:
eImwn ilAwaux vwly, eImwn vwilAW nMU C`fky kwi&rW nMU Awpxw swQI Aqy Xwr bylI
hrigz nw bxwaux, jo Aijhw krygw ausdw A`lwh nwl koeI sbMD nhIN[ hW ies g`loN
mw&I hY ik qusIN ausdy zulm qoN bcx leI aupro Aijhw vqIrw Dwrn kr lE[16

piv`qr kurAwn hr aus smwijk irSqy nMU C`f dyx ‘qy zor idMdw hY jo eImwn qoN
dUr lY ky jWdw hY[ aus ivc BwvyN ipE, p`uqr, Brw, pqnI, swk sbMDI, Dn pdwrQ Aqy
Gr ikauN nw hox:

14
kurAwn mjId, Put not nM-51, pMny 50-51.
15
2: 212.
16
3:28.

52
hy eImwn ilAwaux vwilE! Awpxy ipEAW qy BrwvW nMU vI Awpxy swQI nw bxwE jy auh
eImwn dy mukwbly ivc ku&r nMU pihl idMdy hox[ quhwfy ivcoN ijhVy aunHW nMU swQI
bxwauxgy auhI zwlm hoxgy[17
Aqy
eImwn vwly purS Aqy eImwn vwlIAW iesqrIAW, ieh swry ie`k dUjy dy swQI hn, BlweI
dw hukm idMdy hn qy burweI qoN vrjdy hn, nmwz kwiem krdy hn, zkwq idMdy hn Aqy
A`lwh qy auhdy rsUl dI qwibAwdwrI krdy hn[18

eImwn ilAwaux vwly hI A`lwh dy s`cy im`qr hn[ auh icMqw qoN mukq hn[ auh pRhyzgwr
hn[ suxo! jo A`lwh dy im`qr hn, ijhVy eImwn ilAwey qy ijhnW prhyzgwrI dI nIqI
ApxweI, auhnW nMU koeI fr Aqy icMqw nhIN hovygI[ lok-prlok dovIN QweIN KuSKbrI hI
KuSKbrI hY[19

jdoN eImwn Sbd vriqAw jWdw hY qW iesdw Bwv aus bMdy qoN hY jo iek A`lwh nMU
mMndw hY[ auh hzrq muhMmd (s.) smyq ipCly pYZMbrW aupr vI XkIn r`Kdw hY[ auh
kurAwn smyq qOryq Aqy ieMjIl nMU vI mMndw hY[ kurAwn rwhIN auh &irSiqAW nMU vI
mMndw hY[ r`b dy Bwxy nMU mMndw hY[ eImwn vwlw Aijhy guxW dw DwrnI hY[ iesqoN ieh
ArQ vI nhIN lYxw ik kI ienHW swirAW nMU r`b mMnxw hY[ nhIN, r`b qW kyvl A`lwh hY[
ieh swry qW r`b dI pUrI skIm dy Bwg hn[ ienHW aupr XkIn krnw hY Aqy bMdgI kyvl
iek A`lwh dI krnI hY[ eImwn dy Dwrk nrmweI nwl qurdy hn, Krc krn l`igAW nw
PzUl Krc krdy hn Aqy nw hI kMjUsI, iksy nMU Axh`kw kql nhIN krdy[ piv`qr
kurAwn iv`c iebwdq krn vwly leI A`gy ilKIAW Cy g`lW ‘qy eImwn ilAwauxw Aiq
zrUrI hY[ ieh hn- A`lwh ’qy eImwn, A`lwh dy &irSiqAW ’qy eImwn, A`lwh dIAW
ikqwbW ’qy eImwn, A`lwh dy pYgMbr ’qy eImwn, Aw^rq ’qy eImwn, qkdIr ’qy eImwn[
ienHW duAwly hI kurAwn dI is`iKAw GuMmdI hY[ ieh iek dUjy dy pUrk hn[ byS`k ieh
swry iek QW ’qy nhIN Awey pr kurAwn ivc ienHW ’qy eImwn ilAwaux nMU Aiq zrUrI
krwr id`qw hY[ hux AsIN ienHW aupr vwrI-vwrI crcw krWgy[
1. A`lwh ’qy eImwn
r`b dw sMklp hr Drm dw Aihm Bwg hY[ Drm dI swrI is`iKAw ies duAwly
GuMmdI hY[ swrI kwienwq nMU bxwaux Aqy clwaux vwlw r`b hY[ piv`qr kurAwn iv`c r`b
dy niVMnvyN nwm hn:

17
9:23.
18
9:71.
19
10:62-64.

53
1. A`lwh 2. Ar-rihmwn 3. Ar-rhIm 4. Al-milk 5. Al-kudUs 6. As-slwm 7.
Al-musIm 8. Al-AjIj 9. Al-muihmIn 10. Al-jbwr 11. Al-muqwkwibr 12. Al-
^wilk 13. Al-bwrI 14. Al-muisivr 15. Al-ZPwr 16. Al-khwr 17. Al-vhwb
18. Al-rzwk 19. Al-Pqwh 20. Al-AlIm 21. Al-kwibd 22. Al-bwisq 23.
Al- ^wiPd 24. Ar-rwPI 25. Al-muiez 26. Al-muizl 27. AS-swmI 28. Al-
bsIr 29. Al-hwkm 30. Al-Aidl 31. Al-lqIP 32. Al-^bIr 33. Al-hlIm
34. Al-AjIm 35. Al-gPUr 36. AS-SwkUr 37. Al-AlI 38. Al-kbIr 39. Al-
h&Iz 40. Al-mukIq 41. Al-hsIb 42. Al-jlIl 43. Al-krIm 44. Al-rkIb
45. Al-mujIb 46. Al-vwsI 47. Al-hkIm 48. Al-vwdUd 49. Al-mjIb 50. Al-
bweIs 51. As-ShId 52. Al-h`k 53. Al-vkIl 54. Al-kwvI 55. Al-mqIn 56.
Al-vwlI 57. Al-hmId 58. Al-muhsI 59. Al-mubdI 60. Al-mueId 61. Al-
muheI 62. Al-mumIq 63. Al-hYie 64. Al-keIaum 65. Al-vwizd 66. Al-mwijd
67. Al-vwihd 68. Al-smd 69. Al-kwidr 70. Al-muqwkidr 71. Al-mukwidm
72. Al-muAwki^r 73. Al-Avl 74. Al-Awi^r 75. Al-zwihr 76. Al-bwiqn
77. Al-vwlI 78. Al-muqwlI 79. Al-bwr 80. Aq-qvwb 81. Al-munqwikm 82.
Al-APU 83. Ar-rO& 84. mwilk-aul-mulk 85. jul-jlwl-ey-vl-iekrwm 86. Al-
mukisq 87. Al-zwmI 88. Al- gwnI 89. Al-mugnI 90. Al-mwnI 91. Al-dwr 92.
Al-nwPI 93. An-nUr 94. Al-hwdI 95. Al-bdI 96. Al-bwkI 97. Al-vwirs 98.
Ar-risd 99. As-swbUr[20

ies nMU AwDwr bxwky gulvMq isMG ilKdy hn, ‚aus dy 99 suMdr nwm hn Aqy

ieMnI igxqI dIAW hI is&qW hn[ iehI kwrn hY ik muslmwnW ivc mwlw dy mxky vI

iesy igxqI dy huMdy hn[‛21 r`b dw sB qoN mkbUl nwm A`lwh hY[ &zlur rihmwn Anuswr

kurAwn ivc A`lwh Sbd lgBg 2500 vwr AwieAw hY[22 r`b leI nwm qW hor vI Awey

hn pr vDyry Sbd A`lwh hI AwieAw hY[ A`lwh qoN ibnHW bwkI sB nwvW ivc r`b dI kuJ

isPq AwauNdI hY pr A`lwh ikhw jwvy qW swrIAW isPæqW hI khIAW jWdIAW hn[ ies

bwry mOlwnw Abul klwm Awzwd ilKdy hn:


A`lwh r`b dw shI nwm hY[ ieh r`b dy nwl sbMiDq swry guxW nUM Awpxy klwvy ivc lYNdw
hY[ jykr AsIN r`b nUM iksy Kws gux krky Xwd krIey ijvyN ausnUM Al r`b jW Al rhIm
khIey qW AsIN ausdy sMkuicq guxW nUM Xwd krWgy[ AsIN ausnUM r`b jW idAwlU dy rUp ivc
smJWgy[ pr jdoN AsIN ausnUM A`lwh khWgy qW swfy idmwg ivc ausdy swry gux Aqy
KUbIAW iek`TIAW ho jwxgIAW[23

20
M. Siddiqi, The 99 Beautiful Names of Allah, see page’s 1 to 33.
21
gurmuK isMG (fw.), (sMpw.), poR&Ysr ZulvMq isMG rcnwvlI, pMnw-24.
22
Yet, the term Allah, the proper name for God, occurs well over 2500 times in the Qur’an. p-1.
23
Since the term ‘Allah’ is used as a proper name for God, it has necessarily to cover all the
attributes that can appropriatory be associated with his being. If we visualize God in any
particular attributes of his, as when we refer to him as Al-Rabb or Al-Rahim we confine our vision
with the limits of the attribute concerned. We shall think to him only as a being who possesses
the attributes of providence or mercy. But when we refer to Him as Allah, Our mind Instincitvely

54
A`lwh ArbI BwSw dw Sbd hY Aqy r`b dw nwm hY[ kurAwn dy nwizl hox smyN
A`lwh Sbd ^ws mh`qqw qy irhw hY[ ieslwm dy Awgmn qoN pihlW dy kvIAW ny
AwpxIAW ilKqW ivc A`lwh nUM r`b dy nW vjoN vriqAw hY[ ieh nwm kdy vI r`b dy gux
vjoN nhIN vriqAw igAw[24 kurAwn Anuswr:

A`lwh suhxy nwvW dw AiDkwrI hY so ausnUM suhxy nwvW nwl hI s`do Aqy auhnW lokW nUM C`f
idE ijhVy auhdy nwauN r`Kx ivc s`cweI qoN ht jWdy hn[25

A`lwh smr`Q hY, vyKx Aqy suxn dI SkqI Koh vI skdw hY Aqy dubwrw dy vI

skdw hY[ ausny rwq nMU ilbws, nId nMU mOq dI SWqI, idn nMU muV surjIq hox dw vylw

bxwieAw hY:
hy nbI! auhnW nMU AwKo, kdy qusIN ieh vI soicAw ik jy A`lwh quhwfI suxn SkqI qy
vyKx SkqI quhwQoN Koh lvy Aqy quhwfy idlW qy mohr lw dyvy qW A`lwh qoN C`ut hor ikhVw
ieSt hY ijhVw ieh K`usIAW SkqIAW quhwnMU muV prqw skdw hovy?26

kurAwn ivc r`b dy Anyk gux AMikq kIqy gey hn[ sUrq-Al-&wiqhw ivc r`b
nUM rihmwn rhIm Aqy PYsly dy idn dw mwlk ikhw hY[ kurAwn dI hr sUrq dw Awgwz
ienHW SbdW nwl huMdw hY ‘SurU A`lwh dy nwm nwl jo AiqAMq rihm Prmwaux vwlw’ hY[
izAw-aulwh ilKdy hn:

Bojn Aqy k`pVy mnu`K dIAW buinAwdI loVW hn[ pr rihx nUM C`q vI muFlI zrUrq qoN
G`t nhIN hY[ kI swfy bxwaux vwlw swnUM ieh nhIN dyvygw[ DrqI, l`kVI, lohw, p`Qr,
sMgmrmr, SISw swry ausny ies mMqv leI hI id`qy hn qW jo AsIN mzbUq, sur`iKAq
Aqy Awrwmdwiek GrW ivc rih skIey[27
Abul klwm Awzwd A`lwh Sbd ivcly A,l,h A`KrW bwry ilKdy hn:

A, l, h A`Kr Awps ivc juVy hoey hn[ ies SyRxI ivc cwldyn Aqy sweIirk,
‘ielwhIAw’ AwKdy hn[ ihbrU Aqy ArbI ielohw AwKdy hn[ ArbI ivc ielwh hI
A`lwh bixAw hY jo swry bRihmMf dy mwlk vjoN s`idAw jWdw hY[28

clenches the sum total of all the qualities attributed to him or what necessarily must possess.
Maulanw Abul kalam azad, (Tras) Dr. Syed Abdul Latif, The Tarjuman-al-Qur’an, vol-1, pp- 15-6.
24
Allah prior to the revelation of the Qura’n. The term Allah was used in Arabic as a proper name
for God, as is borne out by the writtings of the Islamic Poets. It was name used in the Sense of an
attribute, Although He was credited with numerous attributes. Tarjuman-al-Quran,vol-1, p-14.
25
7:180.
26
6:46.
27
Food and clothing are the basic needs of man. But shelter a roof to live under- is no less basic.
And what has our creator not provided for it? Earth, wood, iron, stone, Marble, glass and
provided just for this purpose. That we may have strong, secure and comfortable houses to live
in. M. Ziaullah, Islamic concept of God, P-48.
28
The alphabets A,L and H Combined varied form to Constitute the term by which this supreme
being was to be styled. The Chalden and Syriac form ‘ILahia’ the Hebrew ‘Iloha’ and the Arabic

55
r`b iek hY Aqy kurAwn iek r`b dI bMdgI v`l pRyirq krdw hY[ r`b ny hI swrI

kwienwq bxweI, pYgMbrW rwhIN bMidAW q`k sunyhy Byjy Aqy aunHW dI AgvweI kIqI[

piv`qr kurAwn r`b nMU nw iksy dI Aqy nw iksy nMU r`b dI sMqwn mMndw hY[ A`lwh dI

vifAweI iksy vsqU dw hvwlw dy ky nhIN kIqI jw skdI[ pivqr kurAwn Avqwrvwd

nMU nhIN mMndw[ r`b dI nw mW hY nw ipE, nw auhdw koeI Brw hY Aqy nw hI p`uqr[ r`b ny

isRStI dI rcnw s`q idnW ivc kIqI[ &irSiqAW, SYqwn Aqy Awdm dI rcnw kIqI[

auh hr QW ivAwpk hY[ swrI vifAweI ausdI hY[ auh imhrvwn hY, jdoN hzrq muhMmd

(s.) ny qOhId Bwv iek eISvrvwd dw pRcwr kIqw qW Awm lokW leI Aqy bu`qpRsqW leI

ieh ivSw nvW sI[ auh hux q`k r`b nMU Anyk mMndy rhy sn[ auh soc vI nhIN skdy sn

ik r`b iek hY[ XhUdIAW dy kuJ ivdvwn Aqy m`ky-mdIny dy vsnIk Awp (s.) kol Awey

Aqy pRSn kIqw:


hy muh`md (s.) Awpxy r`b dw srUp swfy auqy spSt kro Swied ik AsIN quhwfy ‘qy
eImwn lY AweIey[ A`lwh ny AwpxI ivSysqw qOryq ivc auqwrI hY[ qusIN d`so ik auh iks
cIz qoN bixAw hY? ausdw ilMg Byd kI hY? sony, qWby, ip`ql, lohy jW cWdI Aw^r ikhVI
cIz qoN ausdI rcnw hoeI hY? auh KWdw-pINdw kI hY? aus ny ies jgq rUpI ivrsy nMU
iksy koloN pRwpq kIqw hY qy aus qoN mgroN kOx ausdw vwrs hovygw?29

jdoN aunHW ny svwl kIqw qW A`lwh qAwlw v`loN hzrq muhMmd (s.) nMU Awpxw
pYgwm sUrq-ieKlws dy rUp ivc id`qw igAw:
AwKo ik auh A`lwh hY, ieko-iek[ A`lwh sB qoN byprvwh hY qy swry ausdy muQwj hn[
nw ausdI koeI sMqwn hY qy nw hI auh iksy dI sMqwn Aqy koeI ausdy joV dw nhIN hY[30

auprokq sUrq ivc A`lwh dw srUp vrxn kIqw igAw hY[ iesqoN ielwvw ausdI
vifAweI ieh kih ky vI kIqI geI hY ik auh s`qvyN AwkwS qy bYTw hY, ausdI nyVqw ieh
kih ky d`sI geI hY ik auh swfI swh rg qoN vI nyVHy hY[ swrIAW idSwvW ausdIAW hI
hn:
auh A`lwh hI hY jo quhwnUM jl Aqy Ql ivc qordw hY[ ie`QoN qIk ik jdoN qusIN byVIAW
ivc svwr ho ky AnukUl hvw 'qy h`sdy-Kyfdy s&r kr rhy huMdy ho Pyr Acxcyq qyz J`KV
J`ul pYNdw hY qy hr pwisE lihrW dIAW cpyVW pYx l`gdIAW hn Aqy musw&r smJ lYNdy
hn ik qU&wn dy Gyry iv`c Ps gey[31

‘Ilah’ are of this category. it is the Ilah in Arabic which assumed the form of Allah and was applied
exclusively to the Creator of the Universe. Tarjuman-al-Quran, vol-1, p- 15.
29
kurAwn mjId, pMnw-1207.
30
112:1-4.
31
10: 22-23.

56
piv`qr kurAwn svwl Aqy jvwb dy lihjy ivc A`lwh dI mhwnqw nMU idRV krwauNdw hY:

auhnW qoN p`uCo, kOx quhwnMU AsmwnoN qy DrqI 'coN rozI idMdw hY? ieh suxn qy vyKx
SkqIAW iksdy AiDkwr hyT hn? kOx inrjIv ivcoN sjIv nMU Aqy sjIv ivcoN inrjIv nMU
k`Fdw hY? kOx ies jgq ivvsQw dw aupw kr irhw hY? auh Av`S AwKxgy ik A`lwh[
AwKo, Pyr qusIN (ies q`Q dy ivr`uD nIqI ApxwauxoN) prhyz nhIN krdy? Pyr qW ieho
A`lwh quhwfw s`cw mwlk hY[ Pyr s`c mgroN guMmrwhI qoN C`ut hor kI bwkI rih igAw?
Aw^r ieh qusIN ik`Dr moVy jWdy ho? (hy nbI` vyKo) ies qrHW Av`igAwkwrW 'qy quhwfy r`b
dI g`l TIk Fuk geI ik auh kdy vI nhIN mMnxgy[32

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik A`lwh hI quhwnMU rozI idMdw hY[ mnu`K nwSukry hn
jdoN aunHW aupr ibpqw pYNdI hY qW auh kyvl A`lwh dw shwrw q`kdy hn pr jdoN ibpqw coN
bwhr AwauNdy hn qW hor SkqIAW dI pUjw krdy hn :
quhwfw (s`cw) r`b qW auh hY ijhVw smuMdr iv`c quhwfI ikSqI qordw hY qW jo qusIN auhdy
&zl (rozI) dI Bwl kr sko[ vwsqv iv`c auh quhwfy hwl 'qy AiqAMq imhrbwn hY[
jdoN smuMdr iv`c quhwfy au`qy BIV bxdI hY qW aus ie`ko-ie`k qoN C`ut hor ijhnW-ijhnW nMU
qusIN s`idAw krdy ho, auh swry ivsr jWdy hn, pr jdoN auh quhwnMU bcw ky kMFy lwauNdw hY
qW qusIN ausqoN mUMh moV jWdy ho[33

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik lokW nMU ies s`c dw pqw vI hY ik kwienwq dw


mwlk kyvl ie`k A`lwh hY pr ieh lok XkIn nhIN krdy[ jykr r`b ie`k nw huMdw qW
hryk ieSt dI Al`g isRStI huMdI Aqy ieh qwkqW iek-dUjy nwl lVdIAW rihMdIAW[
ies iKAwl dI spStqw leI A`gy AwieqW pyS hn :
iehnW nMU AwKo ik d`so jy qusIN jwxdy ho ik ieh DrqI qy iesdI swrI vsoN iksdI hY?
ieh zrUr AwKxgy, "A`lwh dI[" AwKo Pyr qusIN surq ivc ikauN nhIN AwauNdy? iehnW qoN
pu`Co, s`qW AsmwnW dw Aqy v`fy ArS dw mwlk kOx hY? ieh zrUr AwKxgy, "A`lwh["
AwKo, Pyr qusIN frdy ikauN nhIN? iehnW nMU AwKo, d`so jy qusIN jwxdy ho ik hryk cIz au`qy
pRBqw iksdI hY? ieh Av`S AwKxgy ik "ieh g`l qW A`lwh leI hI hY[" AwKo, Pyr
ikDroN quhwnMU DoKw l`gdw hY? jo scweI hY, auh AsIN iehnW dy swhmxy lY Awey hW Aqy
inrsMdyh ieh lok JUTy hn[ A`lwh ny iksy nMU AwpxI AOlwd nhIN bxwieAw hY Aqy koeI
dUjw ieSt ausdy nwl nhIN hY[ jykr Aijhw huMdw qW hryk ieSt AwpxI sirStI nMU lY ky
A`f ho jWdw Aqy Pyr auh ie`k dUjy au`qy cVweI kr idMdy[ pwk hY A`lwh auhnW g`lW qoN jo
ieh lok joVdy hn, prgt qy gupq dw jwxnhwr, auh bhuq aucyrw hY auhnW nwloN ijhnW
nMU ieh ausdI brwbrI idMdy hn[34

swfy Awly-duAwly vrqdIAW GtnwvW ipCy A`lwh hY[ sUrj dw cVxw, Flxw,
hvwvW dw clxw, rukxw A`lwh dy hukm krky hY:

32
10: 31-33.
33
17:66-67.
34
23: 84-92.

57
jy qusIN iehnW lokW qoN pu`Co ik DrqI qy AwkwSW nMU iks ny swijAw hY Aqy cMn qy sUrj nMU
iks ny kwbU hyT kr r`iKAw hY qW ieh zrUr AwKxgy ik A`lwh ny[ iPr ieh ikDroN DoKw
Kw rhy hn? A`lwh hI hY jo Awpxy bMidAW iv`coN ijsnMU cwhuMdw hY rozI dI Ku` lH idMdw hY qy
ijsnMU cwhuMdw hY qMgI idMdw hY[ inrsMdyh A`lwh hr kwsy dw jwxnhwr hY[ jy qusIN iehnW
qoN p`uCo, iksny AwkwSo pwxI vrwieAw qy aus rwhIN mrI peI DrqI nMU muV surjIq kIqw?
qW auh zrUr kihxgy ik A`lwh ny[ AwKo, sooBw A`lwh leI hI hY pr iehnW iv`coN vDyry
lok smJdy nhIN hn[35

jy qusIN iehnW koloN pu`Co ik iehnW nMU iksny swijAw hY qW ieh Awp AwKxgy ik A`lwh
ny[ Pyr ikQoN ieh DoKw Kw rhy hn? shuM hY rsUl dy ies kQn dI ik hy r`bw, ieh lok
hn ijhVy mMndy hI nhIN[36
auprokq Awieq dw Kulwsw kridAW Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:
Bwv ieh hY ik shuM hY pYgMbr dy ies kQn dI ik hy r`bw ieh lok hn ijhVy mMndy hI
nhIN" ikho ijhw DoKw ieh lok Kw rhy hn ik Awp mMndy hn ik ienHW dw Aqy ienHW dy
ieStW dw isrjxhwr A`lwh qAwlw hI hY qy Pyr vI rcnhwr nMU C`f ky rcnw dI pUjw
krdy 'qy AVy hoey hn[37

keI lok A`lwh nMU iBAwnk d`sdy hn prMqU kurAwn dI hr sUrq qoN pihlW
A``lwh dI rihmIAq bwry d`isAw igAw hY[ A`lwh nrm, imhr krn vwlw hY :
mnu`KW ny r`b nMU smJx ivc v`fI ZlqI ieh kIqI ik r`b nMU siqkwr dyx smyN ausnMU
ipAwr vwlw r`b nhIN frwaux vwlw r`b smiJAw[ prMqU kurAwn dI pihlI sUrq dw
pihlW Sbd A`lwh dI vifAweI kro, nwl SurU huMdw hY[38

muhqbr rvwieqW d`sdIAW hn ik smW pw ky h. iebrwhIm (A.) qoN bwAd ^wnw-


ey-kwAbw iv`c BWq-BWq dy dyviqAW dy bu`qW dI pUjw SurU ho geI sI[ JUTy ieStW bwry
kurAwn dw kQn hY:

ie`k audwhrx id`qI jWdI hY, kMn lw ky suxo[ A`lwh nUM C`f ky ijhnW nUM qusIN s`ddy ho
auh sB rl iml ky ie`k m`KI vI pYdw krnw cwhux qW nhIN kr skdy[ sgoN jy m`KI
auhnW koloN koeI cIz Koh ky lY jwvy qW auh ausnUM Cufw vI nhIN skdy[ shwieqw mMgx
vwly vI kmzor Aqy ijhnW koloN shwieqw mMgI jWdI hY auh vI kmzor[ iehnW lokW ny
A`lwh dI kdr hI nw pCwxI ijvyN ik ausnUM pCwxn dw h`k bxdw hY[ byS`k zorwvr qy
ie`zq vwlw qW A`lwh hI hY[39

35
29: 61-63.
36
43: 87-88.
37
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 19, pMnw-852.
38
The great mistake that man has made in his approach to the Concept of God is that he has very
often regarded God as the God, not to Love, but of terror. The very first word of The Chapter sets
right this age-long deviation from truth. It begins with Hamd or the Praise of God. Azad. The
Tarjuman-Al-Qura'n, vol-1, p- 8.
39
22:73-74.

58
bMdgI leI sBqoN pihlW eImwn ieh hY ik A`lwh ie`k, srb SkqImwn, smr`Q,
jwnxhwr, rihm Prmwaux vwlw Aqy hr QW ivAwpk hY[ kurAwn ivc bMdgI iek r`b dI
bMdgI hY[ swrI vifAweI aus leI hY, auh suhxy nwvW vwlw hY:
auh A`lwh hI hY, aus qoN C`ut koeI ieSt nhIN qy ausdy leI bhuq suhxy nW hn[40
r`b mnu`KW nMU qMgIAW dy ky vI pRIiKAw lYNdw hY jo bMdw duK ivc vI r`b dw Awsrw
nhIN C`fdw auh hI Asl syvk hY:
iehnW hwlqW iv`c ijhVy lok jmy rihx Aqy jd koeI musIbq Awvy qW AwKx ik ‚AsIN
A`lwh dy hI hW Aqy A`lwh v`l hI AsW prqky jwxw hY[‛41

ausny DrqI Aqy AwkwS swjy, cwnx Aqy hnyry nMU bxwieAw, cMn dw Gtxw Aqy
vDxw ausdy h`Q ivc hY[ auh kwhlI nhIN krdw[ isRStI ivc iBMn-iBMn jIvW dIAW
vMngIAW A`lwh dy jlwl krky hn:

A`lwh ny hryk jIA jMq nUM ie`k qrHW dy pwxI qoN swijAw[ koeI iF`f prny irVHdw ipAw
hY qy koeI do l`qW dy Bwr Aqy koeI chuMAW l`qW dy Bwr[ jo kuJ cwhuMdw hY pYdw krdw hY,
auh hr kwsy dy smr`Q hY[42

svrg Aqy DrqI dw rcYqw hY, jIvn Aqy mOq dyx vwlw hY, Dn pdwrQ dyx vwlw
hY, hnyirAW ivc rwh idKwaux vwlw hY, auh lw-SrIk hY, bdlw lYx vwlw Aqy suhxy rMgW
vwlw hY:
AwKo, ‚A`lwh dy rMg ivc rMgy jwE[ ausdy rMg qoN sohxw hor iks dw rMg hovygw? Aqy
AsIN ausy dI bMdgI krn vwly hW[‛43

s`cy iekrwr vwlw hY Aqy ausdy kIqy nMU koeI bdl nhIN skdw[ piv`qr kurAwn
d`sdw hY ik iXsU r`b dw pu`qr nhIN hY[ blik A`lwh iksy dw ipqw Aqy koeI A`lwh dI
sMqwn nhIN hY[ qOhId dy isDWq nwl A`lwh dy srUp nMU inKwirAw igAw hY[
ieh rwq, idn, sUrj qy cMn A`lwh dIAW inSwnIAW iv`coN hn[ sUrj qy cMn m`Qw nw
tyikAw kro sgoN aus A`lwh nMU isjdw kro ijsny auhnW nMU swijAw hY jy qusIN AsloN ausy
dI aupwSnw krn vwly ho[ pr jykr ieh lok hMkwr iv`c Aw ky AwpxI g`l ’qy AVy
rihx qW prvwh nhIN[ ijhVy &irSqy qyry r`b dy inkt-vrqI hn auh rwq idn aus dw
ismrn kr rhy hn Aqy kdy nhIN Q`kdy[44

40
20:8.
41
2:156.
42
24:45.
43
2:138.
44
41: 37-38.

59
AsIN kurAwn dy hvwly nwl kih skdy hW ik A`lwh dI isPq AqkQnI hY[ sUrq
lukmwn dw kQn hY:

hy nbI ! AwKo ik jy smuMdr myry r`b dIAW g`lW ilKx leI isAwhI bx jwvy qW auh
inbV jwvygw pr myry r`b dIAW g`lW mu`kx ivc nhIN AwauxgIAW, sgoN jy aunI hI
isAwhI AsIN hor lY AweIey qW Pyr vI pUrI nw pvy[45

A`lwh dw srUp

kurAwn ivc Anyk AijhIAW AwieqW hn ijMnHW qoN A`lwh dw smu`cw srUp ie`k QW
’qy nzr AwauNdw hY[ A`lwh dw srUp Aqy ausdy gux hyT ilKy Anuswr hn:
dwxy Aqy igtk nUM Putwaux vwlw A`lwh hY[ auhI ijauNdy nUM murdy iv`coN k`Fdw hY Aqy EhI
murdy nUM ijauNdy ivcoN bwhr k`Fx vwlw hY[ ieh swry kMm krn vwlw qW A`lwh hY, Pyr
qusIN ikDr Btky qury jw rhy ho=;vs rwq dI loeI nUM pwt ky auhI svyr prgt krdw hY,
aus ny rwq nUM Awrwm dw vylw bxwieAw hY[ aus ny cMn qy sUrj dy cVHn Aqy fu`bx dw
ihswb inXq kIqw hY[ ieh swry ausy zorwvr, smr`Qw r`Kx vwly qy jwxnhwr dy inSicq
kIqy hoey Anumwn hn Aqy auhI hY ijsny quhwfy leI qwirAW nUM Ql qy smuMdr dy hnyirAW
iv`c rsqw mwlUm krn dw swDn bxwieAw[ vyKo AsW inSwnIAW ivsQwr nwl vrxn kr
id`qIAW hn auhnW lokW leI ijhVy igAwnvwn hn[ auhI hY ijsny ie`k ijMd qoN quhwnUM
pYdw kIqw Pyr hryk leI ie`k Tihrn dw QW hY Aqy ie`k auhdy hvwly kIqy jwx dw QW[
ieh inSwnIAW AsW spSt kr id`qIAW hn auhnW lokW leI ijhVy sUJ-bUJ r`Kdy hn[
auhI hY ijsny AkwS qoN pwxI vrHwieAw, Pyr aus rwhIN hr pRkwr dI bnspqI augweI,
Pyr aus nwl hrIAW-BrIAW pYlIAW Aqy ibrC pYdw kIqy, Pyr auhnW 'coN qih-bqih cVHy
hoey dwxy k`Fy Aqy KjUr dy gwBy 'coN PlW dy gu`iCAW dy gu`Cy pYdw kIqy ijhVy Bwr kwrn Juky
jWdy hn[ AMgUr, zYqUn qy AnwrW dy bwZ lwey ijhnW dy &l ie`k dUjy nwl rldy -imldy
vI hn Aqy hryk dIAW ivSySqwvW A`fo-A`frIAW vI hn[ ieh ibrC jdoN Pldy hn qW
iehnW iv`c Pl Awaux qy Pyr auhnW dy p`kx dI dSw v`l rqw ghu nwl vyKo, iehnW cIzW
iv`c inSwnIAW hn auhnW lokW leI ijhVy mMn lYNdy hn[ ies qy vI lokW ny ijMnW nUM
A`lwh dw SrIk bxw id`qw, jdoN ik auh auhnW dw slwhkwr hY Aqy ibnW igAwn qoN hI
auhdy leI pu`qr qy DIAW Qwp id`qIAW, jdoN ik auh inrlyp qy aucyrw hY auhnW g`lW qoN
ijhVIAW ieh lok AwKdy hn[ auh qW AkwSW Aqy DrqI dw kwFkwr hY[ pu`qr ikvyN ho
skdw hY jdoN ik koeI ausdI jIvn-swQx hI nhIN hY[ ausny hryk SYA nUM swijAw hY Aqy
auh hryk SYA dw igAwn r`Kdw hY[ ieh hY A`lwh quhwfw r`b, koeI ieSt aus qoN Cu`t
nhIN hY, hryk cIz dw jnm dwqw, ies leI qusIN ausy dI bMdgI kro Aqy auh hryk cIz
dw ingrwn vI hY[ nzrW aus qIk nhIN pu`j skdIAW pr auh nzrW qIk pu`j jWdw hY,
auh AiqAMq sUKmdrSI Aqy ^brdwr hY[46
DrqI, sUrj, cMn, qwirAW, phwVW, ru`KW, pSUAW smyq dunIAw dI hr SY A`lwh
A`gy isjdw kr rhI hY[ A`lwh ’qy eImwn nwl bMdy dI dOV-B`j ^qm ho jWdI hY[ Anyk

45
18:109.
46
6: 95-103.

60
SkqIAW dI hoNd aus leI sm`isAw bxI hoeI sI ik ikqy iek SkqI dI pUjw dUjI SkqI
nMU nwrwz nw kr dyvy[

2. &irSiqAW ’qy eImwn


kurAwn ivc vwr-vwr PirSiqAW aupr XkIn krn dI g`l AwKI geI hY[
PæirSqy vI r`b dI mKlUk hn[ r`b ny ijMnW nUM A`g dI lwt qoN, PæirSiqAW nUM nUr qoN Aqy
mnu`K nUM im`tI qoN swijAw hY[ jdoN r`b ny mnu`K dI isrjxw kIqI qW PirSiqAW Aqy ijMnW
ny mnu`K dI pYdwies aupr ieqrwz nhIN kIqw sI[ dUjy pwsy ijMnW coN SYqwn (ieblIs) ny
mnu`K dI isrjxw ’qy ieqrwz vI kIqw Aqy qw-aumr aus nwl ivroD krn dw pRx vI
ilAw[ A`lwh qAwlw ny smyN-smyN PæirSiqAW nUM DrqI ’qy mnu`K dI rihnumweI krn leI
ByijAw[ ieh A`lwh dI bMdgI krn vwly Aqy Bly lok hn:

&irSiqAW (A`lwh dw hukm ilAwaux vwly) auqy SrDw ilAwaux dw mnorQ ieh hY ik
aunHW dI hoNd nUM mMinAw jwvy qy ieh ivSvws kIqw jwvy ik auh jqI sqI lok hn Aqy
Kudw dy AwdySW dI Av`igAw nhIN krdy[ auh hr smyN Kudw dI BgqI ivc l`gy rihMdy hn,
vPæwdwr syvk dI qrHW mwlk dy hukm dI pwlnw krn leI ADIngI sihq KVHy rihMdy hn
Aqy sMswr dy sukrmIAW leI pRwrQnw krdy hn[47

r`b ny PirSiqAW nUM Anyk izMmyvwrIAW sONpIAW hoeIAW hn[ auh ienHW nMU
iemwndwrI nwl inBwauNdy hn[ kurAwn ivc PirSiqAW leI ‘mlk’ Sbd AwieAw hY :

mlk dw ArQ huMdw hY, sMdyS ilAwaux vwlw[ PirSiqAW ivc bRhm lok qy jgq lok
nwl sMprk sQwpq kr skx dI smr`Qw huMdI hY[ iesy krky auh A`lwh dw sMdyS nbIAW
q`k phuMcwaux leI inXukq ho sky hn[ PirSqy A`lwh dy pYdw kIqy hoey qy auhdy bMdy
hn[ auh auhI kMm krdy hn ijs dw auhnW nUM hukm imldw hY[ auh hmySw A`lwh dI
ausqq krdy rihMdy hn[ A`lwh ny Anyk PirSiqAW nUM Awpxy mhwn kwrj dy pRbMD ivc
lgwieAw hoieAw hY[ PirSqy loV pYx qy ijhVw rUp cwhMux Dwrx kr skdy hn[ rwhoN
Btky lok auhnW nUM dyvI dyvqw bxw ky pUjx l`g pey[ auhnW nUM isPæwrSI qy du`K invwrx
vwly smJ ilAw igAw qy auhnW A`gy ArdwsW vI kIqIAW jwx l`gIAW[ kurAwn ny
PæirSiqAW dI hYsIAq spSt kr id`qI hY qW ik iSrk ArQwq bhudyvvwd dw bUhw bMd
ho sky[48

piv`qr kurAwn Anuswr PæirSqy r`b dy hukm ivc bMnHy hoey hn[ auh r`b dI
nw&rmwnI nhIN krdy[ ies leI auh jo g`lW d`sx aunHW ’qy XkIn kr lYxw cwhIdw hY:

nykI ieh nhIN hY ik qusW Awpxy mUMh cVHdy v`l kr ley jW lihMdy v`l, sgoN nykI ieh hY
ik AwdmI A`lwh nMU, Aw^rq dy idn nMU PirSiqAW nMU, aus dI auqwrI hoeI ikqwb nMU Aqy

47
rwhy Aml, pMnw-5.
48
kurAwn pMny -1235-1236.

61
aus dy pYgMbrW nMU idlNo mMny Aqy A`lwh dI muh`bq ivc Awpxw mn BwauNdw mwl irSqydwrW
Aqy XqImW auqy, muQwjW qy muswPrW auqy, shwieqw leI h`Q A`fx vwilAW Aqy ZulwmW dI
irhweI auqy Krc kry, nmwz kwiem kry qy zkwq dyvy Aqy Bly mwxs qW auh hn ik jdoN
pRx krn qW aus nMU pUrw krn, krVweI qy kSt smyN Aqy scweI qy kUV dI jMg iv`c
sbr qoN kMm lYx[ ieh hn sicAwr Aqy iehoN lok r`b dw fr-BE mMnx vwly hn[49

ienkwrI lok A`lwh dy hukm dI nw&rmwnI ieh kihky krdy sn ik swfy aupr

&irSiqAW nMU auqwro qW AsIN quhwfI g`l mMnwgy[ ienkwrIAW dy ies kQn bwry Abul

Awlw mOdUdI ilKdy hn:


&irSqy AYvy Kyf qmwSw ivKwaux leI nhIN auqwry jWdy ik jdoN iksy kOm ny AwiKAw ik
s`do &irSiqAW nMU qy auh POrn Aw jwx[ &irSiqAW nMU Byjx dw smW qW auh Aw^rI smW
huMdw hY jdoN iksy kOm dw mwmlw inbyVn dw ierwdw kr ilAw jWdw hY[ ‘scweI nwl
auqrdy’ hn qoN Bwv hY ik scweI lY ky auqrdy hn, ArQwq auh A`lwh dw inAW BrpUr
PYslw lY ky AwauNdy hn Aqy aus nMU lwgU krky C`fdy hn[50

piv`qr kurAwn Aqy hdIs ivc hyT ilKy PæirSiqAW dy nwm AwauNdy hn:
1. h. ijbrwiel (A.): jo A`lwh dw pYgwm nbIAW q`k lY ky AwauNdy sn[
2. h. imkweIl (A.): jo sMswr ivc vrKw, mnu`K Aqy hor jIvW nUM irzk phuMcwaux dw
ieMqzwm krdy hn[
3. h. iezrwiel (A.): ijauNdy mnu`KW Aqy hor pRwxIAW dI Awqmw k`Fx AwauNdy hn[
ies leI auhnW nUM mOq dw PirSqw vI kihMdy hn[
4. h. iesrweIl (A.): ikAwmq qoN pihlW sUr PUkxgy, ijs nwl ikAwmq (sMpUrn
cIzW dw AMq) hovygI[
5. h. ikrwmn kwiqbIn (A.): auh do PirSqy jo hr mnu`K dy nwl rihMdy hn Aqy
ausdy swry cMgy Aqy bury kMmW dw irkwrf r`Kdy hn[
6. h. munkr nkIr (A.): auh do PirSqy jo hr mnu`K dy mrn qoN bwAd kbr ivc
svwl pu`Cx AwauNdy hn[
7. h. irzvwn (A.): ieh jMnq dI dyKBwl krn vwlw PirSqw hY[
8. h. milk (A.): ieh jhMunum (nrk) dI dyKBwl krn vwlw PirSqw hY[
9. h. hwrUq mwrUq (A.): ieh do PirSiqAW nUM lokW dw iemiqhwn lYx leI dunIAw
ivc ByijAw igAw sI[51

auprokq nwvW ivcoN swirAW dw izkr kurAwn ivc nhIN AwauNdw[ ey. AYs.

tirntn PirSiqAW dy muFly kMmW bwry ilKdy hn:


mlwiekw PirSiqAW dw bhu vcnI hY jo PirSiqAW leI vriqAw jWdw hY[ bhuqy iKAwl
XhuUdIAW ivcoN ley gey hn[ bhuq swry PirSiqAW dy nwm hn[ iesrwPIl ijs dy pYr
s`qvyN pwqwl q`k hn Aqy isr r`b dy qKq q`k aucw hY[ iesny muhMmd dy imSn bwry Pyr
ijbrweIl ny muhMmd nwl kurAwn nUM sWJw kIqw[iesrwPIl ibgl vjweygw jo muridAW nUM
kbr ivcoN k`Fygw[ kuJ kihMdy hn ik auh pihlW muridAW nUM auTweygw Aqy Pyr ibgl
vjweygw[ iezrweIl mOq dw PæirSqw hY[ ausdy do rUp hn[ iek suMdr ijs nwl auh cMgy
AwdmI vWg imldw hY[ dUjw rUp frwauxw hY ijs ivc auh bury ivAkqI vWg imldw hY[
jdoN r`b nUM Awdm dI isrjxw krn vyly iek b`uk Brky im`tI cwhIdI sI qW DrqI ny mnHW

49
2: 177.
50
kurAwn Put not, 4, pMnw-447.
51
fw. muhMmd hbIb qy siqMdr isMG rMDwvw, ieslwm sMKyp srvyKx, pMny 9-10.

62
kr id`qw sI Aqy iejrweIl hI iek PirSqw sI ijsny ieh kMm kIqw sI[ imkweIl auh
PirSqw hY ijsny ijbrweIl nwl Awdm nUM mMinAw sI[ r`b ny dohW nUM ikhw hY ik qusIN
dovyN iek dUjy qoN mrn leI Aqy kurbwn hox leI iqAwr rho[ r`b ny ikhw, AlI dI
audwhrx lE jo muhMmd qoN mr imtx leI iqAwr sI[ milk nr dI dyKBwl krdw hY jo
jbwnIAW ny inXukq kIqw hY[ mnu`KW dIAW rUhW PirSiqAW v`loN qsdIk kIqIAW jWdIAW
hn[52

hux AsIN kuJ &irSiqAW bwry sMKyp jwxkwrI pRwpq krWgy[

ijbrweIl (A.)

Awp dw mukwm v`Krw hY[ kurAwn ivc Awp dw izkr vDyry AwieAw hY[ jdoN

A`lwh ny PirSiqAW nUM d`isAw ik mYN ie`k mnu`K dI isrjxw krn jw irhw hW Aqy jdoN

isrjxw kr id`qI qW ijbrweIl (A.) ny ieqrwz nhIN kIqw sI[ XhUdI Aqy iesweI

DrmW ivc vI ienHW dw izkr imldw hY[ jdoN hzrq muhMmd (s.) aupr pihlI vwr vhI

nwzl hoeI qW hzrq muhMmd (s.) dI pqnI bIbI KdIjw Awp (s.) nUM lY ky vrkw ibn

noiPl kol geI[ vrkw ibn noiPl ny d`isAw ik ieh auhI PirSqw hY jo smyN-smyN mUsw

Aqy eIsw rwhIN lokW dI AgvweI krdw irhw hY[ kurAwn pVHn qoN pqw l`gdw hY ik

ivroDI kyvl muhMmd dw ivroD nhIN sI krdy, auh ijbrweIl (A.) nUM vI mwVw boldy sn:

ienHW nUM AwKo ik ijhVw koeI ijbrweIl nwl vYr r`Kdw hY, aus nUM jwx lYxw cwhIdw hY ik
ijbrweIl ny A`lwh dy hukm nwl hI ieh kurAwn (hy nbI) quhwfy ihrdy auqy auqwirAw
hY, ijhVw pihlW nwzl ho cu`kIAW ikqwbW dI puStI qy smrQn krdw hY Aqy eImwn
ilAwaux vwilAW leI hdwieq qy sPlqw dI KuSKbrI bx ky AwieAw hY (jy ijbrweIl
nwl ienHW dI duSmxI dw kwrn ieho hY qW AwK idE ik) ijhVy A`lwh, ausdy
PæirSiqAW, ausdy rsUlW Aqy ijbrweIl qy mIkweIl dy vYrI hn, A`lwh aunHW ienkwrIAW
dw duSmx hY[53

hwrUq Aqy mwrUq (A.)

ienHW dohW PirSiqAW nUM lokW dy iemiqhwn lYx leI DrqI ’qy ByijAw jWdw hY[
ienHW ny bwbl ivc vI lokW dI AjmwieS kIqI sI:

52
Malaika-Angles: it is used as the plural or malak. The ideas are largely borrowed from the Jews.
several archangels have names. Israfil (Probably derived from seraphim) is colossal his feet are
below the seventh earth and his head reaches to the pillars of the throne of God the initated
Muhammad into his mission as prophet, then Gabriel took over and began to communicate the
Koran to him. Israfil will sond the trump which calls the dead from their graves. Another story
says that he will be the first to rise at the resurrection. A. S. Trinton, Islam belief and Practice, P-
185.
53
2: 97-98.

63
auh aus cIz dy ip`Cy pY gey ijhVI (bwbl) ivc do PirSiqAW hwrUq qy mwrUq auqy
auqwrI geI sI, jd ik auh PæirSqy jdoN vI iksy nUM iesdI is`iKAw dyNdy sn qW pihlW
swPæ qOr 'qy ausnUM icqwvnI dyNdy sn ik vyK, AsIN kyvl iek AjmwieS hW, qUM kuPær
ivc nw Ps[54

ikrwmn kwiqbIn (A.)


ieh dovyN PæirSqy hr mnu`K dy s`jy Aqy K`by pwsy rihMdy hn[ aus dy swry krmW dw

irkwrf r`Kdy hn[ ienHW &irSiqAW bwry A`gy kurAwn dIAW AwieqW id`qIAW jw rhIAW

hn:
kI auh smJdy hn ik AsIN ienHW dy ByqW qy iehnW dIAW kwnwPUsIAW suxdy nhIN hW?
AsIN swrw kuJ sux rhy hW Aqy swfy PirSqy iehnW dy lwgy hI ilK rhy hn[55

AsIN ausdI Swh rg nwloN vI vDyry ausdy nyVyH hW (Aqy swfy ies pRq`K igAwn qoN
ielwvw) do ilKwrI ausdy s`jy qy K`by bYTy hryk cIz drj kr rhy hn[ koeI Sbd ausdy
mUMhoN nhIN inkldw ijsnUM sur`iKAq krn leI iek iqAwr-br-iqAwr ingrwn mOjUd nw
hovy[56

kurAwn ivc ienHW do PæirSiqAW nUM AnykW bwhW vwly ibAwn kIqw hY:

soBw A`lwh leI hI hY ijhVw AkwSW qy DrqI dw swjnhwr Aqy PæirSiqAW nUM sunyhy
phuMcwaux dy kMm qy inXukq krn vwlw hY (Aijhy PæirSqy) ijhnW dy do-do, iqMn-iqMn Aqy
cwr-cwr bwzU hn[57

mnu`K nUM ieh nhIN smJxw cwhIdw ik mYN jo krm krdw hW ausdw r`b nUM pqw nhIN

hY[ mnu`K cwhy ijQy mrzI luk ky burw kMm kry PirSqy iesdI Kæbr r`Kdy hn:
au`kw nhIN sgoN (Asl g`l ieh hY ik) qusIN ienwm qy szw nUM JUTlwauNdy ho, hwlWik quhwfy
au`qy ingrwn inXukq hn, Aijhy pqvMqy ilKwrI ijhVy quhwfy hryk krm nUM jwxdy hn[58

PæirSiqAW dI v`Ko-v`KrI qdbIr hY[ iek Xojnwb`D qrIky nwl PæirSiqAW nUM kMm

kwj id`qy gey hn[ Aijhw vI kdy nhIN hoieAw ik ijhVw kMm PæirSiqAW nUM spurd kIqw

igAw hovy[ auh aunHW ny nw kIqw hovy[ &irSqy r`bI hukm ivc AwauNdy hn:

hy nbI! AsIN (Bwv PæirSqy) quhwfy r`b dI AwigAw qoN ibnHW nhIN auqwirAw krdy[ jo kuJ
swfy A`gy hY qy jo kuJ swfy ip`Cy hY Aqy jo kuJ iesdy ivckwr hY, hryk cIz dw mwlk
auhI hY Aqy quhwfw r`b Bu`lxhwr nhIN hY[59

sB qoN srvoqm SkqI A`lwh hY ijsdy ADIn PirSqy, ijMn Aqy mnu`K hn[

PirSqy Aqy ijMn lwiek hn, SYqwn nwlwiek hn Aqy mnu`K dohW ivcwly fWvw-fol hY[
54
2: 102.
55
43:80.
56
50:16-18.
57
35:1.
58
82:9-12.
59
19:64.

64
jdoN mnu`K SYqwn dy ip`Cy l`gdw hY qW duKI huMdw hY[ PæirSqy mnu`K nUM iesdy mUl nwl joVn

dw Xqn krdy hn[ PæirSqy sunyhw lY ky vI AwauNdy hn, mnu`K dy kMmW dw ihswb vI r`Kdy

hn Aqy mnu`K dI jwn vI k`Fdy hn[ ienHW kol hI ikAwmq dy idn dI izMmyvwrI vI hY :

Awpxy bMidAW auqy ausdw pUrw vs c`ldw hY Aqy auh quhwfy auqy ingrwnI krn vwly
inXukq krky G`ldw hY, ieQoN qIk ik jdoN quhwfy ivcoN iksy dI mOq dw smW Aw jWdw hY
qW auhdy G`ly hoey PæirSqy ausdI jwn k`F lYNdy hn Aqy Awpxw Pærz inBwaux ivc r`qI-
mwsw iF`l nhIN krdy[60

mnu`K nUM jo kuJ pRwpq huMdw hY, auh ausdy krmW krky pRwpq huMdw hY[ r`bI hukm

ivc PirSqy mnu`KW dy pRwx k`Fdy hn:

Aijhy lok Awpxy BwgW dy ilKy Anuswr Awpxw ih`sw pRwpq krdy rihxgy, ieQoN qIk ik
auh vylw Aw jwvygw jdoN swfy G`ly hoey PæirSqy auhnW dy pRwx k`Fx leI phuMcxgy[61

ijMd nUM srIr ivcoN k`Fx dw kMm duKdweI hY[ ieh kMm PæirSqy krdy hn[ &irSqy

A`lwh dy kMm nUM sucwrU FMg nwl clwauNdy hn[ keI QwvW ’qy &irSiqAW dw frwauxw rUp

ivc pyS kIqw igAw hY:

shuM hY auhnW (&irSiqAW) dI ijhVy fu`b ky iK`cdy hn qy mlkVy ijhy k`F lY jWdy hn[
shuM hY auhnW (PirSiqAW dI jo jgq ivc) qyzI nwl qrdy iPrdy hn, Pyr (hukm dI
pwlxw) iek dUjy qoN A`gy vD ky krdy hn qy Pyr r`bI hukmW Anuswr) kwrjW dw pRbMD
krdy hn[62

AjrweIl (A.)
AjrweIl nUM mOq dw PæirSqw ikhw igAw hY[ iesdw kMm ieh hY ik ieh mnu`KW nUM

r`b kol pyS krygw:

iehnW nUM AwKo, mOq dw auh PæirSqw ijhVw quhwfy auqy inXukq kIqw igAw hY, quhwnUM
sMpUrn rUp ivc Awpxy kbzy ivc kr lvygw Aqy iPr qusIN Awpxy r`b dI hzUrI ivc
prqw ky ilAWdy jwEgy[63

r`b dy hukm qoN ienkwrI ivAkqIAW nUM jdoN &irSqy PV lYNdy hn qW ieh lok

sw& mukrdy hn Aqy kihMdy hn AsIN kuJ burw nhIN kIqw hY:

hW, auhnW dIAW ienkwrIAW leI ijhVy Awpxy Awp nwl zulm kmwauNdy hoey jdoN
PæirSiqAW dy h`QIN PVy jWdy hn qW (srkSI C`f ky) qurq FyrI Fwh bihMdy hn Aqy
AwKdy hn, AsIN qW koeI BYVw krm nhIN kr rhy sI[ PæirSqy au`qr idMdy hn, kr ikvyN
nhIN rhy sI[ A`lwh quhwfIAW krqUqW qoN BlI BWq jwxU hY[ hux jwE, nrk dy bUihAW

60
6:61.
61
7:37.
62
79:1-2.
63
32:11.

65
ivc jw vVo[ auQy hI quhwnUM hmySw rihxw pvygw[ so vwsqv ivc hMkwrIAW leI bhuq hI
BYVw itkwxw hY[ ieh bdlw idMdw hY [ prhyzgwrW nUM auhnW prhyzgwrW nUM ijhnW dy pRwx
piv`qrqw dI hwlq ivc jdoN PæirSqy k`Fdy hn qW AwKdy hn[ slm hovy quhwfy auqy,
jwE svrg ivc AwpxI kmweI bdly[64

iesrwPæIl (A.)

iesrwPæIl nW dy PæirSqy isr ikAwmq dI izMmyvwrI hY[ ikAwmq vwly idn dI


SurUAwq ies PæirSqy v`loN kIqI jwvygI:

ijs idn auh AwKygw ik hSr ho jwvy ausy idhwVy auh ho jweygw[ ausdw bcn s`q
hovygw[ auh gYb qy zwhr hryk SYA dw jwxnhwr hY Aqy fUMGI isAwxp vwlw qy Kæbrdwr
hY[65
ikAwmq dw idn bhuq frwauxw hovygw[ aus idn nrisMgy ivc PUk mwrI jwvygI
Bwv iesrwPIl ibgl vjwvygw[:

aus idn jdoN ik nrisMgy ivc PUk mwrI jwvygI Aqy AsIN AprwDIAW nUM ies hwl ivc
Gyr ilAwvWgy ik auhnW dIAW A`KW (dihSq kwrn) pQrweIAW hoeIAW hoxgIAW[66

iesrwPIl dy ibgl dI Awvwz nwl hI swry lok kbrW ivcoN auT Kloxgy Aqy r`b

dy hzUr pyS hoxgy:


Pyr iek ibgl vjwieAw jwvygw Aqy J`t ieh Awpxy r`b dI hzUrI ivc pyS hox leI
Awpo AwpxIAW kbrW ivcoN inkl pYxgy[67
kurAwn Anuswr PæirSqy kurAwn qy muhMmd bwry Aqy PYsly dy idn dI gvwhI idMdy
hn[ &irSiqAW v`loN gvwhI id`qI jwvygI ik ies mnu`K ny bury kMm kIqy hn:

Pyr ibgl vjwieAw igAw, ieh hY ik auh idhwVw ijsqoN qYnUM frwieAw jWdw sI[ hryk
ivAkqI ies hwl ivc Aw igAw ik ausdy nwl iek ih`k ky ilAwaux vwlw hY qy iek
gvwhI dyx vwlw[ ies cIz v`loN qUM bysurq sI[ AsW auh pVdw cu`k id`qw ijhVw qyry
A`gy ipAw hoieAw sI Aqy A`j qyrI ingwh bhuq qyz hY[68

&irSqy AidRS hn[ pr PYsly vwly idn mnu`K &irSiqAW nUM dyKxgy[ aus idn

AnykW hI &irSqy Awpxy kMm nUM AMjwm dy rhy hoxgy:


ijs idhwVy ieh &irSiqAW nUM vyKxgy auh AprwDIAW leI iksy KuSKæbrI dw idn nhIN
hovygw[ kurlw auTxgy ik r`b dI pnwh Aqy jo kuJ vI auhnW dI K`tI kmweI hY ausnUM lY
ky AsIN DUV vWg aufw idAWgy[ kyvl auhI lok ijhVy svrg dy BwgI hn aus idhwVy cMgy
QW Tihrngy Aqy dupihr ktI leI suhxw itkwxw pwauxgy[ AkwS nUM cIrdI hoeI iek

64
16:32.
65
6:73.
66
20:102.
67
36:51.
68
50:20-22.

66
b`dlI aus idhwVy pRgt hovygI Aqy PæirSiqAW dIAW fwrW dIAW fwrW auqwr id`qIAW
jwxgIAW[69

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik PæirSqy vI mnu`KW qoN ihswb mMgxgy[ auh mnu`KW nUM

aus dy jIvn dIAW GtnwvW Xwd krvwauxgy[ r`b dy rsqy qoN Btky hoey lok nrkW ivc

jwxw nhIN cwhuMxgy[ ies qy PæirSqy aunHW nUM svwl krngy:

(ies PYsly ip`CoN) ienkwrIAW dy toilAW dy toly nrk v`l h`ky jwxgy,ieQoN qIk ik jdoN
auh auQy phuMcxgy qW aus dy bUhy KolH id`qy jwxgy Aqy aus dy krmcwrI auhnW nUM AwKxgy,
kI quhwfy kol quhwfy Awpxy lokW ivcoN Aijhy rsUl nhIN Awey sn ijhnW quhwnUM quhwfy r`b
dIAW AwieqW suxweIAW hox Aqy quhwnUM ies g`loN frwieAw hovy ik iek smyN quhwnUM ieh
idhwVw vI vyKxw pvygw[70

munkr Aqy nkIr (A.)

soihMdr isMG vxjwrw bydI ilKdy hn, ‚ do hor pRis`D &irSqy ‘munkr Aqy
nkIr’ hn[ ieh mrn ipCoN pRwxI kol AwauNdy hn qy ausdy cMgy mMdy krmW kukrmW dw
lyKw kr ky kbr ivc qsIhy idMdy hn[‛71 keI lok PæirSiqAW A`gy qrly krngy ik
ikrpw krky swnUM ies Azwb qoN bcwE:

Pyr ieh nrk ivc if`gy hoey lok, nrk dy AihlkwrW nUM AwKxgy, Awpxy r`b qoN duAw
kro ik swfy Azwb ivc b`s iek idn dI Gwt kr dyvy[72

ies idn r`b dw ivroD krn vwly AwpxI glqI Awp mMnxgy[ auh mMnxgy ik

r`bI pYgwm lY ky rsUl swfy kol AwauNdy sn pr AsIN XkIn nhIN kIqw sI[ swnUM ieauN

lgdw sI ijvyN Aijhw kuJ nhIN hovygw[ PYsly dy idn koeI vI sMgI-swQI mnu`K nwl nhIN

inBygw[ aus idn &irSqy s`cI gvwhI dyxgy :

Blw kI aus nUM Kæbr nhIN ik A`lwh vyK irhw hY? iblkul nhIN, jy auh nw ruikAw qW
AsIN ausnUM bodIE PVH ky GsItWgy, auh bodI ijhVI JUTI qy sKq ksUrvwr hY[ auh s`d
lYx Awpxy hmwieqIAW dy toly nUM, AsIN vI Ajwb dy PæirSiqAW nUM s`d lvWgy[73

PæirSqy jMnq dy bwgW dy mwlk hn[ Bwv jMnq dI dyK-ryK vI PæirSqy hI krdy

hn[ bMdgI krn vwilAW nUM bhuq siqkwr id`qw jwvygw Aqy aunHW nwl Xog SbdwvlI

ivc g`l kIqI jwvygI:

69
25:25-27.
70
39:71.
71
pMjwbI lokDwrw ivSvkoS, Bwg-s`qvw, pMnw-1734.
72
40:49.
73
96:14-18.

67
Awdr sUck SbdW qy slwmW nwl auhnW dw svwgq hovygw[ auh sdw auQy rihxgy[ ikMnw
cMgw hY Tihrn dw sQwn qy itkwxw[74

bMdgI krn vwilAW nUM jMnq ivc bhuq hI siqkwr id`qw jwvygw[ PæirSqy aunHW nUM

vwr-vwr aunHW dI nyk kmweI Xwd krvwauxgy:


prlok dw Gr auhnW hI lokW leI hY[ ArQwq Aijhy bwg ijhVy auhnW dy sdIvIN invws
AsQwn hoxgy[ auh Awp vI auhnW ivc pRvyS krngy Aqy auhnW dy v`fy vfyirAW, auhnW
dIAW pqnIAW qy auhnW dI sMqwn ivcoN ijhVy nyk hn auh vI auhnW nwl auQy jwxgy[
PæirSqy hr pwisEN auhnW dy suAwgq leI Awauxgy Aqy auhnW nUM AwKxgy, quhwfy auqy
slwmqI hY, qusW dunIAw ivc ijs qrHW sbr qoN kMm ilAw auhdy kwrn A`j qusIN iesdy
AiDkwrI bxy ho[75

Aqy
iesqoN ault ijhVy lok dunIAw ivc eImwn ilAwey hn Aqy ijhnW Bly kMm kIqy hn[
auh Aijhy bwgW ivc dwKl kIqy jwxgy ijhnW hyT nihrW vgdIAW hoxgIAW[ auQy auh
Awpxy r`b dI AwigAw nwl sdw rihxgy qy auQy auhnW dw suAwgq slwmqI dI vDweI
nwl hovygw[76

SMky dw invwrx

kurAwn ivc Aijhy vyrvy vI imldy hn ijnHW qoN pqw lgdw hY ik kuJ ku kwiPrW
ny PirSiqAW nUM r`b dIAW DIAW vI ikhw[ ies iKAwl nwl A`lwh dy srUp nUM gMDlw
kIqw igAw hY[ kurAwn Anuswr A`lwh lwSrIk hY[ jdoN ieh hI kih id`qw igAw hY ik
r`b dI koeI sMqwn hI nhIN hY qW Pyr DIAW hox dw dwAvw QoQw hY:

Pyr rqw iehnW lokW qoN pu`CoN, kI (iehnW dy idl nUM ieh g`l l`gdI hY ik) quhwfy r`b leI
qW hox DIAW Aqy ienHW leI hox pu`qr ik AsloN AsIN PæirSiqAW nUM iesqrIAW hI
bxwieAw hY Aqy ieh A`KI if`TI g`l AwK rhy hn? cMgI qrHW sux lE[ Asl ivc ieh
lok Awpxy pwsoN GV ky ieh g`l AwKdy hn ik A`lwh dI sMqwn hY pr Asl ivc ieh
JUTy hn[ kI A`lwh ny pu`qrW dI QW DIAW Awpxy leI psMd kr leIAW? quhwnUM kI ho
igAw hY, ikho ijhy hukm lw rhy ho? kI quhwnUM surq nhIN AwauNdI? jW Pyr quhwfy kol
AwpxIAW iehnW g`lW leI koeI spSt dlIl hY, qW ilAwE AwpxI auh ikqwb jy qusIN
s`cy ho[77

kurAwn sKq SbdW ivc d`sdw hY ik jo koeI &irSiqAW nUM A`lwh dIAW DIAW
AwKdw hY[ A`lwh aunHW qoN ies bwry zrUr pu`Cygw[ ies leI aunHW nUM iqAwr rihxw
cwhIdw hY[

74
25:75-76.
75
13:23-24.
76
14:23.
77
37:149-157.

68
iehnW ny &irSiqAW nUM, ijhVy AiqAMq imhrbwn r`b dy Kws bMdy hn, iesqrIAW mMn
ilAw[ kI auhnW dy srIr dI bxqr iehnW vyKI hY? iehnW dI gvwhI ilK leI jwvygI
Aqy iehnW nUM ies dw au`qr dyxw peygw[78

auprokq ivcwrW ivcoN jo g`l swhmxy AwauNdI hY auh ieh hY ik &irSiqAW ‘qy
eImwn ilAwauxw zrUrI hY[ ieh kurAwn dIAW muFlIAW is`iKAwvW ivcoN iek hY[
PæirSiqAW dw izkr mnu`K dy jnm qoN pihlW qoN SurU ho ky mOq qoN bwAd q`k c`ldw hY[
r`b dw swrw kMm hI &irSiqAW nUM id`qw hoieAw hY[ r`b ny jo pYgwm &irSiqAW nMU id`qw,
aus bwry muhMmd iekbwl ilKdw hY:

ijs Kyq myN dhkW ko mAsr nhIN rozI, aus Kyq ky hr ^oSw-ey-gMdum ko jlw do[
mYN nwKuS-E-byzwr hMU mrmr kI islo sy, myry iley im`tI kw hrm AOr bnw do[79

A`gy piv`qr kurAwn ivc &irSiqAW dI mhwnqw Aqy mh`qqw nMU idRV krwauNdIAW
kuJ AwieqW nmUny vjoN id`qIAW jw rhIAW hn :
qusIN vyKogy ik PirSqy ArS dy Awly-duAwly Gyrw G`qI Awpxy r`b dI ausqq Aqy qsbIh
kr rhy hoxgy, lokW ivcwly TIk-TIk inAW pUrbk &Yslw suxw id`qw jwvygw Aqy Awvwz
dy id`qI jwvygI ik soBw A`lwh leI hI hY ijhVw swry jhwnW dw pwlxhwr hY[80

Pyr jdoN ie`k vwrI ibgl vjw id`qw jwvygw Aqy DrqI qy phwVW nMU cu`k ky ie`ko s`t iv`c
cUrw-cUrw kr id`qw jwvygw aus idhwVy auh hox vwlI Gtnw vwprygI[ aus idhwVy AkwS
pwt jwvygw Aqy aus dw bMnHx iF`lw pY jwvygw[ PirSqy aus dy iknwirAW 'qy hoxgy Aqy
A`T &irSiqAW ny aus idn qyry r`b dw ArS Awpxy au`qy cu`ikAw hoieAw hovygw[ auh
idhwVw hovygw jdoN qusIN lok pyS kIqy jwEgy qy quhwfw koeI Byq vI luikAw nhIN rih
skygw[81

3. A`lwh dIAW ikqwbW ’qy eImwn


ieslwm qoN pihlW XhUdI Aqy iesweI Drm hoNd ivc Aw c`uky sn[ aunHW kol
pYgMbr Aqy Drm gRMQ sn[ ieslwm ies prMprw ivcoN hox krky XhUdI Aqy iesweI Drm
dy pYgMbrW Aqy Drm gRMQW nUM pRvwn vI krdw hY Aqy ieslwm dy AnuAweIAW nUM aunHW aupr
eImwn ilAwaux nUM vI kihMdw hY[ swfI A`j dI BwSw ivc ‘ikqwb’ Sbd dI mh`qqw Awm
pusqk hY pr jdoN kurAwn ivc ikqwb dI vrqoN huMdI hY qW ieh r`bI bwxI jW r`b dI
ikqwb dy ArQW ivc huMdI hY[ piv`qr kurAwn A`lwh dIAW ikqwbW aupr eImwn
ilAwaux dI g`l kihMdw hY:

78
43:19.
79
kuldIp salil, Ibid, p-94.
80
39: 75.
81
69: 13-18.

69
Ail&. lwm. mIm.[ ieh A`lwh dI ikqwb hY, ies iv`c koeI S`k nhIN[ rwh d`sdI hY
aunHW pRhyzgwrW nUM ijhVy ZYb auqy eImwn ilAwauNdy hn, nmwz kwiem krdy hn, jo irzk
AsIN aunHW nUM id`qw hY, aus iv`coN ^rc krdy hn, jo ikqwb quhwfy 'qy auqwrI geI hY
(ArQwq kurAwn) Aqy jo ikqwbW quhwQoN pihlW auqwrIAW geIAW sn aunHW sBnW auqy
eImwn ilAwauNdy hn Aqy Aw^rq auqy XkIn r`Kdy hn[82

sRI gurU nwnk dyv jI dIAW pRcwr PæyrIAW dOrwn ieh vyrvw imldw hY ik gurU jI
vI Awpxy kol ikqwb r`Kdy sn[ ijs ivc r`bI klwm ilKdy sn[83 Pzlur rihmwn d`sdy
hn ik r`b dy pYgMbr, muhMmd (s.) dy Awgmn qoN bwAd kurAwn rwhIN vwr-vwr lokW nUM
ikhw igAw hY ik AsIN aunHW nUM qOryq qy ieMjIl dy id`qI hY Aqy aunHW nUM kurAwn ’qy vI
ivSvws krnw cwhIdw hY[84 A`lwh dIAW ikqwbW au`qy eImwn ilAwaux bwry mOlwn jlIl
Aihsn ndvI ilKdy hn:

ikqwbW au`qy SrDw ilAwaux dw mMqv ieh hY ik piv`qr A`lwh ny Awpxy rsUlW rwhIN
smyN-smyN jo is`iKAw p`qr Byjy hn, aunHW swirAW nUM s`cy mMny[ aunHW ivc AMqlw is`iKAw
p`qr kurwn SrIPæ hY[pihilAW lokW ny AwpxIAW ikqwbW ivgwV leIAW hn[ qd AMq
ivc A`lHw ny hzrq muhMmd swihb rwhIN (ijnHW nUM A`lwh vroswieAw qy ijnHW dI sur`iKAw
kIqI) AMqm ikqwb kurwn ByjI ijhVI ik sw& qy spSt hY ijs ivc corI nuks nhIN Aqy
auh hr pRkwr dy ivgwV qoN sw& hY[ hux ies ikqwb qoN ibnHW sMswr ivc hor koeI AijhI
ikqwb nhIN, ijs rwhIN Kudw q`k phuMicAw jw skdw hY[85

AMiqm ikqwb kurAwn hY pr bMdgI krn vwly leI ieh zrUrI hY ik auh qOr yq

Aqy ieMjIl aupr vI eImwn ilAwey[ kurAwn ivc AnykW AwieqW ivc r`b v`loN bMdy nUM

ikhw igAw hY ik qUM is`Dw rwh AKiqAwr kr[ qusIN XhUdIAW Aqy iesweIAW dIAW g`lW

nhIN sgoN qOryq Aqy ieMjIl dIAW g`lW nUM mMno[ ieh auh ikqwbW hn jo iebrwhIm (A.),

iesmweIl (A.), ieshwk (A.), XwkUb (A.), mUsw (A.) v`l ByjIAW geIAW sn[

kurAwn dIAW Anyk AwieqW dI SurUAwq ivc ‘hy ikqwb vwilE’ iliKAw hoieAw hY[

kurAwn dw is`Dw rwh ieh hY ik qusIN is`Dw ivSvws ienHW ikqwbW 'qy ilAwE Aqy jo lok

vl-Pyr nwl ienHW ikqwbW dI hor ivAwiKAw krdy hn, aunHW nUM C`f idE[ munwi&kW ny qW

kurAwn dI pRBUs`qw aupr vI svwl KVHy kIqy sn[ kurAwn d`sdw hY ik ieh lok r`bI

82
2: 1-5.
83
bwbw iPir m`ky gieAw nIl bsqR Dwry bnvwrI[ Awsw hiQ ikqwb kiC kUjw bWg mus`lw DwrI[
vwr/pauVI 1/ 32.
84
After the advent of muhammad as God’s Messenger, The Qura’n repeatedly refers to a group of
people about whom it say’s, “ we had already given them the book (i.e, the Torah and the
Gospel) and they also believe in the Qura’n. Fazlur Rahman, Major themes of the Qura’n, p-162.
85
rwhy Aml, pMnw-5.

70
bwxI aupr S`k krdy hn[ jy ieh r`bI bwxI nhIN hY qW iPr ies vrgI koeI Awieq Awp

bxw ky idKwaux[ kurAwn ivc duinAwvIN imswlW rwhI vI bMdgI dy srUp nMU spSt kIqw

igAw hY ijvyN m`kVI, m`KI, m`Cr, gDw, aUT, bwg Awid[ ivroDI ienHW imswlW krky

kurAwn dw ivroD krdy sn ik ieh ikvyN dw r`bI klwm hY ijs ivc duinAwvI dlIlW dw

vrxn hY, ‚kurAwn mjId iv`c Anyk QwvW qy AwpxI g`l smJwaux dy mMqv nwl m`kVI,

m`KI, m`Cr Awid dIAW jo aupmwvW id`qIAW geIAW hn, aunHW qy ivroDIAW nMU ieh ieqrwz

sI ik ieh ikho ijhw r`bI klwm hY ijs ivc AijhIAW vsqW dIAW imswlW id`qIAW

geIAW hn[‛86 piv`qr kurAwn dw ies bwbq kQn hY:

hW, A`lwh ies qoN a`ukw nhIN sMgdw ik m`Cr jW ausqoN vI vDyry q`uC iksy cIz dIAW
imswlW dyvy[ ijhVy lok s`cI g`l kbUlx vwly hn, auh ienHW hI imswlW nMU vyKky jwx
lYNdy hn ik ieh h`k hY jo aunHW dy r`b v`loN hI AwieAw hY Aqy ijhVy mMnx vwly nhIN hn,
auh ienHW nMU sux ky AwKx lgdy hn ik AijhIAW imswlW nwl r`b dw kI srokwr?87

munwi&kW ny qW hzrq muhMmd (s.) qoN pihlW dy pYgMbrW nuMU vI psMd nhIN kIqw

sI[ ivroD krnw ienkwrIAW dw suBwA hY[ A`gy jbUrW dI poQI, qOryq Aqy ieMjIl bwry

kurAwn dIAW AwieqW id`qIAW jw rhIAW hn[

zbUrW dI poQI bwry


hy nbI! AsIN quhwfy v`l ausy qrHW vhI G`lI hY ijvyN nUh Aqy aus qoN mgroN Awaux vwly
pYgMbrW v`l G`lI sI[ AsIN iebrwhIm, iesmweIl, ieshwk, XwkUb Aqy XwkUb dI
sMqwn, eIsw AXUb, XUns, hwrUn Aqy sulymwn v`l vhI ByjI[ AsW dwaUd nUM jbUr
id`qI[88
qyrw r`b DrqI 'qy AwkwSW dy jIAW jMq nUM vDyry jwxdw hY[ AsW keI pYgMbrW nUM keIAW
nwloN bhuq vifAweI id`qI Aqy AsW hI dwaUd nUM zbUr id`qI sI[89

qOryq Aqy ieMzIl bwry


hy nbI! ausny quhwfy auqy ieh ikqwb auqwrI, jo s`cweI lY ky AweI hY Aqy aunHW ikqwbW
dI pRoVqw kr rhI hY ijhVIAW pihlW qoN AweIAW hoeIAW sn[ ies qoN pihlW auh lokW
nUM rwh drswaux leI qOryq qy AMjIl auqwr cu`kw hY Aqy ausny auh ksv`tI auqwrI hY
(ijhVI s`c qy JUT dw Pærk ivKwaux vwlI hY[90
AsIN nUh qy iebrwhIm nUM ByijAw Aqy auhnW dovW dy bMs ivc pYgMbr qy ikqwb r`K
id`qI[ Pyr auhnW dI sMqwn ivc iksy ny is`Dw rwh Apxw ilAw qy bhuq swry
Av`igAwkwr bx gey[ auhnW mgroN AsW auproQlI Awpxy rsUl Byjy Aqy auhnW swirAW
dy mgroN mrIAm dy pu`qr eIsw nUM G`ilAw[ auhnUM AMjIl id`qI Aqy ijhnW lokW ny ausdI

86
kurAwn mjId, Put not nM-11, pMnw-21.
87
2:26.
88
4:163.
89
17:55
90
3: 3-4.

71
pYrvI AKiqAwr kIqI auhnW dy idlW ivc AsW nrmI qy imhr pw id`qI sMswr iqAwg
dI pRQw qW auhnW ny Awp qor leI[ AsW ieh auhnW 'qy Prz nhIN kIqI sI[ pr A`lwh
dI rzw dI Bwl ivc auhnW ny Awpy ieh nvIN kwF k`FI Aqy Pyr ies nUM ijvyN inBwauxw
cwhIdw sI auNj nhIN inBwieAw[ auhnW ivcoN ijhnW eImwn ilAWdw hoieAw sI[ auhnW dw
bdlw AsW auhnW nUM bKiSAw, pr auhnW ivcoN vDyry lok Av`igAwkwr hn[91

piv`qr kurAwn ivc auh AwieqW vI id`qIAW geIAW hn ijnHW ivc kurAwn,

qOryq Aqy ieMjIl dw AwpsI irSqw ibAwn huMdw hY:

pihilAW lokW dy iehnW ikisAW ivc sUJvwn qy sucyq ivAkqIAW leI v`fI is`iKAw hY[
ieh jo kuJ kurAwn ivc ibAwinAw jw irhw hY ieh bxwvtI g`lW nhIN hn sgoN ijhVIAW
ikqwbW ies qoN pihlW AweIAW hoeIAW hn auhnW dI hI puStI hY qy hryk cIz dw
ivAwiKAwmeI vrxn Aqy eImwn ilAwaux vwilAW leI hdwieq Aqy imhr hY[92

ies qoN spSt huMdw hY ik A`lwh v`loN smyN-smyN mwnvjwqI dw mwrg drSn krn
leI ikqwbW Aqy pYgMbrW nUM ByijAw jWdw irhw hY[ pYZMbr muhMmd (s.) Aqy kurAwn aus
lVI ivcoN hI hn[ mwnvjwqI is`Dy rsqy Bwv bMdgI dy rsqy qoN prHw ho jWdI hY ies leI
A`lwh smyN-smyN Awpxy pYgMbr Byjdw hY[ piv`qr kurAwn Aqy hzrq muhMmd (s.) qoN
bwAd iksy ikqwb Aqy iksy pYgMbr dI zrUrq nhIN pvygI[ A`lwh dw pYgwm lokW q`k
phuMc cu`kw hY[ hux lokW nUM ies qoN is`iKAw pRwpq krnI cwhIdI hY[ Drm gRMQ kwl rihq
huMdy hn[ Drm gRMQW aupr bihs nw kro ik ieh ikQy rcy gey jW ikvyN rcy gey[ mu`dw
ieh hoxw cwhIdw hY ik ieh kih kI rhy hn:

hy nbI! ieh ik`sw proK dIAW KæbrW ivcoN hY ijhVw AsIN quhwfy ‘qy ‘vhI’ rwhIN auqwr
rhy hW nhIN qW qusIN aus vyly mOjUd nhIN sI jdoN XuUsPæ dy BrwvW ny Awpo ivc mqw pkw ky
swjS kIqI sI[ pr qusIN BwvyN ikMnw hI cwho iehnW ivcoN vDyry lok mMnx vwly nhIN hn[
jdoN ik qusIN ies syvw dw auhnW koloN koeI syvw Pl vI nhIN mMgdy ho[ ieh qW iek
nsIhq hY jo swry sMswr vwsIAW leI Awm hY[93
AilPæ lwm mIm.[ ieh A`lwh dI ikqwb hY, ies ivc koeI S`k nhIN[ rwh d`sdI hY
auhnW pRhyzgwhW nUM ijhVy gYb auqy eImwn ilAwauNdy hn[94
Aqy
ieh iblkul At`l scweI hY[95

piv`qr kurAwn ivc Anyk vwr ieh izkr AwauNdw hY ik kurAwn nUM kwhlI-
kwhlI nw piVHAw kro[ iesnUM hOlI-hOlI, smJ-smJ ky Aqy pUrn XkIn nwl piVAw
kro[ munwi&kW ny AijhIAW g`lW vI PYlweIAW sn ik ieh kurAwn koeI r`bI bwxI nhIN

91
57: 26-27.
92
12: 111.
93
12: 102-104.
94
2: 1-2.
95
69:51.

72
hY[ Aijhw guMmrwhkun pRcwr qOryq Aqy ieMjIl bwry vI kIqw igAw sI[ ieh guMmwrhkun
pRcwr audoN Kæqm hovygw jdoN lokweI ienHW ikqwbW aupr XkIn ilAwvygI[ ies leI
piv`qr kurAwn dy Anyk iviSAW ivc kurAwn dy shI hox dw ivSw Aihm sQwn r`Kdw
hY:

soBw A`lwh leI hY ijsny Awpxy bMdy 'qy ieh ikqwb auqwrI hY Aqy ies ivc koeI ivMg
vl nhIN C`ifAw[96

piv`qr kurAwn rUh q`k auqrdI hY[ iesdI BwSw Awm AwdmI nUM smJ AwauNdI hY :

AsIN ies kurAwn nUM nshIq leI suKwlw swDn bxw id`qw hY, Pyr Blw koeI hY nsIhq
kbUlx vwlw? 97

kurAwn nUM spSt dlIl vwlI vI ikhw igAw hY:


AkwS qy DrqI dI koeI lukvIN cIz AijhI nhIN hY jo iek spSt ikqwb ivc ilKI hoeI
mOjUd nw hovy[98

sMKyp ivc ikhw jw skdw hY ik ieslwm dy DwrnI leI qOryq, zbUr, ieMjIl Aqy
kurAwn ivc XkIn ilAwauxw lwzmI hY[ kurAwn AwKrI ikqwb hY, ieh nsIhq hY jo
lok ies nsIhq Anuswr c`lxgy auh jMnq dy BwgIdwr hoxgy[ jo nhIN c`lxgy auhnUM nUM
krVy dMf id`qy jwxgy[ piv`qr kurAwn ny bMdgI nMU is`Dw rwh ikhw hY[ ieh auh rwh hY
ijs aupr XhUdI Aqy iesweI c`ldy Awey hn pr hOlI-hOlI auh Awpxy audyS qoN Btk
gey sn[ A`gy piv`qr kurAwn ivc ikqwbW dI mh`qqw bwry AwieqW id`qIAW jw rhIAW
hn :

XhUdI AwKdy hn, ‚XhUdI bx jwE qW is`Dw rwh imlygw[‛ eIsweI AwKdy hn,
‚eIsweI, bx jwE qW hdwieq imlygI[‛ ienHW nUM AwKo, ‚nhIN, sgoN sB nUM C`f ky
iebrwhIm dw rsqw (ApxwE) Aqy iebrwhIm muSirkW iv`coN nhIN sI[‛ muslmwno! AsIN
A`lwh qy aus hdwieq au`qy eImwn ilAwey ijhVI swfy v`l auqwrI geI hY Aqy ijhVI
iebrwhIm, iesmweIl, ieshwk, XwkUb Aqy XwkUb dI sMqwn v`l ByjI geI sI Aqy jo
mUsw, eIsw Aqy dUjy sBnW pYZMbrW nUM aunHW dy r`b v`loN id`qI geI sI[ AsIN aunHW ivckwr
koeI Byd-Bwv nhIN vrqdy Aqy AsIN A`lwh dy AwigAwkwr hW[‛99
piv`qr kurAwn qOryq Aqy ieMjIl dI is`iKAw nMU hI lwgU krdI hY:
hy nbI! ausny quhwfy auqy ieh ikqwb auqwrI, jo scweI lY ky AweI hY Aqy aunHW ikqwbW
dI pROVqw kr rhI hY ijhVIAW pihlW qoN AweIAW hoeIAW sn[ ies qoN pihlW auh lokW
nUM rwh drswaux leI qOrYq qy AMjIl auqwr c`ukw hY Aqy ausny auh ksv`tI auqwrI hY
(ijhVI s`c qy JUT dw &rk ivKwaux vwlI hY)[ hux jo lok A`lwh dy AwdySW nUM kbUlx qoN

96
18: 1.
97
54:17.
98
27:75.
99
2: 135-136.

73
nWh-nu`kr krn, aunHW nUM zrUr hI krVI szw imlygI[ A`lwh AiqAMq SkqImwn hY qy
burweI dw bdlw dyx vwlw hY[100
hy ikqwb vwilE! qusIN iebrwhIm dy (Drm) bwry ikauN JgVw krdy ho? qOrYq qy AMjIl
qW iebrwhIm dy ipCoN hI auqrIAW hn[ Pyr kI qusIN ieMnI g`l vI nhIN smJdy-qusIN lok
ijnHW cIzW qoN jwxU ho, aunHW bwry qW bhuq vwd-ivvwd kr cu`ky ho, hux aunHW mwmilAW auqy
ikauN vwd-ivvwd krn qury pey ho ijnHW bwry quhwnUM kuJ vI igAwn nhIN hY[ A`lwh jwxdw
hY, qusIN nhIN jwxdy[ iebrwhIm nw XhUdI sI qy nw eIsweI, sgoN auh qW iekwgr ic`q
musilm sI Aqy auh iblkul iSrk krn vwilAW iv`coN nhIN sI[ iebrwhIm nwl sbMD
r`Kx dw sBqoN vDyry AiDkwr jy iksy nMU pRwpq hY qW auhnW lokW nMU hY ijnHW ny ausdI
qwbydwrI kIqI Aqy hux ieh nbI qy ies nMU mMnx vwly ies sbMD dy vDyry h`kdwr hn[
A`lwh kyvl auhnW dw hI hmwieqI qy shweI hY ijhVy eImwn vwly hn[101

kurAwn dIAW byAMq vifAweIAW hn[ kurAwn s`c hY pr lok ies s`c nMU mMnx
qoN munkr hn:

Ail&. lwm. mIm. rw. ieh r`bI ikqwb dIAW AwieqW hn Aqy jo kuJ quhwfy r`b vloN
quhwfy 'qy auqwirAw igAw hY auh iblkul s`c hY pr (quhwfI kOm dy) vDyry lok mMndy nhIN
hn[102
hnyirAW qoN cwnx v`l iljwx vwlI:
Ail&. lwm. mIm. rw. hy muh`md! ieh ie`k ikqwb hY ijhVI AsW quhwfy v`l auqwrI hY
qW jo qusIN lokW nUM hnyirAW 'coN k`F ky cwnx iv`c ilAwE, auhnW dy r`b dI AwigAw nwl
aus r`b dy rwh qy ijhVw AiqAMq zorwvr qy Awpy Awp slwihAw hoieAw hY Aqy DrqI qy
AkwSW dIAW smUh vsqW dw mwlk hY[103
piv`qr kurAwn dI pRBs`qw Aqy pRmwixkqw bwry:
ijhnW lokW ny nbI dI g`l mMnxoN ienkwr kr id`qw hY auh AwKdy hn ik ‚ieh Purkwn
ie`k mn-GVq cIz hY ijsnUM ies ivAkqI ny Awpy GV ilAw hY Aqy kuJ hor lokW ny
ies kMm iv`c ies dI shwieqw kIqI hY[‛ v`fw zulm Aqy korw JUT hY ijs qy ienHW l`k
bMnH ilAw hY[ AwKdy hn, ‚ ieh purwxy lokW dIAW ilKIAW hoeIAW cIzW hn ijhnW nMU
ieh ivAkqI ilKvwauNdw hY Aqy auh iesnMU sMJ svyr suxweIAW jWdIAW hn[‛ hy nbI!
auhnW nMU AwK idE ik ‚iesnMU aus hsqI ny auqwirAw hY jo DrqI qy AsmwnW dy ByqW nMU
jwxdI hY[‛ hkIkq ieh hY ik auh v`fw bKSxhwr qy imhrbwn hY[104
piv`qr kurAwn A`lwh dI imhr dw nqIjw hY[ Abdul h`k AMswrI ilKdw hY:

kurAwn auh ikqwb hY jo muhMmd 'qy nwzl hoeI[ ieh swrI iekdm nwzl nhIN hoeI sgoN
QoVHw-QoVHw krky v`fy Aqy Coty rup ivc nwzl hoeI hY[ pihly ielhwm smyN hzrq muhMmd
dI aumr cwlI swl sI[ ieh pYZMbrI dw SurUAwqI dOr sI[ AKIrlw ielhwm hzrq
muhMmd (s.) dI mOq qoN pihlW AwieAw jdoN auh qryNhT swl dy sn[105

100
3: 3-4.
101
3: 65-68.
102
13: 1.
103
14: 1-2.
104
25: 4-6.
105
The Qura'n is the book that was revealed to muhammad. It was revealed not all at once, but part
by part, Large or small. The first revealation come to muhammad when he was fourty. This was
the beginning of his prophetic mission. The last revealation came sometime before his death at

74
ienkwrIAW ny pYZMbr aupr ieh vI svwl kr id`qw ik kurAwn iek vwr ikauN
nhIN auqirAw? ieh hOlI-hOlI ikauN auqirAw hY[ Aijhy SMkwvwdIAW nMU kurAwn jvwb
idMdw hY :
ienkwr krn vwly AwKdy hn, ‚ies ivAkqI auqy sMpUrn kurAwn iekoN vwrI ikauN nhIN
auqwirAw igAw? hW Aijhw ies leI kIqw igAw hY ik iesnMU cMgI qrHW AsIN quhwfy mn
ivc ibTwauNdy rhIey Aqy (iesy audyS nMU mu`K r`KidAW) AsW iesnMU ie`k ivSyS kRm nwl
A`f-A`f BwgW dw rUp id`qw hY[‛106

4. A`lwh dy pYgMbr ’qy eImwn


ieslwm ivc pYZMbr dI ^ws mh`qqw hY[ pYZMbr r`b v`loN cuixAw huMdw hY Aqy auh
r`b dy pYZwm nMU lokweI q`k ausy hI rUp ivc phuMcwauNdw hY[ izAwl aul h`k ilKdy hn:
ijs qrHW Awm mnu`K mws Aqy ^Un qoN bxy hn ies qrHW hI pYZMbr sn[ aunHW dy pirvwr,
AOrqW, b`cy, mwpy Aqy irSqydwr sn[ auh Awm mnu`KW vWg ijaUNdy, kMm krdy, Awpxy
duK-drd Aqy KuSIAW dUijAW nwl vMfdy sn[107
piv`qr kurAwn d`sdw hY ik pYZMbr dy do muK kMm huMdy hn[ iek is`Dy rwh dI
^uSKbrI Aqy dUjw kurwhIAW nMU icqwvnI dyxw:
pYZMbrW nMU AsIN ies kMm qoN C`ut hor iksy mMqv leI nhIN Byjdy ik auh ^uS^brI qy
icqwvxI dyx dw kMm pUrw kr dyx[ pr kw&rW dw hwl ieh hY ik auh kUV dy hiQAwr lY
ky s`c nMU hIxw krn dI koiSS krdy hn Aqy auhnW ny myrIAW AwieqW qy icqwvxIAW nMU
ijhVIAW auhnW nMU id`qIAW geIAW sn, hwsw mKOl bxw ilAw hY[108
ienkwrI vwr-vwr ieh g`l kih ky pYZMbr dw ivroD krdy sn ik hzrq muhMmd
(s.) jwdUgr hY, ieh ikvyN dw pYZMbr hY jo sMswrI jIvn ijaUNdw hY:
AwKdy hn, ‚ieh ikho ijhw rsUl hY jo Bojn krdw hY Aqy bwzwrW ivc qurdw-iPrdw hY?
ikauN nw ies kol koeI &irSqw ByijAw igAw ijhVw iesdy nwl rihMdw Aqy (nw mMnx
vwilAW) nMU DmkwauNdw ?‛109
kurAwn nbI rwhIN d`sdw hY:
hy nbI! quhwQoN pihlW ijhVy rsUl vI AsW G`ly sn auh swry vI Bojn krn vwly Aqy
bwzwrW iv`c qurn iPrn vwly lok hI sn[110

the age of sixty three. Abdul Haq Ansari (et.al), Islam, Islam: Faith and Practice, theology and
ethics, p-11.
106
25: 32.
107
The Prophets were human beings made of flesh and blood as all human beings are. They had
families, wives and children, parents and relations. They lived and worked among the common
people sharing their joys and sorrows, pains and sufferings. Ziaul Haque, Revelation and
Revolution in Islam, pp- 97-8.
108
18 :56.
109
25: 7.
110
25 :20.

75
piv`qr kurAwn ivc QW-QW izkr hY ik hzrq muhMmd (s.) quhwfy vrgy hI Awm
ienswn hn[ ijs qrHW Awm lokW qoN ihswb mMigAw jwvygw ies qrHW hI pYZMbrW qoN vI
p`uC-ig`C kIqI jwvygI ik aunHW ny A`lwh dw sunyhw lokweI q`k phuMcwieAw hY ik nhIN?
ikAwmq dy idn koeI mukr nhIN skygw[ munwiPæk kihxgy swfy kol A`lwh dw sunyhw nhIN
phuMicAw prMqU jdoN aunHW dy swhmxy pYgMbr Kloqy hoxgy qW auh ikvyN mukrngy :
so ieh zrUr ho ky rihxw hY ik AsIN auhnW lokW qoN p`uC-ig`C krIey ijhnW v`l AsW
pYZMbr G`ly hn Aqy pYZMbrW kolNo vI pu`C-pVqwl krIey (ik auhnW ny sunyhw phuMcwaux dw
krq`v ikQoN qIk nypry cwiVHAw Aqy auhnW nMU ausdw kI huMgwrw imilAw)[111

piv`qr kurAwn nUM piVHAW pqw l`gdw hY ik mwnvjwqI bhuq FIT hY[ iesnUM ijQoN
roikAw jWdw hY auDr nMU jWdI hY Aqy ijDr ByijAw jWdw hY auDroN rukdI hY[ Drm nUM
sMswr qy pRswirq krn leI pYgMbr dI zrUrq pYNdI hY[ sB qoN pihly hzrq Awdm (A.)
hn Aqy AKIrly hzrq muhMmd (s.) hn[ hzrq muhMmd (s.) dy AwKrI pYgMbr hox bwry
piv`qr kurAwn puStI krdw hY:
(hy loko!) muh`md (s`l`lwhu AlYih vs`lm) quhwfy purSW iv`coN iksy dy ipE nhIN hn, pr
auh A`lwh dy rsUl Aqy nbIAW dy smwpk hn Aqy A`lwh hryk cIz dw jwnxhwr hY[112

pYgMbr mnu`K huMdw hY[ auh Awm lokW vWg hI suxdw hY, boldw hY Aqy mihsUs
krdw hY[ auh au`c AKlwkI jIvn vwlw huMdw hY, ijs qoN pRBwivq ho ky Awm lok vI
Awpxw jIvn bdl skdy hn:
rsUlW au`qy srDw ilAwaux dw mMqv ieh hY ik ijqny vI rsUl Kudw v`loN Awey hn, auh
sB s`cy hn Aqy ienHW swry rsUlW ny Kudw dIAW id`qIAW hoeIAW is`iKAwvW ieMn ibMn lokW
q`k phuMcweIAW[ ies zMjIr dI AMiqm kVI hzrq muhMmd swihb (ijnHW nUM A`lwh ny
vroswieAw qy ijnHW dI sur`iKAw kIqI) hn[ hux lokW dI mukqI kyvl Awp dy mwrg dI
pwlxw ivc hY[113

piv`qr kurAwn ivc Awdm (A.), nUh (A.), iebrwhIm (A.), ieshwk (A.),
mUsw (A.), dwaUd (A.), eIsw (A.) smyq ATweI pYZMbrW dw izkr AwieAw hY[
kurAwn dy pwT nUM ghu nwl ivcwirAW ieh g`l swbq huMdI hY ik r`b v`loN nyk Aml dw
rsqw bxwieAw igAw sI jo jMnq q`k phuMcdw hY[ r`b AwpxI mKlUk nUM ipAwr krdw hY
Aqy cwhuMdw hY ik auh ausdy hukm ivc rihx Aqy nyk rsqy ‘qy c`lx[ lokweI nw&rmwnI
krdI hY Aqy A`lwh dy rsqy nMU C`f idMdI hY[ Bu`lI BtkI lokweI nUM is`Dy rwh ‘qy qorn
leI A`lwh ny pYgMbr Byjy Aqy aunHW pYgMbrW nUM PirSiqAW rwhIN hdwieq dy rUp ivc

111
7:6
112
33:40.
113
rwhy Aml, pMnw-5.

76
piv`qr gRMQ id`qy[ kurAwn ivc Anyk vwr ‘hy iesrweIl dI sMqwn’ Sbd Awey hn[
piv`qr kurAwn ivc jdoN hor pYgMbrW Aqy ikqwbW dw izkr AwauNdw hY qW aus dw mMqv
BulI BtkI lokweI nUM vwsqw pwauxw hI huMdw hY ik dyKo ikMny pYgMbr Aqy ikqwbW quhwfI
rihnumweI leI ByjIAW geIAW pr qusIN is`Dy rsqy aupr nhIN Awey[ ies is`Dy rsqy dI
vrqoN pYgMbrW ny kIqI Aqy Awm lokweI nUM ies aupr c`lx leI ikhw[ kurAwn d`sdw hY
ik hzrq muhMmd (s.) dy Awaux qoN pihlW pYZMbrI islislw bMd sI :
hy ikqwb vwilE ! swfw ieh rsUl Aijhy vyly quhwfy kol AwieAw hY Aqy Drm dI
spSt is`iKAw quhwnMU dy irhw hY jdoN ik rsUlW dy Awaux dw islislw ie`k lMmy smyN qoN
bMd sI[114

hzrq muhMmd (s.) pYZMbrI qoN pihlW hI Awpxy au`cy AKlwk leI mShUr sn[
m`ky dy lok aunHW nMU swidk Aqy AmIn s`ddy sn[
gulvMq isMG ilKdy hn:
swmI DrmW XUhdIAq Aqy eIsweIAq dy ivc pYgMbrW dI prMprw siqkwrI jWdI hY[
pYgMbrW dI prMprw dy ieiqhws ivc hzrq muhMmd swihb hI Aijhy pYgMbr hn jo
ieiqhws dI pUrI rOSnI ivc pYdw hoey[ ies dy bwvjUd bhuq G`t pRmwixk jwxkwrI mOjUd
hY ijs dy AwDwr 'qy Awpxy pRwrMiBk Xqn, Awqm aukrS dI swDnw Aqy bOiDkqw dy
kRimk ivkws dw Anumwn lwieAw jw sky[115

AYnfirau iripn ilKdw hY ik hzrq muhMmd (s.) dy nwl kul 28 pYZMbrW dy nwm
kurAwn ivc AwauNdy hn ijnHW rwhIN r`b ny Awpxw sunyhw lokweI q`k phuMcwieAw[116
kurAwn dIAW AwieqW qoN spStqw huMdI hY ik ienkwrI hmySW bwgI sur hI Alwpdy rhy
sn[ pYZMbr is`Dy rwh dw pRcwr krdy rhy Aqy ienkwrI ivroD krdy rhy :

AsIN mUsw nMU ikqwb id`qI, aus qoN ip`CoN auproQlI rsUl G`ly, Aw^rkwr mrIAm dy pu`qr
eIsw nMU sw&-sw& inSwnIAW dy ky ByijAw Aqy pwk rUh nwl ausdI shwieqw kIqI[ Pyr
ieh quhwfw kI vqIrw hY ik jd vI koeI pYZMbr quhwfIAW mnokwmnwvW dy ivr`uD koeI cIz
lY ky quhwfy kol AwieAw qW qusIN ausdy mukwbly ‘qy bgwvq hI kIqI, iksy nMU
JuTlwieAw Aqy iksy nMU kql kr su`itAw[117
kurAwn Anuswr pYgMbrW aupr hyT ilKIAW izMmyvwrIAW huMdIAW hn:
1. qOhId Bwv iek eISvrvwd dw pRcwr[
2. qv`kul Bwv A`lwh ivc XkIn idvwauxw[
3. qkvw Bwv Kudw qoN frnw [

114
5 :19.
115
gurmuK isMG, (fw.) auhI, pMny-405-6.
116
A total of twenty-eight figures besides Muhammad are named in the Qura'n as having been
commissioned by God to spread the message of the true way of obedience to him. Andrew
Rippin, Muslims, p- 17.
117
2: 87.

77
4. Kudw leI sbr pYdw krnw[
5. A`lwh qoN mdd mMgxI[
6. is`Dy rwh ’qy qurnw Aqy qornw[

hux AsIN sMKyp ivc pYgMbrW dIAW izMmyvwrIAW ‘qy ivcwr krWgy[ qOhId Bwv

iekeISvrvwd ieslwm dw vfmulw ivSvws hY[ ieslwm dI swrI iemwrq ies ivSvws

aupr KVHI hY[ iek A`lwh ivc ivSvws mnu`K dy ivSvws nUM hor pkyrw krdw hY[ iek

pwsy Anyk SkqIAW dI pUjw, dUjy pwsy kyvl iek A`lwh dI bMdgI :
hy nbI[ auhnW nUM AwKo ik mYN qW quhwfy ijhw hI iek mnu`K hW[ mYnUM vhI rwhIN d`isAw
jWdw hY ik quhwfw ieSt qW b`s ieko-iek ieSt hY, ies leI qusW is`DI ausy v`l Dwrnw
Dwro Aqy ausy qoN bKiSS mMgo[118
Aqy
(hy nbI) ienHW nUM AwKo, Pyr kI hY qy AigAwnIE? qusIN A`lwh qoN Cu`t iksy hor dI bMdgI
krn leI mYnUM AwKdy ho? (ieh g`l qusIN aunHW nUM swP AwK idE ikauNØik) quhwfy v`l Aqy
quhwQoN pihlW bIq cu`ky swry nbIAW v`l ieh vhI ByjI jw cu`kI hY ik jy qusW iksy hor nUM
A`lwh dw SrIk bxwieAw qW quhwfw kIqw krwieAw AjweIN jwvygw Aqy qusIN Gwty ivc
rhogy[ so (hy nbI) b`s A`lwh dI hI bMdgI kro Aqy DMnvwdI bMidAW ivc ho jwE[119
AsIN quhwQoN pihlW ijhVw rsUl vI ByijAw hY aus v`l ieho hukm auBwirAw hY ik mYQoN
Cu`t koeI pUjxXog nhIN hY, so qusIN lok myrI hI bMdgI kro[120
qv`kul dw Bwv r`b ivc XkIn krnw huMdw hY[ pYgMbr ijQy iek r`b dI hoNd dw

izkr krdy hn auQy r`bI hukm rwhIN aus ivc ivSvws krn dI pRyrnw vI idMdy hn[

piv`qr kurAwn ivc purwqn pYZMbrW dw izkr hY ijnHW ny r`b ivc XkIn pYdw krvwieAw

ijvyN nUh (A.), hUd (A.), Abrwhm (A.), XwkUb (A.), SuAYb (A.), mUsw (A.), eIsw

(A.)[

nUh (A.) r`b dw nyk bMdw sI[ auh lokW nMU vwr-vwr r`b ivc XkIn krn dI duhweI

idMdw sI:

iehnW nUM nUh dw ik`sw suxwE[ aus vyly dw hwl jdoN ausny AwpxI kOm nUM AwiKAw ik hy
kOmI Brwvo! jykr myrw quhwfy ivcwly rihxw qy A`lwh dIAW AwieqW suxw-suxw quhwnUM
nINdroN jgwauxw quhwfy leI Asih ho igAw hY qW myrw Brosw A`lwh 'qy hY[ qusIN imQy hoey
SrIkW nUM nwl lY ky srbsMmqI nwl iek PYslw kr lE qy ijhVI Xojnw quhwfy swhmxy
hovy ausnUM cMgI qrHW soc smJ lE qW jo auhdw koeI p`K quhwfI A`KoN proKw nw rhy, Pyr
myry ivru`D aus nUM ikirAwqmk rUp dy idE qy mYnUM au`kw hI iF`l nw idE[121

118
41:6
119
39:64-66
120
21: 25.
121
10: 71.

78
hUd (A.) ny vI lokW nMU iek r`b dI bMdgI v`l pRyirq kIqw sI :

hUd ny AwiKAw, mNY A`lwh dI gvwhI pyS krdw hW qy qusIN gvwh rho ik ieh jo A`lwh qoN
Cu`t dUijAW nUM qusW KudweI ivc SrIk bxw C`ifAw hY ies qoN mYN Abwzwr hW[122

iebrwhIm (A.) r`b dw s`cw syvk sI[ aus smyq ipClyry pYZMbr swfy AwdrS hn[
AsIN aunHW nMU Bu`ldy jw rhy ho:
quhwfy leI iebrwhIm qy ausdy swQIAW (dI Skl) ivc iek sohxw AwdrS mOjUd hY ik
auhnW ny AwpxI kOm nUM spSt AwK id`qw, AsIN quhwQoN qy quhwfy auhnW ieStW qoN ijhnW
nUM qusIN A`lwh nUM C`f ky pUjdy ho aukw Abwzwr hW[123
XwkUb (A.) ny pu`qr dI mOq qoN bwAd vI r`b ‘qy Brosw krnw nhIN C`ifAw sI:

ipE ny auqr id`qw, ‚kI mYN auhdy bwry quhwfy ‘qy auho ijhw hI Brosw krW ijhw ies qoN
pihlW auhdy Brw bwry kr cu`kw hW? A`lwh hI cMgyrw r`iKAk hY qy auh sBnW qoN vDyry
imhr Prmwaux vwlw hY[‛124

ies Awieq ivc ipE qoN Bwv XwkUb qoN hY[ XwkUb Awpxy pu`qrW nUM iek A`lwh dI
bMdgI v`l pRyrdw hY[ SuAYb ny vI AwpxI kOm ivc iek A`lwh ‘qy Brosw krn dw sunyhw
id`qw:

SuAYb ny AwiKAw, ‚BrwE! qusIN Awpy soco ik jy mYN Awpxy r`b v`loN iek spSt dlIl
'qy sI qy Pyr ausny mYnUM AwpxI drgwhoN cMgw irzk vI bKiSS kIqw (qW ies qoN mgroN mYN
quhwfIAW guMmrwhIAW qy hrwmKorIAW ivc quhwfy nwl ikvyN rl skdw hW? 125
mUsw (A.) vI muslmwnW nMU QW-QW lY ky iPrdw irhw[ lokweI muV b`uqW dI pUjw krn
l`gdI qW mUsw (A.) aunHW nMU A`lwh dI Srx ivc ilAwauNdw hY:
mUsw ny AwpxI kOm nUM AwiKAw ik ‚loko! jy scmuc qusIN A`lwh qy eImwn r`Kdy ho qW
aus 'qy Brosw kro jy qusIN muslmwn ho[126
eIsw (A.) ny swrI izMdgI A`lwh dy hukm Anuswr c`lx dw pRcwr kIqw[ ies kwrn aunHW
nMU ivroD dw swhmxw vI krnw ipAw sI:

jdoN eIsw ny mihsUs kIqw ik iesrweIl dI sMqwn ny kuPr 'qy l`k bMn ilAw hY qW ausny
AwiKAw, ‚kOx A`lwh dy rwh ivc myrw shweI bxdw hY? 127

qkvw dw ArQ r`b dw fr mMnxw hY[ A`lwh qAwlw ny Awpxy pYgMbrW rwhIN
lokweI nUM Kudw qoN frn dw aupdyS id`qw[ bMdgI ivc fr dw ivSyS sQwn hY[ kurAwn

122
11:54.
123
60:4.
124
12:63.
125
11:88
126
10:84.
127
3:52.

79
ivc fr nUM do qrHW pirBwiSq kIqw igAw hY: nyk bMidAW leI Aqy bury bMidAW leI[ nyk
bMdy r`b dy fr nUM AwigAwpwlx vjoN svIkwr krdy hn[ bury bMdy r`b qoN ies krky frdy
hn ikauNik aunHW ny bMdgI nhIN kIqI[ pYZMbrW ny r`b qoN frn dw vI pRcwr kIqw[ A`gy
pYZMbr dw nW Aqy aus nwl sbMiDq kurAwn dI Awieq dy ky ivcwr nMU sp`St kIqw jw
irhw hY[
nUh (A.)
AsW nUh nUM ausdI kOm v`l G`ilAw[ ausny AwiKAw hy myrI kOm vwilE[ A`lwh dI bMdgI
kro, aus qoN Cu`t quhwfy leI hor koeI ieSt nhIN[ kI qusIN frdy nhIN ho? 128
hUd (A.)
piv`qr kurAwn ivc Awd Aqy hUd dI khwxI AwauNdI hY[ hUd (A.) Kudw nMU mMnx
vwlw sI[ Awd ny rsUlW nUM mMnx qoN ienkwr kr id`qw qW hUd ny A`lwh dy hukm nwl
Awd nUM ikhw:

so qusIN A`lwh qoN fro Aqy myrI AwigAw dw pwlx kro[ fro aus qoN ijs ny auh kuJ
quhwnUM bKiSAw hY[ ijs nUM qusIN jwxdy ho[129
swlyh (A.)
ies qrHW hI smUd ny pYgMbrW nUM nw mMinAw qW aunHW dy Brw swlyh ny r`bI hukm
nwl smUd nMM vrjidAW ikhw sI :
smUd ny rsUlW nUM JuTlwieAw[ cyqy koro jdoN ik auhnW dy Brw swlyh ny auhnw nUM AwiKAw
kI qusIN frdy nhIN? mNY quhwfy leI iek Amwnqdwr rsUl hW[ so qusIN A`lwh qoN froN
Aqy myrI AwigAw dw pwlx kro[ mYN ies kMm 'qy quhwnUM iksy syvw Pl dw cwhvwn nhIN
hW, myrw syvw Pl qW swfy jhwnW dy r`b izMmy hY[ kI quhwnUM auhnW swrIAW cIzW ivcwly
ijhVIAW ieQy hn? bs ieauN hI inSicMq rihx id`qw jwvygw, iehnW bwgW qy cSimAW
ivc iehnW pYlIAW qy KjUrW ivc ijhnW dy r`b izMmy hY[ kI quhwnUM auhnW swrIAW cIzW qy
cSimAW ivc? iehnW pYlIAW qy KjUrW ivc ijhnW dy gu`Cy rs Bry hn? qusIN phwVW nUM
k`t-k`t ky v`fy mwx nwl auhnW ivc Bvn auswrdy ho[ A`lwh qoN fro Aqy myrI AwigAw
dw pwlx kr[130
iebrwhIm (A.)

AsW iebrwhIm nUM ByijAw jdoN ik ausny AwpxI kOm nUM AwiKAw A`lwh dI bMdgI kro qy
aus qoN fro[131
lUq (A.)
lUq dI kOm ny rsUlW nUM JuTlwieAw[ cyqy kro jdoN ik auhnW dy Brw lUq ny auhnW nUM
AwiKAw sI, ‚ kI qusIN frdy nhIN ho? mYN quhwfy leI iek Amwnqdwr rsUl hW[132

128
23:23.
129
26:126-131.
130
26:144-150.
131
29:16.

80
SuAYb (A.)

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik AYkw ielwky vwilAW ny vI pYgMbrW nUM JuTlwieAw sI


qW SuAYb ny A`lwh dy hukm nwl qwVnw kIqI sI:
AYkw vwilAW ny rsUlW nUM JuTlwieAw[ cyqy kro jdoN ik SuAYb ny auhnW nUM AwiKAw sI,
‚kI qusIN frdy nhIN? mYN quhwfy leI iek Amwnqdwr rsUl hW[133
mUsw (A.)
pihlW AsIN mUsw qy hwrUn nUM ksv`tI, cwnx qy nsIhq bKiSs kr cu`ky hW auhnW
sMjmIAW dI BlweI leI ijhVy ibnHW if`Ty Awpxy r`b qoN frn Aqy ijhnW nUM (lyKy-joKy
dI) aus GVI dw fr sqw irhw hovy[134
ielIAs (A.)

byS`k ielIAs vI rsUlW ivcoN sI[ cyqy kro jdoN ausny AwpxI kOm nUM AwiKAw sI ik
qusIN lok frdy nhIN ho? kI qusIN ‘bAl’ nUM pUjdy ho Aqy sBnW qoN suhxy isrjxhwr nUM
C`f idMdy ho, aus A`lwh nUM ijhVw quhwfw qy quhwfy Agly ipCly ipE-dwidAW dw r`b
hY?135
eIsw (A.)
jdoN eIsw sw& inSwnIAW lY ky AwieAw sI qW ausny AwiKAw sI ik, ‚mNY quhwfy kol
XukqI lY ky AwieAw hW Aqy ies leI AwieAw hW ik quhwfy auqy kuJ auhnW g`lW dI
AslIAq Kol idAW ijhnW ivc qusIN mqByd krdy ho, so qusIN A`lwh qoN fro Aqy myrI
g`l mMno[136
sbr bMdgI dw Aihm gux hY[ kurAwn ivc vwr-vwr sbr Dwrn krn dI g`l
AwKI geI hY[ A`lwh dy pYgMbrW ny A`lwh dy hukm nwl lokweI nUM d`isAw ik ikvyN sbr
Dwrn krnw hY[ hyT ilKy pYgMbrW ny smyN-smyN sbr nUM idRV krvwieAw[ A`gy pYZMbr dw
nW Aqy aus nwl sbMiDq kurAwn dI Awieq dy ky ivcwr nMU sp`St kIqw jw irhw hY:

iedrIs (A.), iesmweIl (A.) qy zulikPæl (A.)

ieho inAwmq iesmweIl, iedrIs qy zulikPæl nUM vI bKiSS kIqI [ ieh swry sbr
krn vwly lok sn qy auhnW nUM AsW AwpxI imhr ivc dwKl kr ilAw ik auh Bly
purKW ivcoN sn[137

XwkUb (A.)
XwkUb nUM jdoN ausdy pu`qrW ny ikhw ik XUsuP nUM koeI jMglI jwnvr Kw igAw hY qW

132
26:160-162
133
26:176-178
134
21:48-49
135
37:123-126
136
43:63
137
21:85-86.

81
XwkUb ny sbr qoN kMm ilAw Aqy ikhw sI :
cMgw, sbr krWgw Aqy suhxy FMg nwl DIrj qoN kMm lvWgw, ijhVI g`l qusIN GV rhy ho
aus qy A`lwh qoN hI shwieqw mMgI jw skdI hY[138
XUsu& (A.)
bygunwh XUs& nUM imsr dI jylH ivc f`k id`qw igAw[ XUsPæ ny aus jylH ivc do
kYdIAW dy supinAW dy ArQ krky Awaux vwlw smW d`isAw[ ausny (A.) aunHW coN iek nMU
ikhw ik qMU Awzwd ho ky bwhr jwvygw[ bwhr jw ky myrI bygunwhI bwry bwdSwh nMU d`sI[
ieMJ hI hoieAw pr Awzwd ho ky bwhr igAw kYdI Bu`l igAw[ ausny keI swl bwdSwh
kol XUsu& dI bygunwhI iS&wrS nhIN kIqI[ XUsuPæ (A.) ny ieMny swl sbr qoN kMm ilAw:
iPr auhnW ivcoN ijs bwry iKAwl sI ik auh irhw ho jwvygw[ auhnUM XUs& ny AwiKAw ik
Awpxy mwlk (imsr dy smrwt) kol myrI g`l krIN[ pr SYqwn ny auhnUM Aijhy BulyKy ivc
pwieAw ik auh Awpxy mwlk kol auhdI g`l krnI Bu`l igAw Aqy XuUsPæ keI virHAW q`k
jylH ivc hI sVdw irhw[139

piv`qr kurAwn ivc Anyk pYZMbrW dw iek`Tw iek QW ’qy izkr kIqw igAw hY[
ienHW aupr eImwn ilAwauxw Aiq zrUrI hY[ sUrq Al-AnAwm ivc AMikq hY:
Pyr AsW iebrwihm nUM ieshwk qy XwkUb ijhy pu`qr id`qy Aqy hryk nUM is`Dw rwh
drswieAw (auhI isDw rwh ijhVw) aus qoN pihlW nUh nUM drswieAw sI[ ausy dI nsloN
AsIN dwaUd, sulymwn, A`XUb, XUsPæ, mUsw qy hwrUn nUM (is`Dw rwh drswieAw) [ ies qrHW
AsIN suhxy AmlW vwilAW nUM auhnW dI nykI dw bdlw idAw krdy hW[ (ausy dI sMqwn
coN) zkrIAw, XwhXw, eIsw Aqy ielXws nUM (rsqw drswieAw) hryk iehnW ivcoN nyk
sI[ (ausy dy vMS ivcoN) iesmweIl, AlXswA nUM XUns Aqy lUq nUM (rwh drswieAw)
hryk iehnW ivcoN nyk sI[140

auprokq pYgMbrW rwhIN A`lwh ny lokweI nUM smyN-smyN iek r`b dI hoNd nMU mMnx,
aus ivc ivSvws krn, sbr krn, ausdw Sukr krn, ausqoN frn Aqy ausqoN mdd
mMgx dw aupdyS id`qw hY[ hzrq muhMmd (s.) dI pYZMbrI dOrwn iek g`l ivcwrn vwlI
ieh hY ik Awp qoN pihlW dy pYZMbrW nwl krwmwqW juVIAW hoeIAW hn ijvyN kohVIAW nMU
rwzI krnw, pMCIAW nwl g`lW krnIAW, ibnW ipqw dy b`cy dw jnm, kudrqI Aw&qW
ByjxIAW, dirAw dw rsqw dyxw Awidk[ muhMmd (s.) Awm ienswn bx ky rhy[ jy
ienkwrIAW dw ivroD ieQy q`k pu`j igAw ik Awp (s.) m`kw C`f idE qW Awp (s.) ny
A`lwh dy hukm Anuswr m`kw C`f id`qw[ ies idn qoN ihjrI kYlMfr dI SurUAwq hoeI[
Awp (s.) ny mdIny nMU AwpxIAW gqIivDIAW dw kyNdr bxwieAw[ kurAwn d`sdw hY ik

138
12:18.
139
12:42
140
6:84-86.

82
Awp (s.) dI pYZMbrI au`cy A^lwk dw nmUnw hY[ iesdy bwvjUd ienkwrIAW dy ivSvws
fwvW-fol sn[ auh muhMmd (s.) aupr G`t XkIn krdy sn pr auh XkIn nw vI krn
qW vI hkIkq aupr prdw nhIN pYx l`gw ik muhMmd (s.) A`lwh dy rsUl hn :
jy auhnW nUM koeI lwB pu`jdw hY qW AwKdy hn ik ieh A`lwh v`loN hY Aqy jy kuJ hwx
pu`jdw hY qW AwKdy hn ik nbI! ieh quhwfy kwrn hY[ AwKo ik sBy ku`J A`lwh v`loN hY[
Aw^r iehnW nUM kI ho igAw hY ik koeI g`l iehnW dy p`ly hI nhIN pYNdI[ hy mnu`K! qYnUM
ijhVI BlweI vI pRwpq huMdI hY A`lwh dI ikrpw nwl huMdI hY Aqy ijhVI AOkV qyry auqy
AwauNdI hY, auh qyrIAW AwpxIAW krnIAW sdkw hY[ hy muh`md (s.)! AsW quhwnUM lokW
leI rsUl bxw ky G`ilAw hY Aqy ies auqy r`b dI gvwhI kw&I hY[ ijs ny rsUl dI
AwigAw mMnI auhny Asl iv`c r`b dI AwigAw dw pwlx kIqw Aqy ijhVw mu`K moV igAw
qW AsIN quhwnUM Aijhy lokW auqy pihrydwr bxw ky qW nhIN G`ilAw hY[141

mOlwnw Abul klwm Awzwd d`sdy hn ik kurAwn Aqy iXsU dIAW is`iKAwvW ivc
koeI AMqr nhIN hY[ dohW ivcly hukm ieko ijhy hn[ kihx dw Aqy aucwrx krn dw FMg
Alihdw hY[142 kurAwn qoN ies g`l dw Kulwsw huMdw hY ik pYZMbr dw kMm r`b dw sunyhw
lokweI q`k phuMcwauxw huMdw hY[ lokW nMU duinAwvI Dn pdwrQW rwhI luBwauxw nhIN huMdw:
hy nbI! iehnW nMU AwKo, ‚mYN quhwnMU ieh nhIN kihMdw ik myry kol A`lwh dy ^zwny hn, nw
mYN ZYb dw igAwn r`Kdw hW Aqy nw ieh AwKdw hW ik mYN &irSqw hW[ mYN qW kyvl aus
vhI dI pwlxw krdw hW ijhVI myry auqy auqwrI jWdI hY[‛143
Aqy
hy nbI ! iehnW nMU AwKo ik ,‚qusIN lok A`lwh qoN C`ut ijMnHW hornW nMU s`ddy ho auhnW dI
bMdgI krnoN mYnMU vrj id`qw igAw hY[‛ AwKo,‚ mYN quhwfIAW kwmnwvW dI pwlxw nhIN
krWgw, jy mYN Aijhw kIqw qW kurwhy pY igAw qy is`Dy rwh turn vwilAW iv`coN nw
irhw[‛144

swry pYZMbr iek kVI dw ih`sw hn[ swry hI A`lwh dI bMdgI dw pYZwm idMdy
hn[ ies leI iek pYZMbr dUjy pYZMbrW dw vI siqkwr krdw hY[ auh S`k nhIN krdw:

Xwd kro A`lwh ny pYZMbrW qoN pRx ilAw sI ik A`j mYN quhwnMU ikqwb Aqy fMUGI sUJ-bUJ
nwl invwijAw hY, k`lH nMU jy koeI dUjw rsUl quhwfy kol ausy isiKAw dI qsdIk krdw
hoieAw Awvy ijhVI pihloN hI quhwfy kol mOjUd hY, qW quhwnMU aus au`qy eImwn ilAwauxw
hovygw Aqy ausdI shwieqw krnI hovygI[145

141
4: 79 qoN 80 qk.
142
So there is really no difference between the teachings of the Qura’n and the teachings of Christ.
The injuctions of both are the same. Only, the style employed in expression and occasion for the
utterance varies Christ stressed the need for purification of the heart and did not attempt to lay
down a law, for the law of Moses was there, and he did not choose to alter it. The Tarjuman-al-
Qura’n, vol-II, p-82.
143
6:50.
144
6: 56.
145
3: 81.

83
kurAwn dw kQn hY :
hy iemwn ilAwaux vwilE! eImwn ilAwE A`lwh auqy, ausdy rsUl auqy Aqy aus ikqwb
auqy ijhVI A`lwh ny Awpxy rsUl 'qy auqwrI hY Aqy hr aus ikqwb 'qy jo iesqoN pihlW
auh auqwr c`ukw hY[ ijsny A`lwh, auhdy &irSiqAW, ausdIAW ikqwbW, ausdy rsUlW Aqy
Aw^rq dy idhwVy dw ienkwr kIqw auh gMumrwhI iv`c Btk ky bhuq dUr inkl igAw[
rih gey auh lok ijhnW mMinAW, Pyr ienkwr kIqw, Pyr mMinAw, Pyr ienkwr kIqw, Pyr
Awpxy ienkwr iv`c vDdy hI cly gey, qW A`lwh kdy vI auhnW nMU mw& nhIN krygw Aqy
nw hI kdy auhnW nMU is`Dw rwh idKwvygw[ Aqy ijhVy munw&k eImwn vwilAW nMU C`f ky
kwi&rW nMU Awpxw swQI bxwauNdy hn auhnW nUM ieh ^uS^brI suxw idE ik auhnW leI
duKdweI szw iqAwr hY[ kI ieh lok snmwn dI Bwl ivc auhnW kol jWdy hn? jdoN ik
snmwn qW swry dw swrw A`lwh leI hI hY[ A`lwh ies ikqwb ivc quhwnMU pihlW hI
hukm dy c`ukw hY ik ijQy qusIN suxo ik A`lwh dIAW AwieqW dy ivr`uD ku&r bikAw jw
irhw hY Aqy auhnW dw mKOl aufwieAw jw irhw hY, auQy nw bYTo jdoN qIk ik lok iksy
dUjI g`l ivc nw l`g jwx[ hux jy qusIN Aijhw krdy ho qW qusIN vI auhnW vrgy hI ho[
ivSvws kro ik A`lwh munw&kW qy kw&rW nMU nrk ivc ieko QW iek`iTAW krn vwlw hY[
ieh munw&k quhwfy mwmly iv`c aufIk kr rhy hn (ik aUT iks kol bihMdw hY) jy A`lwh
v`loN ij`q quhwfI hoeI qW Aw ky AwKxgy ik kI AsIN quhwfy nwl nhIN sW? jy kwi&rW dw
p`lw BwrI irhw qW auhnW nMU AwKxgy ik kI AsIN quhwfy ivr`uD lVn dI smr`Qw nhIN
r`Kdy sW Aqy Pyr vI AsW quhwnMU muslmwnW koloN bcwieAw? b`s A`lwh hI quhwfy Aqy
auhnW dy mwmly dw &Yslw ikAwmq vwly idn krygw Aqy (ies &Ysly iv`c) A`lwh ny
kwi&rW leI muslmwnW auqy Zwlb Awaux dw au`kw hI koeI rwh nhIN C`ifAw[146
keI vwr lok pYZMbr nMU hI r`b bxw lYNdy hn ijs sdkw pYZMbr r`b dw SrIk bx
jWdw hY[ mOlwnw Abul klwm Awzwd ilKdy hn :
pYZMbr dI h`d huMdI hY[ Bwv ieh ik pYZMbr r`b dw sunyhw dyx vwlw huMdw hY jdoN lokweI
ies h`d nMU pwr kr jWdI hY qW Anyk AMD ivSvws Drm ivc pRvyS kr jWdy hn[ is`tw
ieh inkldw hY ik Drm dy bwnI nMU jW iksy drSn dy rcYqw nMU keI vwr Avqwr, keI
vwr r`b dw p`uqr Aqy keI vwr r`b dw BweIvwl bxw lYNdy hn[147
A`gy kuJ nmUny vjoN AwieqW id`qIAW jw rhIAW hn:
XhUdI AwKdy hn, ‚XhUdI bx jwE qW is`Dw rwh imlygw[ eIsweI AwKdy hn, ‚eIsweI
bx jwE qW hdwieq imlygI[‛ ienHW nMU AwKo, ‚nhIN, sgoN sB nMU C`f ky iebrwhIm dw
rsqw (ApxwE) Aqy iebrwhIm muSirkW iv`co nhIN sI[‛ muslmwno! AwKo ik ‚AsIN
A`lwh qy aus hdwieq au`qy eImwn ilAwey ijhVI swfy v`l auqwrI geI hY Aqy ijhVI
iebrwhIm, iesmweIl, ieshwk, XwkUb Aqy XwkUb dI sMqwn v`l ByjI geI sI Aqy jo
mUsw, eIsw Aqy dUjy sBnW pYZMbrW nMU aunHW dy r`b v`loN id`qI geI sI[ AsIN aunHW ivckwr
koeI Byd Bwv nhIN vrqdy Aqy AsIN A`lwh dy AwigAwkwr hW[‛148
pYZMbrW ’qy eImwn ilAwaux dw mMqv ieh hY ik swnMU pqw hovy ik A`lwh dy rwh
’qy ikvyN qurnw hY[ auh Awpxy jIvn rwhIN swnMU d`sky jWdy hn ik bMdgI ikvyN krnI hY[

146
4: 136 qoN 141.
147
The Result was that the Founder of religion on of a school of philosophy was hailed sometimes as
an Avtat, sometimes as the Son of God and sometimes as partner of God and where this was not
possible, he was at any rate, offered the honour devotion ussally offered to God. The Tarjuman-
al-Qura'n, Vol-1, p-137.
148
2:285.

84
r`b ny pYZMbrW nMU lokweI nwl g`lbwq krn leI ie`k mwiDAm bxwieAw hY[ auh lokweI
q`k AwpxIAW g`lW pYZMbrW rwhIN Byjdw hY[ pYZMbr lokW nMU BYVy Azwb qoN bcwaux leI
vwsqy pwauNdy hn[ auh koeI mnGVq g`l nhIN AwKdy[
5. Aw^rq ’qy eImwn
kurAwn mjId ivc Anyk idnW dw izkr hY ijvyN do idnW dw, cwr idnW dw, Cy
idnW dw Aqy Aw^rq dw[ hyT ilKIAW AwieqW rwhIN idnW dI puStI huMdI hY:

do idnW Aqy cwr idnW bwry


hy nbI! iehnW nUM AwKo, kI qusIN aus pRBU pRqI ienkwr dI nIqI ApxwauNdy ho Aqy hornW
nUM ausdy brwbr TihrwauNdy ho ijsny do idnW ivc DrqI dI rcnw rc id`qI, auhIE qW
swry sMswr vwilAW dw r`b hY[ ausny DrqI nUM hoNd ivc ilAwaux mgroN, auqoN aus 'qy
phwV jmW id`qw, aus ivc brkqW pweIAW Aqy ausdy AMdr swry mMg krn vwilAW leI
hryk mMg qy loV Anuswr TIk AMdwzy isr KwD-Kurwk dw smwn lutwieAw[ ieh swry kMm
chuM idnW ivc ho gey[149

Cy idnW bwry
Asl ivc quhwfw A`lwh hI hY ijsny AwkwSW Aqy DrqI nUM Cy idnW ivc swijAw Pyr
Awpxy rwj isMGwsx qy ivrwjmwn hoieAw[150
hkIkq ieh hY ik quhwfw r`b auhI A`lwh hY ijsny AkwSW qy DrqI nUM Cy idnW ivc
swijAw Pyr rwj isMGwsx qy ivrwjmwn ho ky sirStI dw pRbMD kr irhw hY[151

auprokq do idn, cwr idn Aqy Cy idn dw ivcwr iSRStI swjnw nwl sbMiDq hY

ienHW idnW qoN bwAd Aw^rq dy idn dw izkr AwauNdw hY[ AwKærq dy idn nUM PYsly dw

idn, ikAwmq dI GVI vI ikhw jWdw hY[ sUrw Al-&wiqhw ivc r`b nUM PYsly dy idn dw

mwlk ikhw hY[ mnu`K dI izMdgI mrn nwl Kæqm nhIN huMdI[ ausdy cMgy Aqy mwVy idnW dw

PYslw AwKærq vwly idn hI huMdw hY[ Abul klwm Awzwd ies idn bwry ilKdy hn:
cMgy kMm dw cMgw nqIjw hY Aqy ienwm hY[ iesy qrHW bury kMm dw burw nqIjw hY Aqy auh
szw hY[ iek svrg ivc sQwn pRwpq krngy Aqy bwkI nrk ivc[ svrgW dy su`K aunHW
leI hn ijnHW cMgw kIqw Aqy nrkW dy du`K aunHW leI hn ijnHW ny burw kIqw[152
kurAwn dw kQn hY:
nrkDwrI qy svrg gwmI kdy iek brwbr nhIN ho skdy[ svrg ivc jwx vwly hI Asl
ivc kwmXwb hn[153

149
41:9:10.
150
7:54.
151
10:3.
152
The result of a good action is good and that is reward. Similarly the result of an evil action is evil
and that is punishment. The One is designated heaven and the other hell. The comforts of heaven
are for those who do good whereas the trials of hell are for those who do evil. The Tarjuman-al-
Qura’n, vol-II, p-90.

85
Aw^rq dy idhwVy qy eImwn ilAwaux dw ArQ qW ieh hI hY ik mnu`K smJy ik

ausdI izMdgI bylgwm nhIN hY[ mnu`K dw hr krm kuJ nw kuJ pYdw zrUr krdw hY[ mnu`K

jy iek bol vI zubwn qoN k`Fdw hY qW auh vI AzweI nhIN jWdw[ kurAwn ny hr kMm cwhy

auh cMgw hY jW burw, ausnUM ksb ikhw hY[154 Aw^rq nMU ‘prlo’ vI AwKdy hn[ mOlwnw

jlIl Aihsn ndvI d`sdy hn:


prlo auqy SrDw ilAwaux dw mMqv ieh hY ik AwdmI ies AslIAq nUM mMny ik Aijhw
iek idn Awaux vwlw hY jd ik AwdmIAW dy jIvnW dy pUry irkwrf dI jWc pVqwl
hovygI[ aus smyN ijs AwdmI dy krm cMgy hoxgy, auh ienwm pRwpq krygw Aqy ijsdy
mwVy hoxgy, aus nUM dMf imlygw[ dMf vI byh`d qy ienwm vI byh`d hI hovygw[155

bury ivAkqI r`b dy inAW ivc ivGn pwauNdy hn[ auh hYvwnIAq dI ibrqI

AKiqAwr kr lYNdy hn:


kurAwn ny Aijhy Anyk sMkyq vrqy hn jo r`b dI inAW ivvsQw nU M KMifq krdy hn ijvyN
zulm, qugAwn, iesrwPæ, qdbIr, iePswd, ieqIdw Aqy audvwn[ ienHW nUM dyKo Aqy ieh
iek dUjy nwl imldy hn[ zulm nUM ArbI ivc pirBwiSq kridAW ikhw jWdw hY jo shI
rUp ivc nw hovy jW jo hukm ivc nw hovy[ ies krky iSrk jW r`b dw iksy nUM BweIvwl
smJxw zulm dI ieMiqhw hY[ ies qrHW jo cIz hukm ivc nhIN hY auh sMquln Aqy inAW
nUM nkwrdI hY[ qugAwn dw ArQ vwDw hY[ jdoN dirAw ivc hVH AwauæNdw hY qW auh Awpxy
iknwirAW qoN vDky vgdw hY[ ies leI qugAwn Sbd vriqAw jWdw hY[ iesy qrHW
iesrwPæ (&wlqU), qbdIr (kuvrqoN), iePswd (hukm AduUlI) ieqIdw Aqy audvwn hn[156

kurAwn ivc ieh izkr vwr-vwr kIqw igAw hY ik hr kMm dw bdlw zrUr id`qw

jwvygw[ cMgw krn vwilAW nUM ienwm Aqy burw krn vwilAW nUM krVIAW szwvW id`qIAW

jwxgIAW[ A`lwh rihm nwl BrpUr hY pr jo bury rsqy aupr brkrwr rihMdy hn[ auhnW

nUM krVy dMf id`qy jWdy hn[ ausdI hzUrI ivc pUrw-pUrw inAW kIqw jwvygw[ ijs nwl

vDIkI hoeI ausdI pUrqI kIqI jwvygI Aqy ijs ny vDIkI kIqI ausnUM szw id`qI jwvygI[

153
59:20.
154
For the same reason, the Qura’n calls every action, good or bad as kasab. kasab in Arabic literally
means what one earns on the result of one’s action. The Tarjuman-al-Qura’n, vol-II, p-91
155
rwhy Aml, pMnw-5.
156
The Qura’n has employed various terms to denote every form of activity that disturbs this
principle of Justice or balance. terms such as zulm, Tughan, Israf, Tabdhir, ifsad, Ihida and udwan.
Look at these terms and see to what each connotes. what we call zeelmin and Arabic has been
defined as that which is not ‘in proper form’ or not in order. That is why the term shrik or
associating anything with God is described as the greatest or zulm, for nothing more improper is
possible to concieve of. its obvions that anything which is out of place or not in order is the
negation of balance or justice. Similarly the term Tughyan means ‘excess’ or over and above the
proper measure. when the river is in floods, or overflows its banks, or its flow is in excess of the
normal the term Tugh yan is used. such a state is opposed to normality or balace or justice.
Similary the terms israf ( wastage) , Tabdhir (misuse) and ifsad (disoder, mischeif) fall under this
category, as also Ihida and udwan (both meaning going beyod one's bounds) , Ibid, p- 95 .

86
auh smW s`c dI Adwlq dw hovygw[ ies dunIAw ivc JUT pRDwn hY[ j`j, vkIl, qy

gvwh KrIdy jWdy hn[ pr PYsly dy idn Aijhw kuJ nhIN hovygw ikauNik aus idn dw

mwlk Awp A`lwh hovygw[ ies krky kurAwn dIAW Anyk AwieqW ivc nmwz, zkwq Aqy

Aw^rq dw izkr nwl-nwl AwieAw hY[ piv`qr kurAwn dI sUrq nM. 75 pUrI dI pUrI

ikAwmq dy idhwVy aupr hY[ kurAwn ivc Aijhy lokW dw vI izkr hY jo Aw^rq aupr

SMkw krdy hn ik kI pqw ikAwmq kdoN AwvygI:

auh qW hn hI JUTy (ies leI AwpxI ies g`l nUM zwihr kridAW hoieAW vI JUT qoN hI
kMm lYxgy[ A`j ieh lokI AwKdy hn ik jIvn jo kuJ vI hY kyvl ieho swfw sMswrk
jIvn hY Aqy AsIN mrn ip`CoN kdy vI muV surjIq nhIN kIqy jwvWgy[157

hux jy qusW Acrj krnw hY qW AcrjXog qW lokW dw ieh kQn hY ik jdoN AsIN mr ky
im`tI ho jwvWgy qW kI AsIN nvyN isirEN surjIq kIqy jwvWgy? ieh auh lok hn ijhnW
Awpxy r`b nwl kuPr dI nIqI ApxweI hY[ ieh auh lok hn ijhnW dy glW ivc pty pey
hoey hn[ ieh nrkDwrI hn Aqy nrk ivc hI sdw rihxgy[158

ieh lok A`lwh dy nW nwl p`kIAW shuMAW Kw ky AwKdy hn ik A`lwh iksy mrn vwly nUM
muV surjIq nhIN krygw[‛ Blw krygw ikauN nhIN? ieh qW iek bcn hY ijsnUM inBwauxw
ausny Awpxy izMmy lY ilAw hY pr vDyry lok jwxdy nhIN hn[159

piv`qr kurAwn iv`c auprokq SMikAW dy izkr vI hn Aqy nwl-nwl SMky invwrn

vI kIqy gey hn ik r`b leI muridAW nUM ijaUNdw krnw AOKw kMm nhIN hY:

ieh bdlw hY auhnW dI krnI dw ik auhnW swfIAW AwieqW dw ienkwr kIqw Aqy
AwiKAw, ‚kI jdoN AsIN h`fIAW qy cUrw ho ky rih jwvWgy, qW nvyN isirEN swnUM surjIq
kr ky auTwieAw jwvygw? kI auhnW nUM ieh nhIN s`uiJAw ik ijs A`lwh ny DrqI Aqy
AkwSW nUM swijAw hY, auh iehnW ijihAW nUM pYdw krn dI pUrI kudrq r`Kdw hY? ausny
iehnW dy mrn ipCoN auTwey jwx dw iek smW inSicq kr C`ifAw hY ijsdw Awauxw
XkInI hY pr zwlmW dI ieh AV hY ik auh ausdw ienkwr hI krngy[160

keI vwrI munwi&k AwKdy hn ik Aw^rq dw smW kdoN Awvygw jW ieh Awvygw vI

ik AYvyN g`lW hI hn[ pr piv`qr kurAwn d`sdw hY:


ieh lok quhwQoN pu`Cdy hn ik AMq auh ikAwmq dI GVI kdoN AwvygI[ AwKoN: ausdw
igAwn myry r`b kol hI hY[ ausnUM vyly isr auhI pRgt krygw[ DrqI qy AwkwSW ivc auh
AiqAMq kTn smW hovygw[161

157
6:29.
158
13:5.
159
16:38.
160
17:98-99.
161
7:187

87
DrqI qy AwkSW dy gupq q`QW dw igAwn qW A`lwh nUM hI pRwpq hY Aqy ikAwmq vwprn
dy mwmly ivc kyvl ienHW hI icr l`gygw ik ijs ivc AwdmI vI A`K Jmk jwvy, sgoN
ies qoN kuJ G`t[ byS`k A`lwh nUM hr kMm dI smrQw pRwpq hY[162
lok quhwQoN pu`Cdy hn ik ikAwmq dI GVI kdoN AwvygI, AwKo ik iesdw igAwn qW A`lwh
nUM hI hY[ quhwnUM kI Kæbr, Swied ik auh nyVy hI Aw cu`kI hovy[163
Ail&. lwm. mIm. ies ikqwb dw auqwirAw jwxw byS`k swry j`g dw pwlxhwr v`loN hY[
kI ieh lok AwKdy hn ik ies ivAkqI ny iesnUM Awpy GV ilAw hY? nhIN, sgoN ieh
s`c hY qyry r`b v`loN qW jo qUM swvDwn kryN ie`k AijhI kOm nUM ijs kol qYQoN pihlW koeI
swvDwn krn vwlw nhIN AwieAw, Swied ik auh rwhy pY jwx[164

ikAwmq dw smW
kurAwn dIAW Anyk AwieqW ivc ieh qYA hY ik ikAwmq AwauxI hI AwauxI hY[
ies bwry kurAwn ivc igxqI vI id`qI hY pr auh igxqI swfI smwijk igxqI vrgI

nhIN hY:
&irSqw Aqy rUh aus dy hzUr iek Aijhy idn ivc cVH ky jWdy hn ijs dI imxqI pMjwh
hzwr vrHy hY[ so hy nbI: DIrj qoN kMm lE qy sohxy FMg nwl sbr kro[165

Aijhw hI izkr sUrq-Al-h`j ivc vI AwieAw hY ik r`b dI igxqI quhwfI

igxqI vrgI nhIN hY:


ieh lok Azwb leI bVy kwhly pey hoey hn[ A`lwh kdy vI Awpxy bcnoN nhIN iPrygw pr
qyry r`b kol iek idn quhwfI igxqI dy hzwr virHAW brwbr hoieAw krdw hY? 166

ies dw Kulwsw kridAW Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:


mnu`KI ieiqhws ivc r`b dy PYsly quhwfIAW GVIAW qy jMqrIAW dy ihswb nwl nhIN huMdy
ik A`j iksy ny cMgw jW mMdw vqIrw ApxwieAw qy k`lH aus dy cMgy jW mwVy is`ty swhmxy
Aw gey[ iksy kOm nUM jykr ieh AwiKAw jwvy ik Plwxw vqIrw Apxwaux nwl is`tw
quhwfI qbwhI jW srbnwS dy rUUp ivc inklygw qW auh bVI mUrK hovygI jy auh au`qr
ivc ieh dlIl dyvy ik jnwb! ies vqIry nUM Dwrn kIiqAW swnUM ds, vIh jW pMjwh swl
ho cu`ky hn hwly q`k qW swfw kuJ, ivgiVAw nhIN[ ieiqhwsk is`itAW leI idn, mhIny
Aqy swl qW iek pwsy rhy, sdIAW vI koeI v`fI cIz nhIN hn[167
ies qrHW hI sUrq-Al-sjdw dI pMjvIN Awieq ivc vI Aijhw hI icqrx hY:
auh AkwsoN DrqI q`k dunIAw dy mwmilAW dw sMcwln krdw hY Aqy ies sMcwln dI
kwrvweI auqWh ausdy hzUr jWdI hY iek Aijhy idn ivc ijs dI mwqrw quhwfI igxqI
Anuswr iek hzwr vrHy hY[168

162
16:77.
163
33:63
164
32: 1-3.
165
70:4:5.
166
22:47
167
kurAwn mjId, Pu`t not nM-14 pMnw-581
168
32:5

88
kurAwn ivc PYsly dy idn bwry vI ivsiqRq jwxkwrI hY[ aus idn sUrj Aqy cMn

nUM imlw id`qw jwvygw[ auh idn bhuq iBAwnk hovygw[ ies smyN jo mnu`K Bwv jdoN srIr

vI TIk hY qy auhnW kol smW vI hY[ nmwz pVHn qoN pwsw v`tdy hn, Blw krn qoN AwkI

hn, Kudw dy hukm nUM pRvwn nhIN krdy, ikAwmq jW PYsly vwly idn, auh SrimMdy hoxgy:

ijs idhwVy AOKw vylw Aw Fu`kygw Aqy lokW nUM isjdw krn leI bulwieAw jwvygw qW ieh
lok isjdw nhIN kr skxgy[ iehnW dIAW nzrW nIvIAW hoxgIAW qy hIxq iehnW 'qy Cw
rhI hovygI[ ieh jdoN cMgy Bly sn aus vyly iehnW nUM isjdy leI s`idAw jWdw sI[ (qW
ieh ienkwr krdy sn[169

aus idn s`cI pwqSwhI dw hovygw[ swry pwsy s`c hI s`c hovygw[ JUTy kurlw
auTxgy, roxgy, ip`txgy pr aunHW dI koeI pukwr nhIN suxygw[ ies Awieq qoN do qrHW dy
ic`qr swfIAW A`KW swhmxy AwauNdy hn[ iek pwsy KuSI qy KyVw, dUjy pwsy mVHIAW vrgI
KwmOSI hovygI, ijnHW ny ies sMswr ivc ijaUNidAW hoieAW A`lwh dy hukm dI pwlxw kIqI,
grIbW loVvMdW dI mdd kIqI, ikAwmq vyly vI aunHW nUM vifAwieAw igAw pr dUjy pwsy
auh lok, ijnHW ny Awpxw Blw hI soicAw, dUjy dw burw kIqw, A`lwh dy hukm dI
nw&rmwnI kIqI, auhnW nUM szwvW imlxgIAW[ auhnW dI kUk pukwr, isrPæ auh Awp hI
suxngy Aqy ieh mihsUs krngy ik dUjy dw du`K kI huMdw hY[ ienwmW dy h`kdwr auh hn
ijnHW ny dunIAw ivc rihMdy hoey dIn (Drm) kmwieAw pr ijnHW ny nw qW dunIAw dw Blw
kIqw Aqy nw dIn leI kuJ kIqw, auh dMf dy h`kdwr bxngy[ aus idn ibnW nyk krmW
qoN koeI vI swfw shwiek nhIN ho skygw[ ieh idn swfy hn, AsIN jo mrzI krIey pr
PYsly dw idn swfy h`k ivc nhIN hY[ aus idn A`lwh Awp PYslw krygw, Awp szwvW
dyvygw Aqy Awp hI ienwm dyvygw[ ies qoN prms`qw dw inAW psMd rUp swfy swhmxy
AwauNdw hY[ piv`qr kurAwn dy v`Ko-v`Kry AiDAwvW Aqy AwieqW ivc ikAwmq dI GVI
dw hwl ibAwn kIqw igAw hY[ PYsly dy idn dy hwl bwry A`gy kurAwn dIAW kuJ AwieqW
id`qIAW jw rhIAW hn:
jdoN swfI g`l pUrI hox dw smW auhnW 'qy Aw pu`jygw qW AsIN aus leI iek jwnvr DrqI
dy ivcoN k`FWgy ijhVw auhnW nwl g`lW krygw ikauN jo lok swfIAW AwieqW auqy ivSvws
nhIN krdy sn[170

169
68:42-43.
170
27:82.

89
Asl ivc ieh ijhVI cIz nMU s`c smJI bYTy sn[ auh ienHW dIAW A`KW dy
swhmxy hI Kqm hovygI[ AprwDIAW dIAW muSkW k`sIAW hoeIAW hoxgIAW[ aunHW ny luk
dy vsqr pihny hoey hoxgy:

jdoN sUrj vlyt id`qw jwvygw, jdoN qwry iKMf-puMf jwxgy, jdoN phwV qory jwxgy, jdoN ds-
ds mhIinAW dIAW g`Bx aUTxIAW Awpxy hwl ‘qy C`f id`qIAW jwxgIAW jdoN jMglI
jwnvr smyt ky iek`Ty kr id`qy jwxgy, jdoN pRwx (srIrW nwl) joV id`qy jwxgy, jdoN
ijauæNdI d`b id`qI kuVI qoN puiCAw jwvygw ik auh iks doS ivc mwrI geI sI? jdoN krm
p`qr KolHy jwxgy, jdoN Asmwn dw pVdw htw id`qw jwvygw, jdoN nrk nUM BKwieAw jwvygw
Aqy jdoN svrg nUM nyVy ilAWdw jwvygw, aus vyly hryk ivAkqI jwx leygw ik auh kI lY
ky AwieAw hY[171

ikAwmq vwly idn sUr PUky jwxgy:


aus idn jdoN nrisMgy ivc PUk mwrI jwvygI Aqy AsIN AprwDIAW nUM ies hwl ivc Gyr
ilAWvwgy ik auhnW dIAW A`KW (dihSq kwrn) pQrweIAW hoeIAW hoxgIAW[172

ieh idn b`icAW nUM bu`Fw kr dyvygw:


jy qusIN mMnxoN ienkwr krogy qW aus idhwVy ikvyN bc jwEgy ijhVw b`icAW nUM bu`Fw kr
dyvygw Aqy ijsdI sKqI nwl AwkwS pwitAw jw irhw hovygw[173

aus idn ikqwb nwl ihswb hovygw:


hryk mnu`K dw Sgn (Bwg) AsW auhdy gl ivc lmkw C`ifAw hY Aqy ikAwmq dy idhwVy
AsIN iek ic`Tw aus leI k`FWgy ijsnUM auh Ku`lI ikqwb vWg vyK lvygw-pVH lY Awpxw
Amwlnwmw[ A`j Awpxy lyKy joKy leI qUM Awpy bQyrw hY[174
aus vyly qusIN vyKogy ik AprwDI lok Awpxy k`Fy ic`Ty dy lyKW nUM vyK-vyK ky frdy pey
hoxgy qy AwK rhy hoxgy ik hwie Pu`t gey swfy Bwg[ ieh ikhw ic`Tw hY ik swfI koeI
CotI-v`fI krnI AijhI nhIN rhI ijhVI ies ivc drz nw ho geI hovy[ jo kuJ vI auhnW
kIqw kqirAw sI[ auh sB kuJ Awpxy swhmxy hwzr vyKxgy Aqy qyrw r`b iksy nwl
Borw-Br vI zulm nhIN kmweygw[175

ikAwmq dy idhwVy nw quhwfIAW irSqydwrIAW iksy kMm AwauxgIAW qy nw hI quhwfI


sMqwn[ aus idhwVy A`lwh quhwfy ivcwly judweI Br dyvygw Aqy auhIE quhwfIAW krnIAW
dw vyKxhwr hY[176
auhI ie`ko-iek AkwS iv`c vI ieSt hY qy DrqI auqy vI Aqy auhI v`fw XukqImwn qy
jwxnhwr hY[ bhuq hI au`cw qy mhwn hY auh ijsdy kbzy hyT DrqI, AkwSW Aqy hryk
aus cIz dI pwqSwhI hY ijhVI DrqI qy AkwS ivcwly mOjUd hY[ ausy nMU ikAwmq dI
GVI dw igAwn pRwpq hY qy ausy dI hzUrI iv`c qusIN swry prqwey jwEgy[177
ieh lok quhwQoN pu`Cdy hn ik ‚Aw^r auh kdoN AwvygI?‛ Blw quhwfw kI kMm aus dw vylw
d`so[ aus dw igAwn qW A`lwh auqy hI mu`k igAw hY[ qusIN qW kyvl hr aus ivAkqI nMU

171
81:1:14.
172
20:102.
173
73:17
174
17:13-14
175
18:49
176
60:3
177
43: 84-85.

90
sUcyq krn vwly ho ijhVw aus dw fr-BO mMny[ ijs idhwVy ieh lok aus nMU vyK lYxgy qW
iehnW nMU ieMj Bwsygw ik (dunIAW iv`c jW mOq dI hwlq iv`c) ieh kyvl ie`k idn dy
ipCly pihr jW Agly pihr qk Tihry hn[178
mIzwn

kurAwn dI sUrq nM 42 As-sUrw dI Awieq nM 17 iv`c ‘mIzwn' Sbd AwauNdw hY


ijsdw ArQ hY:

ies qoN Bwv A`lwh qwAlw dI SrIAq hY ijhVI q`kVI vWg qol ky TIk qy Zlq s`c qy
JUT, zulm qy ienswP Aqy is`Dy qy pu`Ty dw &rk sp`St kr idMdI hY[ 179

kurAwn PYsly dy idn ies q`kVI dI g`l krdw hY:

auh A`lwh hI hY ijsny scweI nwl ieh ikqwb Aqy q`kVI auqwrI hY[180

jMnq

piv`qr kurAwn lok Aqy pRlok dy idRSW rwhIN vI bMdgI dy srUp nMU pRIBwiSq
krdw hY Aqy is`Dy rwh qurn dI pRyrnw idMdw hY[ ieh mwl dOlq sdw nhIN rihxw[ Asl
itkwxw qW A`lwh kol hI hY:

lokW leI mn BwauNdIAW vsqW-iesqrIAW, sMqwn, sony-cWdI dy Fyr, coxvyN GoVy, fMgr-
pSU Aqy pYlIAW-fwFIAW suhxIAW bxw id`qIAW geIAW hn[ pr ieh sBy sMswr dI QoVI
ijhI izMdgI dw smwn hn[ Asl iv`c jo suhxw itkwxw hY auh qW A`lwh kol hY[ 181

dunIAw dw hr qrHW dw Awrwm auQy imlygw[ keI vwr kurAwn dIAW AijhIAW AwieqW
mn ivc ies iKAwl nMU ilAwauNdIAW hn ik jykr jMnq ivc Aijhy suK imlxgy qW ieQy
ikauN ienHW nMU C`ifAw jwvy[ Asl ivc Drm gRMQW ivc keI AijhIAW g`lW hn jo
icMnHwqmk hn mnu`KI smJ qoN prHy hn:

qKqW au`qy Awhmo swhmxy bYTxgy[ Srwb dy soimAW qoN ipAwly Br-Br ky auhnW ivcwly
Gumwey jwxgy[ ilSkdI hoeI Srwb, ijhVI pIx vwilAW leI suAwdlI hovygI[ nw auhnW
dy srIr nUM aunHW nwl koeI hwx pu`jygw Aqy nw auhnW dI ies nwl m`q mwrI jwvygI[

178
79:42-46.
179
kurAwn mjId, Put not nM. 7, pMnw-833.
180
42:17.
181
3: 14.

91
auhnW kol nzrW nUM bcwaux vwlIAW qy suhxIAW A`KW vwlIAW iesqrIAW hoxgIAW[
ieMnIAW sohl ijvyN AWfy dy iClky hyTW lukI hoeI iJ`lI[182

nihrW vgdIAW hoxgIAW, pIx nMU suAwdlI Srwb hovygI, du`D Sihd dIAW nihrW
hoxgIAW Awidk jMnq dy idRSW bwry Abul Awlw mOdUdI dw kQn hY:

hdIs iv`c iesdI ivAwiKAw ieauN kIqI geI hY ik auh du`D pSUAW dy QxW ivcoN
inkilAw hoieAw nhIN hovygw, auh Srwb PlW nUM swV-gwl ky k`FI hoeI nhIN hovygI Aqy
auh Sihd m`KIAW dy iF`f ivcoN inkilAw hoieAw nhIN hovygw sgoN ieh swrIAW cIzW
kudrqI cSimAW dI Skl iv`c hoxgIAW[183

6. qkdIr ’qy eImwn


qkdIr ’qy eImwn ilAwaux dw ArQ ieh hY ik jo vI ho irhw hY[ auh r`b kr
irhw hY ausnMU pRvwn krnw hY[ hr hwlwq ivc rwzI rihxw hY Aqy A`lwh nMU aulwhmw nhIN
dyxw[ bMdy ny duAw krnI hY:

AwKo, hy r`bw! mulk idAW mwlkW! qMU ijsnMU cwhy rwj dyvy Aqy ijsqoN cwhy Koh lvy[
ijsnMU cwhy siqkwr bKSy Aqy ijsnMU cwhy rusvw kr dyvy[ BlweI qyry h`Q ivc hY[ byS`k
qMU hryk cIz au`qy kudrq r`Kdw hY[ rwq nMU idn ivc proNdw hoieAw lY AwauNdw hY Aqy
idn nMU rwq ivc[ inrjIv ivcoN sjIv nMU k`Fdw hY, sjIv ivcoN inrjIv nMU Aqy ijsnMU
cwhuMdw hY byihswb irzk idMdw hY[184
auprokq Awieq ivc Awey SbdW ivc rwj qoN Bwv Aq drzy dy suK hn[ bMdw

r`b dI bMdgI suKW dI pRwpqI leI jW duKW qoN KihVw Cufwaux leI krdw hY[ bMdgI dohW

dI pRwpqI leI nhIN hY[ ieh qW smrpx hY ijs ivc jy duK AwauNdy hn qW jy suK AwauNdy

hn qW vI ies rwh nMU nhIN iqAwgxw[ sUPI rwbIAw dw kQn hY ik lok dozK qoN frky

Aqy bihSq dy suK krky bMdgI krdy hn[ mOlwnw zlIl Aihsn ndvI ilKdy hn:

qkdIr (BwgW) auqy SrDw ilAwaux dw mMqv ieh hY ik ies g`l nUM mMinAw jwvy ik
sMswr ivc jo kuJ ho irhw hY[ auh Kud dy hukm Anuswr hI ho irhw hY[ ieQy kyvl ausy dw
hukm cldw hY (Aijhw nhIN ho skdw ik Kudw qW kuJ hor cwhuMdw hovy qy sMswr dw kwrKwny
iksy hor FMg dy nwl cl irhw hovy[ hr nykI, bdI AgvweI qy Btkx dw iek kwnUMn hY
ijs nUM ausny pihlW hI bxw id`qw hY[ Kudw dw DMnvwd krn vwly lokW auqy jo du`K qy
kSt AwauNdy hn jo kTnweIAW aunHW dy A`gy AwauNxIAW hn qy jo vI aunHW dI pRIiKAw huMdI
hY, ieh swry mwmly r`b dy hukm Anuswr qy pihlW inSicq inXmW ADIn huMdy hn[185

182
37:41 qoN 49.
183
kurAwn mjId, Put not-7, pMnw-882.
184
3:26-27.
185
rwhy Aml, pMny-5-6.

92
jo kuJ vI ho irhw hY auh A`lwh v`loN hY[ bMdgI vwlw Awpxw duK-suK r`b dy hvwly
krky ies rwh ‘qy qurdw rihMdw hY:

DrqI qy AwkwS dIAW POjW A`lwh dy AiDkwr ivc hn Aqy auh v`fw zorwvr qy
XukqImwn hY[186
qkdIr auqy eImwn ilAwaux dw ArQ ieh hY ik ieh mMinAw jwvy ik A`lwh qoN C`ut koeI
hsqI jW SkqI nhIN hY[ ijs ny qkdIr bxweI qy Pyr rwh drswieAw[187

r`b ny hr cIz inXm ivc bxweI hY[ pMCIAW, pSUAW qoN A`gy aunHW dIAW ikMnIAW
hI jwqIAW hn[ drKqW dIAW ikMnIAW hI iksmW hn[ vnspqI ivc ikMnHy qrHW dy drKq
hn[ hr iek A`lwh dy hukm ivc Awpo-Awpxw kMm kr rhy hn[ qkdIr bxwaux bwry
Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:

ArQwq hr cIz dI isrjxw qoN pihlW ieh inrDwrq kr id`qw ik ies ny sMswr ivc kI
kMm krnw hY qy aus kMm leI aus dI mwqrw ikMnI hovy, aus dw rUp ikho ijhw hovy, ausdy
gux kI hox, aus dw sQwn ik`Qy hovy, aus nUM bwkI rihx, Tihrn qy kMm krn leI ikhVy
Avsr qy swDn jutwey jwx, iks vyly auh hoNd ivc Awvy kdoN qIk Awpxy ih`sy bihMdw
kMm kry Aqy kdoN qy iks pRkwr ausdw AMq ho jwvy[ ies pUrI skIm nUM smUhk rUp ivc
aus dI qkdIr (Bwg) AwiKAw igAw hY[188

ieh r`b A`gy smrpx hY:


A`lwh ny Awp ies g`l dI gvwhI id`qI hY ik aus qoN Cu`t hor koeI ieSt nhIN hY[
&irSqy Aqy sBy igAwnvwn vI scweI qy inAW pUrvk ies auqy gvwh hn ik aus v`fy
zorwvr XukqImwn qoN Cu`t AsloN koeI ieSt nhIN hY[ A`lwh dI nzr iv`c Drm kyvl
ieslwm hY[ ies Drm qoN ht ky v`Ko-v`Kry FMg aunHW lokW ny Apxwey ijnHW nUM ikqwb
id`qI geI sI, aunHW dI ies nIqI dw kwrn ies qoN Cu`t hor kuJ nhIN sI ik aunHW ny
igAwn Aw jwx ip`CoN Awpo ivc ie`k dUjy auqy vDIkI krn leI Aijhw kIqw jo koeI
A`lwh dy AwdySW qy hdwieqW dI pwlxw qoN ienkwr kr dyvy A`lwh nMU ausqoN lyKw lYNidAW
k`uJ icr nhIN lgdw[ hux jy hy nbI! ieh lok quhwfy nwl JgVw krn qW ienHW nMU AwKo,
‚ mYN qy myry mMnx vwilAW ny A`lwh dy A`gy sIs invw id`qw hY[‛ Pyr ikqwb vwilAW Aqy
ijnHW nMU ikqwb nhIN imlI aunHW dovW qoN p`uCo, ‚ kI qusW vI auhdI qwbydwrI Aqy ADIngI
kbUl kr leI?‛ jy kr leI qW auhnW ny is`Dw rwsqw l`B ilAw qy jy iesqoN mu`K Pyr
ilAw qW quhwfy auqy kyvl sunyhw phuMcw dyx dI izMmyvwrI sI[ A`gy A`lwh Awp Awpxy
bMidAW dy mwmilAW nMU vyKx vwlw hY[189
piv`qr kurAwn ivc bMdgI dy srUp ivc munwiPkW dw izkr vI AwieAw hY[ AbU
lwhb hzUr (s.) dw cwcw sI[ auh Aqy ausdI pqnI ny r`j ky pYgMbr dI muKwlPæq

186
48:7.
187
87:3.
188
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 2, pMnw-1129.
189
3:18-20.

93
kIqI[ AbU lwhb dI mOq iBAwnk ibmwrI nwl hoeI qW ausdy pu`qrW ny ibnHW h`Q lwieAW
aus dy srIr nUM dUroN im`tI pw ky dPæn kIqw[ piv`qr kurAwn ivc ies ivAkqI dy nwm
aupr mukMml sUrq hY jo d`sdI hY ik jo lok A`lwh dI muKwlPq krdy hn[ aunHW nUM krVy
dMfW dw swhmxw krnw pYNdw hY[ies sUrq dIAW pMj AwieqW hn:

AbU lhb dy h`Q tu`t gey qy auh nwmurwd ho igAw[ ausdw Dn qy ju kuJ vI ausny K`itAw
kmwieAw sI[ ausdy iksy kMm nw AwieAw[ zrUr hI aus nUM lwtW mwrdI hoeI A`g ivc
su`itAw jwvygw[ (qy ausdy nwl) ausdI pqnI nUM vI ijhVI lweI bulweI krn vwlI hY qy
ausdy gl ivc muMj dI r`sI hovygI[190

Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:


kurAwn mzId ivc ieh ieko hI QW hY ijQy ieslwm dy vYrIAW ivcoN iksy ivAkqI ivSyS
dw nW lY ky aus dI inKyDI kIqI geI hY[ hwlW ik m`kw ivKy vI Aqy ihzrq mgroN mdInw
ivKy vI bhuq swry lok Aijhy sn ijhVy ieslwm qy hzrq muhMmd (s.) dI duSmxI ivc
AbU lhb qoN iksy qrHW G`t nhIN sn[ ies dw kwrx AbU lhb dw auh Kws vqIrw hY
ijhVw ausny hzUr s dy ivru`D Apxw r`iKAw sI[191
bMdgI dw srUp Cy AMgW rwhIN ibAwn kIqw igAw hY[ ieh kurAwn dw mUl q`q
hn[ ieh swry iek dUjy nwl juVy hoey hn[ ienHW rwhI bMdy nMU smJ pYNdI hY ik ausny ijs
r`b dI bMdgI krnI hY, auh ie`k hY, nw koeI ausdI sMqwn hY Aqy nw auh iksy dI, smr`Q
hY, dyKdw hY, mwrg drSn krdw hY, jvwb idMdw hY, imhrvwn hY[ kurAwn dI hr sUrq
qoN pihlW A`lwh nMU rihm Prmwaux vwlw ikhw igAw hY[ Pyr pYZMbrW dy jIvn imswl hn
ik ijvyN aunHW ny r`b dI bMdgI kIqI, qusIN vI kro[ bMdy dI rihnumweI leI kurAwn hY[
A`lwh ny &irSiqAW rwhIN AwpxI bwxI auqwrI jo nyk bxn ’qy zor idMdI hY[ Aw^rq
BlweI qy burweI dw bdlw drswauNdI hY Aqy qkdIr ’qy eImwn r`b Anuswr c`lx leI
d`sdw hY[ bMdgI r`b dw AwigAwpwlx hY[

190
111:1-5.
191
kurAwn mjId, pMnw-1203.

94
AiDAwie qIjw- kurAwn mjId ivc bMdgI dw Aml

kurAwn mjId iv`c bMdgI dy Aml dw ivSyS sQwn hY[ iksy cIz nMU vwr-vwr
krn dw nwm swDnw, irAwz Aqy Aml hY[ swfy jIvn dI hr vsqU, iKAwl, suBwA
irAwz krky hI p`kdw hY[ in`q dw irAwz jigAwsU nUM rUhwnIAq v`l vDwauNdw hY[ ipCly
AiDAwie ivc AsIN eImwn dy AMgW ’qy ivcwr kIqI sI[ ies AiDAwie ivc aunHW AMgW
dw AmlI p`K ivcwirAw jw irhw hY[ kurAwn d`sdw hY ik mu`F ivc mnu`K r`b dw
AwigAwkwr sI[ pr Pyr SYqwn dy pRBwv krky ies ivc burweIAW Aw geIAW[ iesny
A`lwh dy SrIk Qwp ley[ iesny kwAby dI mirAwdw ivc Kll pwieAw[ iesnMU A`lwh
ny jo qihzIb isKweI sI, auh ivswr id`qI Aqy kurwhy pY igAw hY[ iesnMU is`Dy rsqy
aupr ilAwaux leI muS`kq dI zrUrq hY[ ieh muS`kq Aml nwl hovygI[ piv`qr
kurAwn Anuswr Aml dy rwh ivc iqMn cIzW mun`K, SYqwn Aqy rUh hn[ jykr swfy kol
srIr Aqy rUh nw hovy qW ijsm murdw hY[ iebwdq ho hI nhIN skdI[ rUh sB ivc hY,
ijsnMU jwn kihMdy hW[ SYqwn dw koeI vjUd nhIN hY[ ijMnHIAW vI burIAW AlwmqW hn,
aunHW nMU SYqwn dw nW id`qw igAw hY[ swfIAW mnokwmnwvW swnMU A`lwh dy rwh qoN rok
lYNdIAW hn[ SYqwn rUh nMU r`b v`l l`gx nhIN idMdw[ jo srIr SYqwn qoN bc jwvygw, aus
srIr dI rUh pwk rhygI Aqy AijhIAW rUhW hI jMnq dIAW AiDkwrI hoxgIAW[ ies
leI kurAwn ivc SYqwn qoN bcx leI A`lwh qoN pnwh mMgI geI hY:

AwKo ik mYN pnwh mMgdw hW lokW dy r`b, lokW dy pwqSwh qy lokW dy s`cy ieSt dI aus
Brm-BulyKy pwaux vwly dI burweI qoN ijhVw muV-muV prq ky AwauNdw hY[ ijhVw lokW dy
idlW ivc Brm pwauNdw hY BwvyN auh ijMnW ivcoN hovy jW mnu`KW iv`coN[1

ies quk ivc Awey Sbd ijMn qoN Bwv auh burweI hY jo nzr nhIN AwauNdI Aqy
mnu`KW qoN Bwv auh burweI hY jo ivAkqI rwhIN iksy nyk idl ivc pRvyS krdI hY Aqy cMgw
kMm krn qoN rokdI hY[ hux AsIN vwrI-vwrI srIr, SYqwn Aqy rUh aupr ivcwr krWgy:

mnu`Kw srIr

piv`qr kurAwn ivc mnu`Kw jnm dw ivSyS mh`qv hY ikauNik bMdgI huMdI hI srIr

1
Abul Awlw mOdUdI, rmzwn seId (Anu.)kurAwn mjId (pMjwbI), 114: 1-5.
not: kurAwn bwry A`gy Awaux vwly hvwly ies Anuvwd iv`coN ley jwxgy[ sUrq Aqy Awieq nMU sUrq nM. qy
Awieq nM. pw ky Aqy iksy kQn nMU pMinAW ADIn id`qw igAw hY[

95
nwl hY[ srIr mwiDAm hY ijs rwhIN cMgy Aqy bury krm kIqy jWdy hn[ kurAwn ivc
mn`uK dI hoNd Aqy mksd nMU do ih`isAW ivc vMifAw igAw hY- jnm qoN pihlW dI hwlq
Aqy jnm qoN ikAwmq q`k dI hwlq[ s`Xd Abdul lqIPæ srIr dI bxqr bwry ilKdy
hn:

kurAwn ivc mnu`K dI izMdgI nUM do v`fy ih`isAW ivc vMifAw hY[ pihly ih`sy dy do pVwA
hn[ pihly pVwA ivc mnu`K dI bxqr Xkdm hoeI ijvyN hor jIvW dI hoeI hY[ ies
pVwA ivc Awdm Aqy hvw dw izkr vI AwauNdw hY[ dUjy pVwA iv`c hOlI-hOlI ies
srIr dI rcnw hoeI hY[ ies pVwA ivc mW dy grB qoN lY ky mOq q`k dw izkr hY[2

kurAwn ivc Aijhy byAMq hvwly hn ijnHW rwhIN pqw l`gdw hY ik mnu`KI srIr dI
bxqr hOlI-hOlI hoeI hY:

jdoN ik auhny qrHW-qrHW nwl quhwnUM swijAw hY[ kI qusIN vyKdy nhIN ho ik A`lwh ny iks
pRkwr s`q AkwS aupr Q`ly bxwey hn Aqy auhnW ivc cMn nUM cwnx qy sUrj nUM dIvw bxw
C`ifAw hY? A`lwh ny quhwnUM DrqIE AdBuq rUp nwl augwieAw[3

Aqy

AsW mnu`K nUM im`tI dy sq qoN swijAw Pyr ausnUM iek sur`iKAq QW tpkI hoeI buMd ivc
qbdIl kIqw, iPr aus buMd nUM bu`Q dw rUp id`qw, Pyr bu`Q nUM botI bxw id`qw Pyr botI
dIAW h`fIAW bxweIAW, Pyr h`fIAW au`qy mws cVHwieAw Aqy Pyr ausnUM iek hor hI
isrjnw dw rUp bxw KVHw kIqw[4

ausny mnu`K dI isrjxw dw AwrMB gwry qoN kIqw Pyr aus dw bMs iek Aijhy sq qoN
qoirAw ijhVw qu`C pwxI vrgw hY Pyr ausnUM TIk-Twk kIqw Aqy ausdy AMdr AwpxI rUh
PuUk id`qI Aqy quhwnUM kMn id`qy, A`KW id`qIAW qy idl id`qy pr qusIN lok G`t hI DMnvwdI
huMdy ho[5

sUrq Al-&urkwn ivc izkr hY:


auhI hY ijsny pwxI qoN iek mnu`K swijAw[ Pyr aus qoN bMs qy shuirAW dy do A`f-A`f
islisly clwey[ qyrw r`b bhuq hI smr`Qwvwn hY[6

2
The Qura’n divides the course of human life into two broad periods. The first period consists of
two stages one is the stage of man in the making. This is the stage of evolution of the biblical
Adam and Eve. The second stage is the stage of their reproduction and multipication. What
follows thereafter, from the emergence of the child from Its mother’s womb till it grows and
crosses according to the Qura’n the threshold of death, to pass on into a further phase of life, is
covered by the second period of life. Syed Abdul Latif, Approach to the study of Qura’n, P-11.
3
71:14-17.
4
23:12-14.
5
32:8-9.
6
25:54.

96
dUjy pVwA ivc mnu`K dw jnm qoN mOq Aqy mOq qoN ikAwmq q`k dw hwl ibAwn
kIqw igAw hY[ jnm Aqy mOq Awm GtnwvW nhIN hn[ ienHW ip`Cy Kws mksd hY jo mnu`K
jnm Dwrn qoN bwAd bMdgI nhIN krdy aunHW nUM kurAwn ny lwhnqW pweIAW hn[ iek
idn swfw mwl, dOlq iksy kMm nhIN Awvygw[ kurAwn ivc vwr-vwr mnu`K nUM r`b dy
AihswnW pRqI sucyq hox dw hukm id`qw igAw hY[ r`b ny pSUAW ivc vI mnu`KW leI ieh
cMigAweI id`qI hY ik gohy Aqy KUn ivcwly du`D id`qw jo pIx nUM suAwdlw hY:

quhwfy leI pSUAW ivc vI iek is`iKAw mOjUd hY[ auhnW dy iF`fW ivcoN gohy qy lhU dy
ivcwilE AsIn iek cIz quhwnMU ipAwauNdy hW, ArQwq Kwls du`D, ijhVw pIx leI
AiqAMq suAwdlw hY[7

srIr, rUh Aqy ijsm dw sumyl hY[ ndvI ilKdw hY ik mnu`K, srIr Aqy Awqmw

dy sumyl qoN bixAw hY[ Awqmw srIr nMU ausdy mUl v`l D`kdI hY Aqy ausdI AslIAq

bwry d`sdI hY[8 r`b ny Awdm dI sMqwn nUM Kwx vwlI hr SYA bVI qihzIb nwl lpyt ky

id`qI hY[ vsqUAW nMU KulHyAwm nhIN su`t id`qw[ kyly nUM iClkw, syb nUM iClkw, kxk dI

b`lI, Jonw Awidk swrIAW Kwx dIAW vsqUAW nUM vDIAw qrIky nwl Awdm dI sMqwn nUM

pyS kIqw hY:

DrqI nUM ausny swrI Klkq leI bxwieAw ies ivc hryk BWq dy bhuq swry suAwdly &l
hn[ KjUr dy ru`K hn ijhnHW dy Pl glwPæW ivc vlyty hoey hn[ BWq-BWq dy Anwj hn
ijhnW ivc qUVI vI huMdI hY qy dwxw vI, so hy ijMno qy mnu`KoN! qusIN Awpxy r`b dIAW
ikhVIAW-ikhVIAW inAwmqW nUM JuTlwaugy[9

kurAwn d`sdw hY:

kI mnu`K ny ieh smJ r`iKAw hY ik ausnUM AYvyN byshwrw hI C`f id`qw jwvygw? kI auh
vIrj dI iek qu`C ijhI bUMd nhIN sI[ jo (mW dy grBws ivc) tpkweI jWdI hY? Pyr auh
iek lhU dI PutkI bixAw[ Pyr A`lwh ny ausdw srIr bxwieAw qy ausdy AMg TIk-Twk
kIqy[ Pyr aus qoN purS qy iesqrI dIAW do iksmW bxweIAW[ kI ausnUM ies dI smr`Qw
pRwpq nhIN hY ik moieAW nUM muV surjIq kr dyvy?10

7
16:66
8
Man is a Combination of body and soul. The soul pulls him towards its origin and reminds him of
his destiny. Abul Hasan Ali Nadwi, The Four pillars of Islam, p-168.
9
55:10-13.
10
75: 36-40.

97
AsIN jnm qoN mOq dy drimAwn dy smyN nUM izMdgI kihMdy hW pr kurAwn ivc mOq
qoN bwAd dw jIvn vI d`isAw igAw hY[ jo lok hux nykI krdy hn, Awpxw mwl loVvMdW
ivc vMfdy hn, ivAwz nhIN lYNdy Aijhy Bly purSW nUM AwKærq vwly idn invwijAw jwvygw:

AsW quhwnUM pYdw kIqw hY[ Pyr ikauN qusIN s`c krky nhIN mMndy? kdy qusIN soicAw hY ik
ieh vIrj qusIN fygdy ho? ies qoN b`cw qusIN bxwauNdy ho? jW aus dy rcnwhwr AsIN hW?
AsIN quhwfy ivcwly mOq dI vMf kIqI hY Aqy ies g`loN byv`s nhIN hW ik quhwfy rUp bdl
dyeIey qy iksy Aijhy rUp ivc quhwnUM pYdw kr dyeIey ijs nUM qusIN nhIN jwxdy[ AwpxI
pihlI pYdwieS qoN qW qusIN jwxU hI ho, Pyr ikauN is`iKAw gRihx nhIN krdy?11

bcpn qoN juAwnI Aqy juAwnI qoN buFwpw hI ies mnu`K dy srIr dw ivkws hY[

kurAwn dw kQn hY:

so nhIN, mYN shuM KWdw hW sMJ vyly dI lwlI dI, rwq dI qy aus kwsy dI jo kuJ auh smyt
lYNdI hY Aqy cMn dI jd ik auh pUrnmwSI dw cMn bx jWdw hY[ qusW zrUr drjw-bdrjw
iek hwlq qoN dUjI hwlq v`l lMGdy cly jwxw hY[12

ies dw Kulwsw ies pRkwr hY:

ArQwq qusW iek dSw ivc nhIN rihxw, sgoN jvwnI qoN buFypw, buFypy qoN mOq, mOq qoN
brzK (mOq qy ikAwmq dy ivckwrlw smW) brzK qoN punr jIvn, punr jIvn qoN hSr
(smUh mnu`K-jwqI dy iek`qr hox dw mYdwn, Pyr lyKw-joKw qy Pyr ienwm qy szw dy
Axigxq pVwvW coN zrUr hI quhwnUM lMGxw pvygw[ ies g`l 'qy iqMn cIzW dI shuM KwDI
geI hY sUrj iCpx mgroN sMJ vyly dI lwlI, idn ipCoN rwq dw hnyrw Aqy aus ivc aunHW
bhuq swry mnu`KW qy jwnvrW dw ismt Awauxw ijhVy idn vyly DrqI au`qy PYly rihMdy hn
Aqy eykm dy cMn dw drjw-bdrjw vD ky pUrnmwSI dy cMn dw rUp Dwrnw[ jwxo ieh kuJ
auh cIzW hn ijhVIAW ies g`l dI AYlwnIAw gvwhIAW dy rhIAW hn ik ijs jgq
ivc mn`K dw vwsw hY aus ivc ikqy koeI TihrwA nhIN hY[ iek lgwqwr rUpWqr qy
drjw-bdrjw qbdIlI hr pwsy vyKx ivc AwauNdI hY[ so kwiPrW dw ieh iKAwl shI
nhIN hY ik mOq dI AwKrI ihckI dy nwl hI swrw JgVw JyVw mu`k jwvygw[13

lqIPæ ny izMdgI dy nUM ie`Cw dI Aqy krm dI AwzwdI dw nwm id`qw hY jo mnu`K
leI sMquiln sQwipq krdI hY[14 auprokq sMKyp crcw ivcoN jo g`l inkl ky swhmxy
AwauNdI hY auh ieh hY ik mnu`KI izMdgI pVwA-dr pVwA ivkws krdI hY[ srIr dw
ivnws ies pVwA dw AMg hY AMq nhIN[ hux g`l AwauNdI hY ik Pyr mnu`K kI kry?
kurAwn Anuswr mnu`K, mnu`K bx ky idKwvy Aqy Awpxy mUl nUM pCwxy[ kurAwn ivc mnu`K

11
56: 57-62.
12
84:16-19.
13
kurAwn mjId, Put not n.M 6, pMnw-1119.
14
It is the stage of freedom of will and action of willing co-operation with the laws of life, helped by
the balance set in the nature of man. Syed abdul latif, op.cit, p-14.

98
dw mUl Awdm dw rsqw hY[ ieh hI bMdgI dw rsqw hY[ iesnMU hI is`Dw rsqw Aqy rwh-
ey-rwsq AwKdy hn[ ieslwm ies rwh 'qy qurn dI pRyrnw idMdw hY[ izAw-aul-h`k
ilKdy hn:

jykr mnu`K AwpxIAW pSU ibrqIAW Aqy jMglI suBwA nUM kwbU ivc krygw[ jykr auh
burweI qoN dUr hovy Aqy is`Dy rsqy ‘qy c`ly qW ausdy ivcoN gux pRgt hoxgy, aus ivc
BwvnwvW nUM smJx dI smr`Qw pRPuilq hovygI[15

A`lwh ny mnu`K nMU PYslw lYx dI AwzwdI id`qI hY[ ies AwzwdI dOrwn ley
PYsilAW dw izMmyvwr mnu`K hI hY:

kurAwn Anuswr r`b dI qwbydwrI ieh hY ik mnu`K Awpxy Awp nUM swrIAW burweIAW qoN
pwk kry jykr auh s`cweI dw rsqw cuxy qW ieh mnu`K nUM bdlygw Aqy aus ivc AMdrUnI
qOr ‘qy nYiqkqw Aqy rUhwnI SkqIAW Swiml hoxgIAW[ aus kol do rsqy hn: iek rsqw
burweI dw Aqy iek rsqw s`cweI dw hY[ mnu`K dohW ivc cox krn leI Awzwd hY[ auh
Awpxy krmW leI Awp izMmyvwr hY[16

mnu`KW dI Aqy pSUAW dI isrjxw ie`k ijMd qoN hoeI hY:

ausny quhwnUM ie`k ijMd qoN swijAw, Pyr auhI hY ijsny aus ijMd qoN ausdw joVw bxwieAw
Aqy ausny quhwfy leI fMgrW pSUAW iv`coN A`T nr qy mdIn pYdw kIqy[ auh quhwfIAW
mwvW dy iF`fW iv`c iqMn-iqMn hnyry pVHidAW AMdr quhwnUM ie`k qoN mgroN ie`k rUp idMdw
cilAw jWdw hY[17

A`T nr qy mdIn hn- aUT-aUTxI, gaU-bYl, Byf-ByfU, b`krI-b`krw[ iqMn


pVHidAW dw Bwv hY iF`f, grBws qy Awaul auh iJ`lI ijs ivc b`cw ilpitAw huMdw hY[18

SYqwn

r`b ny SYqwn nuUM A`g dI lwt qoN swijAw hY[ aus ny pRx kIqw sI ik auh Awdm
dI sMqwn nMU Brmwvygw Aqy A`lwh dy rwh ‘qy nhIN c`lx dyvygw[ kurAwn vwr-vwr SYqwn
qoN bcx leI kihMdw hY[ SYqwn Anyk qrIkAW nwl lokW nUM Brmw irhw hY[ kdy ieh
AmIrI dw lwlc idMdw hY, kdy ZrIbI qoN frwauNdw hY, kdy n&rq ies kdr vDw idMdw hY

15
If man can control his animal instinits and wild passions, i.e. if he can shurns evil and walks on the
straight path of goodness he can develop his talents, resoures and Lapabilities of his emotion,
intellect conscience and reason. Ziaul-Haque, op.cit, P.109.
16
Sincerity of God according to the Qura’n means that man can purify himself from all stains of evil
and free himself from all templations and Transforms inner moral and spiritual Faculties and
powers of man. He has two paths before him: the path of evil and the path of truth. He is free to
choose. He is responsible for his actions. Ibid, P-107.
17
39:6
18
kurAwn mjId, Put not nM.2, pMnw 790.

99
ik mnu`K Awpxy pirvwrk mYNbrW nMU vI kql krn l`igAW nhIN socdw[ ijMn Aqy SYqwn
ie`k hn pr auh ijMn ijMnHW r`b dw ivroD kIqw hY, auh SYqwn khwey hn:

ijMn r`b dy v&wdwr hn pr ijMnW ivcoN ijnHW ny muKwlPq kIqI auh SYqwn hn[ SYqwnW
ivcoN AsW Aijhy bQyirAW nuUM ausdw qwibAwdwr bxw id`qw sI ijhVy aus leI cu`BIAW
mwrdy qy iesqoN Cu`t hor kMm vI krdy sn[ iehnW swirAW dI ingrwnI krn vwly AsIN
hI sW[19

is`Dy rwh dI qwbydwrI ijMnW nyy vI kIqI[ kurAwn ivc ies Gtnw bwry jwxkwrI
imldI hY ik qwie& qoN m`ky prqidAW rsqy ivc hzrq muhMmd (s.) ny kurAwn pVHI qW
ijMnW dy ie`k toly ny nmwz suxI Aqy eImwn lY Awey[ ies g`l dw muhMmd (s.) nUM kurAwn
rwhIN pqw l`gw :

auhnW jw ky AwiKAw (Bwv ijMnW ny Awpxy BweIcwry ivc jw ky ikhw) hy, swfI kOm
vwilE! AsIN iek ikqwb suxI hY ijhVI muUsw dy ip`CoN auqwrI geI hY, Awpxy qoN pihlW
AweIAW hoeIAW ikqwbW dI puStI krdI hY Aqy scweI qy is`Dy rwh v`l AgvweI krdI
hY[20
ijMn vI r`b dI mKlUk hn[ auh idsdy nhIN pr r`b dy AwigAwkwr hn[ kurAwn
d`sdw hY ik SYqwn mnu`K dw mu`F qoN vYrI hY[ ausny hI Awdm Aqy hvw nUM svrg ivcoN
kFvwieAw sI[ auh Ajy vI mnu`Kqw dy ip`Cy ipAw hY ies leI qusIN ausdy ip`Cy nw
l`gxw:

hy Awdm dy pu`qro! ieauN nw hovy ik SYqwn quhwnuMU Pyr ausy qrHW AjmwieS iv`c pw dyvy
ijs qrHW ausny quhwfy mwipAW nuMU svrg coN kFvwieAw sI Aqy auhnW dy ilbws auhnW qoN
lukw id`qy sn qW jo auhnW dy nMgyz nUM ie`k dUjy dy swhmxy prgt kr dyvy[ auh qy auhdy
swQI quhwnuMU AijhI QW qoN vyKdy hn ijQoN qusIN auhnW nuMU nhIN vyK skdy[ iehnW SYqwnW nUM
AsIN auhnW lokW dw srpRsq bxw id`qw hY[ ijhVy eImwn nhIN ilAwauNdy[21
r`b dw izkr nw krn vwly SYqwn dy bMdy hn:

SYqwn auhnW auØ`qy kwbU pw cu`kw hY Aqy aus ny A`lwh dI Xwd auhnW dy idloN Bulw C`fI,
SYqwn dI pwrtI dy lok hn[22
mnu`K AMdr pYdw hoeIAW burweIAW dI jVH SYqwn hY[ kurAwn d`sdw hY:

hy nbI! iehnW swhmxy aus ivAkqI dw hwl vrxn kro ijsnUM AsIN AwpxIAW AwieqW
dw igAwn id`qw sI pr auh auhnW dI pwbMdI qoN n`s quirAw Aqy SYqwn ausdy mgr pY
igAw ieQoN qIk ik auh kurwhIAw iv`c jw rilAw[ 23

19
21:82.
20
46:30.
21
7:27.
22
58:19.
23
7:175.

100
kurAwn d`sdw hY ik ^brdwr rho ikqy SYqwn quhwfI zbwn 'qy kwbU nw kr lvy,
soc smJ ky bolo[ auh quhwfw Ku`lw vYrI hY:

hy nbI! myry bMidAW (ArQwq vwilAW) nUM AwK idE ik mUMhoN auh g`l AwiKAw krn
ijhVI vDyry suhxI hovy[ Asl ivc ieh SYqwn hY ijhVw mnu`KW ivcwly puAwVy pwaux dw
Xqn krdw hY[24
kurAwn d`sdw hY ik ikvyN pqw l`gdw hY ik SYqwn kI kMm krdw hY:

hy loko! mYN quhwnUM d`sW ik SYqwn iks ’qy auqirAw krdy hn? auh hryk JUTy-PrybI Aqy
kukrmI 'qy auqirAw krdy hn[ suxIAW-suxweIAW g`lW kMnW iv`c AwK jWdy hn Aqy
auhnW iv`coN vDyry JUTy huMdy hn[25

iesqoN pqw l`gdw hY ik SYqwn QoQIAW g`lW krdw hY[ auh mnu`K nMU bury pwsy qurn
leI pRyrdw hY:
auh quhwfw Ku`lHw duSmx hY[ quhwnUM burweI qy ASlIlAqw dw hukm idMdw hY Aqy ieh
isKwauNdw hY ik qusIN A`lwh dy nW qy auh g`lW AwKo ijnHW bwry qusIN nhIN jwxdy (ik auh
A`lwh ny AwKIAW hn)[26
kurAwn sUrq nM. 35 Awieq nM. 6, sUrq nM. 36 Awieq nM. 60 Aqy sUrq nM. 36
Awieq nM. 62 ivc SYqwn nUM mnu`KW dw Ku`lHw duSmx ikhw hY[ SYqwn ASlIl kMm krn dI
pRyrnw idMdw hY[ A`j AsIN dyKdy hW ik smwj ivc AprwD ikMny ho rhy hn[ AprwD kOx
krdw hY? jvwb hY mnu`K krdw hY[ kI ieh vI pqw hY ausnUM auskwauNdw kOx hY? jvwb hY,
SYqwn[ SYqwn mnu`K nUM ZrIbI qoN frw ky AprwD krvwauNdw hY:

SYqwn quhwnuMU ZrIbI qoN frwauNdw hY Aqy Srmnwk vqIrw Apxwaux leI pRyrdw hY pr
A`lwh quhwnUM AwpdI bKiSS qy imhr dI Aws duAwauNdw hY[ A`lwh v`fw Ku`lHw -fu`lHw Aqy
tkweI vwlw hY[27
kurAwn ieh vI d`sdw hY ik SYqwn dI qwkq eImwn vwilAW aupr nhIN c`ldI[
ies leI A`lwh nMU Xwd kridAW ikh kro ik swnMU SYqwn qoN bcw:

Pyr jdoN qusIN kurAwn pVHn l`go qW iPtkwry hoey SYqwn qoN A`lwh dI pnwh mMg ilAw
kro[ auhnW lokW qy auhdw koeI v`s nhIN c`ldw ijhVy eImwn ilAwauNdy qy Awpxy r`b auØ`qy
Brosw krdy hn[28
Aqy

SYqwn dy swQIAW ivru`D jMg kro Aqy ivSvwS r`Ko ik SYqwn dIAW cwlW Asl ivc bhuq
kmzor hn[29

24
17: 53.
25
26:221 qoN 223.
26
2: 168 qy 169.
27
2: 268.
28
16: 98-99.
29
4: 76.

101
SYqwn dw rwh burweI dw rwh hY[ aus rwh aupr nw c`lo[ SYqwn ny Ku`lHw AYlwn kIqw sI:

mYN qyry bMidAW ivcoN ie`k inXq ih`sw lY ky rhWgw, mYN auhnW nuMU kurwhy pwvWgw, mYN auhnW
nUM kwmnwvW iv`c aulJwvWgw, mYN auhnW nUM hukm dyvWgw Aqy auh myry hukm nwl pSuUAW dy
kMn cIrngy Aqy mYN auhnW nUM hukm dyvWgw qy aouh myry hukm nwl r`bI bxqr iv`c Adlw-
bdlI krngy[ ijsny A`lwh nUM C`f ky aus SYqwn nUM Awpxw im`qr qy srprsq bxw
ilAw auh Ku`lyH Gwty ivc pY igAw[30

pYZMbr AwauNdy rhy, ikqwbW AwauNdIAW rhIAW pr SYqwn lokW nUM kurwhy pwauNdw irhw:

auhI SYqwn A`j ienHW lokW dw vI srpRsq bixAw hoieAw hY Aqy ieh duKdweI szw dy
pwqr bx rhy hn[31
hy nbI! burweI nUM aus FMg nwl dUr kro jo sB qoN cMgw hovy[ jo kuJ g`lW auh quhwfy auqy
joVdy hn auhnW nuMU AsIN cMgI qrHW jwxdy hW[ duAw kro ik ‚r`bw! mYN SYqwnW dIAW
aukswhtW qoN qyrI Srx mMgdw hW, sgoN hy myirAw r`bw! mYN qW ies g`loN vI qyrI Srx
mMgdw hW ik auh myry kol Awaux[32
A`lwh dI Srx SYqwn qoN bcwauNdI hY[ ijvyN hI quhwfy mn ivc koeI burw iKAwl
Awvy qurMq A`lwh nMU Xwd kro Aqy ausdI Srx iv`c jwE[
jy qusIN SYqwn vloN koeI aukswht mihsUs kro qW A`lwh dI Srx mMg lE[ auh v`fw
suxnhwr qy jwxnhwr hY[33

mn Aqy rUh
srIr SYqwn dy pRBwv nwl bury kMm krdw hY[ SYqwn mn nMU Brmwky Awpxy ip`Cy lw
lYNdw hY:
mn qW kukrm leI pRyrdw hI hY, Cu`t iesqoN ik iksy qy myry r`b dI imhr nw hovy[ byS`k
myrw r`b v`fw b^Sxhwr qy imhrbwn hY[34

kurAwn mn dI shuM KWdw hY:

mYN shuM KWdw hW aulwhmy dyx vwly mn dI[35

iesdw Bwv hY:


zmIr jW AMqr-Awqmw jo mnu`K nuMU burweI auØ`qy tokw-twkI krdI hY Aqy ijsdw
mnu`K ivc mOjUd hoxw ieh swKI Brdw hY ik mnu`K Awpxy AmlW leI jvwbdyh
hY[36

30
4 : 118 qoN 119.
31
16:63.
32
23: 93 qoN 98.
33
41: 36.
34
12:53.
35
75: 2.
36
kurAwn mjId, Put not nM-3, pMnw- 1079.

102
hr kMm ivc mn dI SmUlIAq huMdI hY[ burw kMm krn vyly mn mnu`K nMU rokdw hY
pr SYqwnI pRBwv ausnMU Awpxy v`s ivc kr lYNdw hY[ mn dIAW hwlqW do qrHW dIAW hn-
burw mn Aqy cMgw mn[ burw mn hnyrw hY[ cMgw mn cwnx hY[ kurAwn d`sdw hY ik cMgy
mn SWq hn[ SWq mn krky hI muslmwnW ny bury qoN bury smyN ivc vI sbr qoN kMm ilAw
hY[ kurAwn iv`c mn dI SWqI leI ‘skInq’37 Sbd AwieAw hY ijsdw ArQ hY, SWqI
Aqy mn dw sMqoK[

EhIE hY ijsny eImwn vwilAW dy idlW ivc ‘skInq’ (SWqI) auqwrI qW jo Awpxy eImwn
dy nwl auh ie`k eImwn hor vDw lYx[38

‘skInq’ dw Kulwsw kridAW Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:

ieQy skInq qoN Bwv hY idl dI auh AvsQw hY ijs dy AwDwr qy ie`k ivAkqI iksy
mhwn audyS dI pRwpqI leI TMfy idl nwl bVI SWq AvsQw ivc Aqy pUrI qrHW inSicq
ho ky Awpxy Awp nMU ^qry dy mUMh ivc Jok idMdw hY Aqy iksy fr jW Gbrwht qoN ibnW
PYslw kr lYNdw hY ik ieh kMm hr hwlq ivc krnw hY BwvyN is`tw kuJ vI inkly[39

kurAwn dw kQn hY:

A`lwh eImwn vwilAW qoN pRsMn ho igAw jdoN auh ibrC hyT quhwfy nwl priq`igAw kr
rhy sn[ auhnW dy idlW dw hwl ausnUM mlUm sI, ies leI ausny auhnW auqy skInq
(SWqI) auqwrI[40

bury mn nMU iPtkwr pweI geI hY jo A`lwh dy guxW nUM mihsUs nhIN krdw:
kI ieh lok DrqI qy GuMmy-iPry nhIN hn ik iehnW dy idl smJx vwly jW iehnW dy kMn
suxn vwly huMdy? hkIkq ieh hY ik A`KW AMnHIAW nhIN huMdIAW pr auh idl AMnHy ho jWdy
hn[ ijhVy sIinAW iv`c hn[41

bury mn nUM AMnyH dI sMigAw id`qI geI hY[ piv`qr kurAwn d`sdw hY ik jdoN vI
koeI BYVI g`l kIqI jWdI hY qW ieh idl iKV jWdw hY pr jdoN hI A`lwh dI g`l kIqI
jWdI hY qW ieh sVdw hY:

jdoN ie`ko-ie`k A`lwh dw ismrn kIqw jWdw hY qW prlok nUM nw mMnx vwilAW dy idl
sVn l`gdy hn Aqy jdoN ausqoN Cu`t hornW dw ismrn huMdw hY qW Acxcyq ieh KyVHy nwl
Br jWdy hn[42

37
auhI, Put not nM- 4, pMnw-891.
38
48:4.
39
auhI, Put not nM- 10, pMnw-894.
40
48:18.
41
22:46.

103
kurAwn ny A`lwh dy rwh ’qy nw qurn vwly idlW nUM ibmwr ikhw hY:

jy AsIN cwhMudy qW ausnUM auhnW AwieqW rwhIN auicAweI bKS idMdy, pr auh qW DrqI v`l
hI inMv ky rih igAw Aqy AwpxI mnokwmnw dy ip`Cy hI l`g tuirAw[ so auhdI hwlq ku`qy
vrgI ho geI ik qusIN aus qy hmlw kro qW vI jIB lmkweI r`Kdw hY Aqy ausnUM C`f idE
qW vI jIB lmkweI r`Kdw hY[ ieho imswl hY auhnW lokW dI ijhVy swfIAW AwieqW nUM
JuTlwauNdy hn[ qusIN ieh kQwvW iehnW nUM suxwauNdy rho Swied ik ieh kuJ soc-ivcwr
krn[ bhuq hI BYVI aupmw hY Aijhy lokW dI ijhnW ny swfIAW AwieqW nUM JuTlwieAw
Aqy auh Awp Awpxy nwl hI zulm kmwauNdy rhy hn[ ijsnuMU A`lwh is`Dw rsqw drswvy
kyvl auhI rwhy pYNdw hY Aqy ijsnuMU A`lwh Awpxy mwrg drSn qoN vWiJAW kr dyvy auhI
AsPl ho ky rihMdw hY[ ieh hkIkq hY ik bhuq swry ijMn qy mnu`K Aijhy hn ijhnW nuMU
AsIN krk leI hI pYdw kIqw hY[ auhnW kol idl hn pr auh auhnW nwl socdy nhIN[
auhnW kol A`KW hn pr auh auhnW nwl vyKdy nhIN[ auhnW kol kMn hn pr auh auhnW
nwl suxdy nhIN[ auh pSuUAW smwn hn sgoN auhnW nwloN vI vDyry hIxy, ieh auh lok hn
ijhVy bysurq hI gey hn[43

p`Qr vrgy mn

ieh Aijhy idl hn jo r`b dIAW inSwnIAW dyKky vI p`Qr bxy pey hn:

pr AijhIAW inSwnIAW vyKx ipCoN vI AMq quhwfy idl kTor ho gey, p`QrW vWg sgoN
sKqI iv`c kuJ auhnW qoN vI v`D hoey, ikauN jo p`QrW ivcoN qW koeI (p`Qr) Aijhw vI huMdw
hY ijs ivcoN somy vwg turdy hn, koeI pwtdw hY qW aus ivcoN pwxI inkl AwauNdw hY Aqy
koeI r`b dy fr qoN kMb ky if`g vI pYNdw hY[ A`lwh quhwfIAW krqUqW qoN by^br nhIN hY[44

jykr koeI ivAkqI eImwn dy Cy AMgW nUM nhIN mMndw qW ausdw idl Aqy kMn bMd hn:

A`lwh ny aunHW dy idlW qy aunHW dy kMnW auqy mohr lw id`qI hY Aqy aunHW dIAW A`KW auqy
pVdw pY igAw hY[ auh krVI szw dy BwgI hn[45

ies qrHW A`lwh hryk hMkwrI qy jwbr dy idl auqy T`pw lw idMdw hY[46

jo ivAkqI eImwn nhIN ilAwauNdy Aqy kurAwn aupr vI ieqrwz krdy hn aunHW
dy idl jMgwly pey hn:

auØ`kw nhIN sgoN Asl ivc iehnW lokW dy mnW nUM iehnW dy BYVy AmlW dI jr l`g cu`kI
hY[47

42
39: 45.
43
7: 176 qoN 179.
44
2: 74.
45
2:7.
46
40:35.
47
83:14.

104
kurAwn cwhMudw hY ik mnu`K dw idl nrm hovy, ipGly[ ieh vwk sRI gurU nwnk
dyv jI dy vwk muslmwxu mom idil hovY, nwl myl KWdw hY[ kurAwn aumId r`Kdw hY ik
lok iebrwhIm vrgy bx jwx, ienHW dy idl nrm ho jwx:

Blw kI eImwn ilAwaux vwilAW leI hwlW qIk auh vylw nhIN AwieAw ik auhnW dy idl
A`lwh dy izkr nwl pMGrn ‘qy aus dI auqwrI hoeI s`cweI A`gy ivC jwx Aqy auh auhnW
lokW vWgr ho jwx ijhnW nuMU pihlW ikqwb id`qI geI sI[ Pyr iek lMmw smW auhnW qy
bIq igAw qW auhnW dy idl kTor ho gey qy A`j auhnW ivcoN vDyry Av`igAwkwr bxy hoey
hn[48

Aijhy hI lok hn auh ijhnW ny (ies nbI dy s`dy nUM) prvwn kr ilAw hY Aqy auhnW dy
ihridAW nUM A`lwh dy ismrn nwl SWqI pRwpq huMdI hY[ swvDwn rho! A`lwh dw ismrn
hI auh cIz hY ijs nwl ihridAW nUM SWqI pRwpq huMdI hY[49

Aml dy rwh dIAW muSiklW

mnokwmnwvW Aml dy rwh dIAW bwDwvW hn:

hW, A`lwh qW quhwfy auqy imhr dI nzr krnw cwhMudw hY pr ijhVy lok Awp AwpxIAW
mnokwmnwvW dI pwlxw kr rhy hn, auh cwhuMdy hn ik qusIN is`Dy rwhoN ht ky kurwhy pY
jwE[50

AwpxIAW mnokwmnwvW dy ipCl`g ienkwrI hn :

hux jykr auh quhwfI ieh mMg pUrI nhIN krdy qW smJ lE ik ieh AwpxIAW ie`CwvW dy
ipCl`g hn Aqy aus ivAkqI nwloN vDyry kurwhIAw hor kOx hovygw ijhVw r`bI hdwieq
qoN ibnW kyvl AwpxIAW ie`CwvW dI pYrvI kry?51

bMdgI mn dIAW ie`CwvW dw iqAwg krnw hY[ jykr swDk mn dy ip`Cy l`gw rhygw
qW ieh mn ies nuMU BtkwauNdw rhygw:

Pyr kI qusIN kdy aus ivAkqI dy hwl qy vI soc ivcwr kIqI hY ijs ny AwpxI
mnokwmnwvW nUM Awpxw ieSt bxw ilAw Aqy A`lwh ny igAwn dy huMidAW hoieAw ausnUM
kurwhy iljw su`itAw, ausdy idl qy kMnW auqy mohr lw id`qI Aqy aus dIAW A`KW qy pVdw
pw id`qw[52

48
57:16.
49
13:28.
50
4: 27.
51
28: 50.
52
45:23.

105
bMdw Aml rwhIN AwpxIAW ie`CwvW ‘qy kwbU pwauxw is`Kdw hY[ ieh AOKw kMm hY[
ies leI iesnMU AOKI GwtI vI kihMdy hn[mn dIAW ie`CwvW aoupr kwbU pwauxw AOKI GwtI
’qy cVxw hY pr ienkwrI dI jwxn ik AOKI GwtI kI hY:

pr ausny AOKI GwtI coN lMGx dw jyrw nw kIqw Aqy qusIN kI jwxo ik auh AOKI GwtI kI
hY[ ZulwmI qoN iksy dI grdn Cufwauxw jW Bu`K vwly idhwVy iksy irSqydwr XqIm jW im`tI
‘c ruldy muQwj nMU Bojn krwauxw[53

iek pwsy hkIkq hY dUjy pwsy AMdwzy hn pr ienkwrI AMdwizAW nUM hI hkIkq smJdy
hn:

hkIkq ieh hY ik lok kyvl Atkl dy ip`Cy qur rhy hn Aqy AwpxIAW mnokwmnwvW dy
murId bxy hoey hn[54

jo ivAkqI AwpxI mnokwmnw nwl b`Jw hY aus pSU smwn hY:

kI quhwfw iKAwl ieh hY ik auhnW ivcoN vDyry lok suxdy qy smJdy hn=;vs ieh qW
pSUAW smwn hn, sgoN ausqoN vI gey guzry[55

rUh

auprokq ivcwr qoN ieh spSt huMdw hY ik mnu`K AMdr KwhSW dI Brmwr hY[ ienHW ip`CY
l`gky iesny Awpxw Asl mMqv ivswr id`qw hY[ rUh r`b dI qwkq nwl kMm krdI hY[
iesdy srIr ivcoN inklidAW hI srIr byjwn ho jWdw hY[ ijs srIr ny BYvy kMm kIqy,
aunHW ivclIAW rUhW r`b dy Azwb dIAW BwgIdwr hoxgIAW[ cMgIAW rUhW nUM ienwm id`qw
jwvygw:

(dUjy pwsy &rmwieAw jwvygw) hy SWq Awqmw! c`l qur Awpxy r`b v`l ies hwl ivc ik
qUM (Awpxy suhxy AMq qoN) KuS (Aqy Awpxy r`b dI nzr ivc) mn BwauNdI hY[56

Su`D AwqmwvW leI bwZ hn, koeI fr nhIN hY[ auh kwmXwb hoey ijnHW ny
AwpxIAW AwqmwvW nuMU Su`D kr ilAw[ A`lwh v`loN cMgw Aqy burw rsqw d`isAw igAw hY[
ijsny mnokwmnwvW qy kwbU pwieAw auh s&l hoieAw Aqy ijsny nhIN pwieAw auh hwr
igAw:

53
90:12- 16.
54
53:23.
55
25: 44.
56
89: 27-28.

106
Pyr aus dI burweI qy ausdI prhyzgwrI ausnUM suJw id`qI[ zrUr hI auh inhwl ho igAw
ijsny Awpw suAwirAw qy pwk kIqw Aqy auh nw-murwd hoieAw ijs ny auhnUM dbw
id`qw[57

rwh-ey-Aml
hdIs d`sdy hn ik jo ivAkqI Awp Aml nhIN krdw[ ausdw ielm ausdy iksy
kMm nhIN Awvygw[ auh ikAwmq vwly idn duK shygw Aqy Awpxy gunwhW dw iekrwr vI
krygw, ‚auh AwdmI a`uqr dyvygw ik mYN quhwnMU qW nykI dw aupdyS idMdw sW Aqy Awp
nykIAW dy nyVyH vI nhIN jWdw sW[ quhwnMU qW burweIAW qoN rokdw sW pr Awp krdw sW[‛58
klmw, nmwz, rozw, zkwq, h`j smyq qkvw, qv`kul, sbr, Sukr, izkr, muAw&I qy qObw
Aml dy pRmu`K AMg hn[ ieh ieslwmI swDnw dy mUl Dury hn[ mihmUd hsn Anuswr:
ieslwm iv`c iebwdq do qrHW dI hY[ pihlI iebwdq iv`c Ardws Aqy ivhwr hY jo is`Dw
r`b Aqy mnu`K ivcwly hY ijvyN pMj vyly dI nmwz Aqy zkwq Awid[ dUjI iksm dI
iebwdq iv`c auh p`K hn jo mnu`KI irSiqAW 'qy ADwirq hn ijvyN s`cweI Aqy
iemwndwrI[ ieslwm dohW qrHW dIAW iebwdqW nUM brwbr dI mh`qqw idMdw hY[59

auprokq kQn byS`k iebwdq dw Kulwsw krdw hY pr bMdgI dy guxW nUM ie`k dUjy qoN
Alihdw krdw hY[ piv`qr kurAwn nUM piVHAw pqw c`ldw hY ik iebwdq ie`k hY Aqy ie`k
r`b dI hY[ bMdw jo kihMdw auh krdw hY[ piv`qr kurAwn dw kQn hY:
AwKo ik auh A`lwh hY ie`ko-ie`ko[ A`lwh sB qoN byprvwh hY qy swry ausdy muQwj
hn[ nw ausdI koeI sMqwn hY qy nw hI auh iksy dI sMqwn Aqy koeI ausdy joV dw
nhIN hY[60
pMj QMmW bwry AYnfiraU iripn ilKdw hY:
ieh isDWq ik pMj QMm ieslwm dI iebwdq dw kyNdr hn dUjI musilm sdI ivc hoNd
ivc AwieAw[ hdIs dIAW ikqwbW Al-buKwrI (870 eI.) Aqy Al-h`jwj (875 eI.)
mMndy hn ik muhMmd (s.) ny ikhw hY- ieslwm ienHW pMjW aupr itikAw hY[61

57
91: 8 qoN 10.
58
rwhy Aml, pMnw-149.
59
There are two kinds of worship in Islam. First, there are prayers and actions which are directly
concerned with the relation between God and man, as the five time prayer, Zakat etc. Secondly
there are those aspects which are expressed though human relationships such as truthfulness
and honesty etc. Islam has given equal importance to both these aspects of worship. Mahmood
Hasan, “Islam” Gurbachan Singh Talib (ed.al) An Advanced Book of Religion, P-192.
60
sUrq 112: 1-4.
61
The concept that ‘Five pillars’ were the ritual centre of Islam emerged almost certainly within the
second Muslim Century; both the hadith Collections of al-Bukhari (d. 870) and Muslim ibn-al-
Hajjaj (d. 875) contain early on in their books a report which states that Muhammad said, ‘”Islam
is based upon five (principles).” Rippion, Muslims, pp-86-7.

107
A`TvIN sdI ihjrI dy is`ikAW aupr vI ieh A`Kr Kuxy hoey sn- A`lwh iek hY

Aqy muhMmd ausdw rsUl hY[62 A`gy ienHW pRmu`K AMgW nMU hyT ilKy Anuswr pirBwiSq kIqw

jw irhw hY[

1. klmw

ieslwm Anuswr bMdy dw Dwrimk jIvn ies klmy dI GoSxw nwl SurU huMdw

hY, lw-ielwhw ie`l A`lwh, muhMmd rsUl A`lwh A`lwh qoN ibnW koeI r`b nhIN[ auh ie`k

hY Aqy muhMmd A`lwh dw sunyhw dyx vwlw hY[63 ieh pihlw ivSvws hY ik ijs aupr

ieslwm dy bwkI ivSvws itky hoey hn[ ies klmy ivc do g`lW hn- r`b iek hY Aqy

hzrq muhMmd (s.) A`lwh dw rsUl hY[ A`lwh Aqy ausdy rsUl bwry ipCly AiDAwie

ivc jwxkwrI id`qI jw c`ukI hY[ ieQy sMKyp ivcwr kIqI jwvygI[ ‘klmw’ auprokq rUp

ivc kuurAwn ivc drz nhIN hY[ kurAwn ivc ieh vwk Al`g-Al`g Awey hn[ mu`Fly

ivdvwnW ny dohW dI mh`qqw jwxdy hoey ienHW nMU iek`Tw kIqw hovygw[ jy koeI ie`k r`b nUM

Aqy muhMmd (s.) nUM A`lwh dw rsUl nhIN mMndw, auh kurAwn dI is`iKAw pRwpq nhIN kr

skdw ikauNik kurAwn dI mu`FlI is`iKAw ie`k r`b nUM mMnxw hY jo pYgMbr muhMmd rwhIN

swfy q`k phuMcdI hY[ gulvMq isMG ilKdy hn:


ieh auh Sbd hn jo jnm smyN hr muslmwn dy kMn iv`c boly jWdy hn Aqy iehI
auh AMqm Sbd hn jo mrn auprMq hr muslmwn ivAkqI dI kbr aupr pVHy
jWdy hn[ ies AwrMB Aqy AMq dy ivckwr ieh klmw sB qoN v`D igxqI iv`c
piVHAw Aqy duhrwieAw jWdw hY[ iehI Sbd idn iv`c keI vwrI msIqW idAW
munwirAW qoN aucwry jWdy hn[64

bMdgI krn qoN pihlW Awpxy mn iv`coN vwDU ivSvwsW nUM Aqy bhuqIAW r`bI
SkqIAW dI hoNd nUM ies GoSxw nwl mnPI kIqw jWdw hY ik r`b iek hY[ ieh iekrwr
krn qoN bwAd ik A`lwh qAwlw ie`k hY Aqy hzrq muhMmd (s.) ausdy rsUl hn, swDnw
SurU huMdI hY[ kuJ ivdvwn ies klmy nMU bMdgI dI AwDwriSlw mMndy hn[ so pihlI
is`iKAw ieh hY ik r`b iek hY[ iek r`b nMU mMnxw ieslwm hY, ipCly AiDAwie ivcly Cy
AMgW nMU mMnxw eImwn hY, AglI AvsQw ivc bMdw hr kMm ieh mihsUs ho ky krdw hY ik

62
Coins from the eighth decade of the hijri calendar contain phrases such as ‘There is no God but
God alone’. ibid, p-88.
63
"Religious life in Islam begins with the declaration of the kalima: La ilah illa Allah Muhammad
rasul allah. There is no God except Allah and Muhammad is Allah's messenger." Abdul Haq Ansari,
"Islam: faith and practice, Theology and Ethics", in Islam, Abdul Haq Ansari (et al. eds), P.23.
64
ieslwm Aqy sU&Ivwd, pMnw-21

108
r`b mYnMU vyKdw hY, iesnMU Ahswn AwKdy hn[ hr ivdvwn ny klmy nMU v`Kry AMdwz ivc
ibAwn kIqw hY[
2. nmwz
kurAwn iv`c nmwz nUM ‘slwq’ ikhw igAw hY[ slwq ArbI BwSw dw Sbd hY ijs
dw ArQ hY duAw[ &wrsI Aqy aurdU iv`c nmwz ikhw jWdw hY[65 kurAwn iv`c bwkI
hukmW nwloN nmwz dy hukm dw v`Krw sQwn hY:
nbI (s.) pws rozw jkwq Aqy h`j ijhy m`hqvpUrn ieslwmI kwrjW pRqI AwdyS
Aqy nymwvlI hzrq ijbrweIl lY ky AwauNdy rhy pr jdoN nmwz nUM Prz krn dw
Avsr AwieAw qW ies dy leI prmwqmw v`loN hzrq muhMmd (s.) nUM AwkwS qy
Awpxy snmuK bulw ky (mYArwj dI Gtnw) Kud ieh AwdyS suxwey gey sn[66

mYArwj AsmwnI Xwqrw nUM kihMdy hn[ ies ivc hzrq ijbrweIl (A.) pYgMbr
(s.) nUM kwAbw qoN XYrUSlm lY ky gey sn[ kurAwn iv`c XYrUSlm dw izkr hYY[ ieh
XUhdIAW dw Drm sQwn hY[ piv`qr kurAwn dw kQn hY:
pwk hY auh ijhVw lY igAw ie`k rwqI Awpxy bMdy nUM siqkwrXog msIq qoN dUr
vwlI aus msIq q`k ijsdy Awly duAwly nUM auhny brkq id`qI hY qW jo ausnUM
AwpxIAW kuJ inSwnIAW drswvy[ byS`k EhIE sB kuJ suxn qy vyKx vwlw hY[67
ies Gtnw dy ipCokV Aqy mh`qqw bwry Abul hsn AlI ndvI iek hdIs dy
hvwly nwl ilKdy hn:

purqwn prMprw dI iek Gtnw jo ‘mYArwj’ krky jwxI jWdI hY[ auh pYgMbr (s.) dy
SbdW iv`c ies qrHW hY[ mYnUM Kudw ny idn rwq dIAW pMjwh nmwzW pVHn dw AwdyS id`qw
sI[ jdoN mYN r`b nUM iml ky AwieAw qW pYgMbr mUsw nwl mulwkwq hoeI[ mUsw ny pu`iCAw
Kudw ny qYnUM lokweI leI kI hukm id`qw hY? mYN auqr id`qw pMjwh nmwzW[ mUsw ny ikhw
vwps prq jw Aqy Kudw nUM bynqI kr ik ienW nUM Gtw idE ikauN ik lokweI ieMnIAW
pRwrQnwvW nhIN kr skdI[ mYN (s.) vwps igAw Aqy bynqI kIqI Aqy Kudw ny nmwzW
Gtw ky pMj kr id`qIAW Aqy ikhw, AY muhMmd (s.) ieh pMj nmwzW idn rwq iv`c
pVHnIAW hn pr hr nmwz ds nmwzW brwbr hovygI[ ieauN pMj nmwzW hI pMjwh
vrgIAW hoxgIAW[68

65
"Salat is an arabic word which means Prayer called Namaz in persian and urdu." Mehmood
Hasan in Islam, An Advanced Book of Religious Studies, Gurbachan Singh Talib (ed.), P.189.
66
muhMmd ierSwd (fw.), hzrq muhMmd jIvn Aqy is``iKAwvW, pMnw- 286.
67
17:1
68
"In a long Tradition dealing with Meraj it is related (in the Holy Prophet's own words) that:
The lord decreed fifty serviecs (salat) during the day and night for me. When I came down to
Moses enquired from me, what has the Almighty Prescribed for your followers? I replied fifty
Prayer services. He thereupon said, "Go back to your Lord and beg him to reduce their
number as your community does not possess the strength to celebrate so many Prayer
services. I have enough experience of the children of Israel. I accordingly went back to the
lord and implored him to make a concession for my followers. The number of the daily
services was then reduced by five. When five Prayers were left the Almighty was Pleased to
observe-O Mohammad these are five Prayers during the day and night and each of them is

109
nmwz Aijhw AiBAws hY ijs nwl smyN dI pwbMdI, burIAW AwdqW qoN pRhyzgwrI
pYdw huMdI hY Aqy mnu`K ivc dYvI guxW dw sMcwr huMdw hY[ nmwz pMj vwr pVHn bwry hzrq
muhMmd (s.) dw kihxw hY ik jy iksy Gr dy swhmxy nihr vgdI hovy Aqy auh ivAkqI
aus iv`c pMj vwr rozwnw ieSnwn kry qW aus dy srIr au`qy mYl ikvyN l`gI rih skdI hY[
nmwz mn dI mYl nUM dUr krdI hY[69 pMj nmwzW dy nwm Aqy aunHW dy smyN hyT ilKy
Anuswr hn:

1. slwqul Pjr - sUrj cVHn qoN kuJ smW pihlw 2. slwqul johr - dupihr dy
smyN 3. slwqul Asr - sUrj fu`bx qoN pihlw q`k 4. slwqul mgirb - sUrj
fu`bdy swr 5. slwqul ieSw - mgirb dI nmwz dI smwpqI qoN lY ky svyr
q`k[
nmwz Kudw nMU spurdgI dw pRgtwvw hY:
A`lwh dy guxW nUM vwr-vwr cyqy krnw hY ijs nwl Kudw dy dYvI gux mnu`KI izMdgI iv`c vI
pRPu`ilq ho skx[ nmwz mnu`K nMU r`b nwl juVn dw mOkw pRdwn krdI hY[ jdoN koeI mnu`K
Kudw nUM hwzr smJky isjdw krdw hY qW ausnUM mihsUs hMudw hY ik Kudw aus dy swhmxy
hY[ ies nwl ausdw sB kuJ bdl jWdw hY[70

nmwz dI mh`qqw Aqy ies nUM smyN isr krn bwry ey.AYs. tirntn ilKdy hn:
jy nmwz nwloN koeI hor cIz vDIAw huMdI qW PirSqy zrUr aus nwl Kudw dI iebwdq
krdy[ r`b ny vwAdw kIqw hY ik auh aunHW lokW nUM jMnq ivc lY ky jwvygw jo pMj vkq
nmwz pVHdy hn[ sB qoN vDIAw kMm kI hY? smyN isr nmwz pVoH[ nmwz jMnq kI kuMjI
hY[ pMj vkqW dI nmwz pwpW nUM ieauN dUr krdI hY ijvyN pwxI mYl nUM[71
nmwz lok idKwvy leI sgoN AwpxIAW AMdrUnI burweIAW dI nzrswnI leI
AiBAws hY[ kurAwn dw ies bwbq kQn hY:
jdoN ieh nmwz leI auØ`Tdy hn qW ausl v`ty lYNdy hoey kyvl lokW nUM ivKwaux
leI auØ`Tdy hn Aqy A`lwh nUM G`t Xwd krdy hn[ ku&r Aqy eImwn ivcwly
fwvWfol hn[ nw pUry ies pwsy hn Aqy nw pUry aus pwsy[72

equal to ten Prayers. Thus they in fact make for fifty Prayer services." S. Abul Hassan Ali
Nadwi, The four pillars of Islam, Mohammad Asif Kidwai (trans.), foot note no-1, P.13.
69
rwhy Aml, pMnw-28.
70
"The purpose of Namaz to worship God and to Remeber his noble qualities so that one can
cultivate those qualities in one's own life. It provides man with an opportunity to have
communion with God. When a person bows and prostrates himself with the feeling that God
is before him. His whole being gets changed." Mehmood Hasan, op.cit, P-189.
71
"If anything were better than Prayer the angels would use it in worshiping God. God has
Promised to take into Paadise him who keeps the five prayers. What is the best act? Prayer at
the right time. Prayer is the key of Paradise. The Prayer removes sins as water removes dirt."
A.S. Trintton, Islam belief and Practices, P-25.
72
4: 142-143

110
iesdw Bwv ieh hY ik qusIN nmwz nMU boJ smJ ky nw pVoH[ iesnMU ipAwr Aqy Brosy nwl
pVHo[ nmwz pVHn dw hukm bhuq purwxw hY[ piv`qr kurAwn dw kQn hY:

Xwd kro, iesrweIl dI sMqwn qoN AsIN p`kw pRx ilAw sI ik A`lwh qoN Cu`t iksy dI
bMdgI nw krnw, mW-ipE nwl, swk sbMDIAW nwl, XqImW qy muQwjW nwl suhxw ivvhwr
krnw, lokW nUM BlI g`l AwKxw, nmwz kwiem krnw Aqy zkwq dyxw, pr QoVyH ijhy
AwdmIAW qoN Cu`t qusIN swry ies pRx qoN iPr gey Aqy hux qIk iPry hoey ho[73
ies qoN sp`St huMdw hY ieslwm dy pMjy QMm purwqnqw nwl juVy hoey hn[ bIbI
mrIAm nUM vI Aijhw hI AwdyS imilAw sI:
hy mrIAm! Awpxy r`b dI AwigAwkwr bx ky rih, ausdy A`gy sIs invw qy ijhVy bMdy
ausdI hzUrI iv`c Jukx vwly hn, aunHW nwl qUM vI Juk jw[74

nmwz dI pwbMdI bwry piv`qr kurAwn d`sdw hY ik nmwz pVHnI A`lwh aupr koeI
Aihswn nhIN hY[ ieh bMidAW dI izMmyvwrI hY[ ies leI Awp vI nmwz pVHo Aqy Awpxy
pirvwr nUM vI ies pwsy lwE[ A`lwh dI bMdgI Awp vI kro Aqy Awpxy pirvwr nUM vI
bMdgI krn dI pRyrnw idE:
Awpxy Awr-pirvwr nUM nmwz dI pRyrnw idE qy Awp vI ausdy pwbMd rho[ AsIN quhwQoN
koeI rozI nhIN cwhuMdy[ rozI qW AsIN hI quhwnUM dy rhy hW Aqy cMgw AMq sMjmqw leI hI
hY[75

Sy^ injwmudIn AOlIAw jI d`sdy hn ik bwbw &rId jI Awpxy AMqly svwsW q`k

nmwz dy pwbMd rhy:


Awp ieSw dI nmwz sMgq nwl rl ky Adw krn qoN ipCoN byhoS ho gey[ GVI ku ipCoN hoS
prqI qW Awp ny pu`iCAw, ‚mYN ieSw dI nmwz pVH leI hY ik nhIN?‛ Awp nMU d`isAw
igAw ik pVH leI hY[ boly , ‚iek vwrI Pyr pVH lvW, kI pqw kI hox vwlw hY?‛ jdoN
dUjI vwr nmwz Adw kr leI qW Pyr byhoS ho gey[ AYqkI byhoSI kuJ lMmyrI sI[ hos
prqI qW p`uiCAw, ‚kI mYN ieSw dI nmwz pVH leI hY?‛ Awp nMU ikhw igAw ik do vwrI
pVHI hY[ &rmwieAw, ‚ie`k vwrI hor pVH lvW, kOx jwxdw hY kI hox vwlw hY?‛ qIjI
vwrI Pyr nmwz pVHI qy A`lwh dI rihmq ivc lIn ho gey[76

piv`qr kurAwn ieh vI d`sdw hY ik jykr ausdy bMidAW nUM koeI duinAwvIN qwkq

jW rwj-Bwg vI iml jwvy qW vI auh nmwz Aqy zkwq nUM nhIN C`fxgy[ bMdgI krn

vwilAW nUM koeI vI su`K ies rwh qoN nhIN htw skdw:

73
2:83
74
3:43
75
20:132
76
pRIqm isMG, (pRo.), sRI gurU gRMQ swihb vwly SyK &rId dI Bwl, pMnw-149.

111
ieh auh lok hn ijhnW nUM jykr AsIN DrqI iv`c s`qw bKSIey qW auh nmwz kwiem
krngy, zkwq dyxgy, nykI dw hukm dyxgy Aqy burweI qoN vrjxgy[ swry krmW dw A^Ir
A`lwh dy h`Q hY[77
nmwz A`lwh A`gy pUrn smrpx hY[ bMdgI krn vwly leI nmwz jIvn Aqy mOq
qoN aupr hY:
AwKo ik myrI nmwz, myrI iebwdq dy swry qrIky, myrw ijauxw qy myrw mrnw, sBy kuJ
A`lwh vwsqy hY ijhVw pwlxhwr hY swirAW jhwnW dw qy ijsdw koeI SrIk nhIN[78

nmwz r`b nwl g`lbwq krn dw mwiDAm hY[ nmwz Btky mnW nMU itkwA, murJwey

mnW nMU KyVw, dOlqmMdW nMU Sukr Aqy ZrIbW nMU sbr krnw isKwauNdI hY[ piv`qr kurAwn

iv`c sYNkVy vwrI nmwz Aqy zkwq dw izkr nwl-nwl AwieAw hY[ nmwz pVHn vwly is`Dy

rsqy aupr hn[ nmwz nw pVHn vwly is`Dy rsqy qoN Btky hoey hn[ ies hwlq nUM piv`qr

kurAwn iv`c ieMJ d`isAw hY ijvyN koeI ivAkqI bIAwbwn ivc BtikAw iPrdw hovy Aqy
ausdy swQI ausnUM bIAwbwn qoN bwhr Awaux leI Awvwz mwrdy hox[ nmwz hnyirAW qoN

aujwly v`l lY ky jWdI hY:

kI AsIN Awpxw hwl aus ivAkqI vWg kr leIey ijs nUM SYqwnW rohI-bIAwbwn iv`c
Btkw id`qw hovy Aqy auh hYrwn prySwn iPr irhw hovy jdoN ik auhdy swQI ausnUM s`d rhy
hox ik ie`Dr Aw jw, ieh is`Dw rwh mOjUd hY, ‚AwKo, ‚Asl iv`c shI AgvweI qW
kyvl A`lwh dI AgvweI hI hY Aqy aus v`loN swnUM ieh hukm hoieAw hY ik swry jhwnW dy
mwlk A`gy ADIngI iv`c sIs invw idE, nmwz kwiem kro Aqy auhdI nw&rmwnI qoN
bco, ausy v`l quhwnUM iek`iTAW kIqw jwvygw[‛79

musilm Aqy kwi&r iv`c ieh AMqr hY ik musilm nmwz pVdw hY Aqy kwi&r
nmwz qoN AwkI hY[ nmwz ivc bMdgI dy gux ijvyN qObw, izkr, sbr, Sukr smwey hoey
hn[ piv`qr kurAwn iv`c Anyk qrHW nmwz dI mh`qqw idRV krvweI geI hY pr nwl hI
nmwz nUM AmlI jIvn iv`c Fwlx dw izkr vI hoieAw hY[ hzrq muhMmd (s.) pwKMfIAW
bwry kihMdy hn ik auh nw qW nmwz dy pwbMd hn Aqy nw nmwz ivclIAW hkIkqW qoN jwxU
hn :

auh bYiTAw hoieAw sUrj dI aufIk krdw rihMdw hY, ieQoN qk ik jd aus auqy ipl`qx
Aw jWdI hY qy dvYqvwdIAW dw sUrj dI pUjw krn dw smW Aw jWdw hY qW auh aus smyN
au`Tdw hY Aqy CyqI-CyqI cwr rkAqW (nmwz ivc cwr vwr Juk lYxw) mwr lYNdw hY, ijvyN
ik DrqI auqy murgI cuMJ mwrdI hY qy iPr cu`k lYNdI hY[ ieh AwdmI AwpxI nmwz iv`c
A`lwh nMU rqw Br vI Xwd nhIN krdw[80

77
22:41
78
6:163
79
6:7-72
80
mOlwnw jlIl Aihsn ndvI, pUrv AMikq, pMnw-30.

112
nmwz dw ivhwrk rUp zkwq dyxI, grIbW Aqy AnwQW dI mdd krnI hY:

(kwiem ho jwE ies g`l au`qy) A`lwh v`l Jukdy hoey[ aus qoN froN, nmwz kwiem kro qy
auhnW iSrk krn vwilAW iv`coN nw ho jwE ijhnW ny Awpo Awpxw Drm A`f bxw ilAw hY
Aqy DiVAW iv`c vMfy gey hn, hryk DVy kol jo kuJ hY ausy iv`c auh mgn hY[81

in`q dI nmwz nUM vwDy vwlw vpwr ikhw hY[ jo koeI rozwnw nmwz pVHdw hY qW aus

AMdr cMigAweIAW dw Kzwnw iek`qr hoxw SurU ho jWdw hY[ nmwz sB qoN vDIAw kMm hY:

ijhVy lok A`lwh dI ikqwb dw pwT krdy hn, nmwz kwiem krdy hn Aqy jo kuJ AsW
auhnW nUM rozI id`qI hY aus ivcoN gupq qy pRgt rUp iv`c Krc krdy hn inrsMdyh auh
ie`k Aijhy vxj vpwr dy AwsvMd hn ijs iv`c kdy vI Gwtw nhIN hovygw[82

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik nmwz kyvl burweIAW qoN hI nhIN bcwauNdI[ ieh

mnu`K nMU cusq Aqy PurqIlw vI bxwauNdI hY[ iesdy Anyk Pwiedy hn[ nmwz mnu`K iv`c

Awlspuxw Kqm kr idMdI hY[ ie`k nmwz qoN bwAd dUjI nmwz dw smW Aw jWdw hY[ ies

drimAwn bMdy aupr hor dunIAWdwrI dy iKAwlwq BwrU nhIN hMudy:

(hy nbI!) pwT kro aus ikqwb dw jo quhwfy v`l vhI duAwrw ByjI geI hY qy nmwz kwiem
kro[ byS`k nmwz ASlIl qy BYVy kMmW qoN vrjdI hY Aqy A`lwh dw ismrn ies nwloN vI
vDyry v`fI cIz hY[ A`lwh jwxdw hY jo kuJ qusIN krdy ho[83

nmwz pVHn vwilAW iv`c sbr Aw jWdw hY[ ieh kMm AOKw hY pr r`b dy bMdy

iesnUM kr hI lYNdy hn:

sbr qy nmwz qoN mdd lE, byS`k nmwz ie`k v`fw AOKw kMm hY, pr aunHW AwigAwkwr
bMidAW leI AOKw nhIN hY ijhVy smJdy hn ik AMq auhnW ny Awpxy r`b nUM imlxw hY Aqy
ausy v`l prq ky jwxw hY[84
Aqy
hy eImwn ilAwaux vwilE! sbr Aqy nmwz qoN shwieqw lE[ A`lwh sbr krn vwilAW
dy AMg-sMg hY[85

piv`qr kurAwn iv`c ieh vI izkr AwauNdw hY ik iebrwhIm dy vMS dy lok nyk

sn[ AwieqW suxdy Aqy isr JukwauNdy sn pr aus vMS qoN bwAd dy lok cMgy nhIN inkly:

Pyr auhnW mgroN auh nwlwiek lok auhnW dy jwnSIn bxy ijhnW ny nmwz nUM AjweI guAw
id`qw qy AwpxIAW mnokwmnwvW dy ip`Cy l`g tury[86

81
30:31-32
82
35:29
83
29:45
84
2:45-46
85
2:153
86
19:59

113
nmwz bMdy nUM jMnq iv`c lY ky jWdI hY[ jMnq iv`c bYTy lok nrkW iv`c bYTy lokW qoN
pu`Cxgy ik quhwnUM nrk ikauN imilAw hY:

auh AprwDIAW koloN pu`Cxgy, ‚quhwnUM ikhVI cIz nrk iv`c lY geI? auh AwKxgy,
‚AsIN nmwz pVHn vwilAW iv`coN nhIN sW, muQwj nUM Bojn nhIN krwauNdy sW[‛87

piv`qr kurAwn mnu`K nUM Awls iqAwg ky bMdgI krn dI pRyrnw idMdw hY[ mnu`K

AwpxI nId, B`uK aupr kwbU pwvy Aqy Kudw dI iebwdq kry[ ies Aml nwl mn v`s ivc

AwauNdw hY :

hy JuMgVmwtw mwr ky sOx vwilAW! rwqIN nmwz iv`c Kloqw irhw kr pr G`t, A`DI rwq
jW ies qoN kuJ G`t kr lE jW ies qoN kuJ hor vDw lE Aqy kurAwn nUM cMgI qrHW
Tihr-Tihr ky piVHAw kro[ AsIN quhwfy au`qy ie`k BwrI bwxI auqwrn vwly hW[ hkIkq
iv`c rwqI-au`Txw Awpxy mn nUM v`s ivc krn leI bhuq pRBwvkwrI Aqy kurAwn TIk
pVHn leI vDyry auicq hY[ idn vyly qW quhwfy leI coKy ruJyvyN huMdy hn[ Awpxy r`b dw nW
Xwd kIqw kro Aqy swirAW nwloN tu`t ky ausy dy lV l`g jwE[88

kurAwn iv`c nmwz pVHn qoN pihlW dI iqAwrI bwry vI ivsQwr sihq crcw kIqI

geI hY[ nmwz pVHn qoN pihlW qn dI s&weI dI ivSyS mh`qqw hY[ qn nwpwk huMdw hY:

1. sMBog krn nwl

2. supndoS nwl

3. jMglpwxI jwx nwl

4. AOrqW nMU mhWvwrI dOrwn

5. srIr aupr koeI zKm Aqy pIk dI gMdgI dy nwl

ies bwbq kurAwn ivsQwr sihq jwxkwrI idMdw hY ik qusIN iks qrHW srIrk

sPweI pwxI nwl Aqy pwxI qoN bgYr krnI hY :


hy eImwn ilAwaux vwilE! jdoN qusIN nmwz leI auTo qW quhwnUM cwhIdw hY ik Awpxy mUMh
qy h`Q kUhxIAW q`k Do lE isrW au`qy h`Q Pyr lE Aqy pYr ig`itAW qIk Do ilAw kro[ jy
qusIN nwpwkI dI hwlq iv`c hovo qW ieSnwn krky pwk ho jwE[ jykr ibmwr hovo jW s&r
iv`c hovo jW quhwfy coN koeI ivAkqI jMgl pwxI ho ky Awvy jW qusIN iesqrIAW nUM h`Q
lwieAw hovy Aqy pwxI nw imly qW pwk im`tI qoN kMm lE[ b`s aus 'qy h`Q mwr ky mUMh
Aqy h`QW au`qy Pyr ilAw kro[ A`lwh quhwfy auqy jIvn nUM qMg nhIN krnw cwhuMdw, pr
cwhuMdw hY ik quhwnUM pwk sw& kry Aqy AwpxI dwq quhwfy au`qy pUrI kr dyvy, Swied ik
qusIN Sukr guzwr bxo[89
muhMmd (s.) nMU ijbrweIl (A.) ny cMgI qrHW d`isAw sI ik nmwz ikvyN pVHnI hY[
ies ivc nmwz qoN pikurAwn nwl-nwl nwzl huMdw igAw Aqy nmwz pVHn qoN pihlW

87
74:40
88
73:1-9
89
5:6

114
dIAW hdwieqW dw izkr vI nwl-nwl hMudw irhw[ hOlI-hOlI vujU krn Aqy sMpUrn srIr
dy ieSnwn krn dw hukm nwzl hoieAw[ kurAwn dy nwizl hox qoN pihlW lokW iv`c bhuq
burweIAW sn ijnHW coN Srwb Aqy jUAw pRmu`K sn[ piv`qr kurAwn iv`c Srwb bwry iqMn
vwr izkr AwieAw hY[ pihlI vwr sUrq Al-bkrh dI Awieq nM. 2:219. iv`c, dUjI
vwr sUrq Al-insw dI Awieq nM. 4: 43. iv`c Aqy qIjI vwr sUrq Al-mwiedw dI
Awieq nM. 5:90. iv`c[ auprokq AwieqW dy AwDwr ’qy ieh pqw c`ldw hY ik aus vyly
lok Srwb nMU psMd krdy sn[ ieh iek smwijk kurIqI sI[ A`lwh qAwlw ny hukm jwrI
kIqw ik nmwz pVHidAW Srwb nw pIE jW koeI vI nSw nw kro[ ieh hukm kyvl nmwz
dOrwn Srwb nw pIx bwry hY:

hy eImwn ilAwaux vwilE! jdoN qusIN nSy dI hwlwq iv`c hovo qW nmwz dy nyVHy nw jwE[
nmwz aus vyly pVHnI cwhIdI hY jdoN qusIN jwxdy hovo ik kI AwK rhy ho qy iesy qrHW
nwpwkI dI hwlq iv`c vI nmwz dy nyVy nw jwE jdoN qIk ieSnwn nw kr lE, Cu`t iesqoN
ik rsqw guzrdy hovo Aqy jy kdy Aijhw hovy ik qusIN ibmwr hovo jW s&r iv`c hovo jW
quhwfy iv`coN koeI t`tI-ipSwb jw ky AwieAw hovy, jW qusW iesqRIAW nUM h`Q lgwieAw hovy
Aqy Pyr pwxI nw imly qW pwk im`tI qoN kMm lE Aqy aus qy h`Q mwr ky Awpxy mUMhW qy
h`QW au`qy Pyr ilAw kro, byS`k A`lwh nrmI krn vwlw qy v`fw bKSxhwr hY[90

Pyr nmwz pVHn vyly iblku`l nSw nw krn dw hukm sUrq Al-mwiedw iv`c nwizl

hoieAw:

hy eImwn ilAwaux vwilE! ieh Srwb qy jUAw Aqy ieh dyv-AsQwn qy &wl-gIrI, ieh
swry gMdy SYqwnI kMm hn, iehnW qoN bco, Aws hY ik quhwnUM sPlqw pRwpq hovygI[ SYqwn
qW ieh cwhuMdw hY ik Srwb qy jUey rwhIN quhwfy ivcwly vYr-ivroD pw dyvy Aqy quhwnUM
A`lwh dy ismrn qy nmwz qoN rok dyvy[91

Agly hukm rwhIN pUrn qOr ’qy nSw nw krn dw AwdyS jwrI hoieAw[ ies aupr

it`pxI kridAW Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:

hux ies AKIrly hukm dy Awaux qoN pihlW hzUr ny ie`k Kuqby (BwSx) iv`c lokW nUM
swvDwn kIqw sI ik A`lwh qAwlw nUM Srwb bhuq izAwdw nwpsMd hY ieh koeI AxhoxI
nhIN hovygI ik iesdy pUrI qrHW hrwm hox dw hukm Aw jwvy so ijnHW lokW kol vI Srwb
mOjUd hovy auh aus nUM vyc dyx[ ies dy kuJ smyN ip`CoN ieh Awieq nwizl hoeI Aqy Awp
ny AYlwn kr id`qw ik hux ijnHW kol Srwb mOjUd hY auh nw aus nUM pI skdy hn Aqy nw
vyc skdy hn, sgoN auh aus nUM nSt kr dyx[ so aus vyly mdIny dIAW glIAW iv`c
Srwb roVH id`qI geI[92

90
4:43
91
5:90-91
92
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 47, pMnw-209.

115
piv`qr kurAwn iv`c ij`Qy nmwz pVHn qoN pihlW srIr dI s&weI Aqy nSy qoN
pRhyzgwrI dw izkr hY auQy ieh vI d`isAw hY ik quhwfw pihrwvw ikvyN dw hovy[ pihrwvy
dw Aml nwl gUVHw irSqw hY:

hy Awdm dy pu`qro! hryk iebwdq dy mOky qy AwpxI sjwvt nwl sjy rho Aqy KwE pIE
pr h`doN nw t`po, A`lwh h`doN t`px vwilAW nUM psMd nhIN krdw[93

auprokq Awieq ivc AwieAw Sbd ‘sjwvt nwl sjy rho’ dw Bwv shI qrIky nwl

vsqr pwaux qoN hY nw ik G`t vsqr pwaux qoN :

ie`Qy sjwvt qoN Bwv pUry vsqr hn[ A`lwh dI iebwdq vwsqy KVHy hox leI kyvl ieMnW
hI kw&I nhIN hY ik AwdmI isr& Awpxw nMg Fk lvy sgoN iesdy nwl ieh vI zrUrI hY
ik auh Awpxy ivq mUjb Awpxy k`pVy pihny ijs iv`c nMg dw k`jx vI hovy Aqy sjwvt
vI[ ijvyN iksy pqvMqy nUM imlx leI AwdmI vDIAw qy suhxy k`pVy pwauNdw hY iesy qrHW
r`b dI iebwdq leI vI aus nUM cMgy kpVy pwauxy cwhIdy hn[94

kurAwn qn dy nwl-nwl AMdrUnI pwkIzgI nUM vI auBwrdw hY[ jykr swDk ny

ieSnwn vI kr ilAw, nSw vI nhIN kIqw, shI k`pVy vI pwey hn pr jykr ausdy AMdroN

lokW pRqI vYr, eIrKw Kqm nhIN hMudI qW ausdy kIqy swry kMmW dw koeI Pwiedw nhIN hY

ikauN ik A`lwh nUM auh bMdy psMd hn jo bwhr dy nwl-nwl AMdrUnI qOr qy vI piv`qr

hox:
aus iv`c Aijhy lok hn ijhVy pwk rihxw psMd krdy hn qy A`lwh nUM pwk rihx vwly
hI psMd hn[95
Awpxy k`pVy pwk r`Ko[ gMdgI qoN dUr rho[96

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik ivroDI nmwz pVHn aupr ieqrwz krdy sn[ jdoN
muslmwnW nUM Ajwn rwhIN nmwz v`l s`idAw jWdw sI qW kuJ munwi&k aus Awvwz dy nwl
hor Sbd joV idMdy sn Aqy mKOl aufwauNdy sn[ nmwz dI p`ikAweI Aqy iesdy siqkwr
nUM brkrwr r`Kx leI ieh AwieqW nwzl hoeIAW:
jdoN qusIN nmwz leI s`ddy ho qW auh iehdw mKOl aufwauNdy Aqy iehnUM Kyf-qmwSw bxw
lYNdy hn[ iesdw kwrn ieh hY ik auh sUJvwn nhIN hn[97
Srwb Aqy jUey bwry
bMdgI krn vwlw Srwb Aqy jUey qoN dUr rihMdw hY[ kurAwn d`sdw hY ik ieh dovyN
cIzW smwj nUM Kqm kr rhIAW hn[ Srwb nwl mnu`K dI socx SkqI ^qm huMdI hY Aqy

93
7:31
94
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 7, pMnw-264.
95
9:108
96
74: 4-5
97
5:58

116
jUey nwl h`f hrwmI vDdI hY[ byS`k ienHW dy Pwiedy hn ijvyN jo Srwb vycdw hY Aqy jo
jUAw ij`qdw hY ausnUM pYsy imldy hn pr ieh dovyN swfy smwj dI ibhqrI nhIN kr skdy
ies leI ienHW qoN dUr rho:

pu`Cdy hn ik Srwb Aqy jUey bwry kI hukm hY AwK idE ienHW dovW cIzW iv`c bVI KrwbI
hY[ BwvyN ienHW dy iv`c lokW leI ku`l Pwiedy hn pr ienHW dw gunwh iehnHW dy &wiedy
nwloN ikqy vDky hY[98

idSw
nmwz pVHn vyly muslmwn dw muK kwAby v`l hoxw cwhIdw hY[ rvwieqW d`sdIAW
hn ik SurU iv`c hzrq muhMmd (s.) XYrUSlm v`l muK krky nmwz pVHdy sn[ sMn do
ihjrI iv`c hukm nwizl hoieAw ik qusIN Awpxw muK ikbly v`l Bwv kwAb v`l krky
nmwz pVHo[ ies hukm nwl Anyk munwi&kW ny hYrwnI vI pRgt kIqI sI:

mUrK lok zrUr AwKxgy, ‚ienHW nUM kI ho igAw hY ik pihlW ijs ikbly v`l mUMh krky
ieh nmwz pVHdy huMdy sn aus v`loN Acwnk iPr gey‛ hy nbI! ienHW nUM AwKo, ‚pUrb qy
p`Cm sBy A`lwh dy hn[ auh ijsnUM cwhuMdw hY is`Dw rwh ivKW dyNdw hY[‛ Aqy iesy qrHW
qW AsIN quhwnUM muslmwnW nUM au`qm drjy dI au`mq bxwieAw hY qW jo qusIN sMswr dy lokW
au`qy gvwh bxo Aqy rsUl quhwfy au`qy gvwh hovy[99

kurAwn d`sdw hY ik ikbly dw inrmwx iebrwhIm (A.) ny Aqy XYrUSlm dw


inrmwx bwdSwh sulymwn (A.) nyy krvwieAw sI prMqU munwi&k ies s`cweI qoN mukr rhy
sn[ auh kwAby dI purwqnqw bwry S`k krdy sn[ auh jwxdy sn ikbly dI purwqnqw
Aqy mhwnqw pr jwx-buJ ky ienkwrI bxy hoey sn[ ies leI p`ky qOr ’qy kwAby v`l
muK krky nmwz pVn dw hukm nwizl hoieAw :
hy nbI! ieh quhwfy mUMh dw muV-muV AwkwS v`l auTxw AsIN vyK rhy hW[ lE, AsIN ausy
ikbly v`l quhwnUM moV dyNdy hW ijsnUM qusIN psMd krdy ho[ ‘siqkwr vwlI msIq’ v`l mUMh
Pyr idE[ hux ijQy ikqy vI qusIN hovo, ausy v`l mUMh krky nmwz piVAw kro[100
Aqy

qusIN ijs QW qoN vI ho ky lMGo, auQoN hI Awpxw mUMh (nmwz vyly) ‘siqkwr Xog msIq’
(kwAby) v`l Pyr idE[ ikauN jo ieh quhwfy r`b dw iblkul s`cw PYslw hY qy A`lwh quhwfy
AmlW qoN by^br nhIN hY Aqy ijQoN dI vI qusIN lMGo, Awpxw mMUh siqkwr Xog msIq v`l
hI BuAwieAw kro Aqy ij`Qy vI qusIN hovo, ausy v`l mUMh kr ky nmwz pVoH qW jo lokW nMU
quhwfy ivruD JgVn leI koeI dlIl nw imly[101

98
2:219
99
2:142-143
100
2 : 144.
101
2: 150.

117
iesdw Kulwsw kridAW Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:
ieh hY auh Asl hukm ijhVw ikbly (aupwsnw-idSw) dI qbdIlI sMbMDI id`qw igAw sI[
ieh hukm rjb jW SAbwn sMn do ihjrI iv`c nwzl hoieAw[ hjUr s. ie`k shwbI
(muslmwn swQI) dy Gr dwAvq leI gey hoey sn[ auQy juhr dI nmwz dw smW ho igAw
Aqy Awp lokW nUM nmwz pVwaux leI KVHy hoey[ do ‘rkwqW' pVHw cuky sn ik qIjI ‘rkwq'
ivc Acwnk vhI rwhIN ieh Awieq auqrI Aqy aus vyly Awp qy Awp dy ip`Cy jmwAq dy
swry lokW ny bYqul-muk`ids v`loN kwAby v`l mUMh Pyr ilAw[ ies ip`CoN mdIny dy Awly-
duAwly dy ielwikAW iv`c fOfI Pyr id`qI geI[ ieh jo PrmwieAw ik ‘AsIN quhwfy mUMh
dw GVI-muVI AwkwS v`l auTxw vyK rhy hW' Aqy ieh ‘AsIN quhwnUM aus ikbly v`l Pyr
idMdy hW ijs nUM qusIN psMd krdy ho' ies qoN ieh swP pqw lgdw hY ik ikbly dI qbdIlI
dw hukm Awaux qoN pihlW nbI (s.) ies dI aufIk iv`c sn[102
so hzrq muhMmd swihb (s.) dy vyly hI nmwz dI idSw qYA hoeI[ aus vyly qoN lY
ky hux q`k muslmwn m`ky v`l muK krky nmwz pVHdy hn[ m`ky v`l mUMh krn dw Bwv ieh
nhIN ik ^udw m`ky iv`c hY[ auh swrIAW idSwvW iv`c hY[ ieh m`ky v`l muK krnw m`ky nUM
siqkwr dyx leI hY[ ies nwl muslmwnW ivc iekjutqw vI pYdw huMdI hY :

hy nbI! iehnW nUM AwKo ik myry r`b ny qW scweI qy iensw& dw hukm id`qw hY Aqy auhdw
AwdyS qW ieh hY ik hryk iebwdq iv`c Awpxw ruK TIk r`Ky Aqy ausy nUM s`do Awpxy
Drm nUM aus dy leI Kwls krky[ ijs qrHW auhny quhwnUM hux swijAw hY ausy qrHW qusIN
muV surjIq kIqy jwEgy[103

kurAwn hOlI-hOlI nwizl hoieAw hY[ ies ivc smwijk GtnwvW dy ic`qr sw&
pey idsdy hn[ ienkwrI, muslmwnW dy duSmx bx c`uky sn[ inq dIAW lVweIAW nwl
muslmwnW dI nmwz ivc ivGn pYxw suBwivk sI[ ies smyN ‘slwqy KO&' Bwv fr vyly dI
nmwz pVn dw hukm jwrI hoieAw ik byS`k jMg dw vylw hovy, qusIN aus vyly vI nmwz
pVHnI hY[ iesdw izkr muhMmd iekbwl Swierwnw AMdwz iv`c krdw hY :

Aw gXw eyn lVweI myN Agr vkq-ey-nmwz, ikblwrU ho ky zmI bos hueI kOm-ey-ihjwz,
eyk hI s& myN KVy ho gey mihmUd-E-AXwz, n koeI bMdw rhw nw koeI bMdw nvwz[104

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik jMg dOrwn nmwz pVidAW AwpxIAW qlvwrW h`QW
iv`c r`Ko[ ieh nw hovy ik quhwnUM inh`Qy dyK ky vYrI quhwfy aupr hmlw kr dyvy:

hy nbI! jdoN qusIN muslmwnW ivcwly hovo Aqy (Xu`D dI hwlq iv`c) auhnW nUM nmwz
pVHwaux leI KVHy hovo qW cwhIdw hY ik auhnW iv`coN ie`k j`Qw quhwfy nwl Klovy Aqy Awpxy
hiQAwr nwl PVIN r`Ky, Pyr jdoN auh isjdw kr lvy qW ip`Cy clw jwvy Aqy dUjw j`Qw

102
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 46, pMnw-47.
103
7:29.
104
Kuldeep salil, op.cit,p-170.

118
ijsny hwly nmwz nhIN pVHI, Aw ky quhwfy nwl pVHy Aqy auh vI cukMnw rhy Aqy Awpxy
hiQAwr PVIN r`Ky, ikauN jo ienkwrI ies Jwk iv`c hn ik qusIN Awpxy hiQAwrW Aqy
Awpxy swmwn v`loN rqw ku by^br hovo qW auh quhwfy au`qy ie`kdm h`lw kr ky pY jwx[ pr
hW jy qusIN vrKw kwrn du`K mihsUs kro jW ibmwr hovo qW hiQAwr r`K dyx iv`c koeI doS
nhIN; pr Pyr vI cukMny rho[ ivSvws r`Ko ky A`lwh ny ienkwrIAW leI hIxq BirAw
Azwb iqAwr kr C`ifAw hY[ Pyr jdoN nmwz qoN ivhly ho jwE qW KVHy, bYTy Aqy lyty,
hryk hwl iv`c A`lwh nUM Xwd krdy rho Aqy jdoN Kqrw tl jwvy qW pUrI nmwz pVo[
nmwz Asl ivc Aijhw &rz hY ijhVw smyN dI pwbMdI nwl eImwn vwilAW leI lwzmI
kr id`qw igAw105

piv`qr kurAwn ijQy hr hwlq iv`c nmwz pVHn dI pwbMdI dw izkr krdw hY auQy
auh ieh vI d`sdw hY ik jykr koeI muSikl hovy jW qusIN s&r iv`c hovo jW quhwnUM ieh
fr hovy ik koeI vYrI quhwnUM koeI nukswn phuMcw skdw hY qW qusIN AwpxI nmwz sMKyp kr
idE[ ieiqhws d`sdw hY ik hzrq muhMmd (s.) qoN bwAd Awey cwr KlIiPAW iv`coN iqMnW
dI mOq ivroDIAW v`loN kIqy hmilAW nwl hoeI sI Aqy ieh hmly aunHW aupr nmwz
pVHidAW hI hoey sn[ ieQy ieh d`sx dw Bwv eynw ku hY ik jMg dy hwlwq ivc bMdgI
kridAW AwpxI svY r`iKAw vI krnI hY[ AijhI hwlq iv`c sMKyp nmwz pVHo:

jdoN qusIN lok s&r leI inklo qW ies iv`c koeI doS nhIN jy qusIN nmwz nUM sMKyp kr
idE (^ws krky) jdoN quhwnUM SMkw hovy ik kw&r quhwnUM sqwauxgy ikauN jo auh Ku`lm-Ku`lHw
quhwfI duSmxI 'qy quly hoey hn[106

piv`qr kurAwn nmwz nUM idRVqw nwl Dwrn Aqy iesnUM Xwd krn dw hukm vI idMdw hY:

ijhVy lok ikqwb dI pwbMdI krdy hn ijhnW ny nmwz kwiem kr C`fI hY, byS`k Aijhy
cir`qrvwn lokW dw bdlw AsIN AjweIN nhIN guAwvWgy[107

Aqy
aus vyly AsIN iehnW nUM AwiKAw sI ik jo ikqwb AsIN quhwnUM dy rhy hW aus nUM idRVqw
nwl PVo Aqy jo kuJ aus iv`c iliKAw hY ausnUM Xwd r`Ko[ Aws hY ik qusIN pu`TI cwl qoN
bcy rhogy[108
kurAwn iv`c nmwzW dy smyN vI id`qy gey hn[ ienHW simAW bwry Abul hsn ndvI
dw kihxw hY, ‚nmwz dy iehnW GMitAW nMU inSicq krn dw iek kwrx ieh vI sI ik
aus smyN vI bhudyvvwdIy Awpxy JUTy dyviqAW sUrj, qwry, p`Qr Aqy A`g dI pUjw krdy
sn[ ies qrHW iek r`b dI bMdgI krn dy GMty inSicq kIqy gey[‛109 iesdw Bwv ie

105
4:102-103
106
4:101
107
7:170
108
7:171
109
One of the reason for the marking out of these hours is that the polytheists used to worship their
false deities like the sun, the stars, the stones and the fire, at that very time. Hence the same
hours were fixed for the worship of the one God. Nadwi, op. cit. p-15.

119
pRqIq huMdw hY ik muslmwn Awpxw eImwn iek r`b ’qy r`Kx[ ies leI zrUrI sI ik auh
b`uqpRsqW qoN dUrI bxwky r`Kx[ eImwn vwilAW ienkwrIAW koloN nMU Alihdw krn leI
nmwzW dy smy inSicq hoey :

nmwz kwiem kro sUrj Flx qoN lY ky rwq dy hnyry qIk AwE Aqy AMimRq vyly kurAwn nUM
vI zrUr piVHAw kro ikauN jo AMimRq vyly dy kurAwn pVHn au`qy gvwhI id`qI jWdI hY[ rwq
vyly qh`zud pVoH[ ieh quhwfy leI hor vwDU (nPl) hY[ AsMBv nhIN ik quhwfw r`b quhwnUM
SlwGwXog sQwn qy pucw dyvy[110

qh`zud kI hY? rwq nMU sOx qoN bwAd swfI swirAW dI iek vwr zrUr A`K Ku`ldI

hY, ies vkq pVI jwx vwlI nmwz, qh`zud dI nmwz khwauNdI hY:

qh`zud dw ArQ nINdr qoV ky au`Txw hY[ so rwq dy smyN ‘qh`zud krn' dw mqlb ieh hY
ik rwq dw ie`k ih`sw sON lYx ip`CoN Pyr auT ky nmwz pVHI jwvy[111

so hy nbI! jo g`lW ieh lok bxwauNdy hn auhnW qy sbr kro Aqy Awpxy r`b dI ausqq dy
nwl-nwl ausdw ismrn kro sUrj cVHn qoN pihlW qy fu`bx qoN pihlW[ rwq dIAW GVIAW
iv`c vI ismrn kro qy idn dy kMiFAW qy vI, Swied ik qusIN rwzI ho jwE[112

qh`jud dI mh``qqw hzrq muhMmd (s.) dy jIvn ivc ^ws sI[ auh Aw pies
Aml nMU duhrwauNdy sn :

ies bwbq piv`qr hdIs dw kQn hY ik hzrq AlI PurmwauNdy hn ik nbI (ijnHW nMU
A`lwh ny vroswieAw qy ijnHW dI sur`iKAw kIqI) iek vwr A`DI rwq dI nmwz smyN swfy
Gr Awey qy aunHW ny mYnMU qy Pwqmw nMU ikhw ik qusIN dovyN qh`jud dI nmwz nhIN pVHdy[
nbI dy ies bcn dI ivSyS isiKAw ieh hY ik izMmyvwr qy v`fy lokW nMU cwhIdw hY ik auh
Awpxy ADIn lokW nMU qh`jud dI nmwz pVHn leI iqAwr krn[113

so qusIN svyr vyly qy Swm vyly A`lwh dI pwkI dy gux gwieAw kro[ AkwSW qy DrqI iv`c
ausy dI ausqq ho rhI hY Aqy (ausdI pwkI ibAwn kro) qIjy pihr jdoN quhwfy au`qy
‘zuhr' dw vylw AwauNdw hY[114

qh`jud dI nmwz, ieSw dI nmwz qoN bwAd AwauNdI hY[ hr ivAkqI dI A`K rwq
nUM zrUr K`uldI hY ausdy izhn iv`c Anyk icMqwvW Gr krI bYTIAW hn[ icMqw iv`c nId
vI nhIN AwaudI[ ies leI cMgw hY ik bMdw vwDU g`lW socx dI QW ’qy nmwz pVHy:

110
17:78-79.
111
kurAwn mjId, Put not nM. 35, pMnw-494.
112
20:130
113
rwhy Aml, pMnw-188.
114
30:17-18

120
aus fwFy zorwvr qy imhrbwn auqy Brosw kro ijhVw quhwnMU aus vyly vyK irhw hMudw hY jdoN
qusIN auTdy ho Aqy isjdw krn vwilAW iv`c quhwfI ihljul auqy nzr r`Kdw hY[ auh
swrw kuJ suxn qy jwxn vwlw hY[115

ienHW nmwzW nUM qsbIh krnw vI kihMdy hn:


‘r`b dI ausqq dy nwl-nwl aus dI qsbIh' krn qoN Bwv nmwz hY[ aus dy inXq
simAW bwry ie`Qy vI ieSwrw kr id`qw igAw hY[ sUrj inklx qoN pihlW Pjr dI nmwz,
sUrj lihx qoN pihlW Asr dI nmwz Aqy rwq dIAW GVIAW iv`c ieSw qy qh`jud dI
nmwz[ rhy idn dy kMFy qW auh iqMn ho skdy hn, ie`k kMFw svyr hY, dUjw sUrj dy Flx
dw smW Aqy qIjw kMFw sMJ[ so idn dy kMiFAW qoN Bwv &jr, zuhr Aqy mgirb dI nmwz
ho skdI hY[116

kurAwn iv`c ‘slwqul-vusqw’ nmwz dw vI izkr hY[ iesnMU Asr dI nmwz AwKdy hn:
vsqw dw ArQ ivckwrlI nmwz vI ho skdI hY, AijhI nmwz vI ijhVI TIk smyN 'qy
pUrI inmrqw Aqy A`lwh v`l iDAwn lw ky pVHI geI hovy Aqy ijs iv`c nmwz dIAW
swrIAW is&qW mOjUd hox[ ijnHW ivAwiKAwkwrW ny ies qoN Bwv ivckwrlI nmwz ilAw
hY[ auh Awm qOr qy ies dy Bwv Asr dI nmwz lYNdy hn[117

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik AwpxIAW nmwzW dI rwKI kro ivSyS krky AijhI
nmwz dI jo nmwz dIAW is&qW dw smUh hovy[ piv`qr kurAwn iv`c vwr-vwr nmwz dI
qwaumr kwiemI dw izkr hY Aqy nmwz dI ikqy vI Cot nhIN hY[ jd q`k srIr qMdrusq
hY audoN q`k nmwz, ibnHW nwgw pVo:

hy nbI! myry jo bMdy eImwn ilAwey hn auhnW nUM AwK idE ik nmwz kwiem krn Aqy jo
kuJ AsW auhnW nUM id`qw hY aus iv`coN AYlwnIAW qy lukvyN qOr qy (BlweI dy rwh iv`c)
^rc krn ies qoN pihlW ik auh idhwVw Aw jwvy ijs iv`c nw vyc KrId hovygI qy nw
im`qrqw pu`g skygI[118

nmwz nw pVHn vwilAW nUM s^q qwVnw hY:


Pyr qbwhI hY auhnW nmwz pVHn vwilAW leI ijhVy AwpxI nmwz qoN AxgihlI vrqdy
hn[119

nmwz pUry idl Aqy idmwg nwl pVHnI cwhIdI hY[ nmwz nUM boJ jW gloN lwhux
vwlw kMm nhIN smJxw cwhIdw[ ivSvws qoN KwlI lokW dI pVHI nmwz Aqy kIqw dwn iksy
kMm nhIN Awvygw:

115
26:218 qoN 220.
116
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 36 pMnw-553.
117
auhI, Put not nM. 84 pMnw-73.
118
14:31.
119
107:4-5

121
auhnW dy dwn kIqy hoey mwl kbUl nw hox dw ies qoN Cu`t koeI kwrn nhIN hY ik auhnW ny
A`lwh qy ausdy rsUl nwl ienkwr dI nIqI ApxweI hY, nmwz leI AwauNdy hn qW jko
qkI nwl AwauNdy hn qy r`b dy rwh ivc Krc krdy hn qW ro ip`t ky ^rc krdy hn[120

piv`qr kurAwn dyKw dyKI nmwz pVHn vwilAW nMU vI vrjdw hY[ Aijhy lok kyvl
lokW nMU idKwaux leI hI nmwz pVHdy hn:
jdoN ieh nmwz leI a`uTdy hn qW au`slv`ty lYNdy hoey kyvl lokW nMU ivKwaux leI au`Tdy
hn Aqy A`lwh nMU G`t hI Xwd krdy hn[121
jumy dI nmwz

h&qy dy hr Sukrvwr swry muslmwn msIq iv`c dupihr vyly johr dI nmwz pVHdy
hn[ ieh smUihk rUp ivc pVHI jWdI hY[ ie`k qW ieh pqw l`gdw hY ik kurAwn pRqI
iksy dw aucwrx glq qW nhIN[ dUjw muslmwnW iv`c jmwq rwhIN BweIcwrw vI auqpMn
huMdw hY[ hzrq muhMmd (s.) ny ie`kly nmwz pVHn nwloN jmwq duAwrw pVHI nmwz dw
svwb (bdlw) 27 guxW d`isAw hY[ jo lok horW nMU idKwaux leI nmwz pVHdy hn[ aunHW dI
nmwz ivKwvy dI hY[ AijhI nmwz A`lwh nUM cMgI nhIN l`gdI[ piv`qr kurAwn ivc jumy
dI nmwz dI Kws mh`qqw hY[ XhUdIAW leI sincrvwr dw idn, iesweIAW leI AYqvwr
dw idn Aqy muslmwnW leI jumy Bwv Sukrvwr dw idn Kws mh`qv r`Kdw hY[ ies idn
dI mh`qqw lokW nMU bMdgI v`l pRyrx leI hY[ jumy dy idhwVy bwry Abul Awlw mOdUdI ilKdy
hn:
ieh mdIny dy muFly idnW dI Gtnw hY[ sIrIAw qoN vpwrIAW dw ie`k kwPlw TIk jumy dI
nmwz vyly AwieAw Aqy aunHW Fol-Fm`ky vjwauxy SurU kIqy qW jo bsqI dy lokW nMU aunHW dy
Awaux dw pqw l`g jwvy[ hzrq (s.) aus vyly Kuqbw (BwSx) dy rhy sn[ Fol-Fm`ikAW
dw rOlw suxky lok bycYn ho gey Aqy 12 AwdmIAW qoN C`ut bwkI swry hI kwPly v`l aulr
gey[122

ies Gtnw qoN bwAd kurAwn dIAW AwieqW nwizl hoeIAW :


hy eImwn ilAwaux vwilE! jdoN quhwnMU jumy dy idhwVy nmwz leI s`idAw jwvy qW A`lwh dy
izkr v`l dOVo Aqy vyc KrId C`f idE[ ieh quhwfy leI vDyry cMgw hY jy qusIN jwxo[ Pyr
jdoN nmwz pUrI ho jwvy qW DrqI au`qy iKlr jwE Aqy A`lwh dy Pzl dI Bwl kro[ A`lwh
nUM bhulqw nwl Xwd krdy rho, Swied ik qusIN sPlqw nUM pRwpq ho sko[ jdoN auhnW ny
vxj vpwr Aqy Kyf-qmwSw hMuidAW vyiKAw qW aus v`l a`ulr pey qy quhwnMU KloiqAW C`f
id`qw[ iehnW nMU AwKo ik jo kuJ A`lwh kol hY auh Kyf-qmwSy qy vxj vpwr nwloN ikqy
cMgyrw hY Aqy A`lwh swirAW qoN cMgw rozI dvyxhwr hY[123

120
9:54
121
4:142
122
kurAwn mjId, Put not nM. 10, pMnw-1007.
123
62:9,-11.

122
auprokq vwk rwhIN ieh pqw c`ldw hY ik swry duinAwvI kMmW-kwrW qoN auqm
nmwz hY[ kMm-kwr vI zrUrI hn pr nmwz v`l prqxw bMdy dy idl nMU dunIAwdwrI qoN
mukq krwauox iv`c shwieqw krdw hY[ mn`uK nMU smJ pYNdI hY ik myry nwl inBx vwlI jy
koeI vsqU hY qW auh nmwz hI hY[ Aijhy swDk kMm-kwr ivcoN vI bMdgI leI smW k`F
lYdyN hn :

auhnW iv`c Aijhy lok sMJ-svyr ausdw ismrn krdy hn ijhnW nMU vxj-vpwr qy vyc-
KrId A`lwh dI Xwd qoN nmwz kwiem krn qy zkwq dyx qoN Avyslw nhIN kr idMdI[124

piv`qr kurAwn ivc eId vwly idn nmwz pVHn dI vI Kws mh`qqw hY[ eId swl

iv`c do vwr AwauNdI hY[ ies idn swry muslmwn iek`Ty nmwz pVHdy hn Aqy gly imldy

hn:

jnwzy dI nmwz
mOq ie`k Aijhw s`c hY jo hr bMdy qy vrqxw hY[ muslmwn dI mOq aupr ausdy

jnwzy nwl jw ky imRqk nMU ‘spurd-ey-^wk’ krn qoN pihlW pVHI jwx vwlI nmwz, jnwzy

dI nmwz hY[ bMdgI dy swDnw pMD iv`c jnwzy dI nmwz dw vI Kws mh`qv hY pr jo lok

A`lwh Aqy pYgMbr (s.) ’qy eImwn nhIN ilAwey qW Aijhy lokW dI jnwzy dI nmwz nw

pVHn dw AwdyS hY, ikauNik jykr ienkwrI ieh g`l nhIN mMndy ik r`b ie`k hY qW

muslmwn aunHW qoN dUr hI rihx:


A`goN auhnW ivcoN jy koeI mr jwvy qW auhdy jnwzy dI nmwz vI qusW kdy nhIN pVHnI qy nw
hI kdy auhdI kbr ‘qy KVoxw, ikauN jo auhnW ny A`lwh qy auhdy rsUl nwl ienkwr dI
nIqI ApxweI hY Aqy auh moey hn ies hwlq iv`c ik auh nw&rmwn sn[125

mUsw vyly nmwz dw izkr


kurAwn jwxkwrI idMdw hY ik mUsw vyly vI nmwz pVHn dw AwdyS jwrI hoieAw sI :
AsW mUsw qy auhdy Brw nUM sYnq kIqI ik imsr iv`c kuJ mkwn AwpxI kOm leI pRwpq
kr lE qy Awpxy auhnW mkwnW nUM ikblw bxw lE qy nmwz kwiem kro Aqy eImwn
vwilAW nUM KuSKbrI suxw idE[126

muslmwnW Aqy kwi&rW (r`b nUM nw mMnx vwlw) ivcwly kyvl ieh AMqr hY ik
muslmwn nmwz pVdw hY Aqy kw&r ies qoN pwsw v`tdw hY[ vwr-vwr cMgIAW g`lW nUM
duhrwaux nwl mnu`K iv`c burweIAW nwl lVn dI SkqI pYdw huMdI hY[ ies nwl mnu`K ivc

124
24:37
125
9:84.
126
10:87.

123
bury kMmW qoN Srm Aqy pRhyzgwrI pYdw huMdI hY[ ie`k nmwz qoN bwAd muslmwn dy izhn
iv`c dUjI nmwz dw iKAwl pYdw hoxw SurU huMdw hY[ cMgy iKAwl hI cMgy AmlW nUM jnm
idMdy hn[ iksy ivAkqI nUM bdlx leI zrUrI hY ausdy iKAwl bdl id`qy jwx[ nmwz
kyvl mOiKk swDnw nhIN sgoN pVHIAW AwieqW nUM AmlW iv`c Fwlx dw nwm hY[ s``cw
muslmwn nmwz qoN iksy vyly vI dUr nhIN hMudw[ jykr auh s&r iv`c hovy jW iksy muSikl
iv`c qW vI aus nUM nmwz pVHn dw AwdyS hY :

AwpxIAW nmwzW dI rwKI kro ivSys krky AijhI nmwz dI jo nmwz dIAW isPqW dw
smUh hovy[ A`lwh dy swhmxy ies qrHW Klovo ijvyN AwigAwkr gulwm KloNdy hn[
bdAmnI dI hwlq hovy qW BwvyN pYdl hovo jW svwr ijvyN vI sMBv hovy pVo Aqy jdoN
Amn ho jwvy qW A`lwh nUM aus qrHW Xwd kro ijvyN quhwnUM isKwieAw hY, ijs nUM qusIN
pihlW nhIN jwxdy sI[127

jy koeI ivAkqI iksy kwrn nmwz dy vyly qoN KuMJ jwvy jW Bu`l jwvy qW aus kwrn
pVHI jwx vwlI nmwz nUM ‘kzw dI nmwz’ ikhw jWdw hY[ ibmwrI dI hwlq iv`c jy
ivAkqI KVHw ho ky nmwz nhIN pV skdw hY qW bYT ky pVy[ jy bYT ky nhIN pV skdw qW
lyt ky pVyH[

rozw

kurAwn iv`c rozy nUM ‘som’ (Sawm)128 ikhw hY[ ieh ihjrI kYlMfr dy nOvyN mhIny
rmzwn ivc r`Ky jWdy hn[ ies pUry mhIny ivc sUrj cVHn qoN pihlW Aqy Flx qoN bwAd
Kwxw KwieAw jWdw hY Aqy ies drimAwn kuJ vI Kwxw-pIxw nhIN hY[ iripn Anuswr:
rmzwn dy mhIny ivc kurAwn pVHn dw Kws sQwn hY[ pUry mhIny kurAwn pVHn leI
iesdy qIh pwry jW ih`sy kIqy gey hn qW jo iek idn ivc iek pwrw piVHAw jw sky jdoN
mhInw pUrw huMdw hY qW musilm eId-aul-iPqr mnwauNdy hn jo ik muslmwnW dw Kws
iqauhwr hY[129

piv`qr kurAwn dw kQn hY:

hy eImwn ilAwaux vwilE[ quhwfy au`qy rozy Prz kr id`qy gey ijvyN, quhwQoN pihly nbIAW
dy pYrokwrW au`qy Prz kIqy gey sn[ ies nwl Aws hY ik quhwfy ivc pRhyzgwrI dw gux
pYdw hovygw[ kuJ inXq idnW dy rozy hn[ jy quhwfy ivcoN koeI ibmwr hovy jW s&r iv`c
hovy qW dUjy idnW iv`c EnI hI igxqI pUrI kr lvy Aqy ijhVy lok rozw r`Kx dI ihMmq
hMuidAW (nw r`Kx) qW auh bdlw dyx[ ie`k rozy dw bdlw iek muQwj nUM Bojn krwauxw hY

127
2:238-239.
128
Abdul Haq Ansari, op.cit, P.20.
129
It is considered especially meritorious to read the whole of the Qura’n during the month of
Ramadan. To facilitate this, the text has been divided into 30 equal sections. One for each day of
the month. when the fasting month is over, the ‘id-al-fitar celebration is held; this is the major
festival of the Muslim year, Rippon, op.cit, p-95.

124
Aqy ijhVw AwpxI mrzI nwl kuJ vDyry BlweI kry qW aus leI cMgyrw hY[ pr jy qusIN
jwxo qW quhwfy h`k ivc cMgw ieho hI hY ik qusIN rozw r`Ko[ rmzwn auh mhInw hY ijs
ivc kurAwn auqwirAw igAw ijhVw lokW leI srwsr ihdwieq hY Aqy AijhIAW spSt
is`iKAwvW au`yqy AwDwirq hY jo is`Dw rwh drswaux vwlIAW Aqy kUV qy s`c dw AMqr
spSt kr dyx vwlIAW hn[ so hux qoN ijhVw ivAkqI ies mhIny nUM pRwpq hovy aus
leI zrUrI hY ik ies pUry mhIny dy rozy r`Ky Aqy jy koeI ibmwr hovy jW s&r ’qy hovy qW
auh dUjy idnW iv`c roizAW dI igxqI pUrI kr lvy[ A`lwh quhwfy nwl nrmI vrqxw
cwhuMdw hY, s^qI krnw nhIN cwhMudw[ ies leI ieh qrIkw quhwnUM d`isAw jw irhw hY qW
jo qusIN roizAW dI igxqI pUrI kr sko Aqy ijhVI hdwieq A`lwh ny quhwnUM b^SI hY,
aus au`qy A`lwh dI vifAweI nUM mMnidAW hoieAw ausdw pRgtwvw kro Aqy DMnvwdI
bxo[130

hr bwlg muslmwn mrd Aqy AOrq leI swl dy bwrHW mhIinAW iv`coN rmzwn dy
mhIny ivc ivc rozy r`Kxy Prz hn[ hor swDnwvW iv`c qW zwhrI qOr ’qy pqw l`gdw hY
pr rozw Aijhw Aml hY ijs dw pqw rozw r`Kx vwly nUM Aqy r`b nUM huMdw hY[ rozw
pRhyzgwrI hY[ ieh AMn dw iqAwg nhIN sgoN Awpxy Awp aupr Aqy AwpxIAW ie`CwvW qy
kwbU pw ky buirAweI dw iqAwg krnw hY[ burw jW BYVw nw bolxw zubwn dw rozw hY,
cuglIAW Aqy hor burIAW g`lW nw suxnIAW kMnW dw rozw hY, ievyN h`QW nwl burw kMm nw
krnw, pYrW nwl bury pwsy nw jwxw, rozy dy Aihm gux hn[ muhMmd (s.) swihb dw kQn
hY, ‚ijs iksy ny JUT bolxw Aqy JUT qy kwrj krnw hI nw C`ifAw qW aus dw Kwxw, pwxI
Cufw dyx dI A`lwh nUM koeI loV nhIN[‛131 pUry mhIny rozy r`Kx dw hukm pihlW nhIN
AwieAw sI[ ies bwry Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn, ‚hzrq muhMmd (s.) ny SurU ivc
muslmwnW nMU hr mhIny kyvl iqMn idnW dy rozy r`Kx dI hdwieq PrmweI sI pr ieh rozy
&rz nhIN sn[ iPr sMn do ihjrI ivc rmzwn mhIny dy roizAW dw ieh hukm kurAwn
‘c nwzl hoieAw pr ies ivc ieMnI Cot id`qI geI ik ijhVy lok rozw r`Kx dI smrQw
r`Kdy hox Aqy iPr vI nw r`Kx[ auh hr rozy dy bdly ie`k ZrIb nMU rotI KuAw idAw
krn[‛132 rozy dw Asr do qrPw huMdw hY[ ies nwl swnUM Bu`iKAw dI Bu`K dw pqw l`gdw hY
Aqy dUjw AwpxI Bu`K nMU kwbU krn dI qwkq imldI hY ijvyN pwxI iv`c qrn leI zrUrI hY
ik pwxI iv`c pRvyS kIqw jwvy, grmI dI qps aupr mMQn ey.sI kmirAW iv`c bih ky
nhIN kIqw jw skdw[ ie`k r`ijAw hoieAw Aqy su`KW iv`c gRisAw ivAkqI Bu`K Aqy horW
dIAW zrUrqW nUM nhIN smJ skdw rozw svY icMqn hY[ SurU iv`c rozy hr mhIny kyvl iqMn

130
2:183 qoN 185.
131
muhMmd ierSwd (fw.), auhI, pMnw-293.
132
kurAwn mjId, Put not nM. 56, pMnw-56.

125
r`Kx dI hdwieq sI[ sMn 2 ihjrI ivc rmzwn dy mhIny roizAW dw hukm kurAwn iv`c
nwzl hoieAw[ roizAW dy idnW iv`c sUrj cVHn qoN pihlw Aqy sUrj fu`bx qoN bwAd AMn
gRihx kirAw jWdw hY[ ieh Aijhw AiBAws hY jo mnu`K nUM Awpxy Awp aupr, burweIAW
aupr Aqy Awpxy mn dy iKAwlW aupr kwbU krnw isKwauNdw hY[ pYgMbr muhMmd (s) dw
kQn hY:
rozw Fwl hY Aqy jd quhwfy ivcoN iksy dy rozy dw idn hovy qW auh Awpxy mMUhoN koeI
ASlIl Sbd nw k`Fy, qy nw rOlw r`pw pwvy qy nw gwlHW k`Fy[ jykr koeI hor bMdw lVweI
krn leI iqAwr hovy qW aus rozydwr nMU socxw Aqy Xwd krnw cwhIdw hY ik mYN qW
rozdwr hW[ mYN iks qrHW gwlH k`f skdw hW qy ikvyN lV skdw hY[133

bMdgI qoN hIxy mnu`K AwpxI izMdgI nMU kyvl Kwx, pIx Aqy pwx hMFwx ivc guzwr idMdy
hn :
ausdw kMm kyvl Kwx qoN lY ky jMglpwxI jwx qk hY[ ies drimAwn auh Awpxw swrw
jIvn guzwr idMdw hY[ auh pSUAW vWg ijaUNdw hY Aqy Kwx dI qIbr ie`Cw ausdI m`q
mwr idMdI hY[ auh KWdw hY qW ik hor kmwvy Aqy kmwauNdw hY qW ik hor Kwvy[ kmwauxw
Aqy Krcxw, Kwxw Aqy AYSo ieSrq ivc hI auh swrI izMdgI brbwd krdw hY[134

rozy KuSI Aqy qndyhI nwl inBwauxy cwhIdy hn[ kurAwn ny XwqrI nMU, rogI nMU,
mhwvwrI dOrwn AOrq nMU, bwlk nMU, ibrD jW auh ijs iv`c rozw r`Kx dI smr`Qw nhIN hY ,
nUM roizAW qoN Cot id`qI hY pr nwl hI ieh ihdwieq vI id`qI hY ik srIr TIk hox qy rozy
r`K ley jwx[ rozy r`Kx dw hukm byS`k sMn do ihjrI iv`c nwzl hoieAw pr piv`qr
kurAwn d`sdw hY ik roizAW dw hukm purwxw c`ilAw Aw irhw hY:

hy eImwn ilAwaux vwilE! quhwfy au`qy rozy &rj kr id`qy gey, ijvyN quhwQoN pihly nbIAW
dy pYrokwrW au`qy Prz kIqy gey sn[ ies nwl Aws hY ik quhwfy iv`c prhyzgwrI dw gux
pYdw hovygw[135
ies Awieq qoN do g`lW swhmxy AwauNdIAW hn[ ie`k qW ieh ik rozw AijhI
iebwdq hY jo pihlW qoN r`b dy bMdy krdy Awey hn[ dUjw ieh ik iesdw mMqv pRhyzgwrI
Dwrn krnw hY[ ijs bMdy ny AwpxI Bu`K nUM kwbU kr ilAw auh hor ivkwrW jW mMd
BwvnwvW nUM vI sihjy kwbU kr skdw hY[ r`b qoN munkr Awpxy leI ieDr-auDr B`jy
iPrdy hn[ lok Awpxw pyt Brn Kwqr horW dw nukswn krdy hn[ rozw, mn ivc dUijAW

133
rwhy Aml, pMnw-41.
134
His sphere of activity extends only from the dining room to the toilet between which his whole
life is spent. He lives solely for animal gratification and his keenness for everything except food is
blunted. He eats so that he may earn more and earns. so that he may eat more. Earning and
spending, eating and luxuriating he lays waste his life. Nadwi, op.cit, p-77.
135
2:183

126
dy duK dw Aihsws krwauNdw hY[ Bu`iKAW dI Bu`K ikvyN dI huMdI hY, ieh rozw r`Kky pqw
c`ldw hY[ mihmUd hsn ilKdw hY:

rozy dw hor pihlU ieh hY ik rozw AwdmI nUM smwj dy ZrIb vrg dIAW muSiklW nMU
mihsUs krn dy kwbl bxwauNdw hY[ kuJ GMitAW dI Bu`K, Bu`K bwry Aqy ZrIbI bwry
Aihsws krwauNdI hY[136

rmzwn auh mhInw hY ijs ivc kurAwn auqirAw sI[ rmzwn dy pUry mhIny rozy r`Ky jWdy

hn :

rmzwn auh mhInw hY ijs iv`c kurAwn auqwirAw igAw ijhVw lokW leI srwsr hdwieq
hY Aqy AijhIAW spSt isiKAwvW auqy AwDwirq hY jo is`Dw rwh drswaux vwlIAW Aqy
kUV qy s`c dw AMqr spSt kr dyx vwlIAW hn[ so hux qoN ijhVw ivAkqI ies mhIny
nUM pRwpq hovy, aus leI zrUrI hY ik ies pUry mhIny dy rozy r`Ky Aqy jy koeI ibmwr hovy jW
s&r ‘qy hovy qW auh dUjy idnW iv`c roizAW dI igxqI pUrI kr lvy[ A`lwh quhwfy nwl
nrmI vrqxw cwhMudw hY, sKqI krnw nhIN cwhMudw[ ies leI ieh qrIkw quhwnUM d`isAw
jw irhw hY qW jo qusIN roizAW dI igxqI pUrI kr sko Aqy ijhVI hdwieq A`lwh ny
quhwnMU bKSI hY, aus a`uqy A`lwh dI vifAweI nMU mMnidAW hoieAW ausdw pRgtwvw kro Aqy
DMnvwdI bxo[137

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik roizAW dy idnW dI igxqI qIh hY[ hr musilm leI

lwzmI hY ik auh ies pUry mhIny dy rozy r`Ky pr jykr koeI ibmwr hY jW s&r iv`c hY qW

auh hor idnW iv`c ieny hI rozy r`Ky[ piv`qr kurAwn KolH-KolH ky d`sdw hY ik qusIN

roizAW iv`c ikhVIAW-ikhVIAW g`lW dw pRhyz krnw hY, rozw kdoN SurU hovygw Aqy kdoN

^qm hovygw:

quhwfy leI roizAW dy zmwny iv`c rwqW nUM AwpxIAW pqnIAW kol jwxw jwiez kr id`qw
igAw hY[ auh quhwfy leI ilbws hn Aqy qusIN aunHW leI ilbws ho[ A`lwh nUM pqw c`l
igAw ik qusIN lok cu`p kIiqAW Awpxy Awp nwl iKAwnq kr rhy sI[ pr aus ny quhwfw
ksUr muAw& kr id`qw Aqy quhwnUM i^mw bKSI[ so hux qusIN AwpxIAW pqnIAW nwl rwqW
guzwro qy jo AwnMd A`lwh ny quhwfy leI jwiez kr id`qw hY[ aus nUM pRwpq kro Aqy rwqW
nUM KwE-pIE ieQoN qIk ik quhwnUM phu Pu`tx vyly kwlI DwrI qoN ic`tI DwrI sw& id`s pvy[
audoN ieh swry kMm C`fky rwq qIk Awpxw rozw pUrw kro Aqy jdoN qusIN msIqW iv`c
‘ieAqkw&' 'c bYTy hovo qW pqnIAW nwl sMBog nw kro[ ieh A`lwh dIAW inXq kIqIAW
hoeIAW h`dW hn, ienHW dy nyVy nw jwE[ ies qrHW A`lwh Awpxy AwdyS lokW leI KolH-KolH
ky vrnx krdw hY, Aws hY ik qW auh BYVy vqIry qoN bcxgy[138

136
There is another aspect of fasting which enables man to share the feelings of the poorer sections
of society. toreman hungry for certain hours helps man to taste hunger and understand the
meaning of poverty. Mehmood Hasan, op.cit, p-190.
137
2:185.
138
2:187

127
ieh swlwnw AiBAws nUM krnw hr musilm leI lwzmI krwr hY[ piv`qr
kurAwn d`sdw hY ik jykr koeI ivAkqI Awp rozy nhIN r`K skdw qW aus leI vI iek
rsqw hY:

jy quhwfy ivcoN koeI ibmwr hovy jW s&r iv`c hovy qW dUjy idnW iv`c aunI hI igxqI pUrI
kr lvy Aqy ijhVy lok rozw r`Kx dI ihMmq hMuidAW hoieAw (nw r`Kx) qW auh bdlw
(iPdIAw) dyx[ ie`k rozy dw bdlw ie`k muQwj nUM Bojn krwauxw hY Aqy ijhVw AwpxI
mrzI nwl kuJ vDyry BlweI kry qW ieh ausy leI cMgyrw hY[ pr jy qusIN cwho qW quhwfy
h`k iv`c cMgw ieho hI hY ik qusIN rozw r`Ko[139

keI vwr lok A`lwh dI JUTI shuM Kw lYNdy hn[ Aijhy lokW nUM A`lwh dI KwDI JUTI

shuM muAw& krvwauxI cwhIdI hY[ ies muAw&I leI aus bMdy nUM rozy r`Kxy cwhIdy hn:

(AijhI shuM BMg krn dw) auqrvwE ieh hY ik ds muQwjW nUM auh AOsq drzy dw Bojn
krwE, ijhw qusIN Awpxy GridAW nUM krvwauNdy ho jW auhnW nUM k`pVy pihnwE, jW iek
gulwm Awzwd kro Aqy ijhVw iehdI smr`Qw nw r`Kdw hovy, auh iqMn idnW dy rozy r`Ky[
ieh quhwfIAW shuMAW dw auqrvwE hY jdoN ik qusIN shuM Kw ky qoV idE[ AwpxIAW shuMAW
dI rwKI kirAw kro[ ies qrHW A`lwh Awpxy AwdyS quhwfy leI spSt krdw hY Swied
ik qusIN DMnvwd kro[140

auprokq iv`c d`isAw hY ik jykr koeI ivAkqI ds muQwjW nUM Bojn nw krw sky,
k`pVy nw lY ky dy sky jW iksy nUM Awzwd nw krvw sky qW ausnUM cwhIdw hY ik iqMn idnW
dy rozy r`Ky[ ies nwl ausdI shuM muAw& ho skdI hY[ ies qrHW hI jykr iksy ivAkqI ny
iehrwm bMinAw hovy Aqy aus koloN koeI jwnvr mwirAw jwvy qW iesdI Bu`l bKSI leI vI
aus ivAkqI nUM rozy r`Kxy pYxgy[ jykr koeI ie`k eImwn vwlw dUjy eImwn vwly dw ZlqI
nwl kql kr dyvy qW auh Awpxw gunwh muAw& krvwaux leI moimn nUM Awzwd krvwey
jW aus kql dw munwsb mu`l dyvy[ jykr auh ieh vI nhIN kr skdw qW auh doN mhIinAW
dy rozy r`Ky, ‚rozy lgwqwr r`Ky jwx, aunHW dy ivcwly nwgw nw hovy[ jy koeI bMdw SreI
mzbUrI qoN ibnHW ie`k rozw vI ivcoN C`f dyvy qW nvyN isirE roizAW dw islislw SurU krnw
pvygw[‛141 kurAwn d`sdw hY:

Pyr ijs nUM gulwm nw iml sky auh auproQlI do mhIinAW dy rozy r`Ky[ ieh ies gunwh
au`qy A`lwh qoN qObw krn dw qrIkw hY Aqy A`lwh sBy kuJ jwnx vwlw qy fUMGI isAwxp
vwlw hY[142

139
2:184
140
5:89
141
kurAwn mjId, Put not nM. 67, pMnw-159.
142
4:92.

128
piv`qr kurAwn dI iek sUrq ‘Al-kdr' hY[ ieh aus rwq bwry hY jdoN kurAwn
nwizl hoieAw sI:

AsIN ies (kurAwn) nUM ‘Sby-kdr' iv`c auqwirAw hY qy qusIN kI jwxo ik sby-kdr kI
hY, ‘kdr' vwlI rwq hzwr mhIinAW qoN vDyry cMgI huMdI hY[ aus iv`c PirSqy Aqy rUh
(ijbrweIl) Awpxy r`b dI AwigAw nwl hryk hu@km lY ky auqrdy hn[ auh rwq phu
Putwly qk pUrn rUp ivc slwmqI hY[143

mOlwnw jlIl Aihsn ndvIN rmzwn dy mhIny nMU ‘sbr’ dw mhInw d`sidAW ilKdy hn:

ijhVw AwdmI ies mhIny ivc idlI pRsMnqw nwl iek nykI dw kMm krygw qW auh Aijhw
hovygw, ijvyN ik rmzwn (muslmwnI kYlMfr dw nOvW mhInw) qoN Cu`t dUijAW mhIinAW ivc
zrUrI nmwz pVHI hovy Aqy ijhVw AwdmI ies mhIny iv`c zrUrI nmwz pVHygw qW auh
AwdmI Aijhw hovygw ijvyN ik rmzwn dy mhIny qoN Cu`t iksy hor mhIny ivc iksy ny s`qr
nmwzW pVHIAW hox Aqy ieh sbr dw mhInw hY[ sbr (sMqoK) dy mhIny dw Pl svrg
hY[ ieh smwj dy AnwQW qy loVvMd lokW dy nwl hmdrdI krn dw mhInw hY[ sbr sMqoK
dw mhInw hox dw mnorQ ieh hY ik eImwndwr nUM roizAW rwhIN Kudw dy rwh qy p`ky ierwdy
nwl clx Aqy ie`CwvW au`qy kwbU pwaux dI isKlweI id`qI jWdI hY[144

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik ikhVIAW cIzW quhwfy KwxXog hn Aqy ikhVIAW


KwxXog nhIN hn:
hy eImwn ilAwaux vwilE! jy qusIN s`cmu`c r`b dy AwigAwkwr ho qW ijhVIAW pwk vsqW
AsW quhwnUM bKSIAW hn auhnW nUM byiJjk ho ky KwE Aqy A`lwh dw Sukr kry[A`lwh v`loN
jy koeI bMDyj quhwfy auqy hY qW auh ieh hY ik murdwr nw KwE, lhU qoN Aqy sUr dy mws qoN
bco Aqy koeI AijhI cIz nw KwE ijs 'qy A`lwh qoN Cu`t iksy hor dw nW ilAw igAw
hovy[145

eImwn ilAwaux vwly nmwz pVHdy hn, inmrqw Dwrn krdy hn, vwDU g`lW nhIN
krdy Aqy Awpxy gupq AMgW dI rwKI krdy hn[

Kurwk

bMdgI dy Aml ivc ijQy roizAW dw Kws mh`qv hY[ auQy ieh p`K vI ivcwirAw
igAw hY ik quhwfI ^urwk ikho ijhI hovy[ muhMmd (s.) dI nb`vuq qoN pihlW kuJ jwnvr
mMn ley gey sn ijnHW aupr svwrI krnI jW Bwr FoAw hrwm mMinAw igAw sI[ ieh vI
mMndy sn ik pSUAW dy iF`fW ivc jo kuJ hY mrdW leI hY, AOrqW leI nhIN:

143
97:1-5.
144
rwhy Aml, pMnw-40.
145
2:172

129
AwKdy hn ik jo kuJ iehnW pSUAW dy iF`fW ivc hY ieh swfy mrdW leI rwKvW hY Aqy
swfIAW iesqrIAW auqy hrwm, pr jy auh murdw hovy qW dovyN auhdy Ckx ivc Swml ho
skdy hn[ ieh g`lW ijhVIAW auhnW ny GV leIAW hn iehnW dw bdlw A`lwh auhnW nUM
dy ky C`fygw[ byS`k auh v`fw isAwxw hY qy swrIAW g`lW dI auhnUM ^br hY[146

kurAwn sp`St krdw hY ik pSUAW nUM ausny pYdw kIqw, svwrI Aqy FoA-FuAweI
leI Aqy Kwx ivCwaux leI[ lokW ny Awp hI ieh g`lW bxw leIAW sn ik kuJ pSU swfy
leI hrwm hn:

quhwfy auqy hrwm kIqw igAw murdwr, lhU, sUr dw mws, auh pSU ijhVw A`lwh dy
nW qoN Cu`t iksy hor dy nW 'qy hlwl kIqw igAw hovy, auh ijhVw gl Gu`t ky, jW
s`t Kw ky auicAweI qoN if`g ky, jW t`kr Kw ky moieAw hovy, jW ijsnUM iksy pwVU
pSU ny cIirAw-pwiVAw hovy-Cu`t ausqoN ijhnUM qusIN ijauNdw vyK ky hlwl kr ilAw
hovy Aqy auh ijhVw iksy dy AsQwn auqy hlwl kIqw igAw hovy[ ieh vI quhwfy
leI nwzwiez hY ik kwnIAW nwl AwpxI iksmq mwlUm kro[ ieh sBy kMm
nw&rmwnI dy hn[ A`j kwi&rW nUM quhwfy Drm vloN pUrI inrwSw ho cu`kI hY so qusIN
auhnW koloN nw fro sgoN mYQoN fro[ A`j mYN quhwfy Drm nUM quhwfy leI mukMml kr
id`qw hY, AwpxI inAwmq quhwfy auØ`qy pUrI kr C`fI hY Aqy quhwfy leI ieslwm nUM
quhwfy Drm vjoN svIkwr kr ilAw hY[ ies leI hlwl Aqy hrwm dIAW jo
pwbMdIAW quhwfy auqy lweIAW geIAW hn, auhnW dI pwlxw kro[ hW ijhVw
ivAkqI Bu`K qoN mzbUr ho ky iehnW coN koeI cIz Kw lvy, ibnHW iesqoN ik gunwh
v`l aus dI rucI hovy qW byS`k A`lwh v`fw bKSxhwr Aqy rihm Purmwaux vwlw
hY[147

4. zkwq

piv`qr kurAwn dIAW Anyk qukW iv`c nmwz Aqy zkwq dw izkr iek`Tw AwieAw
hY[ ‘zkwq’ AmIrW dI dOlq aupr grIbW dy h`k nUM ikhw jWdw hY[ smwj iv`c AsIN ieh
pwVw dyKdy hW ik AmIr hor AmIr ho rhy hn Aqy grIb hor grIb[ ies pwVy nUM Kqm
krn leI zkwq hY[ zkwq grIbW Aqy loVvMdW nUM Awqm inrBr bxwauNdI hY[ piv`qr
kurAwn dw zkwq bwry kQn hY:
ieh sdky qW Asl iv`c grIbW Aqy muQwjW leI hn Aqy auhnW lokW leI ijhVy
sdikAW dy kMm ’qy inXukq hn qy auhnW leI ijhnW dy idl joVn dI cwhnw hovy[ nwl
hI grdnW Cufvwaux ivc krzdwrW dI shwieqw krn iv`c, A`lwh dy rwh ivc Aqy
muswPrW dI syvwdwrI iv`c vrqoN leI hn[ ieh iek Prz hY A`lwh v`loN Aqy A`lwh sB
kuJ jwxn vwlw Aqy fUMGI isAwxp vwlw hY[148

146
6:139.
147
15:3.
148
9:60

130
mihmUd hsn ilKdy hn ik hzrq muhMmd (s.) ny loVvMdW dI mdd krn bwry
AwpxI pqnI nUM ikhw sI, ‚hy AwieSw! grIb nUM ibnw kuJ id`qy drvwzy qoN nw moV[ ie`k
idn ikAwmq dw Awvygw[ grIb nUM ipAwr kro, aunW nUM nyVy ilAwE[ ikAwmq vwly idn
Kudw aunW nUM vI Awpxy nyVHy ilAwvygw'‛[149 zkwq shI qW mMnI jWdI hY jykr ibnHw iksy
vifAweI Aqy lwlc qoN id`qI jwvy[ ies g`l dw vI iDAwn r`Kxw pYNdw hY ik zkwq pRwpq
krn vwlw ikqy ies dI vrqoN Srwb Aqy jUey leI nw kry[ jo ivAkqI kMjUs, lwlcI
Aqy dOlq iek`TI krn iv`c l`gy hn[ aunHW bwry Abul hsn AlI ndvI ilKdy hn:

ijs nUM r`b ny dOlq id`qI pr aus ivAkqI ny zkwq nhIN id`qI qW aunHW dI iek`TI kIqI
dOlq ie`k idn (PYsly vwly idn) aunW nUM Awp qMg krygI[ dOlq do mUMhw s`p bx jwvygI
Aqy lpytw mwr ky aus ivAkqI dy gly nUM ilpt jwvygI[ aus nUM Awpxy jbwiVAW iv`c
jkV ky khygI-hW myrI qyrI dOlq hW, mYN qyrI dOlq hW, mYN qyrw Kzwnw hW["150

zkwq dw mMqv loVvMdW dI mdd krnw hY[ ieh mdd iksy vifAweI leI nhIN
sgoN Awpxy Aqy dUijAW dy Bly leI hY[ ies swlwnw dy AiBAws nwl mnu`KI mn SYqwn
dI pkV qoN mukq ho jWdw hY[ ies nwl mn iv`c dYvI gux pRPu`ilq hMudy hn[ mn iv`c
grIbW Aqy loVvMdW dI mdd krn dI Bwvnw auqpMn hMudI hY[ zkwq dI imkdwr bwry fw.
muhMmd ierSwd ilKdy hn:

mnu`K dIAW AwpxIAW jIvn loVW dI pUrqI qoN bwAd ijhVw Dn aus pws vwDU bc jWdw
hY jy aus dw mu`l swFy s`q qoly sonw jW 52 qoly cWdI dy mu`l dy brwbr hovy Aqy Aijhy
Dn qy ie`k pUrw vrHw bIq jwvy qW hr muslmwn leI ies vwDU Dn iv`coN FweI pRqISq
vwriSk dy ihswb nwl grIbW, ivDvwvW Aqy loVvMdW nUM dwn krnw zrUrI ho jWdw hY[151
zkwq bwry kurAwn dw kQn hY:
swk sbMDI nUM ausdw h`k idE qy muQwj Aqy muswiPr nUM aus dw h`k, PzUl KrcI nw kro[
PzUl KrcI krn vwly SYqwn dy Brw hn Aqy SYqwn Awpxy r`b dw nwSukrw hY[ jy auhnW
qoN (ArQwq loVvMd swk sbMDIAW, muQwjW qy rwhIAW, muswiPrW) qoN quhwnUM kMnI kqrwauxI
pvy ies kwrn ik hwlW qusIN A`lwh dI aus imhr dI Bwl kr rhy ho ijs dy qusI
Awsvwn ho qW auhnW nUM nrmweI nwl jvwb dy idE[ nw qW Awpxw h`Q grdn gl bMnHI
r`Ko qy nw aus nUM a`ukw hI Ku`lHw C`f idE ik BMfI krvw ky qy byv`s ho ky rih jwE[152

149
"The Prophet Muhammad once said to his wife: O Ayesha turn not the poor person away from
the door without giving him something although it will be a date. O Ayesha love the poor and let
them come near Thee, God will bring Thee nearer to himself on the day of Resurrection."
Mehmood Hasan, op.cit, P.191.
150
"He on whom God bestowed wealth and he did not pay the Zakat, his wealth will be brought on
the day of judgment in the shape of snake which will have two tongues and it will be thrown
round his neck. It will seize him between its jaws and say - I am your wealth, I am your wealth, I
am your treasure." Nadwi, op.cit, P.109.
151
muhMmd ierSwd, (fw.), auhI, pMnw-294
152
17:26 qoN 29.

131
auh Kyq jo kudrqI soimAW ijvyN vrKw, ndI, dirAw qoN pldy hn Aqy ijMnHW aupr
koeI Krc nhIN hY, aus ivcoN dsvW ih`sw Aqy Krc nwl pwlIAW PslW ivcoN vIhvW ih`sw
k`Fo[153 zkwq dw Dn iksy Acncyq durGtnw ijvyN hVH, BUcwl, sokw, iBAwnk ibmwrI
vyly vI lok ih`q iv`c vriqAw jw skdw hY ikauNik zkwq loVvMdW Aqy grIbW leI hI hY[
zkwq AmIr Aqy ZrIb dy pwVy nUM mytdI hY[ bMdgI krn vwlw Awpxy mwl nUM in`jI nhIN
smJdw[ auh ies mwl aupr ZrIbW, AnwQW Aqy loVvMdW dw vI h`k smJdw hY[ zkwq
AijhI iebwdq hY jo smwj dy d`by-kucly lokW leI jIvn dw shwrw bxdI hY:

hzrq AwieSw (ijnHW qoN Kudw rwzI hoieAw) kihMdy hn ik mYN A`lHw dy rsUl (ijnHW nUM
A`lHw ny vroswieAw qy ijnHW dI sur`iKAw kIqI) nUM ieh &rmwauNdy suixAw ik ijs mwl
ivcoN zkwq nw k`FI jwvy qy auh ausy mwl ivc imlI rhy qW auh mwl nUM brbwd kr idMdI
hY[ brbwd krn dw Bwv ieh nhIN ik ijhVw AwdmI zkwq nw dyvy Aqy Awp hI Kw lvy
qW ieh zrUrI hY ik aus dI pUMjI brbwd ho jwvygI sgoN qbwhI dw Bwv qW ieh hY ik auh
mwl ijsqoN lwB pRwpq krn dw aus dw koeI h`k nhIN sI qy ijhVw ik ZrIbW dw hI
ih`sw sI aus ny Kw ky Awpxy Drm qy eImwn nUM brbwd kIqw[ iemwn-Aihmd hMbl dy
pu`qr ny iehI d`isAw ik Aijhw vI dyKx ivc AwieAw hY ik zkwq dI rkm Kwx vwly
dI pUrI pUMjI qurMq hI brbwd ho geI[154

zkwq dw hukm sMn nO ihjrI iv`c nwzl hoieAw:

nmwz kwiem kro, zkwq idE Aqy ijhVy lok myry A`gy Juk rhy hn aunHW nwl qusIN vI
Juk jwE[155

kurAwn iv`c nmwz Aqy zkwq dw hukm nwlo-nwl Anyk QW qy AwieAw hY:

nmwz kwiem kro, zkwq idE Aqy rsUl dI AwigAw dw pwlx kro[156

kurAwn ivc ieslwm dI pRIBwSw idMidAW nmwz Aqy zkwq nUM nwlo-nwl r`iKAw igAw hY:
auhnW lokW nUM ies qoN Cu`t koeI hukm nhIN id`qw igAw sI ik Awpxy dIn (Drm) nUM inrol
ausy leI rwKvW kr ky qy iblkul iekwgr ho ky A`lwh dI bMdgI krn, nmwz kwiem
krn Aqy zkwq dyx[ ieho hI AiqAMq shI qy TIk Drm hY[157

zkwq rwhIN kMjUsI Aqy zmHwKorI dovyN imt jWdy hn[ keI AwieqW iv`c ieh

d`isAw hY ik zkwq ivAwz nUM ^qm kr idMdI hY Aqy ies nwl mnu`KW iv`c Dn joVn dI

lwlsw hor nhIN vDdI:

153
rwhy Aml, pMnw-39.
154
auhI, pMny 38-9.
155
2:43
156
24:56
157
98:5.

132
Aqy A`lwh iksy nwSukry BYVy AmlW vwly nUM psMd nhIN krdw[ hW, jo lok eImwn lY
Awaux, Bly krm kmwaux, nmwz kwiem krn Aqy zkwq dyx, aunHW dw bdlw byS`k aunHW
dy r`b kol hY Aqy aunHW nUM koeI fr qy koeI icMqw nhIN hovygI[158

kurAwn d`sdw hY ik Dn dOlq A`lwh v`loN id`qI geI hY jo ivAkqI sB kuJ dy

huMidAW kMjUsI krdy hn[ auh iek idn pCqwauxgy:


ijnHW lokW nMU A`lwh ny AwpxI imhr nwl invwijAw hY Aqy Pyr kMjUsI qoN kMm lYNdy hn
auh ies Brm ivc nw rihx ik ieh kMjUsI auhnW leI cMgI hY[ nhIN, ieh auhnW dy h`k
ivc bhuq BYVI hY[159

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik bMdgI krn vwilAW dw smwijk nwqw aunHW nwl hY jo

nmwz Aqy zkwq dy pwbMd hn[ ienHW qoN s`Kxy Drm Brw nhIN ho skdy[ jykr koeI

ienkwrI hzrq muhMmd (s.) dI muKwl&q C`fky, nmwz Aqy zkwq dw pwbMd huMdw hY qW

auh quhwfw Drm Brw hY:

so jy ieh qObw kr lYx, nmwz kwiem krn Aqy zkwq dyx qW quhwfy Drm Brw hn Aqy
jwxn vwilAW leI AsIN Awpxy AwdyS spSt kr idMdy hW[160

eImwn dy DwrnI zkwq dyx vwly hn jo ivAkqI aupro-aupro kihx ik AsIN


eImwn vwly hW pr auh zkwq nw dyx, auh r`b dI nzr ivc eImwn vwly nhIN ho skdy[
eImwn vwlw bxn leI Awpxy ivhwr iv`c vI eImwn nUM ilAwauxw zrUrI hY:

zrUr hI s&lqw pRwpq kIqI hY eImwn ilAwaux vwilAW ny ijhVy AwpxI nmwz iv`c
inmrqw Dwrn krdy hn, ivArQ g`lW qoN dUr rihMNdy hn, zkwq dw vqIrw ApxwauNdy
hn[161

keI vwr zkwq dyx vyly bMdy iv`c gumwn Aw jWdw hY ik mYN iksy ZrIb, muhqwj

dI mdd kIqI hY[ jykr auh nw vI Awpxy mn ivc ieh g`l ilAwvy qW vI lok aus nUM

kih-kih ky aus ivc vf`qx ilAw idMdy hn[ ies leI kurAwn ny KulHyAwm kIqI mdd

nwloN cup cpIqy iksy ZrIb dI kIqI mdd nUM vDyry cMgw krwr id`qw hY[ AijhI zkwq

bMdy dIAW burweIAW nUM Do idMdI hY:

jy puMn-dwn AYlwnIAw kro qW ieh vI cMgw hY pr jy lukw ky loVvMdW nUM (dwn) idE qW
ieh quhwfy h`k ivc vDyry cMgw hY[ quhwfIAW bhuq swrIAW burweIAW ies vqIry nwl imt
jWdIAW hn[ Aqy jo kuJ qusIyN krdy ho A`lwh hr hwl 'c aus qoN jwxU hY[162

158
2:277
159
3: 180.
160
9:11
161
23:1-4
162
2:271

133
ieh sdky qW Asl ivc ZrIbW qy muQwjW leI hn qy auhnW lokW leI ijhVy sdikAW dy
kMm 'qy inXukq hn qy auhnW leI ijhnW dy idl joVn dI cwhnw hovy[ nwl hI ieh
grdnW Cufvwaux iv`c, krzdwrW dI shwieqw iv`c, A`lwh dy rwh ivc Aqy musw&rW dI
syvwdwrI ivc vrqoN leI hn[ ieh iek &rz hY A`lwh vloN Aqy A`lwh sB kuJ jwxn
vwlw qy fUMGI isAwxp vwlw hY[163

auprokq kQn ivc izkr AwieAw hY loVvMd lokW, muslmwnW dy vYrI, nvyN bxn

vwly muslmwn, A`lwh dy leI lVHn vwilAW leI Aqy musw&rW nUM zkwq dyxI hY[ piv`qr

kurAwn hzrq muhMmd (s.) rwhIN d`sdw hY ik jykr koeI ivroDI ieslwm ivc Awauxw

cwhy Aqy Awpxy ksUrW nUM mMn lvy qW qusIN aunHW dI kmweI ivcoN zkwq lE Aqy aunHW dI

dOlq nUM pwk kro[ zkwq dOlq dI pwkIzgI leI hY:

hy nbI! qusIN auhnW dy mwlW ivcoN ‘sdkw' (puMn-dwn) lY ky auhnW nUM pwk kro qy (nykI dy
rwh iv`c) auhnW nUM vDwE qy auhnW dy h`k iv`c rihmq dI duAw kro, ikauNjo quhwfI duAw
auhnW leI qs`lI qy SWqI dw kwrn is`D hovygI, A`lwh sBy kuJ suxdw qy jwxdw hY[164

zkwq dyx vwlw bMdw A`lwh dy nzdIk phuMcdw hY:


Aqy iehnW dy b`dUAW ivc kuJ lok Aijhy vI hn ijhVy A`lwh qy prlok dy idn 'qy
eImwn r`Kdy hn qy jo kuJ ^rc krdy hn ausnUM A`lwh dy inktvrqI bxn dw qy rsUl
vloN imhr BrIAW AsIsW lYx dw swDn bxwauNdy hn[ hW! auh zrUr hI auhnW leI
inktvrqI bxn dw swDn hY qy A`lwh Av`S auhnW nUM AwpxI imhr iv`c pRvyS krweygw,
inrsMdyh A`lwh iKmw bKSx vwlw qy rihm &rmwaux vwlw hY[165
zkwq dyx nwl mwl vDdw hY:
jo koeI A`lwh dy rwh iv`c Krc krdw hY A`lwh au@snUM du`gxw vDwau`dw hY[ AwKr iehnW
au`qy kI ib`J Aw pYNdI hY jy ieh A`lwh qy Aw^rq dy idn au`qy eImwn lY AwauNdy Aqy jo
ku`J A`lwh ny id`qw hY, aus ivcoN Krc krdy[ jy ieh ieMj krdy qW A`lwh koloN iehnW dI
nykI dw hwl luikAw nhIN rih jwxw sI[ A`lwh iksy au`qy Borw-Br vI zulm nhIN krdw[
jy koeI ie`k nykI kry qW A`lwh ausnUM dUxw kr dyNdw hY Aqy Pyr Awpxy vloN v`fw bdlw
idMdw hY[166

zkwq rwhIN mnu`K nykI dy rwh ‘qy qurdw hY[ aus ivcoN pdwrQW pRqI moh G`tdw hY:
qusIN nykI qIk nhIN pu`j skdy jdoN qIk ik AwpxIAW auh vsqW (r`b dy rwh ivc) Krc
nhIN krogy ijhVIAW quhwnMU ipAwrIAW lgdIAW hn Aqy jo kuJ qusIN Krc krogy A`lwh
aus qoN by^br nhIN hovygw[167
ie`kTw kIqw Dn KVHy pwxI vWg hY[ KVHoqw pwxI bdbU mwrdw hY prMqU c`ldw pwxI
sw& rihMdw hY ies qrHW zkwq rwhIN dOlq c`ldI rihMdI hY[ jykr Aijhw vqIrw swfy

163
9:60
164
9:103
165
9:99
166
4:39-40
167
3: 92.

134
smwj iv`c Aw jwvy qW koeI vI ivAkqI ZrIb Aqy duKI nhIN rhygw[ piv`qr kurAwn
d`sdw hY ik zkwq dOlq nUM vDwaux dw au`qm qrIkw hY:

ijhVw ivAwz qusIN idMdy ho qW jo lokW dy mwlW iv`c rlky aus iv`c vwDw ho jwvy, A`lwh
dI idRStI iv`c auh nhIN vDdw sgoN ijhVI zkwq qusIN A`lwh dI pRsMnqw pRwpq krn
vwsqy idMdy ho, aus dy dyx vwly Aml iv`c Awpxw mwl vDwauNdy hn[168

zkwq vwDy dw vxj hY[ kurAwn zkwq dy ipCokV qoN jwxU krvwauNdw hY :
Xwd kro, iesrweIl dI sMqwn qoN AsIN p`kw pRx ilAw sI ik A`lwh qoN Cu`t iksy dI
bMdgI nw krnw, mW ipE nwl, swk-sbMDIAW nwl, XqImW qy muQwjW nwl suhxw ivvhwr
krnw, lokW nUM BlI g`l AwKxw, nmwz kwiem krnw Aqy zkwq dyxw pr QoVHy AwdmIAW
qoN Cu`t qusIN swry ies pRx qoN iPr gey Aqy hux qIk iPry hoey ho[169

piv`qr kurAwn purwxy pYgMbrW dIAW swKIAW rwhIN d`sdw hY ik zkwq bMdgI dw

Atu`t AMg hY[ ies leI iesnUM Dwrn krnw Aiq zrUrI hY[ kwnwPUsIAW nw kro pr hW

jykr aus ivc AsIN iksy nUM zkwq dyx leI pyRrdy hW qW Aijhw krnw vwjb hY:

lokW dIAW gupq kwnwPUsIAW iv`c Awm krky koeI BlweI nhIN huMdI[ hW jy koeI gupq
rUp iv`c puMndwn leI iksy nUM pRyrnw dyvy jW iksy nyk kMm leI jW lokW dy msilAW nUM
suAwrn leI iksy nUM kuJ AwKy qW ieh byS`k BlI g`l hY Aqy ijhVw koeI A`lwh dI rzw
l`Bx leI Aijhw krygw auhnUM AsIN v`fw ienwm dyvWgy[170
piv`qr kurAwn d`sdw hY ik mnu`K kol jo kuJ vI mwl-dOlq hY, ieh ausnUM A`lwh
ny id`qI hY[ bMdgI krn vwlw dOlq nUM AwpxI nw smJy[ auh ieh smJy ik ieh dOlq
A`lwh v`loN id`qI geI hY Aqy A`lwh leI hI Krc hoxI cwhIdI hY[ bMdgI dw ieh p`K
smwj nUM AwriQk qOr qy brwbr krdw hY[ AsIN mUMh qoN ijMnw mrzI khI jweIey ik smwj
brwbr hoxw cwhIdw hY pr jy AmlI qOr ‘qy AsIN kuJ nw krIey qW AijhI g`l A`lwh nUM
nhIN BwauNdI ikauNik iek idn mwl-Asbwb, dosqIAW, swfy rsUK iksy kMm nhIN Awauxgy
pr dOlq nwl kIqI iksy loVvMd dI mdd hmySw nwl rhygI:

hy eImwn ilAwaux vwilE! jo ku`J mwl-mqw AsW quhwnUM id`qw hY, aus iv`coN Krc kro,
ies qoN pihlW ik auh idn Awvy ijs idn nw vyc-KrId ho skygI, nw dosqI kMm AwvygI
qy nw hI is&wrS c`lygI Aqy zwlm Asl iv`c auho hI hn ijhVy ‘ku&r' dw vqIrw
ApxwauNdy hn[171

kurAwn Anuswr eImwn dy rwh qurn vwly bKiSSW dy mwlk hn :

inrsMdyh ijhVIAW bIbIAW qy ijhVy purS muslmwn hn, eImwn vwly hn, AwigAwkwr
hn, sicAwr hn, DIrjvwn, A`lwh dy A`gy Jukx vwly hn, sdkw (puMn -dwn) krn vwly

168
30:39
169
2:83
170
4:114
171
2:254

135
hn, rozy r`Kx vwly hn, AwpxIAW gupq ieMdrIAW dI rwKI krn vwly hn Aqy A`lwh dw
bhulqw nwl ismrn krn vwly hn, A`lwh ny auhnW vwsqy bKiSS qy v`fw bdlw iqAwr
kr C`ifAw hY[172

zkwq dyx dy mwmly iv`c mrd Aqy AOrq brwbr hn[ ies ivc nbI dIAW

pqnIAW qk nMU koeI Cot nhIN hY[ AglIAW AwieqW h. muhMmd (s) dIAW pqnIAW dy

sbMD iv`c hn jo smJI bYTIAW sn ik Swied nbI dIAW pqnIAW hox krky swnMU zkwq

dyx qoN koeI CUt hovygI[ kuurAwn d`sdw hY ik nmwz pVHn Aqy zkwq dyx ivc koeI CUt

nhIN hY:
nmwz kwiem kro, zkwq idE Aqy A`lwh qy ausdy rsUl dI AwigAw dw pwlx kro[
A`lwh qW ieh cwhuMdw hY ik quhwQoN nbI dy Gr vwilAW qoN gMdgI dUr kr dyvy Aqy quhwnUM
pUrI qrHW pwk kr dyvy[ Xwd r`Ko A`lwh dIAW AwieqW Aqy XukqI BrpUr auh g`lW
ijhVIAW quhwfy GrW iv`c suxweIAW jWdIAW hn[ byS`k A`lwh sUKmdrSI qy Kbrdwr
hY[173

kurAwn ny bhuq s^q sbdW iv`c qwVnw vI kIqI hY ik jo zkwq nhIN idMdw auh

iek idn brbwd hovygw[ zkwq bMdy au`qy v`fw Prz hY:

brbwdI hY auhnW muSrkW leI ijhVy zkwq nhIN idMdy qy prlok dw ienkwr krdy hn[174

kurAwn ivc aunHW lokW dy ibAwn vI AMikq hn jo zkwq qoN ieh kih ky twlw

v`tdy hn ik AsIN kOx hW iksy nUM kuJ dyx vwly, A`lwh Awpy hI dyvygw[ ieh g`l Awpxy

Awp iv`c Kudw dI nw&rmwnI hY[ A`lwh ny bMidAW nMU bMidAW dw duK vMfx leI ByijAw

hY[ aunHW aupr hkUmq clwaux leI nhIN ByijAw:


jdoN iehnW nUM AwiKAw jWdw hY ik A`lwh ny jo irzk quhwnUM bKiSAw hY aus iv`coN kuJ
aus dy rwh iv`c vI Krc kro qW ieh lok ijnHW ienkwr kIqw hY eImwn ilAwaux vwilAW
nUM au`qr idMdy hn, ‚kI AsIN auhnW nUM KvweIey ijhnW nUM jy A`lwh cwhMudw qW Apw Kvw
idMdw[ qusIN qW au`kw hI kurwhy jw pey ho[175

kuJ lok lokW dy Dn nUM clwkIAW nwl KWdy hn Aqy aunHW nMU A`lwh dy rwh qoN
rokdy hn[ aunHW nMU iBAwnk szwvW imlxgIAW :

hy eImwn ilAwaux vwilE! iehnW ikqwb vwilAW dy bhuqy Drm-igAwnIAW qy sMswr


iqAwgI swDW, sMqW dw hwl ieh hY ik auh lokW dy mwl AXog FMgW nwl KWdy hn qy
auhnW nUM A`lwh dy rwhoN vrjdy hn[ duKdweI szw dI KuSKbrI idE auhnW nUM ijhVy sonw
cWdI joV ky r`Kdy hn qy ausnUM A`lwh dy rwh ivc Krc nhIN krdy[ ie`k idn Awvygw ik
iesy sony-cWdI 'qy nrk dI A`g BVkweI jwvygI Aqy Pyr iesy nwl auhnW dy m`iQAW

172
33:35
173
33:34
174
41:7
175
36:47

136
v`KIAW qy ip`TW nUM dwigAW jwvygw- ieh hY ik auh Kzwnw ijhVw qusW Awpxy leI joiVAw
sI, lE hux Awpxy joVy hoey Dn dw svwd vyKo[176

kurAwn d`sdw hY ik mwVw mwl zkwq leI nw idE Aqy cMgw mwl Kud nw r`Koy[

AsIN auh mwl jW vsqU hI dyeIey ijsdI Aws swnUM vI hovy ikauNik ieh Krc A`lwh leI

hY:
hy eImwn ilAwaux vwilE! jo mwl qusW kmwey hn Aqy jo kuJ AsW DrqI coN quhwfy leI
k`iFAw hY, aus ivcoN vDIAw ih`sw r`b dy rwh iv`c Krc kro[ ieauN nw hovy ik ausdy
rsqy ivc dyx leI mwVI qoN mwVI cIz CWtx dy Xqn krn l`go, jdoN ik auhI cIz jy
koeI quhwnUM dyvy qW qusIN kdy vI ausnUM lYxw psMd nw krogy Cu`t ies qoN ik ausnUM kbUlx
ivc qusIN dyKI-AxdyKI kr jwE[ quhwnUM jwx lYxw cwhIdw hY ik A`lwh byprvwh hY Aqy
suhxIAW is&qW vwlw hY[177

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik bMdgI krn vwly dw ivhwrk jIvn ikvyN dw hY:
nykI ieh nhIN ik qusW Awpxy mUMh cVHdy v`l kr ley jW lihMdy v`l, sgoN nykI ieh hY ik
AwdmI A`lwh nUM Aw^rq dy idn nUM, &irSiqAW nUM, aus dI auqwrI hoeI ikqwb nUM Aqy
ausdy pYgMbrW nUM idloN mMny Aqy A`lwh dI muh`bq ivc Awpxw mnBwauNdw mwl irSqydwrW
Aqy XqImW au`qy, muQwjW qy muswPrW au`qy, shwieqw leI h`Q A`fx vwilAW Aqy gulwmW dI
irhweI au`qy Krc kry, nmwz kwiem kry qy zkwq dyvy Aqy Bly mwxs qW auh hn ik jdoN
pRx krn qW aus nUM pUrw krn, krVweI qy kSt smyN Aqy scweI qy kUV dI jMg ivc
sbr qoN kMm lYx[ ieh hn sicAwr Aqy ieho lok r`b dw fr BE mMnx vwly hn[178
piv`qr kurAwn ny zkwq nUM smwj ivc brwbrqw ilAwaux leI SurU kIqw sI[
ies dy nwl dw imldw-juldw Sbd ‘ausr’ hY[ ‘ausr’ zkwq dw hI ieh AMg hY[
piv`qr kurAwn d`sdw hY ik Kwx-pIx dIAW cIzW vI vMf lYxIAW cwhIdIAW hn:

auh A`lwh hI hY ijsny qrHW-qrHW dy bwg bgIcy C`prW au`qy cwVy hoey Aqy ibnW C`prW dy
cwVy pYdw kIqy, KzUrW dy bwg Aqy pYlIAW augweIAW ijhnW qoN BWq-BWq dy KwD pdwrQ
pRwpq huMdy hn, jYqUn qy Anwr dy drKq pYdw kIqy ijhnW dy Pl rMg -rUp ivc rldy-
imldy qy suAwd iv`c v`Ko-v`Kry huMdy hn[ KwE iehnW dI aupj jdoN ik iehnW qoN Pl
auqrn Aqy A`lwh dw h`k Adw kro jdoN iehnW dI vwFI kro[ h`doN nw t`po ik A`lwh h`doN
t`px vwilAW nUM psMd nhIN krdw[179

piv`qr kurAwn A`lwh dy rwh ivc mwl ^rc krn vwilAW dI audwhrx vI idMdw hY:
ijhVy lok Awpxy mwl A`lwh dy rwh ivc Krc krdy hn, aunHW dy Krc dI audwhrx
AijhI hY ijvyN iek dwxw bIijAw jwvy Aqy aus coN s`q is`ty inklx qy hryk is`ty ivc
sO-sO dwxy hox[ ies qrHW A`lwh ijs dy Aml nUM cwhuMdw hY vDw idMdw hY[ auh v`fI
guMjwieS vwlw qy jwxnhwr hY[180
Aqy

176
9:34-35
177
2:267
178
2:177
179
6:141
180
2:261

137
iesdy ault ijhVy lok Awpxy mwl kyvl r`b dI rzw leI mn dI qs`lI nwl Krc krdy
hn, aunHW dy Krc dI audwhrx ieMj hY ijvyN iksy pTwr au`qy iek bwg hovy[ jy mohlyDwr
mINh vryH qW dUxw Pl dyvy Aqy jy zorW dI vrKw nw vI hovy qW ie`k hlkI ijhI Puhwr hI
aus leI bQyrI ho jwvy[ qusIN jo kuJ vI krdy ho, sB A`lwh dI nzr ivc hY[181

piv`qr kurAwn ivc swKIAW vI hn jo isD krdIAW hn ik swfI kmweI aupr


loVvMdW dw h`k hY[ ie`k bwg dy mwlk do Brw rwq nUM ieh mqw pkw ky sON gey ik k`lH nUM
AsIN bwg dy Pl qoVWgy Aqy iksy vI muhqwj nUM aus bwg iv`c dwKl nhIN hox idAWgy[
r`b v`loN rwq nUM hI aus bwg dw ieh hwl kr id`qw igAw ijvyN vwFI hoeI hovy[ auh svyry
au`Ty Aqy bwg nUM dyKky kihMdy hn ik ikqy AsIN iksy hor bwg iv`c qW nhIN Aw gey[
AKIr aunHW ny r`b qoN muAwPI mMgI[182 zkwq dw bdlw r`b v`loN hY[ bMdw bMidAW nUM zkwq
idMdw hY Aqy ausdw bdlw A`lwh v`loN id`qw jWdw hY[ ies leI iesnUM krzw vI ikhw
igAw hY[ bMdw zkwq lokW nUM KuS krn leI nhIN sgoN A`lwh nUM KuS krn nMU idMdw hY[
iesnMU A`lwh nMU krzw dyxw kihMdy hn Aqy A`lwh krzw moVdw hY:
jy qusIN A`lwh nUM sohxw krzw idE qW auh quhwnUM keI guxW vDw ky dyvygw AMq quhwfIAW
B`ulW bKs dyvygw[ A`lwh v`fw kdrdwn qy nrm suBw vwlw hY[ auh gupq qy pRgt hryk
cIz dw jwxnhwr hY Aqy v`fw zorwvr qy XukqImwn hY[183
quhwfy coN kOx hY ijhVw A`lwh nUM suhxw krzw dyvy qW jo A`lwh aus nUM keI guxW vDw ky
moVy? Gtwauxw vI A`lwh dy v`s iv`c hI hY qy vDwauxw vI Aqy ausy v`l qusW prq ky
jwxw hY[184

iesdw Kulwsw kridAW Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:


‘suhxy krzy qoN Bwv inrol nykI dI Bwvnw nwl inrsuAwrQ rihMidAW A`lwh dy rwh ivc
mwl Krc krnw hY[ aus nUM A`lwh qwAlw Awpxy isr auDwr d`sdw hY Aqy vwAdw krdw
hY ik mYN nw kyvl mUl Adw krWgw sgoN ies qoN keI guxW v`D dyvWgw[185

jo ivAkqI loVvMdW dI mdd nhIN krdy auh Aw^rq vwly idn pCqwauxgy Aqy

Aihsws krngy ik aunHW ny ikMnI BwrI glqI kIqI sI[ aunW dw hwl kurAwn ivc ies

pRkwr AMikq hY :

ijsdw krm p`qr ausdy K`by h`Q ivc id`qw jwvygw auh AwKygw ikMnw cMgw huMdw ik myrw
krm p`qr mYnUM nw id`qw igAw huuMdw Aqy mYN nw jwxdw ik myrw lyKw kI hY[ kwS! myrI
auhIE mOq (ijhVI dunIAw ivc AweI sI) JgVw mukw dyx vwlI ho inbVdI[ A`j myrw Dn
myry kuJ kMm nw AwieAw[ myrI swrI s`qw smwpq ho geI[ (hukm hovygw) PV lE iesnUM
qy ies dI grdn ivc sMgl pw idE, Pyr ies nUM nrk ivc Jok idE qy iesnUM s`qr h`Q
lMmI zMjIr ivc jkV idE[ ieh nw A`lwh-mhwn qy srvau`c a`uqy eImwn ilAwauNdw sI

181
2:265
182
dyKo sUrq 68:17-33.
183
64:16-18
184
2:245
185
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 86, pMnw-74.

138
Aqy hI muQwj nUM Kwxw KuAwaux dI pRyrnw idMdw sI[ so A`j nw ieQy iehdw koeI drdI hY
qy nw zKmW dy Dox qoN Cu`t iesdy leI koeI Bojn hY ijsnUM AprwDIAW qoN Cu`t hor koeI
nhIN KWdw[186

auh bMdy hI prvwn hoxgy jo r`b dI KuSI leI zkwq idMdy hn[:
auh qW kyvl Awpxy aus r`b dI rzwA leI ieh kMm krdw hY-ijhVw sBnW qoN au`cw hY
Aqy zrUr auh (aus qoN) KuS hovygw[187

piv`qr kurAwn iv`c Aijhy mnu`KW dw vI izkr hY jo r`b qoN Dn mMgdy sn pr

jdoN Dn dI pRwpqI hoeI qW mUMh Pyr ilAw Aqy iksy dI mdd nw kIqI :

auhnW ivcoN kuJ Aijhy vI hn ijhnW ny A`lwh nUM bcn id`qw sI ik jy ausny Awpxy &jloN
swnUM invwijAw qW AsIN puMn-dwn krWgy qy Bly bx ky rhWgy[ pr jdoN A`lwh ny AwpxI
ikrpwlqw nwl auhnW nUM Dnvwn bxw id`qw qW auh sUmpuxy qy auqr Awey qy Awpxy bcnoN
Aijhy iPry ik auhnW nUM ies dI prvwh qk nhIN hY[188

jMg dOrwn pRwpq hoey mwl ivcoN A`lwh, XqImW Aqy loVvMdW leI zrUr k`Fo:

qusIN jwx lE ik jo kuJ ZnImq (vYrI dw Dn) dy rUp ivc qusIN pRwpq kIqw hY[ ausdw
pMjvW Bwg A`lwh qy ausdy rsUl leI Aqy swk sbMDIAW, XqImW, muuQwjW qy muswPrW leI
hY[189

5. h`j

‘h`j’ Xwqrw nMU ikhw jWdw hY[ ie`k mulsmwn leI ‘h`j’ bhuq zrUrI hY,‚zulih`jw
mhIny dIAW inXq qwrIKW ivc kwAby dy jo drSn kIqy jWdy hn ausdw nW ‘h`j' hY Aqy
ienHW qoN Cu`t dUjy iksy smyN ijhVI izAwrq kIqI jwvy, auh ‘aumrw' hY[‛190 hzrq muhMmd
nUM supnw AwieAw sI:

Asl iv`c A`lwh ny Awpxy pYgMbr nUM s`cw supnw ivKwieAw sI ijhVw TIk-TIk scweI
Anuswr sI[ jy A`lwh ny cwihAw qW qusIN zrUr siqkwrXog msIq (kwAby) iv`c
inSicMqW pUrvk pRvyS krogy[ Awpxy isr munwEgy qy vwl ktvwwaugy Aqy quhwnUM koeI
sihm nhIN hovygw[ auh aus g`l qoN jwxU sI ijsnUM qusIN nhIN jwxdy sI[ ies leI auh
supnw swkwr hox qoN pihlW ausny ieh nyVy dI &iqh quhwnUM b^iSS kr id`qI[191

‘h`j’ svY mMQn hY[ Aksr hI AsIN bhuqIAW g`lW rIs ivcoN is`KIAW hn[ mW dI
bolI dI rIs ny swnMU bolxw isKwieAw[ Drm cMigAW dI rIs krn dw aupdyS idMdw hY[
h`j h. iebrwhIm (A.) Aqy bIbI hwjrw dI rIs hY[ ieslwm iv`c h. iebrwhIm (A) dw

186
69:25-37.
187
92:20-21.
188
9:75-76.
189
8:41.
190
kurAwn mjId, Put not nM. 50, pMnw-50.
191
48:27.

139
izkr AwauNdw hY ijMnHW dy jIvn dI qrz ’qy hI h`j kIqw jWdw hY[ A`lwh ny h.
iebrwhIm (A) dI krVI pRIiKAw leI Aqy aunHW nUM ‘KlIl aulwh’ Bwv A`lwh dw dosq
ikhw[ auh nyk sn Aqy hr muslmwn ies AiBAws rwhIN Aihsws krdw hY Aqy nyk
bxnw cwhMudw hY[ jdoN iek muslmwn kol h`j krn dy swDn mOjUd ho jwx qW aus leI
zrUrI hY ik auh h`j kry[ izMdgI iv`c ie`k vwr h`j krnw lwzmI hY[h`j muslmwn dy
jIvn ivc Aihm BUimkw inBwauNdw hY[ A`gy h`j dy AMg d`sy jw rhy hn jo h. iebrwhIm
(A.) dy jIvn iv`c GtIAW GtnwvW qy ADwirq hn:
1. h. iebrwhIm (A.) ibnHW sIqy ic`ty k`piVAW dw bwxw pihndy sn[hwjI aunHW dI nkl qy
Aihrwm pihndy hn[
2. h. iebrwhIm (A) nUM jdoN A`lwh ny pu`qr dI kurbwnI leI hukm id`qw qW Awp jdy
iqAwr ho gey Aqy ikhw-A`lwh h`mw l`byk, Bwv hy A`lwh mYN hwizr hW[
3. h. iebrwhIm jdoN pu`qr dI kurbwnI krn inkly qW SYqwn ny Awp nUM b`icAW dI muh`bq
Xwd krvw ky rokx dw Xqn kIqw[ ieauN Awp ny iqMn vwr aus aupr p`Qr su`t ky SYqwn
nUM lwhnq pweI[ hwjI vI SYqwn dy p`Qr mwrdy hn[
4. h. iebrwhIm (A.) ny pu`qr dI kurbwnI qoN pihlW A`lwh dy Gr dy s`q c`kr lwey[ hwjI
vI ies qrz ‘qy prkrmw krdy hn[
5. jdoN h. iebrwhIm (A) pu`qr dI grdn qy CurI Pyrn l`gy qW A`lwh ny AwpxI rihmq
nwl ausnUM htw ky duMbw r`K id`qw[ ieauN hwjI vI jwnvr dI kurbwnI idMdy hn[
6. aus vkq dI prMprw Anuswr iksy dw dws bxn leI vwl ktvwauxy pYNdy sn[ Awp
iebrwhIm (A.) ny vwl ktvwey Aqy Kudw dy gulwm bxy[ hwjI vI vwl ktvwauNdy hn[
7. Arw&wq Aqy mujdilPw dy mYdwnW iv`c h. iebrwhIm (A) ny A`lwh qoN qObw kIqI Aqy
A`lwh dy hukm Anuswr c`lx dw pRx ilAw[ hwjI vI ies qrHW hI krdy hn[
8. bIbI hwjrw Aqy iesmweIl nUM jdoN h. iebrwhIm (A.) ryigsqwn iv`c C`f gey qW KjUrW
Aqy pwxI Kqm ho igAw[ bIbI hwjrw ny pwxI dI Bwl iv`c s&w Aqy mrvw dIAW
phwVIAW aupr s`q c`kr lwey[ bIbI hwjrw dy Aijhw krn krky hwjI vI ienHW
phwVIAW dy c`kr lwauNdy hn[192
mihmUd hsn h`j dy bwhrI rUp dI mh`qqw bwry ilKdy hn:
h`j bhuq hI vDIAw AMqrrwStrI Dwrimk iek`T hY ijs nwl ivcwrW dw Awdwn pRdwn
huMdw hY[ ieh lokW nUM iek dUjy nUM jwxn dw vDIAw mOkw muh`eIAw krvwauNdw hY[ Al`g-
Al`g dySW, rMgW Aqy KyqrW dy lok ie`k dUjy dIAW muSiklW nUM smJdy hn[ ieh v`K-v`K
KyqrW dy muslmwnW iv`c BweIcwry dI Bwvnw vDwauNdw hY Aqy smJ idMdw hY ik auh ie`k
AMqrrwStrI pirvwr hn[193

hr Drm dw Awpxw kyNdrI sQwn hY[ ieslwm dw kyNdrI sQwn m`ky iv`c ‘kwAbw’
hY[ ieh r`b dw Gr Aqy Amn dw sQwn hY ijsdw inrmwx hzrq iebrwhIm (A.) ny

192
muhMmd hbIb Aqy siqMdr isMG rMDwvw, ieslwm sMKyp srvyKx, pMny-19-20.
193
"The Haj gathering has been a very useful international religious forum for the exchange of views.
It provides people with an invaluable opportunity to know one another. It develops the feeling of
brotherliness among the Muslims of different regions and impresses upon the mind and sense of
belonging to an international family." Mehmood Hasan, op.cit, P.191.

140
krvwieAw sI[ bhuq muSiklW qoN bwAd ies Gr ivc iek r`b dI iebwdq hox l`gI hY[
kwAby dy h`j bwry piv`qr kurAwn d`sdw hY:

Aqy ieh ik AsW ies Gr (kwAby) nUM lokW leI kyNdr Aqy Amn dw sQwn inXq kIqw
sI Aqy lokW nUM hukm id`qw sI ik iebrwhIm ijs QW iebwdq leI KloNdw hY aus QW nUM
sQweI rUp 'c nmwz dw sQwn bxw lE Aqy iebrwhIm qy iesmweIl nUM qwkId kIqI sI
ik myry ies Gr nUM ‘qvw&' (prkrmw), AYqkwP, rukUA Aqy isjdy krn vwilAW leI
pwk r`Ko[194

piv`qr kurAwn iv`c sUrq nMbr 22 h`j aupr hY[ aus ivc izkr hY:

Xwd kro auh smW jdoN ik AsW iebrwhIm leI (ies AwdyS nwl) ies Gr (kwAbw) dI
QW inXq kIqI sI ik myry nwl iksy cIz nUM SrIk nw kro[ myry Gr nUM prkrmw krn,
Kloqy rihx, Jukx qy isjdy krn vwilAW vwsqy pwk r`Ko[ lokW iv`c h`j leI Awm
AYlwn kr idE ik auh quhwfy kol hryk dUr durwfy sQwn qoN pYdl qy aUTW 'qy svwr ho ky
Awaux, qW jo auh lwB vyKx jo ie`Qy auhnW leI r`Ky gey hn[195

piv`qr kurAwn ny hr bMdy nUM kwAby dw h`j krn dw aupdyS id`qw hY:
lokW au`qy A`lwh dw ieh h`k hY ik jo ies Gr qIk pu`jx dI smrQw rKdw hovy auh
iesdw h`j kry Aqy ijhVw koeI ies AwdyS dI pwlxw qoN ienkwr kry qW ausnUM jwx
lYxw cwhIdw hY ik A`lwh swry sMswr vwilAW qoN byprvwh hY[196

piv`qr kurAwn ny h`j krn bwry kuJ Kws idn d`sy hn jo cMn dy Gtx vDx nwl
sbMiDq hn:
hy nbI! lok quhwQoN cMn dy Gtdy vDdy hoey rUpW bwry pu`Cdy hn[ AwK idE ik ieh lokW
leI imqIAW inrDwrq krn dIAW Aqy h`j dIAW inSwnIAW hn Aqy auhnW nUM AwKo ik
ieh koeI nykI dw kMm nhIN hY ik qusIN Awpxy GrW iv`c ipCly pwisE pRvyS krdy ho[
nykI qW Asl iv`c ieh hY ik A`lwh dI nwrwzI qoN bco[ so qusIN Awpxy GrW iv`c bUihAW
rwhIN AwieAw kro[ pr A`lwh qoN frdy rho Swied ik quhwnUM s&lqw pRwpq ho jwvy[197

h`j pRhyzgwrI isKwaNdw hY[ h`j kridAW hyT ilKIAW g`lW dw iDAwn r`Kxw cwhIdw hY:
h`j dy mhIinAW nUM swry jwxdy hn[ ijhVw ivAkqI auhnW inXq mhIinAW iv`c h`j dw
ierwdw kry ausnUM sucyq rihxw cwhIdw hY ik h`j dy smyN iv`c aus qoN koeI kwm vwSnw dw
kwrj, iksy h`d dI aulMGxw Aqy koeI lVweI-JgVy dI g`l nw vwpry Aqy jo nyk kMm
qusIN krogy auh A`lwh dy igAwn iv`c hovygw[ h`j dy s&r leI rwh dw Krc lY jwE Aqy
sB qoN cMgyrw rwh dw Krc gunwhW qoN bcxw hY[ so hy sUJvwno! myrI Av`igAw qoN bco Aqy
jy h`j dy nwloN-nwl qusIN Awpxy r`b dw Pzl vI FUMfdy jwE qW ies ivc quhwfy isr koeI
doS nhIN[198

194
2:125.
195
22:26-27.
196
3:97.
197
2:189.
198
2:197.

141
h`j dOrwn Arw&wq Aqy mujdil&w dy c`kr lwaux bwry Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn:
hzrq iebrwhIm A. Aqy hzrq iesmweIl A. dy simAW qoN Arb iv`c h`j dw Awm
FMg ieh sI ik izlih`jw dI 9 qwrIK nUM ‘imnw' qoN (ArwPwq) jWdy sn Aqy rwq nUM auQoN
prq ky ‘mujdil&w' ivc Tihrdy sn[ pr bwAd iv`c jdoN kurYS dI cODr b`J geI qW
aunHW ikhw ik AsIN hrm (kwAbw) vwly hW, ieh g`l swfy ruqby nUM nhIN soBdI ik AsIN
Awm Arb vwilAW nwl Arw&wq q`k jweIey[ so aunHW ny AwpxI Tu`k leI ieh inXm
bxwieAw ik mujdilPw qk jw ky hI prq AwauNdy sn Aqy Awm lokW nUM Arw&wq qk
jwx leI C`f idMdy sn[ ies Awieq iv`c aunHW dy iesy AiBmwn qy GumMf dw bu`q qoiVAw
igAw hY[199

iksy hor smyN inSicq imqIAW qoN ibnW kIqy jwx vwly h`j nUM ‘aumrw' kihMdy hn[ jykr
koeI ivAkqI srIrk qOr ‘qy TIk nhIN qW ausnMU h`j dIAW rsmW qoN Cot hY:
A`lwh dI rzw leI jdoN h`j Aqy aumry dI nIAq kr lE qW aus nUM pUrw kro Aqy ikqy
Gyry iv`c Aw jwE qW jo kurbwnI vI iml sky, r`b dI hzUrI iv`c pyS kr idE Aqy jdoN
qIk kurbwnI Awpxy sQwn qy nw pu`j jwvy aus vyly q`k Awpxy isr nw muMnvwE[ pr
ijhVw ivAkqI ibmwr hovy jW ausnUM isr dI koeI qklIP hovy Aqy ies kwrn Awpxw
isr muMnvw lvy, qW ausnUM cwhIdw hY ik bdly vjoN rozy r`Ky jW puMn-dwn kry jW kurbwnI
kry[ Pyr jd quhwnUM Amn nsIb ho jwvy (Aqy qusIN h`j qoN pihlW m`ky A`pV jwE) qW
ijhVw ivAkqI quhwfy ivcoN h`j dw smW Awaux qIk ‘aumry' dw lwB auTwvy, auh AwpxI
ihMmq Anuswr kurbwnI dyvy Aqy jy kurbwnI auplbD nw hovy qW iqMn rozy h`j dy idnW
iv`c qy s`q Gr A`pV ky, ies qrHW pUry ds rozy r`K lvy ieh Cot aunW lokW leI hY
ijhnW dy Gr siqkwr Xog msIq (kwAby) dy nyVyH nw hox[ A`lwh dy iehnW hukmW dI
aulMGxw qoN bco Aqy cMgI qrHW jwx lE ik A`lwh krVI szw dyx vwlw hY[200

iehrwm

hwjI iehrwm Bwv ibnW sIqy k`pVy pihndy sn[ iehrwm dI hwlq iv`c muslmwnW
leI keI nsIhqW hn:
iSkwr BwvyN AwdmI Awp kry jW iksy dUjy dI iSkwr iv`c shwieqw kry dovyN g`lW
‘iehrwm' dI hwlq ivc mnHW hn nwly jy iehrwm bMnHx vwly leI iSkwr mwirAw igAw
hovy qW vI ausnUM Kwxw iehrwm bMnx vwly leI jwiez nhIN hY pr hW jy iksy ny Awpxy
leI Awp iSkwr kIqw hovy Aqy Pyr aus iv`coN muhirm (iehrwm bMnx vwly) ivAkqI nUM
vI quhPy vjoN kuJ dy dyvy qW aus dy Kwx ivc koeI hrz nhIN[ duK dyx vwly ArQwq mwrU
jwnvrW dw mwmlw ies hukm qoN judw hY[ s`p, ib`CU, hlikAw ku`qw Aqy Aijhy dUjy
jwnvr ijhVy mnu`K nUM nukswn phuMcwaux vwly hn, iehrwm dI hwlq iv`c mwry jw skdy
hn[201

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik h`j h. iebrwhIm (A.) Aqy bIbI hwjrw dI kdm
pYV dI nkl hY[ ies leI jdoN bMdw iehrwm bMnH lvy qW aus leI zrUrI hY ik auh
iSkwr nw kry:

199
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 65 pMnw-61.
200
2:196.
201
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 48, pMnw 210.

142
hy eImwn ilAwaux vwilE! bMDyjW dI pUrI qrHW pwbMdI kro[ quhwfy leI cOKurW dI iksm
dy sBy pSU hlwl kIqy gey, Cu`t ik auhnW qoN ijhVy A`gy c`l ky quhwnUM d`sy jwxgy[ pr
‘iehrwm' dI hwlq ivc iSkwr nUM Awpxy leI hlwl nw smJ lE, byS`k A`lwh jo
cwhuMdw hY hukm dyNdw hY[202

iesy qrHW iehrwm dI hwlq ivc smuMdr dw iSkwr jwiez hY pr Ql dy iSkwr dI


mnwhI hY:

pr Ql dw iSkwr, jdoN qIk ik qusIN ‘iehrwm' dI hwlq ivc hovo, quhwfy leI hrwm
kIqw igAw hY[ so bco aus A`lwh dI nw-&rmwnI qoN ijsdI hzUrI iv`c quhwnUM sBnW nUM
Gyr ky pyS kIqw jwvygw[203

s&w qy mrvw

piv`qr kurAwn s&w qy mrvw dIAW phwVIAW ‘qy c`kr lwaux bwry d`sdw hY:
byS`k ‘sPw' Aqy ‘mrvw' (dIAW phwVIAW) A`lwh dIAW inSwnIAW iv`coN hn[ so ijhVw
ivAkqI kwAby dw h`j jW aumrw kry, aus auqy koeI doS nhIN ik auh ienHW dovW
phwVIAW ivckwr qyzI nwl PyrIAW lwvy Aqy ijhVw ivAkqI KuSI nwl koeI BlweI dw
kMm krygw, A`lwh aus nUM jwxdw hY Aqy auh aus dI kdr krn vwlw hY[204

kurbwnI

kurbwnI dI rsm h`j dI zrUrI rsm hY[ muslmwnW iv`c ieh Brm sI ik
kurbwnI dy pSU qoN koeI kMm nw ilAw jwvy ijvyN nw aus aupr svwrI kIqI jwvy, nw aus
aupr vzn l`idAw jwvy, nw ausdw du`D pIqw jwvy[ piv`qr kurAwn ny ies Brm nUM
qoiVAw hY:

quhwnUM ie`k inXq smyN q`k auhnW (kurbwnI dy jwnvrW) qoN lwB auTwaux dw h`k hY[ Pyr
auhnW (dy kurbwn krn) dI QW qy ausy purwqn Gr dy kol hY[ hryk smudwie leI AsW
kurbwnI dw ie`k qrIkw inrDwirq kr C`ifAw hY qW jo (aus smudwie dy) lok auhnW
pSUAW au`qy A`lwh dw nW lYx ijhVy auhnW nUM bKSy hn[ (iehnW v`K-v`K qrIikAW ip`Cy
audyS kI hY) so quhwfw ieSt ie`ko hI ieSt pUjmwn hY Aqy ausy dy qusIN AwigAwkwr
bxo[205
(kurbwnI) dy aUTW nUM AsIN quhwfy leI A`lwh dIAW (BgqI dIAW) inSwnIAW iv`c Swml
kIqw hY[ quhwfy leI auhnW iv`c BlweI hY[ so auhnW nUM KVHw krky auhnW a`uqy A`lwh dw
nW lE[ jdoN (kurbwnI mgroN) auhnW dy pwsy DrqI qy itk jwx qW auhnW ivcoN Awp vI
KwE, auhnW nUM vI KuAwE ijhVy sbr Sukr krIN bYTy hn Aqy auhnW nUM vI jo AwpxIAW
loVW pRgtwaux[ iehnW jwnvrW nUM AsIN ies qrHW quhwfy leI kwbU kIqw hY qW jo qusIN
DMnvwdI bxo[ nw auhnW dy mws A`lwh kol A`pVdy hn qy nw hI lhU, pr aus kol quhwfy
idl dI sMjmqw pu`jdI hY[ ausny auhnW nUM ies qrHW quhwfy leI v`s iv`c kIqw hY qW jo

202
5:1.
203
5:96.
204
2:158.
205
22:33-34.

143
aus dI bKiSS kIqI hdwieq auqy qusIN aus dI vifAweI vrxn kro[ hy nbI! suhxy
AmlW vwilAW nUM ^uSKbrI suxw idE[206

kurbwnI dy jwnvrW dw mws Aqy lhU A`lwh kol nhIN phuMcdw:

nw auhnW dy mws A`lwh kol A`pVdy hn qy nw hI lhU pr aus kol quhwfy idl dI sMjmqw
pu`jdI hY[207

pRkrmw

kurbwnI qoN bwAd kwAby dI pRkrmw dI vwrI AwauNdI hY[ ies bwry d`isAw hY:
Aqy kuJ inSicq idnW iv`c auhnW pSUAW au`qy A`lwh dw nW lYx jo ausny auhnW nUM
bKiSS kIqy hn[ Awp vI Kwx qy Bu`Ky-nMgy muQwj nUM vI dyx, Pyr AwpxI mYl-kucYl dUr
krn, AwpxIAw, su`KxW pUrIAW krn Aqy ies purwqn Gr dI prkrmw krn[208
ieh hY Asl g`l (iesnUM smJ lE) Aqy jo koeI A`lwh dy inSicq kIqy hoey (BgqI nwl
sbMDq) inSwnW dw siqkwr kry qW ieh idlW dI prhyzgwrI qoN hY[209

piv`qr kurAwn ny r`b qoN ienkwrIAW nUM kwAby iv`c pRvyS krn dI s^q mnwhI
kIqI[ bhuq muSiklW qoN bwAd bu`qpRsqI qoN mukq hoieAw A`lwh dw Gr ikqy b`uqpUjkW dy
dwKly nwl muV kurIqIAW iSkwr nw ho jwvy :

hy eImwn ilAwaux vwilE! muSrk Apiv`qr hn, ies vryH mgroN ieh siqkwrXog msIq
(kwAby) dy lwgy vI nw Fu`kx[ jy quhwnUM h`Q qMg hox dw fr hY qW AsMBv nhIN ik A`lwh
cwhy qW quhwnUM Awpxy &jlo Dnvwn bxw dyvy, A`lwh v`fw jwxnhwr qy isAwxw hY[ Xu`D
kro ikqwb vwilAW 'coN auhnW lokW dy ivru`D ijhVy A`lwh qy Aw^rq dy idhwVy au`qy
eImwn nhIN ilAwauNdy, jo kuJ A`lwh qy ausdy rsUl ny hrwm kr id`qw hY auhnUM hrwm
nhIN mMndy Aqy s`cy Drm nUM Awpxw Drm nhIN bxwauNdy[210

h`j dy mOky qy v`K-v`K ielwikAW dy muslmwn hwzr huMdy hn Aqy AwpsI ivcwr
vtWdry duAwrw drpyS muSiklW dy h`l vI l`Bdy hn[ h`j dw mksd ieh hY ik ij`Qy ies
nwl ieslwm pRqI pUrn smrpx Aqy pRhyzgwrI pYdw huMdI hY auQy BrwqrI Bwv dIAW qMdW
hor pIfIAW huMdIAW hn[ h`j svY-mMQn hY[ h`j dI ie`Cw mn iv`c Awaux nwl hI nyk
BwvnwvW auqpMn hoxIAW SurU ho jWdIAW hn[ AijhIAW BwvnwvW piv`qrqw, Awqm-
smrpx, ie`k r`b dI hoNd vrgy Anyk guxW nUM jnm idMdIAW hn[ h`j AwigAw pwlx dw
rsqw hY[

206
22:36-37.
207
22:37.
208
22:28-29.
209
22:32.
210
9:28-29.

144
auprokq pMj QMmW qoN ielwvw rwh-ey-Aml ivc qkvw, qv`kul, sbr, Sukr,
izkr, ZunwhW qoN muAw&I Aqy qObw vI AwauNdy hn[ ieh pMj QMmW qoN iBMn nhIN hn sgoN
iek dUjy ivc smoey hoey hn[ ienHW bwry sMKyp ivcwr kIqI jw rhI hY[
qkvw
qkvw dw ArQ r`b dw fr mMnxw hY[ ies fr ivc kMbxI nhIN hY[ bMdw Awp
Awpxy &rzW dw iKAwl r`Kdw hY[ auh mMndw hY ik A`lwh aunHW nMU dyK irhw hY[ r`b dw
fr mMnxw ausdI ADIngI nMU pRvwn krnw hY:

hy eImwn ilAwaux vwilE! A`lwh qoN fro ijhw ik auæsqoN frnw cwhIdw hY[ quhwnUM mOq
Awvy qW ies hwl ivc kI qusIN AwigAwkwr hovo[ sBy rl iml ky A`lwh dI r`sI nUM
idRVHqw pUrvk PVH lE Aqy (Awpo ivcwly) Pu`t nw pwE[ A`lwh dy aus Aihswn nUM cyqy
r`Ko ijhVw ausny quhwfy au`qy kIqw hY[211
kurAwn d`sdw hY ik SYqwn bMidAW nMU AYvyN frwauNdw hY[ qusIN SYqwn qoN nhIN,
A`lwh qoN frnw hY[ muslmwnW ny ies kQn dI pwlxw pUrI qrHW kIqI[ ies Aihsws dI
srbulMdI bwry mOlwnw ^lIl-aur-rihmwn ilKdy hn, ‚BwvyN bzwr Srwrq Aqy burweI dy
A`fy hn pMRqU shwbIAW dy qkvy Aqy r`bI fr-Bayu ny bzwrW nMU vI msijdW bxw id`qw sI,
bzwr jWdy hoey vI Aw^rq dw iDAwn r`Kdy sn[‛212
A`lwh qoN frn bwry kurAwn dIAW qukW
A`lwh ny quhwnUM ijhVI dwq b^SI hY auhdw iDAwn r`Ko Aqy aus p`ky iekrwr nUM nw Bu`lo
ijhVw auhny quhwQoN ilAw hY, ArQwq quhwfw ieh kQn ik ‚AsW suixAw Aqy ADIngI
nUM svIkwr kIqw[ jy A`lwh qoN fro A`lwh idlW dy ByqW q`k nUM jwxdw hY[213

hy Awdm dy pu`qro! cyqy r`Ko, jy quhwfy kol Awp quhwfy ivcoN hI Aijhy rsUL Awaux ijhVy
quhwnUM myrIAW AwieqW suxw rhy hox, qW ijhVw koeI Av`igAw qoN bcygw qy Awpxy rv`eIey
nUM suAwr leygw ausnUM koeI fr qy icMqw nhIN hovygI[214

ijhVy lok ibn-if`iTAW Awpxy r`b qoN frdy hn, byS`k auhnW leI bKisS qy v`fw bdlw
hY[215

A`lwh ny au`qm bwxI auqwrI hY, iek AijhI ikqwb ijsdy swry AMS rldy-imldy hn Aqy
ijs iv`c muV-muV vwrqwvW duhrweIAW geIAW hn[ ausnUM sux ky auhnW lokW dy lUMkMfy
KVy ho jWdy hn ijhVy Awpxy r`b qoN frn vwly hn Aqy Pyr auhnW dy srIr qy auhnW dy
idl nrm ho ky A`lwh dy ismrn v`l pRyirq ho jWdy hn[ ieh A`lwh dI hdwieq hY, ies

211
3:102-103.
212
mOlwnw KlIl aur rihmwn AwzmI (Anu.), nmwz, pMnw-19.
213
5:7.
214
7:35.
215
67:12.

145
nwl auh ijsnUM cwhuMdw hY rwhy pwauNdw hY Aqy ijsnUM A`lwh hI rwhy nw pwvy ausdy leI
Pyr koeI rwh drswaux vwlw nhIN hY[216
qv`kul Bwv Kæudw au`qy Brosw
r`b aupr Brosw krnw bMdgI dw v`fw gux hY[ Brosy bgYr r`b dy rwh ‘qy qurnw
AsMBv hY:
hzrq aumr (ijnHW qoN Kæudw rwzI hoieAw) ny ikhw ik mYN A`lHw dy rsUl (ijnHW nUM A`lHw ny
vroswieAw qy ijnHW dI sur`iKAw kIqI) nUM ieh PurmwauNdy suixAw ik jy qusIN lok A`lHw
au`qy Brosw krogy qW auh quhwnUM in`q Kwx-pIx nUM dyvygw, ijvyN ik auh icVIAW nUM dYink
cogw idMdw hY[ svyr vyly jd auh cogy dI Bwl ivc Awpxy AwhlixAW ivcoN qurdIAW hn
qW aunHW dy pyt ^wlI hoey hMudy hn Aqy sMJ nUM jd auh Awpxy AwhlixAW ivc vwps
AwauNdIAW hn qW aunHW dy pyt Bry hMudy hn[217

A`lwh ‘qy Brosy bwry nmUny vjoN hyT ilKIAW AwieqW id`qIAW jw rhIAW hn:
A`lwh quhwfI mdd au`qy hovy qW koeI SkqI vI (quhwfy au`qy Zwlb nhIN Aw skdI Aqy auh
quhwnUM C`f dyvy qW ies ipCoN kOx hY jo quhwfI shwieqw kr skdw hovy so ijhVy s`cy
eImwn vwly hn auhnW nUM A`lwh au`qy hI Brosw r`Kxw cwhIdw hY[218
sbUq qW A`lwh dI AwigAw nwl hI Aw skdw hY qy A`lwh au`qy hI eImwn vwilAW nUM
Brosw krnw cwhIdw hY[ AsIN ikauN nw A`lwh 'qy Brosw krIey jdoN ik swfy jIvn dIAW
rwhW iv`c ausny swfI AgvweI kIqI hY[ ijhVy qsIhy qusIN swnUM dy rhy ho auhnW 'qy AsIN
sbr krWgy Aqy Brosw krn vwilAW dw Brosw A`lwh ‘qy hI hoxw cwhIdw hY[219

A`lwh jnm mrn qoN rihq hY[ ies leI aus aupr Brosw kro[ pYgMbr ny vI
qv`kul dw pRcwr kIqw sI[ A`gy auh AwieqW id`qIAW jw rhIAW hn jo pYZMbr rwhIN
A`lwh aupr Brosw ilAwaux dy pRcwr nMU spS`t krdIAW hn :
byS`k auh v`fw zorwvr qy isAwxw hY[ hy nbI! quhwfy Aqy quhwfy pYrokwr eImwn vwilAW
vwsqy qW kyvl A`lwh hI kwPI hY[220

(hy nbI!) kI A`lwh Awpxy bMdy leI kwPI nhIN hY[ ieh lok aus qoN Cu`t hornW qoN quhwnUM
frwauNdy hn[221

piv`qr kurAwn iv`c r`b dy Brosy bwry izkr kridAW ieiqhwsk q`QW nUM vI
AwDwr bxwieAw igAw hY[ hzrq muhMmd (s.) dy jIvn ivc auhUd dI jMg hoeI sI[ ies
jMg iv`c muslmwnW dw isdk priKAw igAw sI[ dusmxW ny ie`ko smyN do pwisAW qoN
muslmwnW aupr hmlw kr id`qw sI[ muslmwn Awly-duAwly iKlr gey sn Aqy hzrq
muhMmd (s.) auhnW nUM A`lwh dw vwsqw pw ky dubwrw mYdwn v`l Awaux leI kih rhy sn:

216
39:23.
217
rwhy Aml, pMnw-166.
218
3:160.
219
14:12.
220
8:64.
221
39:36.

146
cwry pwsy duSmxW dI BIV sI, Awp dy kol isrP ds-bwrW AwdmI rih gey sn pr
A`lwh dw rsUl ieMnI AOKI GVI qy vI AwpxI QW phwV vWg jMimAw hoieAw sI Aqy n`sx
vwilAW nUM bulw irhw sI,‚iekXw iebd`lwh,‘iek`Xw iebd`lwh,‛ (A`lwh dy bMidE myry
v`l AwE, A`lwh dy bMidE myry v`l AwE[222

auprokq Gtnw bwry piv`qr kurAwn dw kQn hY:


Xwd kro jdoN qusIN n`sy jw rhy sI, iksy v`l muV ky vyKx dI surq vI quhwnUM nhIN sI Aqy
rsUl quhwfy ip`Cy quhwnUM s`d irhw sI[ aus vyly quhwfy ies vqIry dw bdlw A`lwh ny ieh
id`qw ik quhwnUM lohVy dy kSt id`qy qW jo AgWh leI quhwnUM ieh isiKAw imly ik jo kuJ
quhwfy h`QoN inkl jwvy jW ijhVI AOkV quhwfy isr Aw pvy, aus au`qy qusIN icMqw nw kro[
A`lwh nUM quhwfy swry AmlW dI ^br hY[223
sbr
Aml nwl sbr pYdw huMdw hY[ kurAwn aunHW SKSIAqW dIAW imswlW vI idMdw hY
ijMnHW ny sbr Dwrn kIqw sI[ sbr mnu`K ivc dYvI guxW dw sMcwr krdw hY[ piv`qr
kurAwn d`sdw hY ik A`lwh bMdy nMU muSiklW ivc pw ky ausdI prK krdw hY[ ies prK
ivc sbr vwly hI kwmXwb huMdy hn :

hy eImwn ilAwaux vwilE ! sbr Aqy nmwz qoN shwieqw lE[ A`lwh sbr krn
vwilAW dy AMg-sMg hY Aqy ijhVy lok A`lwh dy rwh iv`c mwry jwx aunHW nUM murdw nw
AwKo, Aijhy lok qW Asl iv`c ijauNdy hn, pr qusIN auhnW dy jIvn nUM smJ nhIN skdy
Aqy AsIN zrUr hI quhwnMU sihm, B`uK-d`uK, jwn-mwl dw hwx qy AwmdnIAW dw Gwtw dy ky
quhwfI prIiKAw lvWgy[ iehnW hwlqW iv`c ijhVy lok jmy rihx Aqy jd koeI musIbq
Aw pvy qW AwKx ik ‚AsIN A`lwh dy hI hW Aqy A`lwh v`l hI AsW prq ky jwxw hY‛
aus nUM Kus^brI dy idE[ aunHW ‘qy aunHW dy r`b vloN v`fIAW imhrW hoxgIAW, aus dI
rihmq aunHW au`qy CW krygI Aqy Aijhy lok hI is`Dy rwh ‘qy hn[224

auprokq kQn qoN spSt hMudw hY ik sbr bMdy dI AijhI AvsQw hY ijs ivc auh
mMndw hY ik jykr s`uK aus vloN imldy hn qW d`uK vI aus v`loN hI imldy hn :
ies BYV qoN pwk jy koeI hn qW isrP auh lok ijhVy sbr qoN kMm lYx vwly qy sukrmI
hn Aqy auhI hn ijhnW leI b^iSS vI hY qy v`fw ienwm vI[225
sbr qoN kMm lY, A`lwh nykI krn vwilAW dw Pl kdy AjweI nhIN guAwaNudw[226
so hy nbI ! qUM aus dI bMdgI kr qy ausy ‘qy Brosw r`K, jo kuJ qusIN lok kr rhy ho qyrw
r`b aus qoN by^br nhIN hY[227

kurAwn vwr-vwr idRV krwauNdw hY ik nmwz dy nwl-nwl sbr dw vI Kws mh`qv hY :


sbr qy nmwz qoN mdd lE, byS`k nmwz ie`k v`fw AOKw kMm hY[228

222
kurAwn mjId, Put not nM. 31, pMnw-119.
223
3:153.
224
2:153-157.
225
11:11.
226
11:115.
227
11:123.
228
2:45.

147
jdoN auhnW DIrj qoN kMm ilAw qy swfIAW AwieqW auqy Brosw kIqw qW AsIN auhnW ivcoN
Aijhy AwgU pYdw kIqy ijhVy swfy AwdyS nwl auhnW dI AgvweI krdy sn[229

mOlwnw jlIl Aihsn ndvI ilKdy hn:


ijhVw AwdmI pRIiKAw ivc pYx qy sbr krdw hY auh aus smyN qk sbr nhIN kr skdw
jd qk ausnUM Kudw au`qy ivSvws qy Brosw nw hovy, auh AwdmI iblkul sbr nhIN kr
skdw ijs ivc sMqoK dy gux nhIN hn[ iesy qrHW iDAwn dyx qy pqw lgygw ik sMqoK dy
gux Awpxy nwl ikqnIAW KUbIAW iek`qr krdy hn[230
Sukr
A`lwh dI bMdgI A`lwh dw Sukrwnw hY[ A`lwh ny DrqI, AwkwS, pwxI Aqy hor
KwD pdwrQ mnu`KW nMU id`qy hn[ ienHW vsqUAW leI A`lwh dw Sukrwnw krnw cwhIdw hY:

qusIN iehnW koloN pu`Co ik DrqI Aqy AkwSW dI rcnw iks ny rcweI hY, qW ieh zrUr
AwKxgy ik A`lwh ny AwKo soBw A`lwh leI hI hY pr ienHW ivcoN vDyry lok jwxdy nhIN
hn[231

A`lwh ny ikMnIAW inAwmqW nwl bMdy nUM invwizAw hY pr mnu`K nw-Sukrw rihMdw hY:
AsIN quhwnUM DrqI 'qy AiDkwrW nwl vswieAw Aqy quhwfy leI ieQy jIvn sm`grI
auplbD kIqI, pr qusIN lok G`t hI Sukr krdy ho232
piv`qr kurAwn d`sdw hY ik qusIN SMikAW ivc nw pE Aqy r`b dy Sukr guzwr
bxo[ Sukr krnw vI r`bI Xwd hY[ r`b nUM Xwd krn vwly hI ausdw Sukr krdy hn[
jykr Sukr krn dI hwlq bMdy dI rhygI qW aus ivc cOvIN GMty cMgy gux BwrU rihxgy:
so qusIN mYnUM Xwd r`Ko, mYN quhwnUM Xwd r`KWgw Aqy myrw Sukr Adw kro, myrIAW inAwmqW
dI bykdrI nw kro[233

r`b dw Sukr krn dw swry pYgMbrW ny pRcwr kIqw hY[ piv`qr kurAwn d`sdw hY
ik r`b dw Sukr krn vwly iksy loVvMd nUM nhIN iJVkdy[ auh r`b dIAW inAwmqW dw
vrnx krdy hn:
ies leI XqIm au`qy krVweI nw kro, mMgqy nUM nw iJVko Aqy Awpxy r`b dI inAwmq nUM
pRgt kro[234

kurAwn ny izMdgI dy do rwh d`sy hn- Sukr vwlw Aqy ienkwr vwlw[ ies leI
ieh PYslw bMdy aupr hY ik ausny ikhVw rwh cuxnw hY:
AsIN ausnUM rwh drsw id`qw, hux BwvyN Sukr krn vwlw bxy jW ienkwrI[235

229
32:24.
230
rwhy Aml, pMnw-163.
231
31:25.
232
7:10.
233
2:152.
234
93:09-11.

148
JUTIAW SkqIAW dI QW ‘qy A`lwh dI bMdgI kro[ piv`qr kurAwn dI ie`k sUrq
‘lukmwn’ dy nwm hyT hY[ lukmwn hkIm sI[ kurAwn d`sdw hY ik ausny vI r`b dw Sukr
krn dw sunyhw id`qw sI[236 A`lwh byprvwh hY, ausnMU koeI iPkr nhIN ik ienkwrI
ausdw ivroD krn pr jykr ausdy bMdy ausdw Sukr nw krn qW ieh g`l A`lwh nUM gvwrw
nhIN hY[ A`lwh Awpxy bMidAW ‘qoN Sukr dI Aws krdw hY:
jy qusIN ienkwr kro qW A`lwh quhwQoN byprvwh hY, pr auh Awpxy bMidAW leI ienkwr
nUM psMd nhIN krdw Aqy jy qusIN Sukr kro qW ausnUM auh quhwfy leI psMd krdw hY[ koeI
Bwr cu`kx vwlw iksy dUjy dw Bwr nhIN cu`kygw[ AMq nUM qusIN swirAW ny Awpxy r`b v`l
prqxw hY[ Pyr auh quhwnUM d`s dyvygw ik qusIN kI krdy rhy ho[ auh qW idlW dw hwl qk
jwxdw hY[237

piv`qr kurAwn pYgMbr mUsw dw hvwlw dy ky d`sdw hY ik r`b dy quhwfy aupr bhuq
Aihswn hn[ A`lwh ny quhwfy pUrvjW nUM imsr dI gulwmI qoN Awzwd krvwieAw pr qusIN
nwSukry inkly[ quhwnUM r`b dw Sukr krnw cwhIdw hY:
mUsw ny AwiKAw ik ‚ jy qusIN ienkwr kro qy DrqI dy swry vsnIk vI kw&r bx jwx qW
A`lwh v`fw byprvwh qy Awpy Awp slwihAw hoieAw hY[‛238

mnu`K dw suBwA Aijhw hY ik jdoN ies kol suK AwauNdy hn qW ieh nwSukrw ho jWdw hY:
qusW vyiKAw auhnW lokW nUM ijhnW nUM A`lwh dI inAwmq imlI sI qy auhnW aus nUM
nwSukrI nwl bdl ilAw[239

so qusIN mYnMU Xwd r`Ko, mYN quhwnMU Xwd r`KWgw Aqy myrw Sukr Adw kro, myrIAW inAwmqW
dI bykdrI nw kro[240

piv`qr kurAwn audwhrxW smyq nwSukirAW dI hwlq bwry d`sdw hY:


A`lwh ie`k bsqI dI audwhrx idMdw hY[ auh Amn qy cYn nwl jIvn bqIq kr rhI sI
Aqy hr pwisEN ausnUM bhulqw nwl irzk phuMc irhw sI ik aus ny A`lwh dIAW inAwmqW
dI nwSukrI krnI SurU kr id`qI[ qW Pyr A`lwh ny ausdy vsnIkW nUM auhnW dIAW krqUqW
dw ieh &l cKwieAw ik Bu`K qy sihm dIAW musIbqW ny auhnW nUM Aw GyirAw[ auhnW kol
auhnW dI AwpxI kOm ivcoN iek rsUl AwieAw[ pr auhnW ny ausnUM JuTlw id`qw[ Aqy
Azwb ny auhnW nUM Aw dboicAw jdoN ik auh zwlm bx cu`ky sn[241

izkr
kurAwn dw AiBAws ieh hY ik jdoN vI burIAW qwkqW jW bury iKAwl quhwfy ‘qy

235
76:3.
236
dyKo, 31:12.
237
39:7.
238
14:8.
239
14:28.
240
2: 152.
241
16:112-113.

149
BwrU hox qW qusIN A`lwh v`l jwE Aqy duAw kro:

jy qusIN SYqwn v`loN koeI aukswht mihsUs kro qW A`lwh dI Srx mMg lE[ auh v`fw
suxnhwr qy jwxnhwr hY[242

izkr ivc ^udw dy guxW nMU Xwd kIqw jWdw hY:

ieh rwq idn, sUrj qy cMn A`lwh dIAW inSwnIAW iv`coN hn[ sUrj qy cMn nUM m`Qw nw
tyikAw kho sgoN aus A`lwh nUM isjdw kro ijsny auhnW nUM swijAw hY jy qusIN AsloN ausy
dI aupwsnw kr vwly ho[243

izkr kridAW nmwz nMU sOK nwl pVHxw cwhIdw hY[ kwhlpuxw Aqy srIr nMU duK dyxw
A`lwh nMU cMgw nhIN l`gdw:

hy nbI! quhwfw r`b jwxdw hY ik qusIN kdy lgBg do iqhweI rwq, kdy A`DI rwq kdy
ie`k iqhweI rwq bMdgI ivc KVoqy rihMdy ho Aqy quhwfy swQIAW ivcoN vI ie`k tolI ieho
kMm krdI hY[ A`lwh hI rwq Aqy idn dw lyKw rKdw hY[ aus nUM pqw hY ik qusIN lok
simAW dI TIk igxqI nhIN kr skdy, so aus ny quhwfy au`qy imhr kIqI; hux ijMnw
kurAwn sOK nwl pVH skdy ho pVH ilAw kro[ aus nUM pqw hY ik quhwfy ivcoN ku`J rogI
hoxgy, ku`J lok A`lwh dI ikrpwlqw dI Bwl ivc sPr krdy hn Aqy ku`J hor lok A`lwh
dy rwh ivc Xu`D krdy hn[ ies leI ijMnw kurAwn sOK nwl piVHAw jw sky, pVH ilAw
kro, nmwz kwiem kro, zkwq idE Aqy A`lwh nUM sohxw krzw idMdy rho[244

kurAwn eImwn vwilAW leI Pwiedy vwlw hY pr ienkwrIAW leI A`KW dI p`tI hY
(41:44)

mnu`K A`lwh nUM ibpqw iv`c Xwd krdw hY[ ibpqw tlidAW hI A`lwh dy rwh qoN
tl jWdw hY[ ikMny hI pYgMbr ies DrqI ‘qy Byjy gey pr ienkwrIAW dy svwl brkrwr
rhy Aqy aunHW dI qs`lI nw hoeI[ iebrwhIm is`Dy rsqy qy sI[ ausny ipqrI Drm dw
iqAwg krky iek A`lwh dI bMdgI kIqI Aqy hornW nUM ies rwh qy Awaux leI pRyirAw
Aqy A`lwh nMU Xwd krn nMU ikhw[ A`lwh nMU vwr-vwr Xwd krn dw nwm ‘izkr’ hY[
kurAwn nMU vI vwr-vwr pVn krky ‘izkr’ ikhw igAw hY[ r`b dI Xwd bwry hdIs d`sdy
hn:

nbI (ijnHW nUM A`lHw ny vroswieAw qy ijnHW dI sur`iKAw kIqI) ny ikhw ik A`lwh
PurmwauNdw hY ik jd myrw dws mYnUM Xwd krdw hY Aqy myrI Xwd ivc jd ausdy dovyN bu`lH
ihldy hn qW aus smyN mYN aus dy nwl hMudw hW[ (aus dy nwl hMudw hW) dw mMqv ieh hY ik

242
41:36.
243
41:37.
244
73:20.

150
A`lHw aus AwdmI nUM AwpxI sur`iKAw qy dyKBwl ivc lY lYNdw hY Aqy aus nUM burweI qy
Av`igAw qoN bcwauNdw hY[245

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik A`lwh nMU qW hr smyN Xwd krnw cwhIdw hY pr svyr
Aqy Swm cMgy vyly hn:
hy eImwn ilAwaux vwilE ! A`lwh dw bhulqw nwl ismrn kro Aqy svyry-Swm ausdI
qsbIh krdy rho[246

r`b dw izkr icMqwvW nUM dUr krdw hY :


Aijhy hI lok hn auh ijhnW ny (ies nbI dy s`dy nUM) prvwn kr ilAw hY Aqy auhnW dy
ihridAW nUM A`lwh dy ismrn nwl SWqI pRwpq hMudI hY[247

hy nbI ! Awpxy r`b dw &Yslw Awaux qk DIrj qoN kMm lE[ qusIN swfIAW A`KW qy
swhmxy ho[ qusIN jdoN auTo qW Awpxy r`b dI ausqq dy nwl ausdI qsbIh kro[ rwq vyly
vI ausdI qsbIh krdy rho Aqy jdoN qwry prqdy hn aus vyly vI[248
ies leI jdNo qusIN ivhly ho jwE qW bMdgI dI imhnq iv`c ru`J jwE[249

A`lwh dw izkr svyr-Swm qoN SurU ho ky pMj nmwzW q`k Aqy Pyr pMj nmwzW qoN
mOq q`k nwl inBdw hY[ ies leI kurAwn kihMdw hY ik mOq q`k ausdw izkr krdy rho:
AsIN jwxdy hW ik ieh lok ijhVIAW lMbIAW-buJwrqW quhwnMU mwrdy hn auhnW nwl quhwfw
idl kuVHdw hY[ (iehdw ielwz ieh hY ik) Awpxy r`b dI ausqq kridAW hoieAW auhdw
jwp kro, auhdI hzUrI iv`c isjdw kro Aqy aus A^IrI GVI qIk Awpxy r`b dI bMdgI
krdy rho ijsdw Awauxw XkInI hY[250
r`b nMU Xwd nw krn vwilAW dw im`qr, SYqwn hY:
ijhVw ivAkqI AiqAMq imhrbwn r`b dy ismrn qoN aupwiKAw krdw hY[ AsIN aus auqy
ie`k SYqwn inXukq kr idMdy hW qy auh ausdw swQI bx jWdw hY[ ieh SYqwn Aijhy lokW
nUM is`Dy rwh qy AwauxoN rokdy hn Aqy auh AwpxI QW ieh smJdy hn ik AsIN TIk jw
rhy hW[ AMq nUM jdoN ieh ivAkqI swfy kol pu`jygw qW Awpxy SYqwn nUM AwKygw, kwS !
myry qy qyry ivcwly cVHdy lihMdy dI iv`Q hMudI[ qUM qW bhuqw hI BYVw swQI inkilAw[251
lokW ivcoN koeI Aijhw hY jo kMFy qy rih ky A`lwh dI bMdgI krdw hY[252

auprokq quk ivc Awey Sbd ‘kMFy qy rih ky A`lwh dI bMdgI krdw hY’ dw ArQ hY :
ArQwq ku&r qy ieslwm dI srh`d qyy KVo ky bMdgI krdw hY ijvyN koeI do ic`qI dw
mwirAw hoieAw iksy POj dy ie`k pwsy kMFy qy KVHw hovy, jy ij`q hMudI vyKy qW nwl Aw rly
Aqy hwr hMudI vyKy qW c`up-cpIqy B`j jwvy[253

245
rwhy Aml, pMnw-191.
246
33:41.
247
13:28.
248
52:48-49.
249
94:7.
250
15:97-99.
251
43:36-38
252
22:11.

151
muAw&I mMgxI
A`lwh qoN Awpxy gunwhW dI muAw&I mMgxI swDk ivc inmrqw Aqy ADIngI nMU
pYdw krdI hY[ aus ivc gumwn BwrI nhIN huMdw ik auh bhuq smr`Q hY[ r`b qoN muAw&I
mMgxw r`b A`gy Awpxy ZunwhW dw Awp iekbwl krnw hY[ mnu`K dunIAw qoN B`j skdw hY
pr Awpxy Awp qoN nhIN B`j skdw[ ies AvsQw ivc mnu`K Awp Awpxy ZunwhW bwry
d`sdw hY Aqy muAw&I mMgdw hY[ hyT ilKIAW AwieqW qoN A`lwh qoN muAw&I mMgx bwry pqw
l`gdw hY :
Aijhy Bly lok A`lwh nUM fwFy ipAwry lgdy hn Aqy ijhnW dw hwl ieh hY ik jy kdy
koeI ASlIl kMm auhnW qoN ho jWdw hY jW koeI gunwh kr ky auh Awpxy au`qy zulm kr
bYTdy hn qW J`t A`lwh auhnW nUM Xwd Aw jWdw hY Aqy aus koloN auh Awpxy ksUrW leI
iKmw cwhuMdy hn ikauN jo A`lwh qoN Cu`t hor kOx hY jo gunwh mw& kr skdw hY Aqy auh
kdy jwx buJ ky AwpxI krnI au`qy AVI nhIN krdy[254
jy koeI ivAkqI BYVw kMm kr bYTy jW Awpxy Awp au`qy zulm kr bYTy Aqy ies dy mgroN
A`lwh qoN iKmW leI bynqI kry qW A`lwh nUM bKSxhwr qy imhrbwn vyKygw[255

qusIN ivSvwSGwqI lokW v`loN lVn vwly nw bxo Aqy A`lwh qoN iKmw dI bynqI kro[ auh
fwFw b^Sxhwr qy rihm &rmwaux vwlw hY[256
sUrq An-nsr auh AwKrI sUrq hY jo hzrq muhMmd (s.) aupr mukMml rUp ivc
auqrI Aqy iesqoN bwAd koeI hor sUrq mukMml rUp ivc nhIN auqrI sI[ ies ivc A`lwh
qoN gunwhW dI qObw mMgx bwry kQn hn :
ausqoN b^iSs dI duAw mMgo[ byS`k auh v`fw qObw kbUlx vwlw hY[257

hy nbI! AwKo, r`bw myirAw! iKmw b^s dy qy imhr kr, qUM sBnW imhr krn vwilAW qoN
cMgw imhrbwn hY[258
qObw
piv`qr kurAwn iv`c qObw nUM ivSys mh`qv id`qw igAw hY[ r`b dI ADIngI qObw
rwhIN pRswirq huMdI hY[ keI ivAkqI kurAwn Aqy ausdy sMdyS qoN munkr hoey rihMdy hn[
auh Awpxy ies AVIAl suBwA nMU C`f ky A`lwh dI Srx ivc Aw jWdy hn Aqy qObw
krdy hn ik auh kdy A`lwh dw rwh nhIN iqAwgxgy:
nr ijhVy ies nIqI nUM iqAwg dyx, AwpxI kwrj ivDI nUM suDwr lYx qy jo kuJ lukwauNdy
sn ausnUM ibAwn krn l`g pYx, aunHW nUM mYN iKmw kr idAWgw Aqy mYN v`fw iKmw krn
vwlw qy rihm Prmwaux vwlw hW[259

253
kurAwn mjId, Put not nM-1, pMnw-574.
254
3:135-136.
255
4:110.
256
4:106.
257
110:3.
258
23:118.
259
2:160.

152
so CyqI hI auhnW nUM guuMmrwhI dw Pl Bogxw peygw pr ijhVy qObw kr lYx, eImwn lY
Awaux Aqy Bly krmW dI nIqI Apxw lYx auh svrg iv`c pRvyS krngy[ auhnW dw Borw
Br vI h`k nhIN mwirAw jwvygw[260

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik mnu`K qoN glqIAW hoeIAW hn Aqy auh aunHW glqIAW
leI Srmswr hY[ jykr bMdw r`b A`gy ipClIAW kIqIAW glqIAW dI muAw&I mMgdw hY
Aqy A`gy qoN Aijhy gunwh nw krn dI qObw krdw hY qW A`lwh aus bMdy nUM bKS idMdw hY:
pr hW ijhVw qObw kr lvy qy nyk krm kmwvy, Pyr is`Dy rwh qurdw rhy aus leI mYN v`fw
b^sxhwr hW[261

qObw krn vwly dIAW swrIAW burweIAW A`lwh muAw& kr idMdw hY pr Srq ieh
hY ik auh dubwrw aunHW ZlqIAW nMU nw duhrwvy :
Cu`t ies qoN ik koeI (iehnW gunwhW qoN mgroN) qObw kr cu`kw hovy Aqy eImwn ilAw ky Bly
krm kmwaux l`gw hovy[ Aijhy lokW dIAW burweIAW nUM A`lwh BlweIAW iv`c bdl dyvygw
Aqy auh v`fw b^sxhwr qy imhrbwn hY[ jo ivAkqI qObw kr ky Bly kMm krn l`gdw hY
auh qW A`lwh v`l muV AwauNdw hY ijhw ik muVnw cwhIdw hY(Aqy rihmwn dy bMdy auh
hn)262

nmUny vjoN AwieqW :

auhI hY ijhVw Awpxy bMidAW koloN qObw kbUldw hY Aqy burweIAW nUM mw& krdw hY, jdoN ik
quhwfy swry kMmW bwry aus nUM jwxkwrI pRwpq hY[263
Pyr ijhVw zulm krn ipCoN qObw kry Aqy Awpxy Awp nUM suAwr lvy qW A`lwh dI imhr
BrI nzr muV aus v`l iPr jwvygI[ A`lwh v`fw b^Sxhwr Aqy rihm Prmwaux vwlw
hY[264

pr qObw auhnW lokW vwsqy nhIN hY ijhVy BYVy kMm krIN cly jWdy hn ieQoN qIk ik auhnW
coN jdoN iksy dI mOq dw vylw Aw pu`jdw hY, aus vyly auh AwKdw hY ik hux mYN qObw kIqI
Aqy iesy qrHW qObw auhnW lokW vwsqy vI nhIN hY jo mrdy dm qk nw&rmwn rihx Aijhy
lokW leI qW AsW duKdweI szw iqAwr kr C`fI hY[265

jy quhwfy ivcoN koeI nw smJI nwl koeI burweI kr bYTw hovy Pyr ausdy ipCoN qObw kry Aqy
Aqy Awpxw suDwr kr lvy qW auh ausnUM iKmw b^sdw hY Aqy imhr BirAw vrqwvw
krdw hY[266
hy nbI! iehnW kwi&rW nUM AwKo ik jy ieh hux vI bwz Aw jwx qW jo kuJ pihlW ho cu`kw
hY aus nUM mw& kr id`qw jwvygw, pr jy ieh muV ausy ipClI nIqI nUM Apxwaugy qW
bIqIAW kOmW nwl jo kuJ bx cu`kI hY auh swry jwxdy hn[267

260
19:60.
261
20:82.
262
25:70-71.
263
42:25.
264
5:39.
265
4:18.
266
6:54.
267
8:38.

153
piv`qr kurAwn bMdy dy srUp bwry d`sdw hY ik bMdw ikvyN dw hoxw cwhIdw hY[ r`b
dy bMdy AwkV ky nhIN qurdy, auh AigAwnIAW nwl bihs nhIN krdy, auh idn rwq r`b
dI iebwdq ivc l`gy rihMdy hn, idn-rwq r`b dy isjidAW ivc ibqwauNdy hn Aqy r`b
A`gy duAw krdy hn ik quUM swnUM nrk qoN bcw[ auh nw qW PzUl Krc krdy hn Aqy nw hI
kMjUs hn[ auh kyvl A`lwh nUM pukwrdy hn, iksy dw kql Aqy ivBcwr nhIN krdy[swry
hI dYvI gux iebwdq vwly iv`c sihjy hI Gr kr jWdy hn, bSrqy ausdw eImwn fWvwfol
nw hovy[ iebwdq krn vwlw iksy nwl n&rq nhIN krdw, iksy nwl eIrKw nhIN krdw,
auh Awpxy mwl nUM loVvMdW iv`c vMfdw hY, auh gusYlw Aqy hMkwrI nhIN huMdw[ ausdw idl
nrm huMdw hY, auh kMjUs Aqy lwlcI nhIN huMdw, auh r`b dw hrdm Sukrguzwr rihMdw hY[
auh mW-bwp dw AigAwkwrI horW nUM SuB ie`CwvW dyx vwlw Aqy idAwlU hMudw hY[ auh inAW
krdw hY Aqy is`Dy rsqy 'qy c`ldw hY[ muSikl iv`c sbr qoN kMm lYNdw hY[ horW dy gunwhW
nMU mw& krdw hY[
smwijk Aml

ieh Aml is`Dw smwj nwl juiVAw hY[ smwj swfw hY[ iesnMU suhxw vI AsIN
bxwauxw hY Aqy ivgwVnw vI AsIN hI hY[ jykr smwj ivc AmIr ZrIb dy Prk smyq
smwijk FWcw ivgV irhw hY qW ies FWcy nMU shI krnw bMidAW dy &rz hn[ keI vwrI
mn ivc ieh svwl auØ`Tdw hY ik kurAwn iv`c smwijk nymwvlI eynI bwrIkI nwl ikauN
id`qI geI hY[ ies dw jvwb ieh hY ik jykr Drm ivAkqI dy Aml dw ih`sw nhIN
bxygw qW Eprw pRqIq hovygw[ kurAwn ny smwijk is`iKAwvW rwhI smwj nMU vDIAw
bxwaux dw Xqn kIqw ijvyN D`ky nwl AOrqW dy mwl dy vwrs nw bxo, ibnW sihmqI dy
aunHW dI mihr nuUM nw KwE[ ieh vrijq hY[ jykr auh koeI AijhI ZlqI krn jo
ikrdwr nMU D`bw lwvy qW sKqI kro[ jykr pihlI pqnI psMd nw hovy Aqy qusIN dUjI
pqnI nwl inkwh krvwauxw cwhMudy hovo qW pihlI pqnI nUM id`qIAW sOgwqW vwps nw lE[
eImwn vwly mrd, eImwn vwlIAW AOrqW nwl inkwh krwaux[ SwdISudw AOrqW SwdI dI
h`d ivc rihx[ kwm-iqRpqI leI corI Cupy irSqy nw bxwaux[ AwpsI vsqUAW dy lYx-
dyx ivc rzwmMdI zrUrI hY[ iek dUjy dy Dn-pdwrQ Axh`ky FMgW nwl nw KwE[ pqI-
pqnI dy irSqy ivcoN S`k SubHw k`Fx leI Xog bMidAW nuUM Swiml kro ijhVy quhwfy irSqy nuMU
suAwrn[ mwipAW smyq swk-sMbMDIAW, XqImW, muQwjW, irSqydwrW, guAWFI, Epry
guAWFI, muswi&r, Zulwm AOrqW nwl cMgw ivhwr kro[ ijaUNdy jIA AwpxI ivrwsq

154
iqAwr krvwE qW jo mrn auprMq JgVy nw pYdw hox[ ieh hukm aus vyly nwzl hoey jdoN
swfy smwj ivc Aijhy inXmW dw koeI vjUd nhIN sI[ smwijk AmlW bwry A`gy ivcwr
kIqI jw rhI hY[

bhu ivAwh

muhMmd (s.) dI nb`vuq qoN bwAd ienkwrIAW ny ivroD SurU kr id`qw sI jo BYVy
bolW qoN SurU ho ky jMg dy mYdwn q`k phuMc igAw sI[ Anyk muslmwn mrd lVweIAW iv`c
ShId ho rhy sn[ auh Awpxy ip`Cy ivDvw AOrqW Aqy AnwQ b`icAW nuMU C`f jWdy sn[
ies hwlq iv`c A`lwh ny hukm id`qw ik qusIN aunHW AOrqW ivcoN iksy cwr nwl inkwh
krvw lE[ iesdy Anyk Pwiedy hoxgy[ ies nwl AnwQW nUM shwrw imlygw, ivDvw AOrqW
nuMU vI smwijk mwn-snmwn imlygw Aqy muslmwnW dI igxqI ivc vI iejwPw hovygw[ bhu
ivAwh muslmwn au`qy &rz nhIN hY[ ieh hwlwqW nMU dyKidAW c`uikAw jwx vwlw kdm hY:

jy quhwnUM fr hovy ik XqImW nwl iensw& nhIN kr skogy qW ijhVIAW iesqrIAW quhwnUM
psMd hox auhnW ivcoN do-do, iqMn-iqMn Aqy cwr-cwr nwl inkwh kr lE[ pr jy quhwnUM
SMkw hovy ik auhnW nwl inAW nhIN kr skogy qW Pyr ieko pqnI r`Ko jW auhnW iesqrIAW
nUM pqnIAW bxw lE jo quhwfy kbzy 'c AweIAW hn, AinAW qoN bcx leI ieh auicq
vrqwry dy vDyry nyVHy hY[268

auprokq kQn qoN sp`Stqw imldI hY ik ieslwm iv`c bhu ivAwh ijsmwnI nhIN
hY[ muslmwn kyvl ie`k AOrq nwl hI SwdI kry pr jy smwijk qOr ‘qy ausnUM iksy nUM
shwrw dyxw pvy qW ieh vDIAw qrIkw hY[ ies irSqy nMU smwj vI qsdIk krdw hY:

Asl iv`c ieh Awieq nwizl qW hoeI sI ik lVweIAW iv`c ShId hox vwilAW dy ijhVy
b`cy XqIm rih gey sn aunHW dy msly nUM h`l kIqw jwvy[ ies leI &rmwieAw igAw ik
jy qusIN aunHW DIAW dy h`k auNj Adw nhIN kr skdy qW aunHW AOrqW nwl inkwh kr lvo
ijnHW nwl XqIm b`cy hn[269

inkwh vkq mrd AwpxI hox vwlI bIvI dI sihmqI nwl kuJ pYsy siqkwr vjoN
ausnMU idMdw hY jo ‘mhr’ AOrq dw mu`l nhIN blik ausdw siqkwr krn dw FMg hY[ ies
qrHW hI jo XqIm b`cy quhwfI dyKBwl ivc hox aunHW dy mwl nw KwE:

268
4:3.
269
kurAwn mjId, Put not nM. 1, pMnw-132.

155
ijhVy lok zulm nwl XqImW dy mwl KWdy hn[ Asl iv`c auh Awpxy iF`f A`g nwl Brdy
hn Aqy auh zrUr hI nrk dy m`cdy hoey BWbV iv`c su`ty jwxgy[270

AprwDW dI szw

kurAwn ivc Sbd ‘ksws’ AwauNdw hY ijsdw ArQ hY, brwbr dw h`iqAw dMf[
piv`qr kurAwn inAW dy srUp nUM qOryq dy AwDwr qy pyS krdw hY[ A`K dy bdly A`K,
jwn dy bdly jwn pr jykr koeI mw& kr dyvy qW ieh A`lwh dI nzr iv`c BlweI hY:

qOryq ivc AsW XhUdIAW auqy ieh hukm ilK id`qw sI ik jwn dy bdly jwn, A`K dy
bdly A`K, n`k dy bdly n`k, kMn dy bdly kMn, dMd dy bdly dMd Aqy swry P`tW dy leI
brwbr dw bdlw[ Pyr ijhVw bdlw lYxw mw& kr dyvy qW auh ausdy leI Cutkwry dw
kwrn hY Aqy ijhVy lok A`lwh dy auqwry hoey kwnUMn Anuswr PYslw nw krn auhIE zwlm
hn[271

ies bwry mOlwnw Abul klwm Awzwd ilKdy hn:

ies AYlwn iv`c swry hI brwbr hn[ mnu`KI smwj iv`c nwbrwbrqw dw kurAwn ivroD
krdw hY[ mnu`KI izMdgI dy qrwjU iv`c swry mrd Aqy AOrqW nwl ie`ko ijhw slUk hMudw
hY[ so ies leI mnu`K dy kql bdly kql hY, ies iv`c koeI AMqr nhIN[272

jykr kql hoey ivAkqI dy vwrs kql bdly kql dI QW ausdw ArQ dMf lwaux
qW iesdw Bugqwn kro[273 Arb dy lok in`q-idhwVy GrylU lVweIAW dy iSkwr sn[ kql
vrgy AprwD Awm sn[ lok qOryq Aqy ieMjIl nUM iblku`l Bu`l cu`ky sn[ corI dIAW
GtnwvW Awm sn[ corI dI szw h`Q v`Fxw inrDwrq kIqI geI qW jo AprwDI Ku`lyAwm
Aqy luk-Cup ky AprwD nw krn:

cor BwvyN iesqrI hovy jW purS, dohW dy h`Q v`F idE[274

ies kwnMUn dw Kulwsw hY:

pihlI corI qy s`jw h`Q v`iFAw jwvygw[ ‘srkw’ (corI) kyvl ausnUM mMinAw jwvygw ik
AwdmI iksy dy Dn pdwrQ nUM aus dI rwKI coN k`F ky Awpxy kbzy ivc kr lvy[ ie`k

270
4: 10.
271
5: 45.
272
Here is a declaration that all men are equals. Thr Qura’n declares itself against the inqualities
introduced in human society. In the scale of human life all are to be treated alike, both men and
women. so, in the matter of retalitation for man-slaughter, life for life is the law, and no distinction
or discrimination is permissible. The Tarjuman-al-Qura’n, vol-II, pp-72-73.
273
2:178-179.
274
5: 38.

156
Fwl dy mu`l qoN G`t dI corI qy h`Q nhIN v`iFAw jwvygw muhqbr rvwieqW Anuswr hjUr
(s) dy zmwny iv`c ie`k Fwl dw mu`l idrhm huMdw sI Aqy aus smyN dy idrhm ivMc 3
mwSy 1-1/2 r`qI cWdI hoieAw krdI sI[ bhuq swrIAW cIzW AijhIAW hn ijMnHW dI corI
qy h`Q v`Fx dI szw nhIN id`qI jwvygI ijvyN ik Pl jW sbzI dI corI, Kwxy dI corI,
in`kIAW-motIAW cIzW dI corI, pMCI dI corI, bYqul-mwl dI corI[ mqlb ieh hY ik ies
pRkwr dIAW corIAW ivc h`Q nhIN v`iFAw jwvygw[ ies dw mqlb auØ`kw nhIN ik ieh sBy
corIAW mw& hn[275

AOrqW aupr JUTy ielzwmW Aqy ivBcwr dI szw

ijhVy lok s`cIAW AOrqW aupr dUSx lwauNdy hn auh Aw^rq dy idhwVy pCwxy jwxgy:

ijhVy lok sqvMqIAW, AxBol qy eImwn vwlIAW bIbIAW auØ`qy quhmqW lwauNdy hn auhnW
auqy lok-prlok ivc iPtkwr pweI geI Aqy auhnW leI v`fw Azwb hY[276

kurAwn dI sUrq nM- 24 An-nUr iv`c d`isAw hY ik jykr koeI mrd jW AOrq
ivBcwr krdy PVy jwx qW sO koVy mwro[ Aijhy lokW qoN dUr rho[ aunHW nwl SwdI nw
krwE[ jykr koeI ivAkqI AOrq aupr ivBcwr dw doS lwvy qW iesdI puStI leI cwr
gvwhW dI zrUrq hY[ jykr auh cwr gvwh nhIN lY ky AwauNdw qW ausdy A`sI koVy mwro[
jykr koeI mrd AwpxI AOrq aupr Aqy AOrq Awpxy mrd aupr ivBcwr dw doS lwvy
pr aunHW kol gvwhI koeI nw hovy qW auh cwr vwr A`lwh dI shuM Kw ky khy ik ieh s`c hY
Aqy pMjvIN vwr khy ik A`lwh myry qy lwhnq pwvy, jy mYN JUTw hovW[ ies qrIky nwl
pqnI vI Awpxy Awp nuMU doS mukq kr skdI hY[ JUTy duUSx bIbI AwieSw aupr vI l`gy
sn[ pr ivroDI gvwh pyS nhIN kr sky sn[ auh Awp JUTy swbq hoey sn[ Aijhy smyN
cMgy-Bly eImwn vwly vI munwi&kW dIAW g`lW suxn l`g pYNdy hn Aqy eImwn vwlIAW
AOrqW nMU burw smJdy hn[ kurAwn ny eImwn vwilAW nuMU Aijhw krn qoN vrijAw hY[

ivrwsq

mrd Aqy AOrq dw aus mwl iv`c ih`sw hY jo ausdy mwpy Aqy nyVHy dy irSqydwr C`f
jwx[ kurAwn ny ivrwsq ivc mrd nUM vDyry h`k id`qy hn ikauNik vDyry smwijk
izMmyvwrIAW mrd hI puUrIAW krdw hY[ ivrwsq dI pUrI nymwvlI sQwpq kIqI geI Aqy
smwijk ih`qW dw bhuq iKAwl r`iKAw igAw hY:

275
kurAwn mjId, Put not nM- 30, pMnw- 196.
276
24:23.

157
jykr jwiedwd dy mwlk dI mlkIAq mOq qoN bwAd dUsry dy h`QW ivc jWdI hY qW ieh
ausdI izMmyvwrI hY ik auh ijauNdy jIA PYslw krky jwvy ik kOx au sdy izAwdw nyVy qy
ipAwrw hY[ ies leI ausnUM iksy vI hwlq ivc AwpxI izMmyvwrI nhIN C`fxI cwhIdI[277

iekrwrnwmw
pYsy dw lYx-dyx mUMh zubwnI nw hovy[ ijMny smyN leI pYsy lE auØ`ny smyN q`k pYsy
vwps kro[ iekrwrnwmw ilKdy smyN AnpVH ivAkqI nMU pVHky suxwE Aqy gvwh vjoN
izMmyvwr ivAkqIAW dy dsqKq vI krvwE[ pYsy dy lYx-dyx smyN iekrwrnwmw
ilKvwauxw, gvwhW dy dsqKq krvwauxy, pVH ky suxwauxw:

iesqrIAW dy AiDkwr mrdW vWg hI hn[ iesqrIAW leI vI inXm Anuswr ieho ijhy
AiDkwr hn ijho ijhy purSW dy AiDkwr auhnW qy hn[ pr purSW nuMU auhnW auqy iek
drjw hwisl hY Aqy sBnW auØ`qy A`lwh v`fw zorwvr qy dwnweI vwlw mOjUd hY[278

qlwk

mrd Aqy AOrq dw irSqw AwpsI sWJ krky hY[ jykr ies sWJ ivc koeI qryV
AwauNdI hY qW pUrI koiSS kIqI jwvy ik iksy qrHW ies qryV nUM pUirAw jwvy[ Xkdm nw
qW irSqy bxwauxy cwhIdy hn Aqy nw qoVny cwhIdy hn[ jykr koeI muSikl AwauNdI vI hY
qW A`lwh qAwlw ny ies dy h`l leI cwr mhIinAW dw smW id`qw hY[

Aijhy ivgwV leI A`lwh qwAlw ny cwr mhIinAW dw smW inSicq kr id`qw ik jW qW
ies smyN iv`c sbMDW ivc suDwr kr lvo nhIN qW pqI-pqnI vwlw irSqw Kqm kr idE
qW jo dovyN iek dUjy qoN mukq ho ky ijs nwl inrvwh kr skx aus nwl inkwh kr
lYx[279

ivDvw Aqy qlwkSudw AOrqW ivAwh krvw skdIAW hn[ ienHW inXmW nwl AOrq
dI ibhqrI socI geI hY[ kurAwn s^qI nwl aunHW mrdW nuMU AwpxI AOrq dy h`k ivc
vsIAq krn nuMU kihMdw hY jo bzurg hn jW iksy ibmwrI krky aunHW nuUM pqw hY ik auh
lMmw smW jIA nhIN skxgy[ pqI dI mOq qoN bwAd AOrq nuMU GroN nw k`iFAw jwvy[

sulHw Aqy AwpsI sWJ

jykr eImwn vwly Awps ivc lV pYx qW auhnW ivcwly sulHw krvwE:

277
Although the property owned by one passes his death into other hands, it is the duty of its owner
to think how it should be disturbed after him to the advantage of those near and dear to him, and
he cannot by any means, divest himself of his responsibility. Tarjuman-al-Qura’n, vol-II, p-74.
278
2:228.
279
kurAwn mjId, Put not nM-76, pMnw-68.

158
eImwn vwly qW iek dUjy dy Brw hn[ Awpxy BrwvW ivcwly sbMDW nuMU TIk-Twk kro Aqy
A`lwh qoN fro[ Aws hY ik quhwfy qy imhr kIqI jwvygI[280

eImwn vwly iek dUjy dw mKOl nw aufwaux, nw iek dUjy dy nW r`Kx, imhxy nw
dyx, cuglI nw krn[ ijsny Aijhw kIqw ausny smJo Awpxy mry hoey Brw dw mws KwDw[
Awps iv`c ie`k dUjy nUM imhxy nw idE qy nw ie`k dUjy dIAW iKJW pkw ky CyV-CwV kro[
ijhVy lok ies g`loN bwz nw Awaux auh zwlm hn:

hy loko! AsW quhwnUM ie`k purS qy ie`k iesqrI qoN swijAw Aqy Pyr quhwfIAW kOmW qy
brwdrIAW bxw id`qIAW qW jo qusIN ie`k dUjy nUM pCwx lE[281

kwnwPUsI nw kro[ ieh bVI hI BYVI Awdq hY ikauNik aus vyly A`lwh hwzr huMdw
hY[ Aijhy ivAkqIAW leI vI szw hY:

auhnW leI nrk hI bQyrw hY[ ausy dw auh bwlx bxngy[ aunHW dw AMq bhuqw hI BYVw
hY[282

ies qrHW hI cuglIAW Aqy gupq vwrqw nhIN krnI cwhIdI[ ienHW dI QW nykI
Aqy pRhyzgwrI dIAW g`lW kro:

kwnwPUsI qW ie`k SYqwnI kMm hY qy auh ies leI kIqI jWdI hY ik eImwn ilAwaux vwly
aus nwl idlgIr hox, jdoN ik A`lwh dy hukm qoN ibnW auh auhnW nUM kuJ vI hwx nhIN
pucw skdI[ momnW nUM A`lwh au`qy hI Brosw krnw cwhIdw hY[283

slIkw

kurAwn d`sdw hY ik Epry GrW iv`c mUMh cu`k ky dwKl nw hovo[ pihlW AwigAw
lE, Pyr slwm kho[ jy Gr dw mwlk AwigAw dyvy qW AMdr jwE jy ienkwr kry qW
vwps prq AwE[ AwpxIAW A`KW qoN shI kMm lE:

hy nbI! eImwn vwly purSW nUM AwKo ik AwpxIAW nzrW bcw ky r`Kx Aqy Awpxy gupq
AMgW dI rwKI krn[ ieh auhnW leI vDyry suc`jw qrIkw hY, jo kuJ auh krdy hn A`lwh
nUM ausdI ^br rihMdI hY[284

nbI dy Gr jwx smyN vI Kws iDAwn r`Ko :

280
49:10.
281
49:13.
282
58:8.
283
58:10.
284
24: 30.

159
hy eImwn ilAwaux vwilE! nbI dy GrW iv`c ibnW AwigAw dy nw Aw viVAw kro[ nw
Kwx dw vylw aufIkdy rho[ hW, jy quhwnUM Kwx-pIx qy s`idAw jwvy qW zrUr AwE[ pr jd
Bojn kr cu`ko qW iK`lr jwE g`lIN bwqI nw ru`Jy rho[285

eImwn vwlw mrd, eImwn vwlI AOrq nwl ivAwh krvwey[ nbI dIAW pqnIAW
kol auhnW dy ipE, pu`qr, Brw, BqIjy, Bxyvy Aw skdy hn[ eImwn vwlIAW AOrqW
pihrwvy dw Kws iKAwl r`Kx:

hy nbI! AwpxIAW supqnIAW, spu`qrIAW Aqy eImwn vwilAW dIAW iesqrIAW nUM AwK
idE ik Awpxy au`qy AwpxIAW cwdrW dy p`ly lmkw ilAw krn[ ieh vDyry auicq FMg hY
qW jo auh pCwx leIAW jwx qy sqweIAW nw jwx[ A`lwh v`fw bKSxhwr qy imhrbwn
hY[286

eImwn vwlIAW AOrqW Awpxw srIr F`k ky r`Kx, nzrW bcw ky r`Kx, Awpxy
sIinAW auqy cwdrW dI bu`kl mwrn[ Awpxw hwr iSMgwr pqI, ipqw, pqIAW dy ipqw,
pu`qr, pqIAW dy pu`qr, Brw, BqIjy, Bwxjy, shylIAW, nOkrwxI Aqy auh bwlk jo Axjwx
hn, nUM idKw skdIAW hn[ auh quridAW hoieAW vI ies g`l dw iKAwl r`Kx:

auh Awpxy pYrW nUM d`b ky DrqI auqy mwrdIAW hoeIAW nw quirAw krn ik Awpxw jo
hwr-iSMgwr auhnW lukw r`iKAw hovy ausdw lokW nUM pqw l`g jwvy[287

AxivAwhy ivAwh krwaux, jo kMvwrw rihxw cwhMudy hox, auh jiq-siq ivc
rihx[ piv`qr kurAwn ivclw smwijk FWcw bwkmwl hY[ kurAwn bdzubwnI qoN mnHW
krdw hY[ auh g`l kro jo q`QW qy AwDwirq hY[ AYvyN aurlIAW-prlIAW nw mwirAw kro[
GrvwlIAW nUM g`usy jW ipAwr nwl mW dI aupmw nw idE:

A`lwh ny iksy ivAkqI dy DV iv`c do idl nhIN bxwey, nw ausny quhwfIAW aunHW pqnIAW
nUM ijhnW nwl qusIN ‘ijhwr’ kr bYTdy ho quhwfIAW mwvW bxw id`qw hY Aqy nw hI ausny
quhwfy pwlkW nUM quhwfw skw pu`qr bxwieAw hY[288

h`QIN pwly b`icAW nUM pu`qr nw kho sgoN aus b`cy dy ipqw dw nwm lY ky aunHW nUM
bulwE[ qihzIb qoN s`KxIAW zbwnW kYNcIAW hn:

ieho lok ihqW dy loBI bxky kYNcI vWg cldIAW zubwnW lY ky quhwfy suAwgq nUM Aw KloNdy
hn[289

285
33:53.
286
33:59.
287
24: 31.
288
33:4.

160
nbI Aqy pqnIAW dw jIvn

muslmwn dw jIvn muhMmd vrgw hovy :

vwsqv iv`c quhwfy leI A`lwh dy rsUl iv`c ie`k au`qm nmUnw sI[290

nbI dIAW pqnIAW aupr vI &rz hn[ lok aunHW nMU dyKdy hn Aqy aunHW nMU
Awpxw AwdrS mMndy hn[ auh au`mq dIAW mwvW hn[ aunHW dw jIvn horW leI cwnx
munwrw hY[ bMdgI dy rwh ivc koeI irSqw Aml qoN v`fw nhIN hY:

nbI dIE pqnIE! quhwfy iv`coN ijhVI koeI pRq`K ASlIl kMm krygI[ ausnUM dUhrw Azwb
id`qw jwvygw[ A`lwh leI ieh bhuq sOKw kMm hY[291

Aqy

nbI dIE pqnIE! qusIN swDwrn bIbIAW vWg nhIN ho[ jy qusIN r`b qoN frn vwlIAW ho
qW dbvI zbwn nwl g`l nw kIqw kro ik idl dy ivkwr iv`c PisAw koeI ivAkqI loB
iv`c Aw if`gy, sgoN sw&-is`DI g`l kro[ Awpxy GrW iv`c itkIAW bYTIAW rho Aqy purwxy
AigAwn kwl vrgw hwr-iSMgwr nw ivKwauNdIAw iPro[ nmwz kwiem kro, zkwq idE
Aqy A`lwh qy ausdy rsUl dI AwigAw dw pwlx kro[292

eImwn vwly qihzIb dy mwlk hoxy cwhIdy hn[ ikAwmq dy idn DI-pu`qr jW Dn-dOlq
iksy kMm nhIN AwvygI[

pUrw qolo

A`lwh ny ies jgq nUM sMquln iv`c bxwieAw hY[ ies leI mnu`K vI sMquln iv`c
rihx ieh jgq rcnw q`kVI vWg hY[ qusIN ies qoN pRyrnw lY ky pUrw qolo :

ienswP nwl TIk-Twk qolo Aqy q`kVI iv`c fMfI nw mwro[293

qbwhI hY fMfI mwrn vwilAW leI ijhnW dw hwl ieh hY ik jd lokW qoN lYNdy hn qW
pUrw-pUrw lYNdy hn Aqy jd auhnW nUM imx ky jW qol ky idMdy hn qW G`t idMdy hn[294

289
33:19.
290
33:21.
291
33:30.
292
33:32 qy 33.
293
55:9.
294
83:1-3.

161
AOrqW leI bYAq

AOrqW leI vI hY[ kurAwn d`sdw hY ik muhMmd (s.) ny AOrqW nMU vI is`Dy rwh ‘qy
qurn leI sunyhw id`qw hY:

hy nbI! jdoN quhwfy kol eImwn vwlIAW bIbIAW ‘bYAq' krn leI Awaux Aqy ies g`l
dw pRx krn ik auh A`lwh dy nwl iksy nUM SrIk nhIN bxwauxgIAW, corI nhIN
krngIAW, ivBcwr nhIN krngIAW, AwpxI sMqwn dI h`iqAw nhIN krngIAW, Awpxy
h`QW-pYrW A`gy koeI aUj GV ky nhIN ilAwauxgIAW Aqy iksy Bly kMm iv`c quhwfI
Av`igAw nhIN krngIAW, qW auhnW qoN bYAq lY lE Aqy auhnW dy h`k iv`c b^iSS dI
duAw kro[ byS`k A`lwh v`fw bKSxhwr qy imhrbwn hY[295

jhwd
kurAwn iv`c jhwd dw ^ws sQwn hY[ ies ivSy ny swry DrmW dy lokW dy iKAwl
ieslwm v`l iK`cy hn ijvyN iesdw ArQ lokW dI mwr-ku`t jW kqlogwrq hY[ ieh
ieslwm dw AkIdw nhIN hY ik iksy nUM zbrdsqI ieslwm iv`c ilAWdw jwvy Aqy bygunwh
dw kql kIqw jwvy[ jhwd Aijhw Aml hY jo kwierqw Aqy bhwdrI dy sMquln nMU pyS
krdw hY[ iesdy glq ArQ hukmrwnW ny jW sOVI soc vwilAW ny smwj nUM id`qy hn[
ijhwd bwry kurAwn dw kQn hY:
qusIN A`lwh dy rwh iv`c aunHW lokW nwl lVo ijhVy quhwfy nwl lVdy hn, pr vDIkI nw
kro ikauN jo A`lwh vDIkI krn vwilAW nUM psMd nhIN krdw[ aunHW nwl lVo ij`Qy vI
quhwfw aunHW nwl twkrw hovy Aqy aunHW nUM k`F idE ij`QoN aunHW ny quhwnUM k`iFAw hY, ies
leI ik kql BwvyN burw hY pr aup`dr aus qoN vI vDyry BYVw hY[ Aqy kwAbw SrI& dy nyVy
jdoN qIk auh quhwfy nwl nw lVHn, qusIN vI nw lVo pr jd auh auQy vI lVn qoN nw jkx
qW qusIN vI byiJjk ho ky aunHW nUM mwro ikauN jo Aijhy ienkwrIAW dI ieho szw hY[ Pyr jy
auh bwz Aw jwx qW Xwd r`Ko ik A`lwh bKSxhwr qy rihm Prmwaux vwlw hY[296

r`b v`loN id`qw jMg dw hukm lokW leI smJxw bhuq muSikl sI pr kurAwn ny
iesnMU lwgU kIqw ikauNik A`lwh mnu`KW nwloN vDyry isAwxw hY:
quhwnUM jMg dw hukm id`qw igAw hY Aqy auh quhwnUM burw lgdw hY ho skdw hY ik ie`k cIz
quhwnUM psMd nw hovy pr EhIE quhwfy leI ibhqr hovy Aqy ho skdw hY ik ie`k cIz
quhwnUM psMd hovy pr auh quhwfy leI burI hovy[ A`lwh jwxdw hY qy qusIN nhIN jwxdy[297

piv`qr kurAwn d`sdw hY ik qusIN audoN lVo jdoN koeI kwAby dI SWqI nUM BMg krdw
hY, A`lwh dy rwhoN lokW nUM rokdw hY, r`b nUM nhIN mMndw, kwAby dw rwh bMd krdw hY qW
qusIN auhnW dw mukwblw kro:

295
60:12.
296
2:190-192.
297
2:216.

162
jo lok Aijhw nhIN krdy auh nrk dy h`kdwr hn pr jo aunHW zwlmW dw mukwblw krdy
hn auh shI rwh 'qy hn[ iehdy ault ijhVy lok eImwn ilAwey hn Aqy ijnHW A`lwh dy
rwh iv`c Awpxw Gr-bwr C`ifAw Aqy ‘jhwd' kIqw hY, auh A`lwh dI imhr dy jwiez
aumIdvwr Aqy Aqy A`lwh aunHW dy ksUrW nUM muAw& krn vwlw qy AwpxI imhr aunHW nUM
invwzx vwlw hY[298

‘jhwd’ Sbd bwry Abul Awlw mOdUdI ilKdy hn ik iesdw ArQ jMg nhIN hY :

‘jhwd' dy ArQ hn iksy mMqv dI pRwpqI leI AwpxI pUrI vwh lgw dyxw[ iesdw ArQ
kyvl lVweI jW Xu`D nhIN hY[ lVweI leI qW ‘ikqwl’ dw Sbd AwauNdw hY[ ‘jhwd' ies
qoN vDyry ivAwpk ArQ r`Kdw hY Aqy ies iv`c lVweI smyq hr iksm dI j`do-jihd
Swml hY[299

mOlwnw Abul klwm Awzwd ny ‘jhwd’ leI AMgryzI iv`c Sbd Struggle
vriqAw hY[300 kurAwn lokW nMU ‘jhwd’ bwry pRyridAW d`sdw hY[ mOq A`lwh dy h`Q iv`c
hY[ keI eImwn qoN s`Kxy kihMdy hn ik jy AsIN jMg iv`c nhIN jwvwgyN qW Swied mrWgy
nhIN[ A`lwh dy rwh 'qy mrnw bhuq cMgw hY:
jy qusIN A`lwh dy rwh iv`c mwry jwE jW mr jwE qW A`lwh dI jo imhr Aqy bKiSS
quhwfy ih`sy AwvygI auh aunHW smUh vsqW nwloN vDyry cMgI hY ijhVIAW ieh lok joVdy
hn[ BwvyN qusIN mro jW mwry jwE, hr hwl iv`c qusW sBnW ny ismt ky jwxw A`lwh v`l
hI hY[301

ijhVy lok A`lwh dy rwh iv`c kql hoey hn auhnW nUM murdw nw smJo, auh qW hkIkq
iv`c ijaNudy hn, Awpxy r`b dy hzUr auhnW nUM irzk id`qw jWdw hY[302

so SYqwn dy swQIAW ivru`D jMg kro Aqy ivSvws r`Ko ik SYqwn dIAW cwlW Asl iv`c
bhuq kmzor hn[303

hy nbI! iehnHW nUM AwKo ik jy qusIN mOq jW kql qoN n`so qW ieh n`sxw quhwfy vwsqy kuJ
vI lwhyvMd is`D nhIN hovygw[ ies qoN mgroN jIvn dy suAwd mwxn dw QoVHw hI mOkw quhwnUM
iml skygw[304

SwdI Sudw izMdgI


piv`qr kurAwn smwijk irSiqAW rwhIN bMdgI dI nuhwr nMU pyS krdw hY[ swfy
jIvn dIAW iqMn v`fIAW rsmW hn jnm, ivAwh Aqy mOq[ ivAwh dI rsm nwl swfw

298
2:218.
299
kurAwn mjId, Pu`t not nM. 71, pMnw-66.
300
The Tarjuman ai-Qura’n, vol-II, p-94.
301
3:157-158.
302
3:169.
303
4:76.
304
33.16.

163
smwj nwl irSqw gihrw huMdw hY[ SwdI krn qoN pihlW ieh soc lYxw cwhIdw hY ik ijs
AOrq nwl mYN SwdI krwaux jw irhw hW, kI auh eImwn vwlI hY ik nhIN[ ies qrHW hI
pqI dI cox vyly dyiKAw jwvy ik kI auh eImwn vwlw hY jW iSrk vwlw:

qusIN muSirk iesqrIAW nwl kdy vI ivAwh nw kro jdoN qIk ik auh eImwn nw lY
Awaux[ ie`k eImwn vwlI golI iSrk krn vwlI srI&zwdI qoN cMgI hY BwvyN quhwnUM ikMnI
hI BwauNdI hovy Aqy AwpxIAW iesqrIAW dy ivAwh muSirk purSW nwl kdy vI nw krnw
jdoN qIk auh eImwn nw lY Awaux[ ie`k moimn Zulwm muSirk SrI& nwloN ikqy cMgw hY
BwvyN auh quhwnUM ikMnw hI psMd hovy[305

mwipAW dw siqkwr

bMdgI krn vwlw mwipAW nwl suhxw ivhwr krdw hY:

AsW mnu`K nUM hdwieq kIqI ik Awpxy mwipAW nwl cMgw vrqwE kry pr jy auh qyry au`qy
zor pwaux ik qUM myry nwl iksy Aijhy (ieSt) nUM SrIk bxwey ijsnUM qUM (myry BweIvwl
vjoN) nhIN jwxdw qW auhnW dy AwKy nw l`g[ myry hI v`l qusW swirAW ny prq ky Awauxw
hovygw qy ijhnW Bly krm kmwey hoxgy auhnW nUM AsIN zrUr hI Bly purSW nwl
rlwvWgy[306

qyry r`b ny PYslw kr id`qw hY ik qusIN lok aus qoN C`ut hor iksy dI bMdgI nw kro[
mwipAW nwl suhxw ivhwr kro jy quhwfy kol auhnW iv`coN koeI ie`k jW dovyN ibrD AvsQw
iv`c rihx qW auhnW swhmxy sI qk nw kro[ nw hI auhnW nUM iJVk ky auqr idE, sgoN
auhnW A`gy siqkwr nwl g`l kro[ inmrqw qy imhr nwl auhnW dy swhmxy invyN rho Aqy
Ardws kIqw kro ik ‚hy pwlxhwr! iehnW qy imhr Prmw ijs qrHW iehnW ny imhr
muh`bq nwl in`ky huMidAW mYnUM pwilAw sI[307

Aml qoN bwAd bixAw bMdw hI Asl mwAinAW ivc bMdw bxdw hY[ Aijhy
bMidAW nwl hI DrqI aupr ipAwr Aqy iensw& PYl skdw hY[ A`gy kurAwn dIAW auh
AwieqW id`qIAW jw rhIAW hn jo drsWdIAW hn ik Awml bMdw kI krdw hY:
rihmwn dy bMdy (AslI) bMdy auh hn ijhVy DrqI au`qy nrmweI nwl qurdy hn Aqy jdoN
AigAwnI aunHW nwl AwFw lwaux qW auh AwK idMdy hn ik quhwnMU slwm[ ijhVy Awpxy
r`b dI hzUrI ivc isjdy kridAW Aqy KVoiqAW rwqW ibqwauNdy hn[ ijhVy ArdwsW
krdy hn ik ‚swifAW r`bw! nrk dy Azwb qoN swnMU bcw lY[ ausdw Azwb qW jwn dw
gwlw hY[ auh qW v`fw hI BYVw Tihrn dw QW Aqy itkwxw hY[‛ ijhVy Krc krn l`igAW
nw qW &zUlKrcI qoN kMm lYNdy hn qy nw hI sUmpuxw idKwauNdy hn, so aunHW dw Krc dohW
Aw^rI h`dW dy ivcwly sMquiln ‘qy itikAw rihMdw hY[ ijhVy A`lwh qoN C`ut iksy hor
ieSt nMU nhIN pukwrdy, A`lwh dI hrwm kIqI hoeI iksy ijMd nMU Axh`kw kql nhIN krdy
Aqy nw ivBcwr krdy hn-ieh kMm ijhVw vI krygw, auh Awpxy pwp dw Pl Bogygw,

305
2:221.
306
29:8-9.
307
17:22-29.

164
ikAwmq dy idhwVy ausnUM duhrw Awzwb id`qw jwvygw Aqy ausy ivc hI auh hmySw hIxw ho
ky ipAw rhygw[ Cu`t iesqoN kI koeI (ienHW gunwhW qoN mgroN) qObw kr c`ukw hovy Aqy
eImwn ilAwky Bly krm kmwaux l`gw hovy[ Aijhy lokW dIAW burweIAW nMU A`lwh
BlweIAW ivc bdl dyvygw Aqy auh v`fw bKSxhwr qy imhrbwn hY[ jo ivAkqI qObw
krky Bly kMm krn l`gdw hY auh qW A`lwh v`l muV AwauNdw hY ijhw ik muVnw cwhIdw
hY-(Aqy rihmwn dy bMdy auh hn) ijhVy JUTy gvwh nhIN bxdy Aqy iksy inkMmI cIz koloN
lMGx qW Bly purKW vWg lMG jWdy hn[ ijMnHW nMU jy aunHW dy r`b dIAW AwieqW suxwky
nsIhq kIqI jWdI hY qW auh aus auqy AMnHy qy boly bxky nhIN rih jWdy[ ijhVy ArdwsW
kirAw krdy hn ‚hy swifAW r`bw ! swnMU swfIAW pqnIAW Aqy sMqwnW v`loN A`KW dI
TNfk bKSdy Aqy swnMU pRhyzgwrW dw AwgU bxw dy‛ –ieh hn auh lok ijMnHW nMU aunHW dy
sbr dw Pl au`cy mihlW-mwVIAW dy rUp ivc id`qw jwvygw[ Awdr-sUck SbdW qy slwmW
nwl aunHW dw svwgq hovygw Aqy auh sdw auQy rihxgy[ ikMnw cMgw hY auh Tihrn dw
sQwn qy itkwxw[ 308

ies Awieq dw mn`uK hI kurAwn dw AwdrS mnu`K hY jo Aml rwhIN hI bx skdw hY[

308
25: 63 qoN 76.

165
AiDAwie cOQw- sRI gurU gRMQ swihb iv`c bMdgI dw srUp

sRI gurU gRMQ swihb Anuswr mnu`Kw jnm dw audyS bMdgI krnw hY[ bMdgI Sbd nUM
sRI gurU gRMQ swihb iv`c ku`l bwrHW vwr vriqAw igAw hY[ ds vwr ‘bMdgI’ iliKAw hY
Aqy do QwvW qy ‘d' nUM ishwrI lw ky ‘bMidgI’ iliKAw hY[ swihb isMG, BweI vIr isMG,
fw. gurcrn isMG Aqy mhwn koS dy krqw ny bMdgI Aqy bMidgI Sbd nMU smwnArQk
mMinAw hY[ jykr dohW SbdW ivckwr koeI buinAwdI Prk huMdw qW ivdvwnW v`loN zrUr
it`pxI id`qI jwxI sI[ bMdgI Sbd dI vrqoN sRI gurU nwnk dyv jI ny ie`k vwr, gurU
rwmdws jI ny ie`k vwr, gurU Arjn dyv jI ny cwr vwr, Bgq kbIr jI ny iqMn vwr,
bwbw &rId jI ny do vwr Aqy Bgq rivdws ny iek vwr kIqI hY[ pMkqIAW dw vyrvw hyT
ilKy Anuswr hY:

1. nwnk krmI bMdgI ndir lMGwey pwir]1


2. quDu BwvY qyrI bMdgI qU guxI ghIrw]2
3. kir bMdy qU bMdgI ijcru Gt mih swhu]3
4. Bgiq bMdgI dyih isrjxhwr]4
5. hUr nUr musku KudwieAw bMdgI Alh Awlw hujrw]5
6. ijsno qyrI imhr su qyrI bMidgI]6
7. bMdy bMdgI iekiqAwr]7
8. bMdau hoie bMdgI ghY]bMdau hoie bMD suiD lhY]8
9. kbIr Alh kI kir bMdgI ijh ismrq duKu jwie]9
10. syK PrIdY KYr dIjY bMdgI]10
11. AwKI syKw bMdgI clxu Aju ik kil]11
12. kir bMidgI Cwif mY myrw] ihrdy nwmu smwir svyrw]12

1
rwg swrMg m: ñ, 1242.
2
rwg iqlMg m: ô, 726.
3
rwg iqlMg m: õ, 724.
4
rwg rwmklI m: õ, 897.
5
rwg mwrU m: õ, 1083.
6
rwg rwmklI m: õ, 961.
7
rwg gauVI, Bgq kbIr, 338.
8
rwg gauVI, Bgq kbIr, 342.
9
slok, Bgq kbIr, 1374.
10
rwg Awsw, syK PrId, 488.
11
slok, syK &rId, 1383.
12
rwg sorT, Bgq rivdws, 794.

166
bMdgI dy srUp dy Anyk p`K hn pr jykr aupr AweIAW pMkqIAW dy AwDwr qy
bMdgI dw srUp kQn krIey qW aus ivc hyT ilKy p`K AwauNdy hn:

1. bMdgI auqm krm hY[


2. bMdgI r`b nMU cMgI l`gdI hY[
3. bMdgI AMiqm swh q`k kro[
4. bMdgI dI dwq mMgo[
5. bMdgI imhr nwl pRwpq huMdI hY[
6. bMdgI krn leI iqAwr hovo[
7. bMdw bMdgI leI hY[
8. bMdgI duKW dw nws krdI hY[
9. jIvn bMdgI leI hY[

ies nwl BwvyN bMdgI dw sMpUrn srUp sp`St nhIN huMdw pr kwPI h`d q`k ie`k
Kwkw zrUr iqAwr ho jWdw hY jo bMdgI dw srUp smJx ivc shweI swbq huMdw hY[

bMdgI bwbq kuJ ivcwr

bMdgI dw srUp vrxn krnw krVw kwrj hY ikauNik koeI iek mukMml srUp jW
ivDwn nhIN ijs rwhIN ieh kih skIey ik ieh hI bMdgI dw srUp hY[ hr ivcwrvwn
iesnMU Awpxy FMg qrIky nwl pirBwiSq krdw AwieAw hY Aqy krdw rhygw[ hr iek ny
Awpxy idRStIkox qoN bMdgI nMU vyiKAw hY[ pirBwiSq FMg dy vKryvyN dy bwvjUd vI ies
g`l aupr qW sB dI sihmqI hY ik bMdgI do qoN SurU ho ky iek ivc iekrUpqw nwl
sMpUrn huMdI hY[ ieh do Bgq Aqy Bgvwn, murId Aqy pIr, is`K Aqy gurU hn[ AMdrUnI
qOr ’qy ieh Awqmw Aqy prmwqmw ivckwr imlwp dI ivDI hY[ jo ivAkqI ies qoN
s`Kxy hn auh pSUAW qoN vI BYVy hn[ bMdgI krn vwly nMU hI bMdw ikhw hY[13 BweI nMd
lwl jI ny sRI gurU goibMd isMG jI dI Srx ivc Awaux qoN bwAd ‘bMdgInwmw’ nwm dI
rcnw ilKky gurU jI nMU Byt kIqI[ gurU jI ny ieh rcnw drbwr ivc suxI Aqy pRsMn ho ky
iesdw nwm ‘izMdgInwmw’ r`K id`qw[ rcnw dw nwm bdlx qoN suBwvk hI iek pRSn pYdw
huMdw hY ik kI Prk hY bMdgI Aqy izMdgI ivc? Asl ivc v`fy bMdy fMUGIAW g`lW nMU srl
BwSw ivc ibAwn krdy hn[ izMdgI Sbd swfI rozwnw dI bolcwl dw Sbd hY[ Awm lokW
nMU bMdgI v`l ruicq krn leI Aqy bMdgI dI mh`qqw d`sx leI izMdgI Sbd vriqAw
igAw hY[ bMdgI ibnW izMdgI mOq brwbr hY Aqy izMdgI ibnW bMdgI nhIN huMdI[ ieh
iKAwl sRI gurU nwnk dyv jI dy aupdyS AwKw jIvw ivsrY mir jwau dw pUrk hY[ BweI

13
bMdI AMdir isPiq krwey qw kau khIAY bMdw] rwg Awsw m:ñ, 359.

167
nMd lwl jI d`sdy hn ik sB kuJ bMdgI dI bdOlq hY bMdgI ibnW izMdgI SrimMdgI hY[14
BgqI jW bMdgI gurbwxI, dsm gMRQ, BweI gurdws jI dIAW vwrW Aqy kib`qW dw mUl Durw
hY:

BgqI q`q dI pVcol leI gurU gRMQ swihb, sRI dsm gRMQ swihb, vwrW BweI gurdws nMU
muK AwDwr vjoN sihjy hI ApnwieAw jw skdw hY Aqy ivSyS krky sRI gurU gRM Q swihb dy
isDWqW qoN pRgt hoeI is`K Drm dy sMdrB ivc BgqI Bwvnw dy srUp nMU smiJAw jw
skdw hY[15

Bgq isMG vydI BgqI dy srUp nMU sUKm mMndy hn ikauNik ieh ibAwn krnw kiTn hY:

krux, hws, kRoD Aqy riq Awid sQweI Bwv BwvyN ikqny hI sUKm ikauN nw hox pr AMg
sMcwlx Aqy AnuBwvW duAwrw aunHW dI hox vwlI AiBivAkqI qoN aunHW dy srUp dw pqw
l`g jWdw hY[ BgqI dw pRgtwvw vI AMg sMcwln Awid qoN huMdw hY, pr iesdw sbMD mnu`KI
Awqmw nwl vDyry hox kwrn iesdy srUp nMU pirBwiSq krnw kTn hY[16

sRI gurU Amrdws jI ny BgqW dI cwl nMU inrwlI ikhw hY[17 ieh cwl dunIAw
nwloN v`KrI hY[ BgqW Aqy sMswrIAw dw mwrg Alihdw hY[ ie`k pwsy dIn hY dUjy pwsy
dunIAw hY[ Bgq dIn dI pRoVqw krdy hn[ kbIr jI ny dunIAw dI ckwcOND dyK ky BgqI
qoN munkr hoieAW nUM Awpxy pYrW qy Awp kuhwVI mwrn brwbr ikhw hY[18 ipAwrw isMG
pdm Anuswr:

jy bhuq KulHy ArQ leIey qW ieh sMkyq BgqI-Bwv qy pRym dw hI dUjw nwm hY[ r`b dy
ipAwry ausdI BgqI jW bMdgI nMU hI srboqm Drm mMndy hn[ aunHW nMU zr-zmIn, Dn-
dOlq, rwj-Bwg jW d`uD-p`uq dI lwlsw nhIN huMdI, auh kyvl qy kyvl aus prBU dw
ismrn jW bMdgI dI hI mMg krdy hn[19

bMdgI Aijhw ivSw hY jo hr AnuSwsn ’qy Krw auqrdw hY[ iesdI idRVqw nMU
pkyrw kridAW gurU swihb sKq SbdW iv`c AwKdy hn ik bMdgI ivhUxy ikauN sMswr ’qy

14
eIN hm Az dOliq eIN bMdgIsq, izMdgI-by-bMdgI SrimMdgIsq]304] gMfw isMG,(fw.), BweI nMd
lwl gMRQwvlI, pMnw-112.
15
joD isMG, (fw.), is`K BgqI srUp Aqy AwDwr, pMnw-18.
16
Bgq isMG vydI, m`DkwlIn BgqI kwiv dw ieiqhws, pMnw-3.
17
Bgqw kI cwl inrwlI] cwlw inrwlI Bgqwh kyrI ibKm mwrig clxw] lbu loBu AhMkwru qij iqRsnw
bhuqu nwhI bolxw] KMinAhu iqKI vwlhu inkI eyqu mwrig jwxw] gur prswdI ijnI Awpu qijAw hir
vwsnw smwxI] khY nwnku cwl Bgqw jughu jugu inrwlI] rwg rwmklI m:ó, 918-919.
18
kbIr dIn gvwieAw dunI isau dunI n cwlI swiQ] pwie kuhwVw mwirAw gwPil Apuny hwiQ] slok,
Bgq kbIr, 1365.
19
pdm, gurU dr, pMnw-129.

168
Awey hn[20 Aijhy BgqI qoN dUr lokW nMU p`Qr vrgy kQn kIqw hY[ p`Qr ie`k QW ’qy hI
ipAw rihMdw hY[ auh nw qW pwxI iv`c gldw hY Aqy nw hI Fldw hY[21 bMdgI mn dI Koj
Bwv svY pCwx hY[ ies Koj nMU Bgq kbIr jI ny rozwnw krn leI ikhw hY[22 AsIN
Aksr Bwl bwhrI vsqUAW dI krdy hW[ AwpxI Bwl krnw hI bMdgI hY[ bMdgI swrI
lokweI nMU Awpxw bxwaux qy zor idMdI hY[ AsIN r`b qoN nyVy huMdy vI dUr hW[ swnMU nhIN
pqw ik aus nwl imlwp ikvyN hovygw? ies imlwp iv`c Anyk bwDwvW hn[ sRI gurU nwnk
dyv jI ny ies iv`Q nMU ie`k smwijk audwhrx nwl ibAwn kIqw hY ik haumY rUpI burI s`s
Awqmw rUpI nUh nMU vsx nhIN idMdI Aqy pRBU pqI nwl imlwp nhIN krn idMdI[23 bMdgI
iv`c sB qoN pihlw gurU dw sQwn AwauNdw hY[ gurU BUq, vrqmwn Aqy Biv`K dw igAwqw
hY[ gurU hI swDk nMU ausdy jIvn pRjoXn bwry d`sdw hY[ s`cy gurU ibnW KuAwr ho ky swDk
kurwhy pY jWdy hn[

Ardmn isMG bwgVIAw ilKdy hn, ‚isKmiq bVw isDw qy srl Drm hY[ mMqRW,
jMqRW, tUxy, twmxW qy iPloswiPk joV qoV, vihmW, BrmW, qpW, swDnw, Xw Awsx,
smwDIAW vgYrw numwieSI BgqI Xw krm kWfW dw mwrg nhIN hY[24‛ gurU qoN bwAd sMgq
dw ivSyS sQwn hY[ keI vwr gurU rwhIN sMgq dI pRwpqI huMdI hY Aqy keI vwr sMgq rwhIN
gurU imldw hY[ ieh koeI p`kI bMidS nhIN hY ik iksdI pRwpqI pihlw hovygI Aqy iksdI
pRwpqI bwAd iv`c[ sMgq gurU dw hI rUp hY[ sMgq iv`c jw ky swDk dy mn iv`c dYvI
guxW dw sMcwr huMdw hY[ BjnIk purSW dI sMgq suKdweI huMdI hY[ Aijhy purSW dI sMgq
dI mMg is`K hr roz Ardws ivc krdw hY ik syeI ipAwry myl ijnHW imilAw qyrw nwm
ic`q Awvy[ gurmuKW nMU iml ky hI durmq dw nws Aqy gurmq dw pRkwS huMdw hY[25 sMgq
iv`c r`b dy ipAwry vwsw krdy hn[ aunHW dy pRBwv nwl swDk dy mn ivc pirvrqn Aw
jWdw hY[ sMgq ivcoN hI Kwlk nMU Klkq iv`c dyKx dI smJ imldI hY[ gurU Aqy sMgq
rwhIN swDk dy mn ivc inrml Bau Bwv fr pYdw huMdw hY[ swDk dy mn ivc ieh fr

20
BweI ry BgiqhIx kwhy jig AwieAw] pUry gur kI syv n kInI ibrQw jnmu gvwieAw] rwg isrIrwg
m:ñ, 64.
21
jYsy pwhnu jl mih rwiKE BydY nwih iqh pwnI] qYsy hI qum qwih pCwnhu Bgiq hIn jo pRwnI] rwg
iblwvl m:ù, 831
22
bMdy Koju idl hr roj nw iPru pryswnI mwih]rwg iqlMg, Bgq kbIr, 727.
23
swsu burI Gir vwsu n dyvY ipr isau imlx n dyie burI] rwg Awsw m:ñ, 355.
24
Ardmn isMG bwgVIAw, ‚Sbd kIrqn mirAwdw‛, nwnk pRkwS p`iqRkw, qwrn isMG (sMpw.), pMnw-
217.
25
ijnw idsMdiVAw durmiq vM\Y imqR AswfVy syeI] rwg gUjrI m:õ, 520.

169
BwrU rihMdw hY ik myrw mwlk nwloN irSqw nw t`ut jwvy[ ies fr nwl swry frW dw nws
huMdw hY[ ies fr iv`coN hI ipAwr aupjdw hY[ ipAwr dI pRwpqI nwl hI swry gux Awp
muhwry swDk dy jIvn ivc Swiml hox l`g pYNdy hn[ Aijhw ipAwr krn vwlw swDk hI
r`bI imhr dw pwqr bxdw hY[ Asl iv`c imhr qW audoN hI ho geI sI jdoN gurU dI
pRwpqI hoeI sI[ pr hOlI-hOlI ieh irSqw gihrw huMdw jWdw hY[ swDk r`b nMU pUrn
smripq ho jWdw hY[ ausdw mn v`s ivc Aw jWdw hY[ mn dw vs ivc Awauxw pUrn
ikrpw dI inSwnI hY[26 mn vs ivc Awaux nwl swDk ivcoN swrIAW KotW clIAW jWdIAW
hn[ auh inrml bx jWdw hY[ Awpw Bwv imt jWdw hY[ qMU Aqy mYN ivclw pwVw Kqm ho
jWdw hY[ Aijhy imlwp qoN bwAd pCwx nhIN rihMdI ik kOx r`b hY Aqy swDk kOx[
muhMmd iekbwl ny iek SyAr ivc Aijhy hI Bwv ivAkq kIqy hn:

eyk hI sP my KVy ho gey mhmUd-E-AXwz, n koeI bMdw rhw AOr n koeI bMdw nvwz[27

bMdgI sQUlqw qoN sUKmqw dw sPr hY[ Pu`l Pl bx jWdw hY, du`D iGE bx jWdw
hY[ kbIr jI ny ies sPr nMU roVy qoN r`b q`k dy sPr nwl ibAwn kIqw hY[ mu`F ivc
swDk dw mn roVy vWg kTor huMdw hY[ AwauNdy-jWdy rwhgIrW dy Tokr l`gdI hY[ AiBAws
nwl mn Awpxw vjUd mukw ky Kyh bx jWdw hY[ Kyh bx ky vI ausdI hsqI dUsirAW nMU
du`K idMdI hY[ Kyh qoN auh pwxI vrgw suBwA AKiqAwr kr lYNdw hY pr pwxI vI kdy
grm kdy TMfw huMdw rihMdw hY[ Bgq qW ie`k rs Aqy siQr hoxw cwhIdw hY[ AKIr
swDk pwxI qoN bwAd r`b vrgw ho jWdw hY[28 hOlI-hOlI aus iv`c dYvI gux Aw jWdy hn
Aqy ausdw r`b nwl imlwp ho jWdw hY[ imlwp qoN bwAd kuJ vI krn dI zrUrq nhIN
rihMdI[ ieh AvsQw sMswr dy rwj Bogx qoN Aqy hr qrHW dy duinAwvIN su`K qoN v`fI huMdI
hY[29 ies nMU hI kdy nw nws hox vwlI AibnwsI pdvI ikhw igAw hY[ gurmiq ny bMdgI
nMU Awpxw mUl pCwxnw, Awpy nMU svwrnw Aqy qMU dy iv`c qMU ho jwxw ikhw hY[ A`gy bMdgI
dy srUp dy Aihm AMgW ‘qy ivcwr kIqI jw rhI hY[

26
ds ids Kojq mY iPirE jq dyKau qq soie] mnu bis AwvY nwnkw jy pUrn ikrpw hoie] rwg iQqI
gauVI m: õ, 298.
27
Kuldeep salil, Ibid, p-170.
28
kbIr pwnI hUAw q ikAw BieAw sIrw qwqw hoie] hir jnu AYsw cwhIAY jYsw hir hI hoie] slok
kbIr, 1372.
29
jo suKu pRB goibMd kI syvw so suKu rwij n lhIAY] rwg gauVI, kbIr, 336.

170
gurU Aqy prmySvr

bMdgI dy srUp ivc sB qoN pihlw AMg gurU hY[ gurU mnu`K nMU ausdy audyS bwry
d`sdw hY[ gurU qoN bgYr BgqI dI smJ nhIN pY skdI[30 BweI gurdws jI ny s`cy siqgur
dI vifAweI dy nwl-nwl mnmuK dI dSw vI ibAwn kIqI hY[ mnmuK s`cy gurU nMU C`f ky
bMidAW nMU hI r`b mMnx l`g pYNdy hn[ A`Ty pihr aunHW swhmxy h`Q joV ky KVy rihMdy hn[
aunHW nMU slwm krdy hn[ Aijhy ivAkqIAW nMU su K dI pRwpqI nhIN huMdI[ auh pUry gurU
ibnW jUnW Bugqdy hn[31 sB qoN pihlW swDk gurU dI Srx ivc jWdw hY[ gurU swDk nMU
nwm dI dwq idMdw hY Aqy Awpxy lV lwauNdw hY[ gurU dI rihmq BrI ingwh pYNdI hY Aqy
auh pRvwn cVHdw hY[ gurU r`b Aqy mnu`K ivcwly peI dUrI nMU imtw ky prmwqmw nwl myl
krvw idMdw hY[ gurmiq ny gurU Aqy r`b ivcwly koeI Prk nhIN kIqw[ gurU Aqy prmySvr
ie`k hn[32 gurU dw inrgun rUp prmySvr hY Aqy prmySvr dw srgun srUp gurU hY[ fw.
drSn isMG ilKdy hn:

pMjwbI dy Aqy Kws krky is`K ivdvwnW ivc ieh crcw Awm hY qy ho rhI hY ik gurU
swihb inrguxvwdI hn ik srgunvwdI hn? koeI iek p`K nMU pUrdw hY Aqy koeI dUjy
nMU[ keI ieh vI kihMdy hn qy bhuqy ivdvwn kihMdy hn ik aunHW ivcoN dohW qrHW dI
ivcwrDwrw dy AMS imldy hn[ iksy iek QW qy auh inrguxvwdI hn qy iksy dUj I QW qy
srguxvwdI hn[ gurU swihbwn bwry aunHW dIAW ienHW DwrnwvW mYN hwmI nhIN? myry
iKAwl ivc auh ienHW swirAW dwieirAW qoN aupr hn qy aunHW dw r`b inrgux qy srgux
dohW AvsQwvW qoN prHy hY[33

A`KW nwl r`b gurU dy rUp iv`c idsdw hY[ bMdgI dI SurUAwq gurU qoN Aqy sMpUrnqw
prmySvr iv`c ABydqw ’qy huMdI hY[ gurU nMU smuMdr Aqy ausdI is`iKAw nMU ndI vWg ikhw
igAw hY[34 sRI gurU nwnk dyv jI nMU AkwlpurK ny ikhw sI ik qusIN gurU prmySvr ho
Aqy mYN pwrbRhm prmySvr hW[ is`DW ny sRI gurU nwnk dyv jI nMU pu`iCAw sI ik quhwfw
gurU kOx hY? gurU jI ny jvwb id`qw sI ik myrw gurU Sbd hY[35 fw. rqn isMG j`gI ilKdy

30
BweI ry gur ibnu Bgiq n hoie] rwg isrIrwg, m:ó, 31.
31
siqgur swihb Cif kY mnmuK hoie bMdy dw bMdw[ hukmI bMdw hoie kY inq auiT jwie slwm krMdw[
AwT phr hQ joiV kY hoie hjUrI KVw rhMdw[ gur pUry ivxu jUin BvMdw[ Amr isMG cwkr (sMpw.)
vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI-15/4.
32
guru prmysr eyko jwxu]jo iqsu BwvY so prvwxu] rwg goNf m: õ, 864.
33
drSn isMG, (fw.), ‚gurU gMRQ swihb dI sMklpnw Aqy sMpwdnw‛, gurU nwnk icMqn dI BUimkw,
blkwr isMG (fw. qy sMpw.),pMnw-162.
34
gurU smuMdu ndI siB isKI nwqY ijqu vifAweI] rwg mwJ m: ñ, 150.
35
sbdu gurU suriq Duin cylw] rwg rwmklI m: ñ, 943.

171
hn, ‚vwsqivkqw dw jo igAwn gurU nwnk dyv jI nMU hoxw sI, auh isDw prmwqmw qoN
pRwpq ho igAw, Aijhy ivc aunHW nMU SrIrI gurU dI loV hI n rhI[ iesy leI aunHW dI
bwxI ivc prmwqmw Aqy gurU nMU AiBMn d`isAw igAw hY[‛36 Sbd dw kdy nws nhIN
huMdw[ auqpqI Aqy prlo Sbd qoN huMdI hY[ Sbd hr QW ivAwpk hY[ ies leI gurU dw
aupdyS Sbd hI huMdw hY[ gurmiq iv`c vrqy Sbd gurmuK, gurisK gurU dI mh`qqw nMU
pRgt krdy hn[ jykr koeI BgqI dI locw krdw hY qW ausnMU BgqI gurU qoN ibnW pRwpq
nhIN huMdI[ gurU ibnW rwqW duiKAwrIAW bx jWdIAW hn[ 37 gurU nMU boihQ, pOVI vI ikhw
igAw hY[ ijs qrHW pOVI ibnW iklyH dI dIvwr qy ciVHAw nhIN jw skdw ies qrHW
prmwrQ dw rwh vI AOKw hY[ gurU byVI hY, qulhw hY, swgr hY, boihQ hY, qIrQ hY[38 gurU
nUM shwry vjoN icqirAw igAw hY[ gurmiq iv`c gurU srb klw smr`Q hY[ ies smr`Q gurU
nMU pUrw gurU, s`cw gurU, siqgurU vI ikhw igAw hY[ gurU aupr bilhwry jweIdw hY jo Awm
lokW nMU dyvqw bxw idMdw hY[39 sUrj Aqy cMdrmw dI rOSnI dy bwvjUd vI jigAwsU dy mn
dw hnyrw dUr nhIN huMdw[40 mn dy hnyry nMU gurU dUr krdw hY[ ijs qrHW jl nMU jugqI nwl
kMuB iv`c smw ilAw jWdw hY ies qrHW hI mn ivcly igAwn nMU gurU pRgt krdw hY[ 41 gurU
hI d`sdw hY ik qyry jIvn dw kI mnorQ hY[ mnu`Kw jnm dI swrQkqw dw pqw gurU nMU huMdw
hY[ gurU igAwn dw surmw idMdw hY ijs nwl AigAwnqw dw hnyrw dUr ho jWdw hY[ 42
bRhmw, nwrd Aqy ivAws nMU byS`k puC lvo ik gurU qoN ibnW igAwn dI pRwpqI nhIN
huMdI[43 gurU rwhIN AkwlpurK ivc ABydqw pRwpq huMdI hY[ AkwlpurK dw srUp mUlmMqR
iv`c drswieAw igAw hY[ ie`k prmwqmw swrIAW SkqIAW dw krqw hY[ auh s`cw hY Aqy
isRStI dI rcnw krky ies iv`c smwieAw hoieAw hY[ auh inrBau Aqy inrvYr hY[ auh
Akwl smyN dI sImW qoN pryH hY[ auh AjUnI Aqy Awpxy Awp qoN pYdw hoieAw hY[ auh
ikrpw rUpI, swirAW dw mUl hY:

36
rqn isMG j`gI, sRI gurU gMRQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-66.
37
BweI ry gur ibnu Bgiq n hoie] ibnu gur Bgiq n pweIAY jy locY sBu koie]rhwau] ibnu gur nId n
AwveI duKI rYix ivhwie] rwg isrIrwg m: ó, 31.
38
ibnu pauVI giV ikau cVau gur hir iDAwn inhwl]guru pau VI byVI gurU guru qulhw hir nwau] guru
sru swgru boihQo guru qIrQu drIAwau] rwg isrIrwg m:ñ, 17.
39
bilhwrI gur Awpxy idauhwVI sd vwr] ijin mwxs qy dyvqy kIey krq n lwgI vwr] rwg Awsw m:
ñ, 462.
40
jy sau cMdw augvih sUrj cVih hjwr] eyqy cwnx hoidAW gur ibnu Gor AMDwr] rwg Awsw m: ò,
463.
41
kuMBy bDw jlu rhY jl ibnu kuMBu n hoie]igAwn kw bDw mnu rhY gur ibnu igAwnu n hoie] rwg Awsw
m: ñ, 469.
42
igAwn AMjn guir dIAw AigAwn AMDyr ibnwsu] rwg gauVI suKmnI m: õ, 293.
43
BweI ry gur ibnu igAwnu n hoie] pUChu bRhmy nwrdY byd ibAwsY koie] rwg isrIrwg m: ñ, 59.

172
gurU swihb ny mUlmMqR iv`c Aijhw icqR aulIikAw hY ik jy mnu`K ny r`b bxnw hY qW ausdy
ivSyS guxW nMU Dwrn krnw lwzmI Srq hY[ ieh gux hn- eykqw, s`cweI, gMUjdI cyqnqw,
krmSIlqw, ivAwpkqw, inrBYqw, inrvYrqw (pRym), join mukqqw, kwl mukqqw Aqy
sMpUrn suqMqrqw[ ieh Drm dw bIj mMqr hY, is`KI dI swrI iemwrq iesy nkSy qy
auswrI geI hY[44

gurbwxI dy swry SbdW dI SurUAwq iv`c <> dy nwl gurpRswid jW siqguur pRswid
Sbd AwieAw hY[ gurU swihb Aqy mwqwvW v`loN is`K sMgqW nMU ilKy hukmnwimAW iv`c vDyry
‘gurU gurU jpxw’, ‘gurU sMgq dI bhuVI krygw’, ‘gurU siq’, ‘<> siqgurU jI’, ‘gurU
rKygw’ Sbd Awey hn jo is`D krdy hn ik gurU Sbd nMU srb klw smr`Q dy ArQW iv`c
vriqAw igAw hY[45 gurU SMky nMU nivrq krdw hY[ sBqoN v`fw SMkw mwnvjwqI leI ieh hY
ik jIvn sdIvIN hY[ ieh SMkw swrIAW sm`isAwvW dI jVH hY jo Brm pYdw krdw hY Aqy
XQwrQ dI smJ nhIN hox idMdw[ swrI kwienwq ivc prmwqmw dw qyj kMm kr irhw hY[
Anyk dyvI dyvqy ausdy ADIn hn[ ies krky gurU bwry ikhw hY ik gurU vrgw koeI dyvqw
nhIN hY[46 gurU nMU mwqw, ipqw kih ky vI slwihAw igAw hY[47 gurU dI syvw hI r`b dI
syvw hY[ gurU dI inMdw krn vwly nMU kdy su`K pRwpq nhIN huMdw[ srIr dy huMidAW vI gurU
Sbd rUp huMdw hY ijs qrHW ds pwqSwhIAW srIr krky sMswr qy ivcrIAW hn[ srIr qW
praupkwr leI DwirAw huMdw hY[ srIr gurU nhIN hY[ sRI gurU goibMd isMG jI ny nWdyV
swihb dI pwvn DrqI qy guirAweI sdw vwsqy Sbd gurU sRI gurU gRMQ swihb jI nMU dy ky
ijsmwnI gurU dI loV Kqm kr id`qI sI[ is`K pMQ dy gurU sRI gurU gMRQ swihb jI hI hn[
gurU, Sbd rwhIN hI jIv dw Blw kr idMdw hY[ swrIAW qwkqW ausdy ADIn hn[ ausdI
vifAweI kIiqAW auh vDdw nhIN Aqy ausnMU G`t kihx nwl auh G`tdw nhIN[ huMdw kI hY
ik ies nwl vifAweI krn vwlw v`fw bx jWdw hY Aqy Gwty igxn vwlw Kud G`tx l`g
pYNdw hY[ auh swry jIvW dw mUl hY[ mwieAw dy iqMn rUp rjo, qmo Aqy sqo ausdy ADIn
hn[ ausdw vwsw sBnW dy AMdr hY[ aus iv`c swry gux hn[ swfw jIvn idn rwq krky
Gt irhw hY[ ies leI gurU nMU iml ky mnuKw jIvn sPl krnw cwhIdw hY[ 48 gurU rwhIN
hI prmwqmw imldw hY[49 gurU ibnW mYl nhIN auqrdI[50 gurU guxW dw ^zwnw hY[ ausnMU

44
pdm, gurU Gr, pMnw- 11.
45
ivsQwr leI vyKo pusqk- hukmnwmy, gMfw isMG (sMpw.), pblIkySn ibaUro, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 1999.
46
gur jYsw nwhI ko dyv] ijsu msqik Bwgu su lwgw syv] rwg BYrau m: õ, 1142.
47
gurdyv mwqw gurdyv ipqw gurdyv suAwmI prmysurw] rwg gauVI m: õ, 250.
48
AauD GtY idnsu rYxwry] mn gur imil kwj svwry] rwg gauVI m: õ, 13.
49
ipru rIswlU qw imlY jw gur kw sbdu suxI] rwg isrIrwg m: ñ, 17.
50
ibnu gur mYl n auqrY ibnu hir ikau Gir vwsu] rwg isrIrwg m: ñ, 18.

173
imlky c`j AwauNdw hY[51 gurbwxI vwr-vwr gurU dI Srn iv`c jwx dw hukm idMdI hY[ bMdy
ny r`bI guxW dw DwrnI hoxw hY[ aus syvk dy hI kwrj rws huMdy hn jo Awpxw mn gurU nMU
vyc idMdw hY[52 gurU SMikAW dw nws kr idMdw hY[ rUhwnIAq dIAW pOVIAW gurU nwl hI
cVHIAW jWdIAW hn[ gurU Sbd swfI Awm bolcwl ivc vI pRc`ilq hY[ Awm dunIAwdwrI
dIAW pVHweIAW dI smJ vI iksy ausqwd rwhIN pYNdI hY[ pr aus ausqwd dI koeI h`d
hY[ ihrdy ivcly rqn dw pqw gurU rwhIN l`gdw hY[53 gurbwxI iv`c ijQy s`cy gurU dI
vifAweI kIqI geI hY auQy JUTw gurU AMnHy brwbr hY[ ausdy syvk vI AMnyH Bwv AigAwnI
hn[54 JUTy gurU nMU k`cw gurU vI ikhw igAw hY[ Bgq kbIr jI ny Aijhy pKMfI gurU dI
mwqw dw isr muMnx nMU ikhw hY jo Brm dw nws nhIN krdw ikauNik auh Awp qW f`ubdw hI
hY sgoN Awpxy syvkW nMU vI fob idMdw hY[55 Awp jI ny qW eyQy q`k ikhw ik bRwhmx nMU
swrw jgq gurU AwKdw iPrdw hY[ auh swry jgq dw gurU ho skdw hY pr BgqW dw gurU
nhIN hY ikauNik auh Awp hI auliJAw ipAw hY[56 gurU sujwKy Aqy sulJy hoey dw nwm hY[
gurU qoN ibnW BgqI nhIN huMdI[57 mn dy vhwA v`l jwxw mnmuKqw hY[ gurU v`l jwxw
gurmuKqw hY[ gurU nMU imlky swrIAW ie`CwvW dI pUrqI huMdI hY[ siqgurU qoN ibnW suK dI
pRwpqI nhIN huMdI Aqy jUnIAW ivc Btkxw pYNdw hY[58 pr nwl ieh vI hY ik gurU dI syvw
krVI hY[ ies syvw nMU krn leI Awpxw isr dyxw pYNdw hY[59 gurU qoN ibnW rog nhIN
t`utdw Aqy haumYN dI pIV nhIN jWdI[60 gurU qoN ibnW ipAwr nhI pYNdw Aqy haumYN dI mYl
nhIN jWdI[61 gurU duibDw dw nws krdw hY[ ibnW gurU qoN guxW dw pqw nhIN l`gdw Aqy
ibnW guxW qoN BgqI nhIN huMdI[62 gurU dw suBwA sdw praupkwrI hY[ gurbwxI iv`c Anyk
vwr gurU Sbd nwl pRswid Sbd AwieAw hY ijsdw Bwv gurU dI ikrpw hY[ gurU
praupkwrI hY Aqy jIvn dwn idMdw hY[ Bu`ilAW hoieAW nMU shI rsqy ’qy ilAwaNdw hY[

51
gur imil cju Acwr isKu quDu kdy n lgY duKu] rwg isrIrwg m: õ, 50.
52
mnu bycY siqgur kY pwis] iqsu syvk ky kwrj rwis] rwg gauVI suKmnI m: õ, 286.
53
myrY hIArY rqnu nwmu hir bisAw guir hwQu DirE myrY mwQw] rwg jYqsrI m: ô, 696.
54
gurU ijnw kw AMDulw isK BI AMDy krm kryin] rwg rwmklI m: ó, 951.
55
kbIr mwie mUMfhu iqh gurU kI jw qy brmu n jwie] Awp fuby chu byd mih cyly dIey bhwie] slok,
Bgq kbIr, 1369-1370.
56
kbIr bwmn gurU hY jgq kw Bgqn kw guru nwih] AriJ auriJ kY pic mUAw cwrau bydau mwih] slok
Bgq kbIr, 1377.
57
hour ikqY Bgiq n hoveI ibnu siqgur ky aupdys] rwg isrIrwg m: ñ, 22.
58
ibnu siqgur suKu n pwveI iPir iPir jonI pwih] rwg isrIrwg m: ó, 26.
59
sqgur kI syvw gwKVI isru dIjY Awpu gvwie] sbid imlih qw hir imlY syvw pvY sB Qwie] rwg
isrIrwg, m: ó, 27.
60
ibnu gur rogu n quteI haumY pIV n jwie] rwg isrIrwg m: ó, 36.
61
ibnu gur pRIiq n aUpjY haumY mYlu n jwie] isrIrwg m: ñ, 60.
62
ibnu gur gux n jwpnI ibnu gux Bgiq n hoie] rwg isrIrwg m: ó, 67.

174
gurU ibnW gq nhIN hY[63 gurU dy drSnW iv`coN jIvn imldw hY[ v`fI ivcwr ieh hI hY ik
ibnW pUry gurdyv qoN Blw nhIN huMdw[64 ibnW gurU qoN Brm AwauNdw Aqy jWdw hY[ kIqI syvw
vI sPl nhIN huMdI, mn foldw hY, iqRpqI nhIN huMdI, mwieAw rUpI s`p f`sdw hY Aqy gurU
ibnW Gwtw hI Gwtw hY[65 gurW ibnW hnyrw hY[
gurU hI Sbd nMU surq nwl joVdw hY[ gurU hI prmySvr hY[66 ibnW gurU qoN pRym
BgqI pRwpq nhIN huMdI[67 gurU grb dw invwrx krdw hY[ swry suKW dw dwqw gurU hY[
Anyk lok r`b dI Bwl kr rhy hn pr gurU ibnW phuMicAw nhIN jw skdw[68 jo ivAkqI
gurU dI Srn iv`c nhIN AwauNdy aunHW dw jIvn iDRkwrXog hY[69 gurU swihb d`sdy hn ik qMU
moh nMU swV ky isAwhI bxw lY[ mq dw kwgz bxw lY[ ipAwr nMU klm bxw lY, ic`q nMU
ilKwrI bxw Aqy gurU nMU puC ik kI ilKW[70 gurU dI ipAwr nwl syvw kr qW jo auh qYnMU
r`b nwl imlw dyvy[71 siqgur qoN ibnW ivSvws nhIN AwauNdw Aqy nwm nwl ipAwr nhIN
l`gdw[72 ipAwr dy Bojn dI pRwpqI audoN huMdI hY jdoN siqgur pRsMn huMdw hY[ hor suAwd
cly jWdy hn Aqy hrI rs mn ivc v`sdw hY[73 gurU dy Sbd rwhIN dUjw Bwau clw jWdw
hY[74 goNf rwg iv`c gurU Arjn dyv jI ny &rmwieAw hY ik hmySw gurU, gurU Aqy gurU hI
krnw cwhIdw hY[ gurU ibnW myrw koeI nhIN hY[ idn rwq ausdI tyk r`Ko[ gurU dI dwq nMU
koeI myt nhIN skdw[ gurU Aqy prmySvr ie`k hn[ ijnHW dw mn gurU crnW iv`c l`g
jWdw hY, aunHW dy swry duK drd imt jWdy hn[75
sMgq Bwv pRBU Srx

bMdgI iv`c sMgq dI bhuq mhwnqw hY[ Bgq rivdws jI ny d`isAw hY ik sMgq
nwl ies qrHW juVy rho ijs qrHW mDUm`KIAW Sihd iv`c gVu`c rihMdIAW hn, auh Sihd qoN

63
AY jI jnim mrY AwvY Puin jwvY] ibnu gur giq nhI kweI] rwg gUjrI m: ñ, 504.
64
ibnu gur pUry nwhI auDwru] bwbw nwnku AwKY eyhu bIcwru] rwg rwmklI, m: õ, 886.
65
ibnu gur BrmY AwvY jwie] ibnu gur Gwl n pveI Qwie] ibnu gur mnUAw Aiq folwie] ibnu gur
iqRpiq nhI ibKu Kwie] ibnu gur ibsIAru fsY sir vwt] nwnk gur ibnu GwtY Gwt] rwg rwmklI,
m: ñ, 942.
66
ibnu gur prmysr koeI nwhI] rwg mwrU m: ñ, 1028.
67
ibnu gur Bgiq n Bwau hoie] rwg bsMq m: ñ, 1170.
68
Koj AsMKw Aink qpMQw ibnu gur nhI phUcw] rwg dyvgMDwrI m:õ, 534.
69
jo siqgur srix sMgiq nhI Awey iDRgu jIvy iDRgu jIvwis] rwg gUjrI m: ô, 10.
70
jwil mihu Gis msu kir miq kwgdu kir swru] Bwau klm kir icq lyKwrI gur puiC ilKu bIcwru]
rwg isrIrwg m: ñ, 16.
71
siqguru syvI Bwau kir mY ipru dyhu imlwie] rwg isrIrwg m: , 38.
72
ivxu siqgur prqIiq n AwveI nwim n lwgo Bwau] rwg isrIrwg, m: ó, 65.
73
Bwau Bojnu siqgur quTY pwey] An rs cUkY hir rsu mMin vswey] rwg mwJ m: ó, 115.
74
gur kY sbid Bwau dUjw jwey] rwg mwJ m: ó, 126.
75
gurU gurU gur kir mn mor] gurU ibnw mY nwhI hor]gur kI tyk rhhu idn rwiq] jw kI koie n myty
dwiq]… gur crxI jw kw mnu lwgY] dUKu drdu BRmu qw kw BwgY] rwg goNf m: õ, 864.

175
A`kdIAW nhIN hn[76 swDk nMU sMgq v`l jwxw cwhIdw hY[ BweI nMd lwl jI d`sdy hn
ik ijvyN muslmwn S`ukrvwr vwly idn iek`Ty ho ky nmwz pVHdy hn ies qrHW is`K Drm
iv`c sMgq iv`c juVky r`bI rMgW nMU mwixAw jWdw hY[77 sMgq iek`T nMU kihMdy hn[ kI swry
iek`TW nMU sMgq kih dyxw cwhIdw hY[ iesdw jvwb gurU jI ny Awp id`qw hY ik sMgq auh
hY ijQy kyvl ie`k AkwlpurK dI vifAweI kIqI jwvy jW gux gwey jwx[78 BweI gurdws
jI ny sMgq nMU do qoN SurU hoieAw mMinAw hY[ ie`klw is`K huMdw hY pr jdoN ie`k hor iml
jWdw hY qW auh sMgq bx jWdI hY[79 sp`St hY ik SuB ivcwrW dy Awdwn pRdwn dw nwm
sMgq hY[ sMgq leI koeI p`kI QW inSicq nhIN hY pr izAwdwqr gurU gMRQ swihb dI
hwzrI iv`c sMgq kIqI jWdI hY[ BweI swihb ny rozwnw sMgq iv`c Awaux dy nym nMU
slwihAw hY[ Awp jI d`sdy ho ik sMgq dI pRIq dwdikAW, nwnikAW, shuirAW nwloN
vDIAw swk hY[ Awp jI ny sMgq nMU nwnikAW Aqy dwdikAW nwloN vI izAwdw snyh vwlw
d`isAw hY[80 B`t kIrq ny sMgq nMU au`qm pMQ d`isAw hY[ sMgq iv`coN hI ^wlsy dw jnm
hoieAw hY[81 swfIAW ds pwqSwhIAW sMgq iv`coN hI pRgt hoeIAW hn[ sMgq jIv dy mn
dI mYl nMU dUr kr idMdI hY[ BweI gurdws jI ny AwpxI iek vwr ivc rwxI qwrw dw
izkr kIqw hY ijsdy pYrW dI iek KVwA dI pRwpqI sMgq v`loN kIqI Ardws nwl hoeI
sI[82 sMgq ivc hrI dI kQw, kIrqn Aqy Ardws kIqI jWdI hY[ sMgq iv`c r`b dw
vwsw mMinAw igAw hY[ ie`k hor kib`q ivc BweI gurdws jI d`sdy hn ik cor nMU pqw
huMdw hY ik jykr mYN corI krdw PiVAw igAw qW mYnMU mwr pvygI pr cor mwr dy froN corI
krnI nhIN C`fdw[ vysvw dI sMgq burI hY pr ivkwrI purS vysvw dw swQ nhIN C`fdw[
jUAw burw hY pr juAwrI jUey ivc Awpxy mwl dI pRvwh nhIN krdw[ nSy dIAW l`K
burweIAW dy bwvjUd AmlI Aml nMU nhIN C`fdw[ jykr auprokq swry ivAkqI burIAW
vsqUAW dy bury nqIijAW dy bwvjUd vI burweI nhIN C`fdy qW gurU dw is`K ikvyN cMgy nqIjy

76
sqsMgiq imil rhIAY mwDau jYsy mDup mKIrw] rwg Awsw, Bgq rivdws, 486.
77
rUiz jumAw momnwin pwkbwz igrd mI AwieMd Az bihir inmwz] hmcun W dr mzhib mw swD sMg
kz muh`bq bw-^udw dwrMd rMg] fw. gMfw isMG, auhI, pMnw-79.
78
sqsMgiq kYsI jwxIAY] ijQY eyko nwmu vKwxIAY] rwg isrIrwg m: ñ, 72.
79
ieku isKu duie swD sMgu pMjI prmysur[ vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI- 3/19.
80
nhIN ddswr ipq ipqwmw pripqwmw sujn kutMb suq bwDv n BRwqw hY[ nhI nnswr mwqw prmwqw
ibriD prmwqw mwmU mwmI mwsI AO mOsw ibibD ibKwqw hY[ nhI ssurwr swsu susrw swro Aau swrI nhI
ibrqIsur mY jwick n dwqw hY[ Asn bsn Dn Dwm kWhU mY n dyiKE jYsw gurisK swDsMgq ko nwqw
hY[ 100[ EAMkwr isMG, kib`q svYXy BweI gurdws AnukRmixkw qy koS, pMnw-27-8.
81
sMgiq kInI Kwlsw mnmuKI duhylw[ vwh vwh goibMd isMG Awpy guru cylw[ Amr isMG (sMpw.), auhI,
pMnw- 436.
82
rwxI phuqI sMgqI rwjy KVI KVwau nIswxI[ swDsMgiq AwrwiDAw joVI juVI KVwau purwxI[ rwjy ifTw
cilq iehu eyh KVwv hY coj ivfwxI[ swDsMgiq ivthu kurbwxI[ vwrW BweI guurdws, vwr/pauVI-10/6.

176
dyx vwlI sMgq dw iqAwg kry[83 kbIr jI ny qW swDsMgq nMU bYkuMT dw drjw id`qw hY[84
gurU rwm dws jI d`sdy hn ik mYN Awpxw mn qn KoijAw hY ik ipAwrw pRIqm ikvy N imly?
A`gy gurU swihb ny iesdw h`l d`isAw hY ik qusIN sqsMgq iv`c jw ky d`so ikauNik
prmwqmw sMgq iv`c hI v`sdw hY[85 sMgq ivc Awaux dw ArQ ieh hY ik jIv smJy ik
mYN r`b dI Srx ivc Aw igAw hW[ ijsnMU vI sqsMgq dI pRwpqI hoeI ausdw hI pwr
auqwrw hoieAw hY[86 ijs qrHW pwrs dI Cuh Anyk DwqW nMU sonw bxw idMdI hY ies qrHW
sMgq vI jIv nMU bdl idMdI hY[87 cMdn kol rihx vwlw irMf vI KuSboA vMfx l`g pYNdw
hY[ ies qrHW sMgq jIv nMU bdl idMdI hY[88 sMgq pwTSwlw hY ijQy hrI dy gux gwauxy
is`Ky jWdy hn[89 sMgq dy pRBwv nMU ibAwn krn leI gurU jI ny cMdn, pwrs, gMgw dIAW
audwhrxW id`qIAW hn[ gMgw dI sMgq kIqI ie`k Coty ijhy nwly ny Aqy auh gMgw dw rUp
bx igAw[ cMdn dI sMgq kIqI drKq ny, auh cMdn dw rUp hI ho igAw[ pwrs dI sMgq
kIqI ip`ql ny qy auh sony dw rUp ho igAw[ ies qrHW jIv ny jdoN BjnIk purSW dI sMgq
kIqI qW auh r`b dw rUp bx gey[90 ivAkqI dI pCwx sMgq qoN huMdI hY jo ijvyN dI sMgq
iv`c bYTdw hY auho ijhw auh bx jWdw hY Aqy auho ijhw hI aus ivAkqI nMU Pl pRwpq huMdw
hY[91 sMgq mn iv`c inmrqw Aqy sB leI ipAwr pYdw krdI hY[92 sMgq iv`c BwSw Aqy
ielwky dI bMidS qoN ibnHW bYiTAw jWdw hY[ AijhI QW ijs QW aupr jwq-pwq jW iksy
hor pRkwr dI n&rq dI bdbo nhIN auh QW C`fx vwlI nhIN hY[93

83
mwrby ko qRws dyiK cor n qjq corI,btvwrw btvwrI sMig huie qkq hY[ bysvw riq ibRQw Bey mn mY n
sMkw mwnY, juAwrI n srbsu hwrY sY Qkq hY[ AmlI n Aml qjq ijau iDkwr kIey,doK duK log byd
sunq Ckq hY[ ADm AswD sMg Cwfq n AMgIkwr, gurisK swD sMig Cwif ikau skq hY]323]
kib`q svYXy BweI gurdws AnukRmixkw qy koS, pMnw- 83.
84
khu kbIr ieh khIAY kwih] swDsMgiq bYkuMTy Awih] rwg gauVI, Bgq kbIr, 325.
85
hau mnu qnu KojI Bwil BwlweI] ikau ipAwrw pRIqm imlY myrI mweI] imil sqsMgiq Koj dsweI ivic
sMgiq hir pRBu vsY jIau] rwg mwJ m: ô, 94.
86
myry mwDau jI sqsMgiq imly su qirAw] rwg gUjrI m: õ, 10.
87
pwrsu Byit kMcnu Dwqu hoeI sqsMgiq kI vifAweI] rwg gUjrI m: ñ, 505.
88
ijau cMdn inkit vsY ihrfu bpuVw iqau sqsMgiq imil piqq prvwxu] rwg goNf m: ô, 861.
89
sqsMgiq siqgur ctswl hY ijqu hir gux isKw] rwg kwnVw m: ô, 1316.
90
gMgw kY sMig silqw ibgrI] so silqw gMgw hoie inbrI] ibgirE kbIrw rwm duhweI] swcu BieE
An kqih n jweI]rhwau] cMdn kY sMig qrvru ibgirE] so qrvru cMdn hoie inbirE] pwrs kY
sMig qWbw ibgirE] so qWbw kMcnu hoie inbirE] sMqn sMig kbIrw ibgirE] so kbIrw rwmY hoie
inbirE] rwg BYrau, Bgq kbIr, 1158.
91
kbIr mnu pMKI BieE auif auif dh ids jwie] jo jYsI sMgiq imlY so qYso Plu Kwie] slok, Bgq
kbIr, 1369.
92
ibsir geI sB qwiq prweI] jb qy swDsMgiq moih pweI]rhwau]nw ko bYrI nhI ibgwnw sgl sMig
hm kau bin AweI] rwg kwnVw m:õ, 1299.
93
kbIr ijh dir Awvq jwiqAhu htkY nwhI koie] so dru kYsy CofIAY jo dru AYsw hoie] slok, Bgq
kbIr, 1367.

177
gurU swihb AwpxIAW pRcwr PyrIAW dOrwn ijQy vI gey auQy Awp jI ny QW-QW
sMgqW sQwipq kIqIAW[ sMgqW sQwipq krn dy do mnorQ sn[ pihlw sI ik BweIcwrw
vDy Aqy dUjw swfI rUhwnI qr`kI vI hovy[ jdoN ivAkqI iek`Ty bYTdy hn qW aunHW iv`c
iKAwlW, ivSvwsW Aqy Drm dIAW sWJW pYdw huMdIAW hn[ jIvn nMU KuShwl bxwaux leI
iek`Ty bYTx dw bhuq lwB hY[ dUjw smwj iv`c rih ky hI rUhwnIAq dI pRwpqI huMdI hY[
sMgq dI pRwpqI BwgW vwilAW nMU huMdI hY Aqy sMgq qoN bgYr mn iv`c mYl Brn l`gdI
hY[94 gurU dI sMgq dw v`fw sQwn hY[ Bgq kbIr jI d`sdy hn ik mnmuKW dI sMgq qW
kI krnI sgoN mnmuK nMU dyKdy swr dUroN hI rwh bdl lYxw cwhIdw hY[ mnmuK kwlK vwly
brqn vrgw hY[ kwlK vwlw brqn jykr h`QW nMU jW k`pVy nMU CUh jwvy qW kuJ nw kuJ
kwlK zrUr l`g jWdI hY[ ies qrHW bury ivAkqI dI sMgq kuJ nw kuJ burw pRBwv zrUr
C`fdI hY[95 buirAW dI sMgq krn nwl Drmrwjw pu`Cdw hY ik qUM ikauN buirAW kol bYTw
sI[ cOlW dy nwl iClikAW dI vI kutweI huMdI hY[96 ies leI hmySW sqpurSW dI sMgq
krnI cwhIdI hY[ cor dI sMgq cor bxw idMdI hY[ T`g dI sMgq T`g bxw idMdI hY ieauN
gurU dI sMgq gurU dw rUp bxw idMdI hY[ ivAkqI sMgq qoN jwixAw jWdw hY[ swfy mn dy
bury iKAwl sMgq iv`c Aw ky m`Dm pY jWdy hn[ ie`k AnuSwSn dw jnm huMdw hY[ ijs
iv`c swDk pRBU nMU sMswr iv`c dyKdw hY Aqy swDsMgq dI r`b jwx ky syvw krdw hY[

Bau

BgqI iv`c Anyk gux Aqy jwbiqAW dw izkr hoieAw hY pr BY Aijhw AnuSwsn
hY ijsdw izkr is`Dy rUp iv`c hoieAw hY[ gurmiq ny do qrHW dy frW dw izkr kIqw hY[
pihlw BY duinAwvI hY, ijs ivc smwijk fr Aw jWdy hn[ ieh fr duKdweI hn[
icMqwvW ies fr dI hI aupj huMdIAW hn[ dUjw BY r`b dw hY[ ies fr dI AxhoNd kwrn
swry fr ivAwpdy hn[ ies fr nMU pRwpq kr c`ukw swDk nw iksy qoN frdw hY Aqy nw
iksy nMU frwauNdw hY[97 ies krky hI BgqI nMU BY BgqI ikhw jWdw hY[ r`b dy fr dI

94
ibnu Bwgw siqsMig n lBY ibnu sMgiq mYlu BrIjY jIau] rwg mwJ m: ô, 95.
95
kbIr swkq sMgu n kIjIAY dUrih jweIAY Bwig] bwsnu kwro prsIAY qau kCu lwgY dwg] slok Bgq
kbIr, 1371.
96
kbIr cwvl kwrny quK kau muhlI lwie] sMig kusMgI bYsqy qb pUC Y Drm rwie] slok Bgq kbIr,
1375.
97
BY kwhU kau dyq nih nih BY mwnq Awn] khu nwnk suin ry mnw igAwnI qwih bKwin ] slok m:ù,
1427.

178
pRwpqI qoN bwAd swry frW qoN Cutkwrw imldw hY[98 gurSrn kOr j`gI ilKdy hn, ‚gurU
nwnk bwxI ivc ‘Bau’ (fr) Sbd do rUpW ivc vriqAw igAw hY- iek duinAwvI Bau
leI Aqy dUjw AiDAwqimk Bau leI[ duinAwvI Bau sMswirk KqirAW, d`uKW qoN auqpMn
huMdw hY, prwsrIrk SkqIAW ijvyN jm Awid dw Bau vI duinAwvI Bau dy AMqrgq
AwauNdw hY[‛99 BY BgqI qoN ibnW qirAw nhIN jWdw[100 koeI vI AnuSwsn jIvn iv`c audoN
AwauNdw hY jdoN AnuSwsn dy isrjk pRqI fr hovy[ fr qoN bgYr koeI mirAwdw nhIN
bxdI[ gurmiq Anuswr pRBU dy fr iv`c kMbxI nhIN, izMdgI jwx dw fr nhIN Aqy nw hI
brbwdI hY[ ies fr iv`c infrqw, dlyrI, kwmXwbI Aqy KuShwlI hY[ fr qoN ibnHW BgqI
nhIN huMdI Aqy nwm nwl ipAwr nhIN l`gdw[101 gurbwxI iv`c BY dy bhuq ivAwpk ArQ
hn[ BY nUM gurmiq ny hukm dy ArQW iv`c vriqAw hY[ pvn, dirAw, AgnI, DrqI,
ieMdr, Drm rwjw, sUrj, cMd, qwry, isD, buD, nwQ, sur, AwkwS, mhWblI, sUrmy,
iSRstI dw Awauxw jwxw sB prmwqmw dy BY ivc hY[102 mwlk dI hukm AdUlI dw fr
Bgq dy mn iv`c mwlk pRqI AQwh SrDw Aqy ipAwr pYdw krdw hY[ ijs qrHW mW dw
b`cy nwl ipAwr fr pYdw krdw hY ik sONdy smyN b`cy nMU koeI KVwk suxweI nw dyvy[ mW
vwr-vwr ingrwnI r`KdI hY[ ieh fr AwigAwkwr bxwauNdw hY[ ieh fr ipAwr vwlw hY
Aqy ies ibnW koeI pwr nhIN auqrdw[103 BY nwl Baujl lMG jweIdw hY, BY nwl inrBau
pRwpq huMdw hY prMqU mnmuK BY dI swr nhIN jwxdy Aqy iqRSnw iv`c sVdy rihMdy hn[ ijnHW
AMdr r`b dw fr nhIN aunHW AMdr r`b leI ipAwr vI pYdw nhIN ho skdw[ BY ibnHW bYrwg
nhIN aupjdw, BY ibn Brm nhIN imtdw Aqy BY ibn BgqI nhIN huMdI Aqy nwm nwl ipAwr
nhIN l`gdw[ auh ivAkqI murdw hn ijnHW AMdr r`b leI fr nhIN hY[104 fw. j`gI ilKdy
hn, ‚sp`St hY ik gurmiq ivclI Drm swDnw ivc ‘inrml Bau’ dw bhuq mh`qv hY[
prmwqmw dI pRwpqI dy mwrg aupr riKAw ieh pihlw kdm hY[ iesqoN ielwvw smwijk
jIvn ivc vI ies BY dw mh`qv koeI G`t nhIN[‛105

98
inrBau jpY sgl Bau imtY] rwg gauVI m: õ, 293.
99
gurSrn kOr j`gI, gurU nwnk bwxI: prym BgqI dw srUp, pMnw- 274.
100
ibnu BY BgqI qrnu kYsy] rwg iblwvl m: õ, 829.
101
BY ibnu Bgiq n hoveI nwim n lgY ipAwru] vwr sUhI m. ó, 788.
102
BY ivic pvxu vhY sdvwau] BY ivic clih lK drIAwau]BY ivic Agin kFY vygwir] BY ivic DrqI
dbI Bwir] BY ivic ieMdu iPrY isr Bwir] BY ivic rwjw Drm duAwru] BY ivic sUrj BY ivic cMdu]
koh kroVI clq n AMqu] rwg Awsw m: ñ, 464.
103
ibnu BY iknY n pRym pwieAw ibnu BY pwir n auqirAw koeI] rwg quKwrI m: ô, 1116.
104
ijn kau AMdir igAwnu nhI BY kI nwhI ibMd] nwnk muieAw dw ikAw mwrxw ij Awip mwry goivMd]
rwg mwrU m: ó, 1093.
105
rqn isMG j`gI, auhI, pMnw-93.

179
ipAwr dw ArQ, srUp Aqy mh`qqw

smu`cw sRI gurU gRMQ swihb ipAwr dI bolI hY[ <> qoN lY ky ATwrh ds bIs q`k
sm`ucI bwxI dw kyNdrI q`q hI ipAwr hY[ Bgq kbIr jI d`sdy hn ik BgqI ivc Boly
suBwA dw ivSyS mh`qv hY[106 auhI purK sujwn hn ijnW ny r`b nUM ipAwr nwl syivAw
hY[107 gurU swihb ny r`b Aqy mnu`K ivcwly peI iv`Q nMU dUr krn leI pRymw BgqI dw
aupdyS id`qw hY[ gurbwxI iv`c pRBU pRIq pwaux dy FMg vI d`sy gey hn[ r`b dy gux gwauxy
Aqy suxny mn iv`c ipAwr pYdw krdy hn[ AsIN ipAwr vwly dI hI g`l suxdy hW Aqy
mMndy hW[ ies nwl duK dUr huMdy hn Aqy suK dI pRwpqI hMudI hY[ 108 krmkWf krn nwloN
r`b nMU ipAwr krn leI ikhw hY[ r`b nMU Arpx krn vwlIAW hor vsqUAW qW bwzwr coN
iml skdIAW hn pr ipAwr bwzwr coN nhIN imldw[ ieh qW ihrdy iv`coN auqpMn huMdw hY[
r`b dI BgqI ipAwr hY[ ipAwr dy ArQ- pRym, muh`bq, pXwr Aqy ipRXqw hn[ 109
gurbwxI iv`c Bwau, pRym, ipAwr, nyhu, pRIq, muh`bq, ieSk Awidk Sbd ie`k dUjy dy
pUrk Aqy smwnArQI hn[ pRym dw ArQ mYN qoN prHy huMdw hY[ ieh Sbd r`b nUM pUrn qOr
’qy smripq hox dI SwhdI Brdw hY:

pMjwbI siBAwcwr dw pRmuK icMnH AwiSkI hY[ bwbw &rId dy slokW iv`c iesnMU ‘nyhu’
AwiKAw igAw hY[ ieh ‘nyhu’ vcnb`Dqw dI ieMqhw hY[ jy mINh pYndw hovy, kMblI iB`j
jwvy qW vI aus ipRX nMU imlxw zrUr hY, nhIN qW ‘nyhu’ t`ut jwvygw[ iehI vcnb`D ieMqhw
sRI gurU gMRQ swihb ivc Swiml gurU AMgd dyv jI dy sbd iv`c hY[110

ipAwr Aijhw Aihsws hY ik ijs nMU ipAwr krIey ausnMU Awpxw Awpw suqyisD
hI id`qw jWdw hY[ bwbw &rId jI ny bMdgI nUM muh`bq d`isAw hY ikauNik muh`bq idl qoN
hMudI hY[ muh`bq krn vwly s`cy hn ikauNik auh muK Aqy mn qoN ie`k hn[ auh k`cy hn
ijnHW dy mn Aqy mu`K hor hn[111 Awpxw Awpw r`b nMU dyxw hI ipAwr hY[ ies smrpx
iv`c dujYlqw nhIN hY[ sRI gurU nwnk dyv jI &urmwauNdy hn ik jy qYnUM ipAwr dI Kyf Kyfx
dw cwA hY qW isr nUM qlI qy r`Kky myry kol AwvIN[112 isr qlI qy r`Kx dw Bwv muV
ipCWh pYr nw pwaux qoN hY :

106
khu kbIr Bgiq kir pwieAw] Boly Bwie imly rGurwieAw] rwg gauVI, Bgq kbIr, 324.
107
ijn qU syivAw Bwau kir syeI purK sujwn] rwg isrIrwg, m: õ, 52.
108
gwvIAY suxIAY min rKIAY Bwau] duKu prhir suKu Gir lY jwie] jpu, 2.
109
mhwn koS, pMnw-768.
110
gurBgq isMG, (fw.), ivsmwdI pMUjI, pMnw-20.
111
idlhu muhbiq ijMn syeI sicAw] ijn min hour muiK hour sy kWFY kicAw] rwg Awsw, syK PrId,
488.
112
jau qau pRym Kylx kw cwau] isr Dir qlI glI myrI Awau] slok vwrW qy vDIk, m : ñ, 1412.

180
pyRm BgqI dI loV ikauN pYNdI hY[ ies dI pRyrxw dw mUl kwrx kI hYYy[ ies pRSn dw
au`qr sp`St hY ik pRym krnw mnu`K dI buinAwdI ibrqI hY[ sMswirk pRpMc dy iksy pRwxI
AQvw pRiqilMgI pwqr nwl pRym krn 'qy keI pRkwr dIAW rukvwtW dw swhmxw krnw
pYNdw hY, pYr-pYr au`qy TokrW v`jdIAW hn, inrwSw Aqy As&lqw dw swhmxw krnw pYNdw
hY[ ies Gutn qoN swqivk rucIAW vwlw sMvydnSIl ivAkqI qMg Aw jWdw hY[ auh pRym dy
Aijhy pwqr AQvw AwDwr dI Koj krdw hY jo hr p`KoN pUrx hovy, sQweI hovy n mukx
vwlw AwnMd pRwpq krn vwlw hovy[113

gurmiq iv`c ipAwr dy ArQ pUrn qOr ’qy r`b nMU smripq hoxw hY[ ieh AijhI
Bwvnw hY ijs nwl swrIAW hI BwvnwvW juVIAW hoeIAW hn[ ipAwr krn vwly iv`c
inrmlqw, praupkwr, syvw Awidk gux Awpxy Awp hI Aw jWdy hn[ BweI joD isMG
Anuswr, ‚grIbI ibnW is`KI nhIN, praupkwr qW hI ho skdw hY jy phloN inrmwxqw
Awvy, inBdw qW hY jy isdk hovy[ isdk leI gurU nwl pRym dI fwFI loV hY, pRym qoN isdk
aupjdw qy Ehdy nwl hI idRV rihMdw hY[‛114 BweI nMd lwl jI d`sdy hn ik ik`fw suBwgw
hY auh idl, ijsdy AMdr r`b dw cwau hY[ vwsqv iv`c auh r`b dy pRym dw DwrnI ho jWdw
hY[115 r`b dw pRym qYnMU r`b dw hI rUp bxw idMdw hY Aqy dohW jhwnW iv`c au`c w Aqy isrk`F
bxw idMdw hY[116 r`b dw ipAwr sB nwloN aucyrI vsqU hY[ ausdw swXw swfy isrW qy mwno
qwj hY[117 BweI gurdws jI ny BgqI nUM pRym ikhw hY[ ies pRym dI AMd rlI iK`c nMU
ibAwn krn leI dIvy Aqy pqMgy dI, m`CI Aqy pwxI dI, imrg Aqy nwd dI, BOry Aqy
kml dI, cMd Aqy ckor dI, ckvI Aqy sUrj dI, pqI Aqy pqnI dI, mW Aqy p`uq dy
ipAwr dI audwhrx id`qI hY[118 ipAwr shwry au`cw auiTAw jWdw hY:

jdoN swDk iksy n iksy kwrx kr ky prmwqmw nwl prym pY jWdw hY qW ausdy sMswirk
bMDn iF`ly pYx l`g jWdy hn[ auh sMswirkqw qoN a`ucw auT ky AiDAwqimk lok ivc
ivcrn l`gdw hY[ ausnMU Pyr BgqI dy iksy qrHW dy swDnW dI loV nhIN rihMdI[ ies ivc
BgqI mwrg dy XwqrI dw ic`q Awpxy ieSt iv`c mgn rihMdw hY[ ieh BgqI rh`spUrx
hY[119

jpujI swihb iv`c d`isAw hY ik r`b dI bolI ipAwr hY[120 gurU Amrdws jI

113
rqn isMG j`gI, is`K pMQ ivSv koS, Bwg-dUjw, pMnw-1195.
114
joD isMG BweI, (sMpw.) is`KI kI hY? pMnw-40.
115
AY zhy idl ik AMdrS SokS bvd, dr hkIkq swihib zOkS bvd]356] fw. gMfw isMG, auhI, pMnw-
119.
116
ieSik mOlw mr qurw mOlw kund, dr do Awlm iphqro AOlw kund]460] auhI, pMnw-131.
117
SOik mOlw Az hmw bwlw qr Asq, swXwie aU br sir mw A&sr Asq]16] auhI, pMnw-79.
118
dIpk hyqu pqMg dw jl mIn qrMdw[ imrgu nwd ivsmwd hY Bvr kvil vsMdw[ cMd ckor prIiq hY
dyiK iDAwnu DrMdw[ ckvI sUrj hyqu hY sMjogu bxMdw[ nwir Bqwr ipAwr hY mW puqu imlMdw[ Awpy
Awip vrqdw gurmuK prcMdw[ vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI- 2/17.
119
gurSrn kOr j`gI, gurU nwnk bwxI: prym BgqI dw srUp, pMnw-34.
120
swcw swihbu swcu nwie BwiKAw Bwau Apwru] jpu,2.

181
PurmwauNdy hn ik r`b dI BgqI r`b nwl ipAwr krnw hI hY[ jo ivAkqI ipAwr qoN s`Kxy
ho ky BgqI dI g`l krdy hn auh pwKMfI, duibDw iv`c gRsy hoey Aqy KuAwr ho rhy hn[121
fw. joD isMG Anuswr:

gurU gRMQ swihb iv`c byS`k kudrq dy c`krI golwkwr pRvwh nMU XugW virHAW, mhIinAW Aqy
hPiqAW ivc vMifAw hoieAw mihsUs kIqw igAw hY prMqU smyN sQwn dI ieh vMf isK nMU
vDyry pRym pUrn BgqI ivc lIn Aqy jIvn dIAW scweIAW pRqI vDyry juMmydwr hox dI
pRyrnw idMdI hY[ kudrq nwl ieksur ho ky prmwqmw nMU imlx dI ihrdy dI ibhblqw dw
auBrvw ic`qr gurU nwnk dyv jI dy bwrh mwh quKwrI ivc vyKx nMU imldw hY[.. ipAwr
ivc ibhbl Awqmw dw BOry, ppIhy, f`fU, iKVy hoey Pu`lW Aqy hrIAW twhxIAW dy rUp ivc
izkr kIqw igAw hY[122

r`b dw ipAwr jnm mrx dy fr nMU Kqm kr idMdw hY[123 auh vfBwgI hn ijnW
dy mn iv`c Aijhw ipAwr hY[124 bwbw dwqU jI ny gurU Arjn dyv jI nMU gurU Amrdws jI
dy jIvn bwry d`sidAW ikhw sI ik guxW dy ibnW kOx pUjw krdw hY, iv`idAw ibnW mwn
nhIN[ ij`q ibnW sUrmw kI, iDAwn ibnW mn itk nhIN skdw[ ibnW sMqoK qoN su`K nhIN,
qp ibnW rwj nhIN, siqgurU ibnW igAwn nhIN, Srm ibnW lwj nhIN, jhwz ibnW qirAw
nhIN jWdw Aqy pyRm bgYr BgqI nhIN huuMdI[125 gur pRqwp sUrj gMRQ iv`c pMj pRkwr dI
is`KI d`sI hY[ pihlI is`KI DMdy dI hY, dUjI is`KI dyKw dyKI dI hY, qIjI is`KI ihrs dI
hY, cOQI isdk dI hY Aqy pMjvI is`KI ipAwr dI hY[126 ipAwr dI BgqI iv`c pRDwnqw
Aqy iekimkqw nMU is`D krn leI BgqI Sbd nwl Bwie, Bwau, pRym ivSySx lwieAw hY[
sRI gurU goibMd isMG jI d`sdy hn ik byS`k pRBU pRwpqI leI A`KW bMd krky bgly vWg
smwDI lw ky bYTy rho, s`qW smuMdrW iv`c nhwauNdy rho, quhwfw lok Aqy pRlok ibrQw clw
jwvygw[ sYNkVy swl hI qusIN bqIq kr id`qy hn[ swry iDAwn nwl suxoN, mYN s`c kih irhw
hW, mwlk dI pRwpqI aunHW ny kIqI hY ijMnHW ny ausnUM pRym kIqw hY[ 127 bwbw &rId jI kihMdy
hn ik myrI r`b nwloN pRIq nw jwvy BwvyN myrI jwn clI jwvy[ ikMny hI lok ies pRIq qoN

121
hir Bgiq hir kw ipAwru hY jy gurmuiK kry bIcwru] pKMif Bgiq n hoveI duibDw bolu KuAwr] rwg
isrIrwg m: ó, 28.
122
joD isMG,( fw.), auhI, pMnw-128.
123
jnm mrx kw Bau gieAw Bwau Bgiq gopwl] rwg isrIrwg m: õ, 45.
124
sy vfBwgI nwnkw ijnw min iehu Bwau] rwg isrIrwg m:õ, 51.
125
ikrpwl isMG fw., sRI gurU Arjn dyv jI dw jIvn ibrqWq, Bwg dUjw, pMnw-179.
126
DDy kI iek dyKw dyKI[ ihrsI qRY isdkI AvryKI]30] pMcm AhY Bwv kI Bly, pRQmw iem ijm BweI
cly[ siB sgury muJ ingurw khY[ ly is`KI DMDy kI AhY]31] sRI gur pRqwp sUrj gMRQ, ijld bwhrvIN,
vIr isMG BweI (sMpw.), pMnw-5120.
127
swcu khO sun lyhu sBY ijn pRym kIE iqn hI pRB pwieE] dsm gRMQ.

182
ibnHW suk kumlw gey hn[128 s`cI pRIq pwaux qoN pihlW hauNmY dI pRIq iqAwgxI pYNdI hY[
dUjy nMbr qy lokW dI rIq iqAwgxI pYNdI hY[129 prwieAw qn, Dn, inMdw nwloN pRIqI
qoVnI pYNdI hY[130 Bgq Aqy Bgvwn iv`c ipAwr dw hI irSqw hY[ ieh ipAwr hI hY ijs
krky Bgvwn kihMdw hY ik Bgq myry PYsilAW nMU bdl skdy hn pr BgqW dy PYsilAW nMU
bdlxw myry v`s iv`c nhIN hY[131 ijs ihrdy iv`c pRym Aw jWdw hY auQy bury kMmW qoN
prhyzgwrI Awp pYdw huMdI hY:

swry inXmW dw swr q`q pRym hY ijdy ivc swry hI AiDAwqilk Aqy ivhwrk inXm smw
jWdy hn[ pRym krn vwlw ivAkqI corI nhIN kr skdw, auh nPrq nhIN kr skdw Aqy
kRoD ausdw nws nhIN kr skdw[ loB ausdy lwgy nhIN Aw skdw Aqy drAsl loB Aqy
pRym iek`Ty rih hI nhI skdy[132

auprokq kQn dI pRoVqw kridAW fw. gurBgq isMG AwiSkI nMU mr ky ijaUxw
mMndy hn:

AwiSkI BwvyN piv`qr gMRQW dI hY Aqy BwvyN ik`swkwrW dy nwiek nwiekwvW dI[ ieh ieMqhw
psMdI hY[ jIvn dIAW sImwvW nMU lMGxw hY[ rwjnIqI, ArQcwry Aqy smwijk rIqI
irvwzW ny jo Bsm krn vwlIAW qwrW lweIAW hoeIAW hn, aunHW nMU Cuh ky pwr lMGxw hY[
ies Gwqk pRikRAw ivcoN lMG ky surjIq hoxw hY[ ieh iek pRkwr dI Shwdq hY[
mrjIvVy bxnw hY[133

sMswr dI hr SYA pRBU dy v`s iv`c hY[ pRBU BgqW dy ADIn hY[ prmwqmw qIrQW
qy nhwaux nwl, DrqI dw c`kr lwaux nwl, dwn dyx nwl v`s iv`c nhIN AwauNdw[ Bgvwn
nMU v`s iv`c krn vwlw pRym hY[134 BgqW nMU Bgvwn Aqy Bgvwn nMU Bgq ipAwrw hY[135 sRI
gurU Arjn dyv jI Awpxy iek is`K sMmn nUM sMboDn huMidAW PurmwauNdy hn ik hy sMmn jy
ipAwr dI kImq pYsw huMdI qW rwvx iSv jI nUM isr Byt nw krdw[ rwvx dy isrW dI hoNd
pRym krky hY[136 swihb isMG ny isrW dI igxqI igAwrW d`sI hY[ ipAwr dw Bwv
prmwqmw nMU sB kuJ Arpx krnw hY[ gurU swihb d`sdy hn ik jykr ipAwry nwl ipAwr

128
jobn jWdy nw frW jy sh pRIiq n jwie] PrIdw ikqI jobn pIRæiq ibnu suik gey kumlwie] slok, syK
PrId, 1379.
129
pRQmy iqAwgI haumY pRIiq] duqIAw iqAwgI logw rIiq] rwg Awsw mhlw: õ, 370.
130
pr Dn pr dwrw pr inMdw ien isau pRIq invwir] rwg Awsw mhlw: õ, 379.
131
myrI bWDI Bgqu CfwvY bWDY Bgqu n CUtY moih]eyk smY mokau gih bWDY qau Puin mo pY jbwbu n hoie]
rwg swrMg, Bgq nwmdyv, 1253.
132
joD isMG,( fw.),auhI, pMnw-134.
133
gurBgq isMG, auhI, pMnw- 22.
134
sBu ko qyrY vis Agm Agocrw] qU Bgqw kY vis Bgqw qwxu qyrw] rwg rwmklI m: õ, 962.
135
Bgq qyry siB pRwxpiq pRIqm qMU Bgqwn kw ipAwrw ] rwg sUhI mhlw: õ, 747.
136
sMmn jo ies pRym kI dmu ikhu hoqI swt] rwvn huqy su rMk nih ijin isr dIny kwit] cauboly, m: õ,
1363.

183
hovy qW aus A`gy mr jweIey Bwv Awpxw Awp Arpx kr dyeIey[137 gurSrn kOr j`gI
ilKdy hn:
pRym Asl ivc koeI lYx dyx dw sOdw nhIN[ ieh Bog Aqy ivlws dw supnw nhIN[ ies
sMswr dw Aijhw srboqm Aqy sdIvI swDn hY jo dvYq ivc AdvYq pYdw kr idMdw hY[
pRymI-pRyimkw, pqI-pqnI pRym dy Bwv-bMDn ivc bMnHy jw ky du`D Aqy pwxI vWg Gul iml
jWdy hn[138

gurU swihb r`bI pRIq nUM sMudrqw, au`cI ku`l, cqurqw, igAwn, Dnvwn qoN au`qm mMndy
hn[ auh ivAkqI murdw hn ijnHW AMdr pRBU pRIq nhIN hY[139 pMjvyN pwqSwh qW kihMdy
hn ik mYN pRym qoN swry jp, qp Aqy su`KW nUM vwr dyvW[ pRIq nUM bhuq zrUrI d`isAw hY[ 140
iek Gtnw jo nwmdyv jI nwl sbMiDq hY Aqy gurbwxI iv`c drj hY ik ie`k vwr nwmdyv
jI dI C`prI Fih geI[ r`b ny nwmdyv dI tu`tI C`prI bxw id`qI[ idn ciVHAw qW
guAWFx nwmdyv qoN p`uCdI hY, nwimAW qUM Awh C`prI iks qoN bxvweI hY? mYnUM qUM aus
qrKwx bwry d`s, mYN ausnUM du`gxI mzdUrI dy idAWgI[ nwmdyv ny AwiKAw auh qrKwx
prmwqmw hY ijsny smuMdr nUM vI Awpxy hukm iv`c bMinHAw hoieAw hY[ rhI g`l mzdUrI
dyx dI qW auh mzdUrI pRym dI mMgdw hY[141 BgqW ny rwj Aqy mukqI nUM Tokr mwr ky pRBU
crnW dI pRIq nUM vDyry qrjIh id`qI hY[142 BgqI bwry d`sidAW gurU swihb PurmwauNdy hn
ik ijs BgqI iv`c r`b dw ipAwr hY, sMjm hY Aqy sdw Sbd iv`c lInqw hY AijhI
BgqI r`b nUM cMgI l`gdI hY[143 Bgq rivdws jI pRBU ipAwr ivc iB`j ky prmwqmw nMU
kihMdy hn ik hy pRBU, qMU mwieAw dw jnmdwqw hYN[ ies DrqI dy hr ivAkqI nMU qMU moh
dIAW PwhIAW iv`c jkiVAw hoieAw hY[ AsIN (Bgq) qW qyry nwm Awsry moh qoN bc
jwvWgy[ mYnMU d`s qMU ikhdw nwm jp ky swfIAW pRym dIAW PwhIAW qoN bcygw[144 iesdw

137
ijsu ipAwry isau nyhu iqsu AwgY mir clIAY] iDRgu jIvxu sMswir qw kY pwCY jIvxw] rwg isrIrwg m:
ò, 83.
138
gurSrn kOr j`gI, pRym BgqI srUp Aqy ivkws, pMnw-17.
139
Aiq suMdr kulIn cqur muiK i|AwnI DnvMq] imrqk khIAih nwnkw ijh pRIiq nhI BgvMq] rwg
gauVI m:õ,pMnw- 253.
140
jp qp sMjm hrK suK mwn mhq Aru grb] mUsn inmKk pyRm pir vwir vwir dyNau srb] cauboly
m:õ, 1364.
141
pwiV pVosix pUiC ly nwmw kw pih Cwin CvweI ho]qo pih dugxI mjUrI dYhau mo kau byFI dyhu bqweI
ho] rI bweI byFI dynu n jweI] dyKu byFI rihE smweI] hmwrI byFI pRwn AwDwrw]rhwau]byFI pRIiq
mjUrI mWgY jau koaU Cwin CvwvY ho] log kutMb sBhu qy qorY qau Awpn byFI AwvY ho] rwg soriT,
Bgq nwmdyv, 657.
142
rwju n cwhau mukiq n cwhau min pRIiq crn kmlwry] rwg dyvgMDwrI m: õ, 534.
143
ijsu AMqir pRIiq lgY so mukqw] ieMdRI vis sc sMjim jugqw] gur kY sbid sdw hir iDAwey eyhw
Bgiq hir BwvixAw] rwg mwJ m: ó, 120.
144
jau hm bWDy moh Pws hm pRym bDin qum bwDy] Apny CUtn ko jqnu krhu hm CUtY qum AwrwDY] rwg
soriT, rivdws, 658.

184
Bwv ieh hoieAw ik r`bI ipAwr r`bI hukm qoN vI v`fw hY[ ikqy-ikqy pRym nMU kwm dy
ArQW ivc smJ ilAw jWdw hY pr kwm, pRwpqI Aqy in`j nwl juiVAw hoieAw hY:
swrWS rUp ivc ikhw jw skdw hY ik kwm dI Bwvnw mnuK dI Awid Aqy pRmuK pRivrqI hY
Aqy kwm dw S`uD, swqivk rUp hI pRym hY, jo mn`uK jIvn nMU pRwxwvwn bxw ky ausnMU
pUrxqw dy mwrg qy A`gu vDwauNdw hoieAw sicdwnMd ivc ilvlIn kr idMdw hY[ pRym dw
sOdrX nwl Aiq inkt sMbMD hY[ dovyN iek dUjy qy inrBr krdy hn, dohW dy ivkws ivc
iek dUjy nMU iqRpqI Aqy sPlqw pRwpq huMdI hY[ pRym dw ivSw bhuq ivAwpk hY[ sMswr
dIAW swrIAW suMdr vsqUAW dy inrmwx ipCy ivDwqw qoN lY ky ivAkqI qk dw pRym Bwv
luikAw hoieAw hY[145
gurbwxI ivc Anyk qrHW dIAW pRIqW dw izkr hY[ pr auh swrIAW pRIqW duKdweI
hn ikauNik auh iekpwsV hn[ kwmI Aqy vysvw dy ipAwr iv`c lwlc Aqy hvs hY[
pwxI qoN bgYr m`CI mrdI hY[ kI kdI m`CI qoN ibnW vI pwxI mirAw hY? B`uKw ivAkqI
rotI leI mrdw hY pr kdy rotI Bu`Ky leI nhIN mrdI[ ipAwsw KUh kol jWdw hY pr kdy
KUh ipAwsy kol nhIN AwauNdw[ gurbwxI ivc jykr koeI dohIN pwsI dI pRIq hY qW auh is`K
Aqy gurU dI jW Bgq Aqy Bgvwn dI hY[ jykr is`K gurU v`l ie`k kdm pu`tdw hY qW gurU
aus v`l kroVW kdm p`ut ky AwauNdw hY[146 gurU swihb d`sdy hn ik jykr ipAwry nwl
ipAwr hovy qW aus A`gy mr jweIey Bwv Awpxw Awp Arpx kr dyeIey[ r`b nwl pRIq
nw krn vwly mUrK Aqy k`cy hn[147 ieh pRIq jy pRBU nwl l`g jwvy qW hr qrHW dy du`K
drd B`j jWdy hn[ pRBU dI pRIq sdw suKdweI huMdI hY[148 srdUl isMG kvIsr ilKdy
hn:
keI qW Arcw pUjw hom X`g duAwrw prmwqmw nMU imlx dw audm krdy hn, keI ividAw
pRwpqI duAwrw[ pr is`KI mwrg pRymw BgqI dw mwrg hY[ gurmuK, hrI pRym ivc mgn
is`K dy jIvn ivc pRym dw hI prbl Kyl hY[ AsIN ieQy d`s deIey ik is`KI dw pRym
BgqI vwlw mwrg ihMdUAW dy vYSno m`q qy muslmwnW dy sU&I mq qoN auqpMn qW hoieAw hY
pr ies ivc ienHW dohW dy auh Brm nhIN jo ienHW ivc ienHW dy purwxy DrmW rwhIN Awey
hn[ vYsno qy sUPI mq ivc suPinAW qy iKAwlI dunIAW nMU a`uc pdvI id`qI geI hY,
hwlWik ieh GwVqW joSIly mnW qy q`qy idlW dI GwVq hn[ aunHW ny Awqmk mMflW ivc
auh &rzI GwVqW GVIAw hn ijMnHW dI au`cI AslIAq hI hY[ is`K ienHW BrmW vihmW dy
Awl-jwl nMU JwV JMb ky pry sutdw qy AkwlpurK dy pRym ivc idloN mgn huMdw hY[ b`s
ieh ausdw jIvn mnorQ hY[149

ieh pRIq srIrk ihljul qoN vI au`qm hY[ pRIq hmySW kwrjSIl rihMdI hY[ ies
leI dOV-B`j dI zrUrq nhIN hY[ Asl ivc swDk dI hr qrHW dI Gwl pRIq krky hI

145
gurSrn kOr j`gI, pRym BgqI srUp Aqy ivkws, pMnw-30.
146
crn srn gurU eyk pYNfw jwie cl, siqgur koit pYNfw AwgY hoie lyq hY] 111]
147
ijn kau pRIiq nwhI hir syqI qy swkq mUV nr kwcy] rwg gauVI pUrbI m:ô, 169.
148
jw kI pRIiq sdw suKu hoie] rwg gauVI m: õ, 187.
149
srdUl isMG kvISr, is`K Drm drSn, pMnw-243.

185
Qwie pYNdI hY[ aus gRihsqI nMU iDRkwr ikhw hY jo Awpxy pirvwr nwl qW pRIq krdw hY
pr r`b nwl pRIq nhIN krdw[150 r`b dI pRIq qoN hIxw mnu`K kroVW krm krn dy bwvjUd
vI nrk iv`c jwvygw[151 pRBU nwl kIqI pRIq sdw nwl c`ldI hY[152 auh ipAwr ipAwr
nhIN ijs iv`c r`bI nwm dI pRIq nw hovy[ pRymw BgqI nwl sdw AwnMd pRwpq huMdw hY[
svrg Aqy Dn pRBU BgqI nwloN cMgy nhIN hn[ pRIq ibnW swry kIqy krm bykwr hn[
bhuqIAW pRIqW nwloN iek nwl kIqI pRIq bhuq hY pr mn`uKI suBwA Aijhw hY ik mn`uK pRBU
nwl pRIq nhIN pwauNdw[153 kbIr jI ny d`isAw hY ik ies ipAwr iv`c krvq Bwv Awry
nwl cIry jwxw qW pRvwn hY pr ipAwry dI krvt Bwv ip`T pRvwn nhIN hY[154 jdoN q`k mn
iv`c hor pRIqW hn audoN q`k s`cI pRIq aupj nhIN skdI[ gurbwxI ny r`b ibnW ijMnIAW vI
pRIqW Aqy rIqW hn, aunW dI inKyDI kIqI hY[ hor pRIqW nMU duqIAw Bwau, JUTI pRIq, dUjw
Bwau SbdW nwl ibAwn kIqw hY[ auh ivCVy hoey hn ijnHW AMdr dujYlI pRIq hY[ mnmuKW
nwl pRIq t`utidAW smW nhIN l`gdw Aqy ies ivcoN ivkwr jnm lYNdy hn[ pRIq krky pRBU
Aqy Bgq iv`c Borw vI iv`Q nhIN rihMdI[155 kbIr jI qW kihMdy hn ik qMU swirAW dy
mwlk r`b nwl pRIq kr ikauNik pMifq, rwjy Aqy izmIdwr iksy kMm nhIN AwauNdy[156 ie`k
pRBU nwl pRIq krky hor duibDwvW cly jWdIAW hn[ ieh pRIq jwq, vrn Aqy kul qoN
au`qm hY[ AOgux rwh iv`c bwDw nhIN bxdy[ kbIr jI kihMdy hn ik myrI pRBU nwl pRIq pY
geI hY Aqy lok mYnMU ies pRIq qoN vrjdy hn[ r`b nwl jy pRIqI tu`t jwvy qW CyqI nhIN
bxdI[157 pRym inrol huMdw hY[ ies iv`c loB, lwlc, moh, vYr, mqlb pRsqI vrgIAW
imlwvtW nhIN huMdIAW[ ieh pRym loB qoN vI swnMU bcwauNdw hY[ ieh pRIq sOiKAW pRwpq
nhIN huMdI[ ieh mihMgI hY ikauNik iesdI pRwpqI leI swDk nMU sB kuJ vwrnw pYNdw hY[158
murdw ho ky hI murId bixAw jWdw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ipAwr dw pRgtwvw krdy hoey

150
iDRRgu iDRgu igRhu kutMbu ijqu hir pRIiq n hoie] rwg gauVI m: õ, 233.
151
nwm sMig min pRIiq nw lwvY] koit krm krqo nrik jwvY] rwg gauVI m: õ, 240.
152
hIr kI pRIiq sdw sMg cwlY] rwg gauVI m: õ, 240.
153
Awid AMiq jo rwKnhwru]iqs isau pRIiq n krY gvwru] rwg gauVI suKmnI m:õ, 267.
154
krvqu Blw n krvt qyrI] lwgu gly sunu ibnqI myrI] rwg Awsw, Bgq kbIr, 484.
155
pRIiq pRym qnu KIic rihAw bIcu n rweI hoq] cauboly m: õ, 1363.
156
kbIr qw isau pRIiq kir jw ko Twkuru rwm] pMifq rwjy BUpqI Awvih kauny kwm] slok, Bgq kbIr,
1365.
157
kbIr lwgI pRIiq sujwn isau brjY log Ajwnu]qw isau tUtI ikau bnY jw ky jIA prwn] slok, auhI,
1376.
158
myrI pRIiq goibMd isau ijin GtY] mY qau moil mhgI leI jIA stY] rwg DnwsrI, Bgq rivdws,
694.

186
ieQoN q`k phuMc jWdy hn ik mYN iksy vI jUn iv`c hovW, cwhy mYN hrnI, koiel, mClI,
nwgn hovW mYN pRBU nwloN pRIq nw qoVW[159 pRym qwkq hY:

pRym jgq dI mhWblI SkqI hY[ iesdw jIAW jMqW qy inrijMd vsqW dohW ivc iekswr
pswrw hY[ keI qW kihMdy hn ik jy ieh SkqI nw huMdI qW sMswr rcnw nw huMdI[ ies
bwry BwvyN kuJ S`k hovy ik pRym iks h`d qIk inrijMd vsqW ivc kMm krdw hY, pr ies
ivc koeI S`k nhIN kr skdw ik jIAW jMqW dy sMprk ivc pRym mhWblI SkqI hY[160

BweI gurdws jI Awpxy kib`q iv`c d`sdy hn ik ijMnw mrzI jqn krky miTAweI
nMU lukw lvo kIVIAW phuMc jWdIAW hn[ dIvw ij`Qy mrzI jgw lvo pqMgy phuMc jWdy hn[
iekWq iv`c vsdy kml kol BOry phuMc jWdy hn[ ies qrHW ijhVy guris`KW dy mn iv`c pRym
pRgt huMdw hY[ auh gurU dy drSnW nMU ivAwkul ho jWdy hn[161 nrYx isMG ilKdy hn:

auh Akl inrMjn dw pRym, nwm duAwrw jgw ky mn nMU SkqISwlI bxWdy hn qy iPr mn
dI AwpxI hI jwgRqI nwl mn dIAW kmzorIAW qy Pqih pwxw d`sdy hn[ ieh AYsw
kudrqI qy suKYn rwh hY jo inry swDW, isDW, XogIAW qy nwQW leI rwKvW nhIN[ ies rwh
qy hr koeI qur skdw hY[ ieh prym BgqI dw mwrg hY, ieh h`TW dw rwh nhIN, ieh
Awpy nMU kohx dw rwh nhIN[ iesnMU gurU jI shj Xog dw nwm idMdy hn[162

ipAwr dw ieiqhwsk pihlU


^wLsw pMQ dI swjnw ny ipAwr nMU klpnw dIAW aufwxW qoN XQwrQ rUp ivc pyS
krky ieiqhwisk mh`qv id`qw hY[ gurU jI ny pMjW ipAwirAW dI cox kIqI[ ies cox ivc
guxqMqr nMU pRDwnqw id`qI geI sI[ ies cox dI ksv`tI bygwny moiFAW qy nhIN sI[ ies
ksv`tI aupr ^rw auqrn leI Awp mrnw pYxw sI[163 sRI gurU gRMQ swihb ivc kyvl iek
vwr ^wlsw Sbd Bgq kbIr jI ny vriqAw hY[ Awp Anuswr auh hI ^wlsy hn ijnHW ny
pRym BgqI nMU jwx ilAw hY[164 gurU jI ny aunHW mrjIviVAW nMU ipAwry ikhw ijnHW ny
ipAwr ivc Aw ky mYnMU Awpxy sIs id`qy sn[ AsIN iqMn sO swl bIq jwx dy bwvjUd vI
aunHW nMU ipAwry kihky Xwd krdy hW[ A`j vI AMimRq dw bwtw iqAwr krn smyN, ngr

159
nwgin hovw Dr vsw sbdu vsY Bau jwie]nwnk sdw sohwgxI ijn joqI joiq smwie] rwg gauVI
bYrwgn m: ñ, 157.
160
kvISr, auhI, pMnw-241.
161
jYsy qau imTweI rwKIAY iCpwie jqn kY cItI cil jwie cIin qwih lptwq hY[ dIpk jgwie jYsy
rwKIAY durwie igRih pRgt pqMg qwmY shij smwiq hY[ jYsy qau ibml jl kml iekWq bsY mDukr mDu
acvn qh jwq hY[ qYsw gurmuiK ijh Gt pRgtq pRym skl sMswru iqih duAwr ibllwq hY[ kib`q
svYXY BweI gurdws AnukRmixkw qy koS, pMnw-105.
162
nrYx isMG, ‚isD gosit dw ipCokV‛, nwnk pRkwS p`iqRkw, qwrn isMG (sMpw.), pMnw- 77.
163
kbIr ksautI rwm kI JUTw itkY n koie] rwm ksautI so shY jo mrjIvw hoie] rwg rwmklI, Bgq
kbIr, 948.
164
khu kbIr jn Bey Kwlsy pRym Bgiq ijh jwnI] rwg sorT, Bgq kbIr, 655.

187
kIrqn dI AgvweI smyN pMj ipAwirAW nMU AihmIAq id`qI jWdI hY[ koeI nhIN kihMdw
ik pMj is`K jW pMj isMG jW pMj ^wlsy jW pMj gurmuK AMimRq Ckwauxgy jW ngr kIrqn
dI AgvweI krngy[ swfy kol Anyk SbdW dy huMidAW vI ipAwry Sbd nMU qv`jo dyxI
ipAwr dI ieiqhwisk mh`qqw nMU aujwgr krdw hY[ ipAwr krky imlwp huMdw hY Aqy
n&rq krky ivCoVw :
sukrwq qoN pihlw dy Aqy bwAd dy bhuqy gRIk iPlwsPr ieh mMndy hn ik isRstI rcnw
dy smyN v`Kry-v`Kry q`qW nMU prspr joVI rKx vwlI SkqI pRym hI sI[ ivroD ienHW q`qW
nMU iek dUjy qoN dUr lY jWdw hY[ … sRI gurU gRMQ swihb ivc vI ies siQqI nMU sMjog Aqy
ivXog rUp ikhw igAw hY[ gurU goibMd isMG jI eysy nMU hI ‘AwkrKn’ Aqy ‘audkrKn’
AwKdy hn[ ieh q`q ipAwr sdkw prspr juVdy hn Aqy nPrq kwrn iek dUjy qoN
t`utdy hn[165

dujYlI pRIq dw iqAwg

bMdgI iv`c ijQy ipAwr Aqy s`cy ipAwr bwry izkr hn auQy ies ivc JUTI pRIq
dw KMfn vI kIqw hY[ ieh izkr JUTI pRIq qoN bcx leI hY[ auh klm sVy, isAwhI sVy,
kwgz vI sVy Aqy auh vI sVy ijsny dujYlI pRIq dw vrxn kIqw hY[ 166 mn nMU Apiv`qr
krn vwlw dUjw Bwau hY[167 duinAwvI ipAwr JUT, loB, lwlc, vsqU pRwpqI Aqy
mqlbpRsqI q`k sImq rihMdw hY[ pr rUhwnI ipAwr dI nINh praupkwr qy itkI huMdI
hY[ bwbw PrId jI ny duinAwvI ipAwr nUM ieauN d`isAw hY ijvNy qyz brswq iv`c t`utw
C`pr hovy[ C`pr dw Awsrw lY ky bYTw pirvwr mINh iv`c iB`jdw hY[ ieauN ijQy loB hovy
auQy ipAwr nhIN ho skdw[ loB vwlw ipAwr JUTw hY[168 svwrQI pRym QW-QW dw hY, ies
ivc bycYnI, B`j-dOV Aqy ASWqI hY[ prmwrQI pRym SWq Aqy siQr hY[ svwrQI pRym QW-
QW dw muhqwj bxw idMdw hY pr prmwrQ vwlw pRym ie`k mwlk dw dws bxw idMdw hY[ gurU
qyg bhwdr jI ny JUTI pRIq krn vwilAW nMU sUr Aqy ku`qy vWg ikhw hY[ 169 ku`qw QW-QW
jUTy BWifAW iv`c mUMh mwrdw hY Aqy sUr QW-QW dI gMdgI Proldw hY[ ieh aunHW dw AOgux
nhIN, suBwA hY[ ies suBwA nMU mnmuKW dI QW-QW pRIqI pwaux dI Awdq nwl pirBwiSq
krky ie`k Bgvwn dI BgqI v`l pRyirq kIqw igAw hY[ JUTI pRIq nMU gDy dy suAwh iv`c

165
joD isMG, (fw.), auhI, pMnw-133.
166
klm jlau sxu msvwxIAY kwgdu BI jil jwau] ilKx vwlw jil blau ijin iliKAw dUjw Bwau] rwg
isrIrwg m: ó, 84
167
mn kw sUqku dUjw Bwau] Brmy BUlY Awvau jwau] rwg gauVI guAwryrI, m: ó, 229.
168
PrIdw jw lbu qw nyhu ikAw lbu q kUVw nyhu] ikcru Jiq lGweIAY Cpir qutY myhu] slok, syK PrId,
1378.
169
eyk Bgiq Bgvwn ijh pRwnI kY nwih min]jYsy sUkr suAwn nwnk mwno qwih qnu] slok, m: ù, 1428.

188
lytx brwbr ikhw hY[ gDw ijvyN Bsm iv`c lytdw hY ieauN JUTI pRIqI vwly vDyr y krmkWf
krdy hn[170 gurbwxI vwr-vwr JUTI pRIq iqAwgx Aqy s`cI pRIq inBwaux dI g`l krdI
hY[ dujYlw pRym s`cI pRIq dy rsqy iv`c AiV`kw hY[171 s`cI pRIq jugW jugW q`k kwiem
rihMdI hY Aqy kdy tu`tdI nhIN[172 gurmuKW dI Aqy swkqW dI Awps ivc pRIq hMs Aqy
kwvW vWg hY[ ieh pRIqI inBdI nhIN hY[ ies nwl hauNmY dw rMg l`gdw hY Aqy mwlk qoN
ivCoVw pYdw ho jWdw hY[173 dujYlw ipAwr krn vwly v`loN kIqy swry jp, qp, vrq Aqy
pUjw ibrQy cly jWdy hn[174

ipAwr nMU vrxn krdIAW audwhrxW

gurbwxI ny Anyk audwhrxW nwl r`bI ipAwr nMU pirBwiSq kIqw hY[ pwxI dw du`D
nwl ipAwr hY[ jdoN d`uD aubwilAw jWdw hY qW pwxI pihlw sVdw hY[ ieaNu r`b nwl pRIq
krnI cwhIdI hY[175 koiel dI AMb nwl pRIq, ckvI dI sUrj nwl, ihrn dI nwd nwl,
AOrq dI pqI nwl, ievNy r`b nwl vI pRIq krnI cwhIdI hY[ ies pRIq bwry kbIr jI
kihMdy hn ik BwvNy koeI myry qn nMU cIr dyvy qW vI mNY r`b nwloN pRIq nw qoVW[176 pRBU dy
guxW nMU dyKky pRIq v`DdI jWdI hY[177 gurU Arjn dyv jI d`sdy hn ik kbIr julwhy ny
buxnw qxnw iqAwg ky pRB crnW nwl s`cI pRIq lweI hY[ ies pRIq ny kbIr jI nMU guxW
vwlw bxw id`qw hY[ gurbwxI ny qW aus jIvn nMU iDRkwr ikhw hY ijs iv`c r`b dI pRIq
nhIN hY[178 Bgq nwmdyv jI d`sdy hn ik ijvyN v`Cy qoN ibnW gW dI hwlq huMdI hY, pwxI qoN
ibnW m`CI dI hwlq huMdI hY AijhI hI hwlq nwmdyv dI rwm dy nwm ibnHW hoeI hY[ jdoN
gvwlw v`Cy nMU du`D cox qoN pihlw C`fdw hY qW v`Cw B`j ky gW v`l jWdw hY[ ausdI du`D nwl
pRIq hY qy auh G`ut-G`ut ky du`D pINdw hY[ kwmuk ivAkqI dI pr nwrI nwl pRIq hY ieaNu
nwmdyv dI vI pRBU nwl pRIqI hY[179 sRI gurU nwnk dyv jI &rmwauNdy hn ik jdoN bury bcn
zbwn qoN inkldy hn qW s`cI pRIq t`ut jWdI hY[180 ijs kwrn pRBU rUpI pqI ny durmiq

170
cMdn lypu auqwrY Doie]grDb pRIiq Bsm sMig hoie] rwg gauVI suKmnI m: õ, 267.
171
ijnw AMdir dUjw Bwau hY iqnw gurmuiK pæRIiq n hoie] rwg gauVI m: ô, 316. \
172
swcI pRIiq n quteI ipAwry jugu jugu rhI smwie] Awsw m: õ, 431.
173
durjnu dUjw Bwau hY vyCoVw haumY rogu] rwg mwrU m: õ, 1094.
174
ikAw jpu ikAw qpu ikAw bRq pUjw] jw kY irdY Bwau hY dUjw] rwg gauVI, Bgq kbIr, 324.
175
ry mn AYsI hir isau pRIiq kir jYsI jl duD hoie] Awvtxu Awpy KvY duD kau Kpix n dyie]
isrIrwg m: ñ, 60.
176
jau qnu cIrih AMgu n morau ]ipMfu prY qau pRIiq n qorau] rwg Awsw, Bgq kbIr, 484.
177
gun qy pRIiq bFI An BWqI jnm mrn iPir qwinAw] rwg Awsw, Bgq DMnw, 487.
178
iDRgu ievyhw jIvxw ijqu hir pRIiq n pwie] rwg gujrI m: ó, 490.
179
jYsy ibKY hyq pr nwrI]AYsy nwmy pRIiq murwrI] rwg goNf, Bgq nwmdyv, 874.
180
tUit prIiq geI bur boil]durmiq prhir CwfI Foil] rwg rwmkwlI dKxI m: ñ, 933.

189
rUpI pqnI dw iqAwg kr id`qw hY[ gurmuK sdw pRBU nMU iDAwauNdy hn ikauNik aunHW AMdr
pRIqI hY[181 gurbwxI iv`c durXoDn Aqy ibdr dI swKI rwhIN ipAwr nMU pirBwiSq kIqw
igAw hY[ ipAwr v`s Bgvwn ikRSn, durXoDn nMU iqAwg idMdy hn[ prMqU ibdr kol
ipAwr hY ijs sdkw ibdr Bgvwn nMU ipAwrw l`gdw hY[ ies Gtnw dw izkr Bgq
kbIr jI ny vI kIqw hY[182 bbIhw vI ipAwr iv`c ipRau-ipRau krdw hY[ ies qrHW Anyk
audwhrxW nwl ipAwr dI iK`c nMU ibAwn kIqw hY[
bMdgI dw guxwqimk srUp
bMdgI guxW nMU ivhwjxw hY[ ipAwr nwl swry gux ihrdy ivc iek`qr hox l`g pYNdy
hn[ bMdgI guxW dI Kwx Aqy swgr hY[ ijQy ipAwr Aw jWdw hY auQy gux Aw jWdy hn[
ipAwr cuMbk dI qrW kMm krdw hY ijs dI iK`c nwl gux Awp muhwry iek`qr hox l`g
jWdy hn[ jpujI swihb iv`c sRI gurU nwnk dyv jI &urmwauNdy hn ik ibnW guxW qoN BgqI
nhIN ho skdI[183 gurU swihb ny bMdgI dw kyNdrI q`q guxW nMU d`isAw hY[ Awp jI ny
&rmwieAw ik guxW dI sWJ kro Aqy AOguxW nMU C`fo[184 AOguxW nMU gly dI PwhI ikhw igAw
hY[185 sRI gurU gRMQ swihb dI SurUAwq mUlmMqR nwl Aqy pwT dI sMpUrnqw muMdwvxI nwl
huMdI hY[ mUlmMqR d`sdw hY ik ies iv`c kI ikhw jwvygw Aqy muMdwvxI d`sdI hY ik ies
iv`c kI ikhw igAw hY[ sRI gurU gRMQ swihb nMU Qwl vWg ikhw igAw hY[ ijs iv`c iqMn
vsqUAW pweIAW geIAW hn Aqy AMimRq rUpI prmySvr dw nwm pwieAw igAw hY[ jo vI
ivAkqI ienHW vsqUAW nUM Ckygw aus dI iqRpqI hovygI[ ieh vsqUAW C`fx vwlIAW nhIN
hn[ ieh hn- sq, sMqoK Aqy ivcwr[186 so bMdgI iv`c auprokq iqMnW guxW dw hoxw vI
zrUrI hY[ bwbw &rId jI dy slokW iv`c vI bMdgI dy srUp dI smJ pYNdI hY[ svwl hY ik
auh ikhVw AKr hY, auh ikhVw gux hY, auh ikhVI mxI hY? auh ikhVw Bys hY ijsnMU
Dwrn krn nwl r`b v`s iv`c AwauNdw hY[ iesdw juAwb hY ik inmrqw rUpI AKr, muAw&
krn vwlw gux Aqy im`Tw bolx vwlI mxI hY, jykr ieh iqMn cIzW Dwrn kr leIAW jwx
qW r`b v`s iv`c Aw skdw hY[187 Bgq kbIr jI ny muAw& krn dy gux nMU r`bI gux

181
gurmuiK sdw iDAweIAY AMdir hir pRIqI] rwg rwmklI m: ó, 951.
182
rwjn kaunu qumwrY AwvY]AYso Bwau ibdr ko dyiKE Ehu grIb moih BwvY] rhwau] rwg mwrU, Bgq
kbIr, 1105.
183
siB gux qyry mY nwhI koie] ivxu gux kIqy Bgiq n hoie] jpu,1.
184
swJ krIjY guxh kyrI Coif Avgx clIAY] rwg sUhI m: ñ, 766.
185
nwnk Aaugux jyqVy qyqy glI jMjIr] rwg soriT m: ñ, 595.
186
Qwl ivic iqn vsqU pieE squ sMqoKu vIcwro]AMimRq nwmu Twkur kw pieE ijs kw sBsu ADwro]jy ko
KwvY jy ko BuMcY iqs kw hoie auDwro] eyh vsqu qjI nh jweI inq inq rKu auir Dwro] muMdwvxI m: õ,
1429.
187
kvxu su AKru kvxu guxu kvxu su mxIAw mMqu]kvxu su vyso hau krI ijqu vis AwvY kMqu]invxu su
AKru Kvxu guxu ijhbw mxIAw mMqu]ey qRY BYxy vys kir qW vis AwvI kMqu] slok, syK PrId, 1384.

190
d`sidAW ikhw hY ik ijQy iKmw hY auQy r`b Awp hY[ 188 BgqI nMU guxW dw iek`T hox krky
hI BMfwrw vI ikhw igAw hY[ purwqn jnmswKI Anuswr bnwrs ivKy pMifq cqurdws ny
sRI gurU nwnk dyv jI nMU pu`iCAw sI ik qusIN swlgrwm dI pUjw nhIN krdy, qusIN qulsI dI
mwlw vI nhIN pweI hoeI, qusIN it`kw vI nhIN lwieAw hoieAw[ qusIN ikvyN dy Bgq ho Aqy
quhwfI BgqI ikvyN dI hY? iesdy juAwb iv`c gurU jI ny ikhw sI ik swfw swlgrwm ie`k
prmwqmw hY[ cMgy kMm krny qulsI dI mwlw Pyrn vWg hY[ kwm Aqy kroD nwl srIr
rUpI DrqI dI gufweI kro[ ijMnw-ijMnw Kodogy a`unw-a`unw su`K pRwpq hovygw[ cqurdws ny
AijhI BgqI nMU nmskwr kIqI[189 mnu`KI srIr AOguxW dw BirAw hoieAw hY[ ienHW
AOguxW dI mYl r`b dy gux gw ky dUr huMdI hY[ gux Aqy AOgux srIr dy iv`c hI hn[ ieh
ie`k QW qy hI rihMdy hn[ guxW dI prwpqI leI guxW dy Kzwny pRBU nwl pRIqI krnI
cwhIdI hYy[ bhuqy lok AOguxW dIAW g`TVIAW bMndy pey hn pr guxW dw gwhk koeI ivrlw
hY[190 sRI gurU nwnk dyv jI aus jnyaU nMU Asl mwAinAW iv`c jnyaU mMndy hn ijs iv`c
dieAw dI kpwh hovy, sMqoK dw sUq hovy, jq dIAW gMFW mwrIAW hox Aqy sq dy vt
cVwey hox[ Aijhw jnyaU nw tu`tdw hY, nw mYlw huMdw hY, nw jldw hY Aqy nw hI ikqy jWdw
hY[auh ivAkqI DMn hn jo ieh jnyaU gl iv`c pw ky c`ldy hn[191 auprokq gux iksy
bwzwr iv`coN nhIN imldy[ ieh hr jIv iv`c ivdmwn huMdy hn[
jpujI swihb iv`c gurU jI d`sdy hn ik jq rUpI dukwn hovy, DIrj rUpI suinAwr
hovy, mnu`K dI m`q Aihrx hovy Aqy igAwn dw hQOVw v`jy[ fr rUpI PUkxI, qp rUpI
AgnI qy qpwieAw, ipAwr dy BWfy iv`c AMimRq rUpI nwm nMU FwilAw jwvy[ ies s`cI
tkswl qoN s`cy Sbd GVy jwxgy[192 gurU swihb ijs iksy nMU vI imly ausnMU ausdy Drm

188
jhw loBu qh kwl hY jhw iKmw qh Awip] slok, Bgq kbIr, 1372.
189
As the recorded ancedote comes in the janamsakhi,pandit chattardas, adressing Guru Nanak as
the bhakta, said, you are not worshipping a saligram. You are not having round your neck a rosary
made out of the tulsi beads, you are having no mechanism for telling the beads you have not put
on the frontal mark of gopichandan what sort of a bhaktaare you what sort of bhakti have you
been blessed from god. The guru and his life long companion mardana giving his company on the
rebeck, singing, in replyexhorted the learned Brahmins to conceive the supreme Being alone as
the saligram and to accept honest work as the counting of the tulsi beads he further asked them
to prepare a raft, out of meditation on the name, to sail all across the ocean of life and always
look to the mercy or grace of the lord.continuing, he added that they should turn their bodies
into the fields from which they should weed out all crop-killing growth with the hoes of kama
krodha, the two powers which should be used rightly and with discrimination. Chattardas bowed
to his form of bhakti, Taran singh, “The Sikh Idea of Bhakti,” nwnk pRkwS p`iqRkw, pMnw-44.
190
loku Avgxw kI bMnY gMTVI gux n ivhwJY koie] gux kw gwhku nwnkw ivrlw koie hoie] rwg mwrU m:
ó, 1092.
191
dieAw kpwh sMqoKu sUqu jqu gMFI squ vtu]eyhu jnyaU jIA kw heI qw pwfy Gqu]nw eyhu qutY nw mlu
lgY nw eyhu jlY n jwie] DMnu su mwxs nwnkw jo gil cly pwie] rwg Awsw m: ñ, 471.
192
jqu pwhwrw DIrju suinAwru] Ahrix miq vydu hiQAwru] Bau Klw Agin qp qwau] BWfw Bwau AMimRq
iqqu Fwil] GVIAY sbdu scI tkswl] jpu, 8.

191
iv`c p`ky hox dw aupdyS ausdy lihjy iv`c id`qw hY[ hor m`qW nwl sMvwd rcwauNidAW
hoieAw vI AwpxI ivcwr crcw dw Durw guxW nMU r`iKAw hY ikauNik gux AijhI qwkq hn
jo smwj nMU bdl skdy hn[ ies iKAwl nwl bMdgI dw ivhwrk rUp swhmxy AwauNdw hY[
pMifq nMU sMboDn kridAW ikhw hY ik pMifq jI qusIN lkIr iK`c ky cONkw piv`qr smJ
ilAw hY pr ikMnIAW hI burweIAW quhwfy mn iv`c Gr krI bYTIAW hn[193 aunHW nMU ikvyN
bwhr k`Fogy[ Bgq nwmdyv jI ny guxhIn BgqW nMU bgilAW vWg d`isAw hY[ auh
ivAkqI s`p vWg hn ijs qrHW s`p ny kuMj auqwr id`qI pr zihr nhIN auqwirAw jW
C`ifAw[194 ieauN JUTy BgqW ny k`pVy bdly hn pr mn ivcly AOgux ijauN dy iqauN hn[
sRI gurU nwnk dyv jI ny muslmwn nMU mom dy ipGlx vwly gux nwl pirBwiSq kIqw hY[ 195
ausny AwpxI mYl dUr kr leI hY[ muslmwn dIAW nmwzW iv`c s`c, hlwl, KYr, nIAq
Aqy is&q vrgy gux hoxy cwhIdy hn[196 gurU Amrdws jI ny A`g iv`c sVx vwlI AOrq
nMU sqI nhIN ikhw sgoN sqI auh hY jo ibrhw dw gux Dwrn krky jIvn bqIq krdI hY[197
Bgq kbIr jI &urmwn krdy hn ik ibrhw s`p vWg hY[ ieh ijs mn iv`c v`sdw hY auQy
koeI mMqr kMm nhIN krdw[ Aijhw ivXogI jIA nhIN skdw jy ijaUNdw hY qW pwglW
vWg[198 pRIq qoN ibnW ibrhw vwDU hY[ pihlW pRIq pYNdI hY Aqy ibrhw bwAd iv`c jnm
lYNdw hY[ bwbw &rId jI ny qW ibrhu nMU sulqwn ikhw hY pr ibrhw dw pihlw pVwA pRIq
hY[199 jogI nMU sMqoK dIAW mMudrW, Srm pq dI JolI, iDAwn dI ibBUq, jugqI rUpI fMfw
Dwrn krn leI ikhw hY[200 s`c vrq hY, sMqoK qIrQ hY, igAwn iDAwn ieSnwn hY,
dieAw dyvqw hY, iKmw jpmwlI hY, ienHW guxW nMU Dwrn krn vwly mwxs pRDwn hn[
jugqI dI DoqI, surqI dw cOkw, cMgy kMmW dw iqlk lwauxw Aqy ipAwr dw Bojn krn vwly
ivrly hn[201 Aijhy AnykW hI m`qW nwl sMvwd rwhIN bMdgI dy srUp nMU pirBwiSq kIqw
hY[ gurmiq iv`c lokqMqr nwloN guxqMqr dI pRDwnqw hY[ bwbw lihxw, bwbw Amrdws,
BweI jyTw smyq swrIAW gurU pwqSwhIAW dI cox gux AwDwirq sI[ swrw is`KI jIvn hI
gux AwDwirq hY[

193
kubuiD fUmxI kudieAw kswieix pr inMdw Gt cUhVI muTI kRoiD cMfwil] kwrI kFI ikAw QIAY jW cwrY
bYTIAw nwil] rwg isrIrwg m: ô, 91.
194
swpu kuMc CofY ibKu nhI CwfY] rwg Awsw, nwmdyv, 484.
195
muslmwxu mom idl hovY] mwrU m: õ, 1084.
196
pMij invwjw vKq pMij pMjw pMjy nwau] pihlw scu hlwl duie qIjw KYr Kudwie] cauQI nIAiq rwis
mnu pMjvI isPiq snwie] rwg mwJ, m: ñ, 141.
197
sqIAw eyih n AwKIAin jo mVIAw lig jlMin] nwnk sqIAw jwxIAin ij ibrhy cot mrMin] rwg
sUhI m: ó, 787.
198
kbIr ibrhu BuXMgm min bsY mMqu n mwnY koie] rwm ibEgI nw jIAY jIAY q baurw hoie] slok, Bgq
kbIr,1368.
199
horu ibrhw sB Dwqu hY jb lgu swihbu pRIiq n hoie] rwg isrIrwg m: ó, pMnw-83.
200
muMdw sMqoKu srmu pqu JolI iDAwn kI krih ibBUiq] iKMQw kwlu kuAwrI kwieAw jugiq fMfw prqIiq]
jpu, 6.
201
scu vrqu sMqoKu qIrQ igAwnu iDAwnu iesnwnu] dieAw dyvqw iKmw jpmwlI qy mwxs prDwn] jugiq
DoqI suriq caukw iqlku krxI hoie] Bwau Bojn nwnkw ivrlw q koeI koie] rwg swrMg m: ñ, 1245.

192
ipAwrw isMG pdm ny AOguxW Aqy guxW dI swrxI id`qI hYY:

AOgux gux

1. kwm jq, sq, sMjm


2. kRoD sihnSIlqw, iKmw
3. loB dwn, iqAwg
4. moh vYrwg
5. AhMkwr inMmRqw, ZrIbI
6. haumY pRBU-Srx (hukm)
7. duibDw (dUjwBwv) smidRStI
8. Awsw iqRSnw sbr sMqoK
9. mmqw inrlypqw
10. dvYK pRym
11. Dwqu ilv, iDAwn
12. cqurweI inSkptqw, Bolwpx
13. AigAwn igAwn
14. Brm ibbyk
15. BY inrBYqw
16. kpt,pRpMc inSkptqw
17. eIrKw suihrdqw
18. inMdw gux, pRsMsw
19. ihMsw AihMsw, dXw
20. corI ikrq-ivrq
21. ivBcwr sIl, sq
22. kUV s`c
23. Awls au`dm
24. icMqw AicM qqweI
25. hT inrmwxqw
26. pwKMf eImwndwrI, krxI
27. suAwrQ praupkwr
28. jUT, Apiv`qrqw su`c, Su`DI
29. bdnIqI nyknIqI
30. AikRqGxqw ikRq`gqw
31. FITqw lwj, Srm
32. ikRpxqw audwrqw
33. kwierqw bIrqw
34. kTorqw komlqw
35. prwDInqw suqMqRqw
36. rs ks sMjm
37. vwd ivvwd SWqI
38. kwhl, cMclqw DIrj, sihj
39. bypRqIqI (nwsiqkqw) SrDw, ivSvws, isdk
40. kusMgiq siqsMgiq 202

202
pdm, sRI gurU gRMQ pRkwS, pMny-150-51.

193
ipAwr Aqy guxW dw Awps iv`c gihrw irSqw hY[ pRym hI sB guxW dw jnmdwqw
hY[ pRym dI khwxI Ak`Q hY[ gurbwxI ny vwr-vwr pRBU pRIq dI g`l kIqI hY[ ieh pRIq
mn dy AiBmwnW nMU dUr krdI hY[ ies pRIqI ny durmq dI rIq nMU dUr kr id`qw hY[ pRIq
iv`c pRBU nMU A`Ty pihr nyVy smiJAw jWdw hY[ swDk A`Ty pihr pRB dw nwm jpdw hY Aqy
ausnMU Xwd krdw hY[ ieh pRIq iK`c vWg hY[ ies iK`c rwhIN hI pRBU ipAwry pRBU nMU Awpxy
mn dy hwl Byjdy hn[ ieh pRIq jdoN mwlk nwl bx jWdI hY qW qoiVAW t`utdI nhIN,
CufwieAw ieh Cu`tdI nhIN[ r`b nwl pRIq krn nwl sdw suK imldw hY[ kdy du`K nhIN
l`gdw[ ieh pRIq hauNmY dI mYl DoNdI hY[ ies pRIq nwl inrml ho jweIdw hY[ Aijhw
pRym pRwxW dw Awsrw hY[ ies pRIq nwl swry Kzwny imldy hn[ ihrdy iv`c inrml nwm
AwaNudw hY[ ieh pRIq soBwvMq hY[ ies nwl swrIAW icMqwvW imtdIAW hn[ ieh pRIq
jIvW nMU qwrdI hY[ jm qoN fr nhIN l`gdw Aqy swirAW dw auDwr hMudw hY[ prmwqmw nwl
rihMdw hY[ keI QW ies pRIq nMU purwxI vI ikhw igAw hYy[ Bwv ieh hY ik ieh pRIq bhuq
lMmI aufIk qooN bwAd bxI hY[ r`b dI pRIq mwieAw dy moh nMU swV idMdI hY[ gurbwxI ny
Anyk audwhrxW nwl ies pRIq dw vrxn kIqw hY ijvyN AmlI, cMd Aqy ckorY[ ies pRIq
nwl kwm, kroD, invr jWdy hn[ ieh pRIq mn`uK nMU dyvqw bxw idMdI hY[ syvk dI pRIq
aus dy mrn q`k nwl inBdI hY [ ieh nhIN ik ieh Kqm ho jwvy[ ieh pRIq pqwisAW dy
pwxI iv`c Gulx vWg hY[ pqwsy Awpxw Awp gvw ky pwxI dw hI rUp ho jWdy hn[ pr
swlW b`DI p`Qr pwxI iv`c rihky vI Awpxw vjUd Kqm nhIN krdy[ ipAwr dw Bwv
Awpxw Awp imtwky r`b nMU smripq hoxw hY[ ies smrpx iv`coN hI gux inkldy hn[
guxW nMU pkVxw Aqy AOguxW dw iqAwg krnw hI bMdgI hY[ ieh dovyN swfy srIr iv`c
vsdy hn[ pRBU pRIq nwl hI AOgux gux bx jWdy hn[ ijvyN kwm jq, sq Aqy sMjm dw
rUp Dwrn kr jWdw hY[ moh vYrwg dw, kRoD sihxSIlqw Aqy iKmw dw, svwrQ praupkwr
dw rUp Dwrn kr jWdy hn[ so bMdgI dw srUp pRym Aqy guxW nMU ivhwjxw hY[ auprokq
swrxI qoN sp`St hY ik eyny guxW dw DwrnI hoxw bMdgI hY[ gux Aqy AOguxW dw ie`k QW qy
hI itkwxw hY[ AOgux hI gux bx jWdy hn[ swfI aUrjw dw skwrwqimk hoxw gux hY Aqy
nwkwrqimk hoxw AOgux hY[

imhr

r`bI imhr qoN bgYr bMdgI nhIN huMdI[ imhr nwl siqgur rUpI s`jx dI pRwpqI
huMdI hY[ imhr auh kuJ vI krvw idMdI hY jo B`j n`T nwl nhIN imldw[203 bwbw &rId jI

203
nwnk qrIAY qyrI imhr] rwg rwmklI m: õ, 893.

194
ny &rmwieAw hY ik ijsnMU r`b ny Awp lV nwl lw ilAw hY Asl iv`c auh hI drvyS
hn[ gurbwxI iv`c imhr leI rhm, rihmq, ndir, ikrpw, pRSwid Sbd dI vrqoN kIqI
geI hY[ vwihgurU dI nzr sB aupr hY pr iksy aupr izAwdw hY Aqy iksy aupr G`t hY[
sMgq iv`c Awaux nwl Aqy gurU dw hukm mMnx nwl imhr dI pRwpqI huMdI hY[ ipAwr iv`c
ndir dw ivSyS sQwn hY[ ijs aupr r`b dI bKiSs huMdI hY[ aunHW nMU ie`k r`b dy ipAwr
dI pRwpqI huMdI hY[ ies pRIqI krky CqIh AMimRq rUpI pdwrQW dI pRwpqI huMdI hY[ 204
ijnW ie`k r`b nMU pCwx ilAw aunHW dUjw Bwau cukw ilAw hY[ 205 gurU swihb sw& kihMdy hn
ik bMdgI auh hI krdy hn ijnW aupr qyrI ndir hY[206 r`b dI bKiSS kwvW nMU hMs bxw
idMdI hY[ kW pRqIk hY mn dI kwlK dw Aqy hMs pRqIk hY sw& kMmW dw[ Bwv ieh hY ik
imhr nwl bury kMm krn vwly cMgy krm krn l`g jWdy hn[ pqMg dI aufwx ip`Cy forI dw
h`Q huMdw hY jdoN pqMg forI nwloN v`K ho jWdw hY qW aus dI hsqI k`KW vWg ruldI hY[
ieauN r`bI imhr krky swDk aucyrw huMdw hY[ swDk iv`c AiBmwn nhIN AwauNdw[
rUhwnIAq dIAW pOVIAW cVHnIAW Aqy pRwpqI ip`Cy r`bI imhr dw hI h`Q huMdw hY[ l`KW
KuSIAW Aqy pwqSwhIAW dI pRwpqI imhr krky huMdI hY[ ieh imhr pRBU Srx iv`c jw ky
pRwpq huMdI hY[ ausdI imhr nwl ipMgly prbq ’qy cVH jWdy hn, mUrKW nMU Akl Aw jWdI
hY, AigAwnI nMU igAwn dI pRwpqI huMdI hY[ ausdI ndr pu`TI hox qy rwjy iBKwrI bx jWdy
hn[ BweI gurdws jI sRI gurU nwnk dyv jI dy jIvn dw izkr kridAW ilKdy hn ik
gurU jI ny pihlW r`b qoN bKiSS pRwpq kIqI[207 r`b dI bKiSS ivc nwpqol nhIN huMdw
ikauNik jy prmwqmw swfw nwp qol krn l`g pvy qW swfy p`ly k`K nhIN pvygw[ ies leI
Bgq Ardws krdw hY ik lyiKAW nwl myrw Cutkwrw nhIN hoxw[ ies krky qMU bKiSS hI
kr[208 gurU Arjn dyv jI d`sdy hn ik hy pRBU qMU ikrpw kr myrw gux AOgux nw ivcwr
ikauNik myrw jIvn qW im`tI dy fly vWg hY[ ijMnw-ijMnw iesnMU Dovogy au`nw-a`unw ieh Kurdw
jwvygw[209 mwlk dI rhmq iv`c hI suK imldw hY[210 ijs aupr bKiSs ho jWdI hY
ausdw lyKw nhIN igixAw jWdw[211

204
CqIh AMimRq Bwau eyku jw kau ndir kryie] rwg isrIrwg m: ñ, 16.
205
ijnI ieku pCwixAw dUjw Bwau cukwie] rwg isrIrwg m: ó, 38.
206
ijn kau qyrI imhr su qyrI bMidgI] rwg rwmklI m: õ, 961.
207
pihlw bwby pwXw bKsdir ipCody iPir Gwil kmweI] vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI 1/24.
208
lyKy kqih n CUtIAY iKnu iKnu BUlnhwr] bKsnhwr bKis lY nwnk pwir auqwr] rwg gauVI bwvn
AKrI, m: õ, 261.
209
ikrpw krhu dIn ky dwqy myrw guxu Avgxu n bIcwrhu koeI] mwtI kw ikAw DopY suAwmI mwxs kI giq
eyhI] rwg rwmklI, m: õ, 882.
210
rhm qyrI suKu pwieAw sdw nwnk kI Ardwis] rwg iqlMg m: õ, 724.
211
jw kau ApunI krY bKsIs]qw kw lyKw n gnY jgdIs] rwg gauVI suKmnI m: õ, 277.

195
hukm mMnxw Aqy mrn kbUl krnw
hukm mMnxw mOq kbUl krnw hY[ dUjy SbdW ivc ieMJ kih lvo ik bMdgI mOq nMU
kbUl kr lYx qoN bwAd SurU huMdI hY[212 hukm mMnxw sB qoN v`fI syvw hY gurU dI Srx iv`c
rihx vwly syvk nMU gurU dw hukm mMnxw pYNdw hY[213 mrn kbUl krn dw Bwv AwpxIAW
KwihSW nMU sMkocxw hY[ ieh jwx lvy ik iek nw iek idn mOq AwauxI hI Awaux I hY[
sMswr qy swfw rihxw pRwhuixAW vrgw hY[ mrn kbUl dw Bwv ieh vI hY ik is`K ny
Awpxw Awpw gurU nMU Arpx krnw hY[ gurU Amrdws jI ny swDk nMU qn, mn Aqy Dn
gurU nMU Arpx krky Pyr hukm mMnx leI ikhw hY[214 murId nMU murdw hoxw pYNdw hY[
mnmuK haumYN dI A`g ivc sV rhy hn pr hukm mMnx vwly G`t hn[215 Awp jI ny bMdgI
leI bMdI Sbd vI vriqAw hY[ BgqI iv`c r`b leI pRym Aqy ausdw hukm mMnx dI fwFI
loV idRV krvweI geI hY[ pRym BgqI nwl hI gurmuKW dw insqwrw hovygw[216 ivrly hI
bMdy hukm ivc hn[217 iesdI imswl dyxI kI muSikl hY[ mrIz dI cIrPwV krn qoN
pihlw fwktr mrIz nMU byhoS krky pUrw vs iv`c kr lYNdw hY[ ies qrHW jykr koeI
swDk auproN-auprNo gurU nMU khI jwvy ik mYN qyrw hW[ ies nwl pUrI bKiSS nhIN hovygI[
do bIbIAW bwzwr iv`c jw ky lwlwrI nMU kihx l`g peIAW ik swfIAW cM unIAW rMg dyvo[
lwlwrI ny ikhw ik Awh lau cwdr, isr qy lY lE Aqy cMunIAW mYNnMU dy idE[ bIbIAW ny
ikhw ik AsIN cMunIAW nhIN auqwrnIAW[ ieauN kro isr aupr hI rMg idE[ lwlwrI ny
ikhw ik Aijhw nhIN ho skdw jykr qusIN cMunIAW rMgwauxw cwhuMdIAW ho qW cMunIAW qW
auqwrnIAW hI pYxgIAW[ ies pRsMg rwhIN ieh is`iKAw imldI hY ik ijs dy ipAwr dI
mn iv`c Awsw hovy ausnMU pUrw smripq hoxw pYNdw hY[ do byVIAW ivc l`qW vwlw fu`bdw
hY[ pRym BgqI iv`c pRvyS krn leI Awpw qjxw Aqy goibMd nMU Bjxw pYNdw hY[218 Awqm
smrpx iv`c ijQy iqAwg huMdw hY auQy hukm dI pRDwnqw vI lwzmI hY[ do g`lW dw myl
nhIN hY ik syvk gurU nMU nmskwr vI kry Aqy hukm vI nw mMny[ Aijhw syvk gurU nMU cMgw

212
pihlw mrxu kbUil jIvx kI Cif Aws] hohu sBnw kI ryxukw qau Awau hmwry pwis] rwg mwrU, m:
õ, 1102.
213
gur kY igRih syvku jo rhy] gur kI AwigAw mn mih shY] rwg gauVI m: õ, 286.
214
qnu mnu Dnu sBu sauip gur kau hukim mMinAY pweIAY] rwg rwmklI m: ó, 918.
215
gurmuiK Awpu gvwieAw mnmuiK haumY Agin jlMdy[ bMdI AMdir ivrly bMdy[ vwrW BweI gurdws,
vwr/pauVI 5/15.
216
Bwie Bgiq gurmuiK insqwrw[ auhI, vwr 6 pauVI 4.
217
bMid KlwsI bMdgI ivrly kyeI hukmI bMdy[ auhI, vwr 6 pauVI 13.
218
Awpu qjhu goibMd Bjhu Bwau Bgiq prvys] rwg iQqI gauVI, m: õ, 296.

196
nhIN l`gdw[219 dUjy pwsy keI syvk Awpxy gurU aupr sMkt AwieAw dyK ky gurU dw swQ
C`f jWdy hn[ nwmdyv jI Aijhy syvkW pRqI kihMdy hn ik aunHW nMU lwj AwauxI cwhIdI
hY[220 ieh Aijhw Awqm smrpx hY ijs iv`c mwlk nMU ikhw jWdw hY ik mYN qyrI Srx
iv`c hW[ hux qMU BwvyN r`K BwvyN mwr[221 BgqI inmwxwpx hY[ DRU dy inmwxypx krky hI
ausnMU mwx imilAw[222 gurmuKW ny Awpxw Awp gvw ilAw hY[ ies smrpx dI Bwvnw nMU
sRI gurU qyg bhwdr jI ny k`uqy dy suBwA nwl ibAwn kIqw hY[ keI vwr ku`iqAW nMU Kurk
pY jWdI hY[ ku`qy dw mwlk ausnMU GroN bwhr k`F idMdw hY, mwrdw vI hY[ pr k`uqw Awpxy
mwlk dw dr nhIN C`fdw[ ies qrHW dw smrpx swDk ivc cwhIdw hY[223 Awqm
smrpx krn vwlw swDk hI hukm mMnx dy qqpr bxdw hY[ ijs swDk dw mn fWvwfol
hY auh hukm ikQoN mMnygw? jdoN q`k ausny smrpx nhIN kIqw huMdw audoN q`k aus iv`c gurU
dw hukm suxn dI Aqy mMnx dI qwkq nhIN AweI huMdI[ hukm iv`c hI suK imldw hY[
jpujI swihb dy mu`F ivc hI iek svwl kIqw igAw hY ik sicAwr ikvyN hoieAw jwvy Aqy
JUT dI kMD ikvyN t`uty? iesdw jvwb hY ik hukm Anuswr jIvn bqIq kro[ bMdgI ivc
hukm dI bhuq pRDwnqw hY[ swDk gurU dy hukm ivc tokw twkI nw kry[ sqbcn kih ky
gurU dy hukm dI pwlxw kry[ Awqm smrpx AwigAwkwrI bxwauNdw hY[ gurU nMU auh is`K
cMgy l`gdy hn jo hukm mMndy hn[ swDk ny gurU dw hukm mMnxw hY[ gurU nMU AwpxI g`l
nhIN mnwauxI [ jdoN q`k hukm nhIN mMinAw jWdw audoN q`k duK rihMdw hY[224 is`K ny hwQI
vWg hukm rUpI AMkuS dI Aqy Aihrx vWg hukm rUpI hQOiVAW dI mwr sihxI hY Aqy
smrpx Dwrn krnw hY[225 auh is`K hI pUr phuMcdy hn jo gurU dy Bwxy ivc AwauNdy hn[
jo AwpxI mrzI nwl c`ldy hn, auh cotW KWdy hn[226 gurU Arjn dyv jI &urmwauNdy hn

219
slwmu jbwbu dovY kry muMFhu GuQw jwie] nwnk dovY kUVIAw Qwie n kweI pwie] rwg Awsw m: ñ, 474.
220
swihbu sMktvY syvku BjY] icrMkwl n jIvY doaU kul ljY] rwg bsMq, Bgq nwmdyv, 1195.
221
Ab hm clI Twkur pih hwir] jb hm srix pRBU kI AweI rwK pRBU BwvY mwir] rwg dyvgMDwrI m: ô,
527.
222
hoie inmwxw Bgiq kir gurmuiK DRU hir drsn pwieAw[ Bgq vCl hoie ByitAw mwxu inmwxy Awip
idvwieAw[ vwr 4, pauVI 21.
223
suAwmI ko igRhu ijau sdw suAwn qjq nhI inq] nwnk ieh ibiD hir Bjau iek min huie iek iciq]
slok m: ù, 1428.
224
jb lgu hukmu n bUJqw qb hI lau duKIAw] gur imil hukm pCwixAw qb hI qy suKIAw] rwg Awsw
m: õ, 400.
225
hsqI isir ijau AMksu hY Ahrix ijau isru dyie] mnu qnu AwgY rwiK kY aUBI syv kryie] rwg sorT
m: ó, 647.
226
so isKu sKw bMDpu hY BweI ij gur ky Bwxy ivic AwvY] AwpxY BwxY jo clY BweI ivCuiV cotw KwvY] rwg
sorT m: ó, 601.

197
ik Asl pRymI auh hn jo mwlk nwloN muK nhIN moVdy[ ijnHW nMU pRIqI krn dI jwc nhIN
AweI auh k`cy hn Aqy JVdy hn[227

r`bI Xwd

Xwd swfy jIvn dw Aihm AMg hY[ swfy jIvn dy swry kMm hI Xwd aupr itky hoey
hn[ swfI vcnb`Dqw, iekrwr, vwAdw Xwd aupr hI itikAw hoieAw hY[ r`bI Xwd hI
ismrn hY[ swDk v`loN r`b nMU Xwd ausdy nwm nwl kIqw jWdw hY[ ies krky gurmiq ivc
BgqI nMU nwm BgqI ikhw hY[ mnoivigAwnk qOr qy vI Xwd h`dW Aqy srh`dW dI bMidS
qoN ibnW ipAwry q`k phuMc jWdI hY[ gurbwxI ny vwr-vwr r`b nMU Xwd krn Aqy ausdw
nwm jpx dI g`l khI hY[ gurU qoN nwm dI dwq mMgI jWdI hY[228 ismrqIAW, vyd, purwn
Aqy poQIAW dw vI swr ieh hI hY ik nwm ibnW sB JUT hY[ 229 nwm qoN hI swrI auqpqI
hoeI hY[230 auh Xwd hI kI ijs ivc ipAwrw ivsirAw hovy[ Xwd ipAwr nMU hor pkyrw
bxwauNdI hY[ Xwd nw hovy qW ipAwr ipAwr nhIN rihMdw[ BweI nMd lwl jI ny r`bI
ipAwr nMU hI r`bI Xwd ikhw hY[ ieh Xwd suK, BuK Aqy duK qoN prHy huMdI hY[ swDk r`b
nMU Xwd ies krky nhIN kr irhw ik ies nwl ausnMU bhuq Dn dOlq pRwpq hovygI[ auh qW
bMdgI mwlk dI KuSI leI kr irhw hY[ Bgq nwmdyv jI ies AvsQw nMU ibAwn kridAW
&rmwauNdy hn ik jy mYnMU rwj imly qW vI Aqy jy BIK mMgxI pvy qW vI mwlk dI Xwd nw
C`fW[231 Xwd ivc duK-duK nhIN rihMdy[ duK vI r`b dIAW dwqW bx jWdy hn[ r`bI Xwd
ikvyN dI hovy[ ies bwry sRI gurU goibMd isMG jI dw jIvn imswl hY[ gurU jI ny ipqw dw
ipAwr, AwnMdpur, mwqw, cwr swihbzwdy Aqy jwnW qoN ipAwry isMG C`f id`qy sn[
mwCIvwVy dy jMglW iv`c, Anyk duKW ivc vI pRBU dI Xwd nhIN C`fI sI[ Awp jI ny Awpxy
Awp nMU murId ikhw Aqy r`b nMU ‘im`qr ipAwrw’ kih ky Xwd kIqw[ r`bI Xwd ibnW,
rjweIAW rog hn Aqy nwgW iv`c rihx brwbr hn[ surwhI sUl vWg hY, ipAwlw KMjr
vWg hY, jIvn ijauxw ksweIAW dy zulm sihx brwbr hY[ r`bI Xwd iv`c zmIn qy rihxw

227
rqy syeI ij muKu n moVMin ijnI is\wqw sweI] JiV JiV pvdy kcy ibrhI ijnw kwir n AweI] slok
vwrW qy vDIk m: õ, 1425.
228
ivsru nhI dwqwr Apnw nwmu dyhu] gux gwvw idnu rwiq nwnk cwau eyhu] rwg sUhI m: õ, 762.
229
isimRiq byd purwx pukwrin poQIAw] nwm ibnw siB kUVu gwlI hoCIAw] rwg sUhI m: õ, 761.
230
nwmY hI qy sBu ikCu hoAw ibnu siqgur nwmu n jwpY] rwg sUhI m: ó, 753.
231
jo rwju dyih q kvn bfweI] jo BIK mMgwvih q ikAw Git jweI] qUM hir Bj mn myry pdu inrbwnu]
bhuir n hoie qyrw Awvn jwnu] rwg gUjrI, Bgq nwmdyv, 525.

198
mnzUr hY Aqy Xwd ibnW KuSIAW B`TIAW iv`c pYx brwbr hn[232 BweI nMd lwl jI ny
ipAwr nMU Xwd ikhw hY[ r`b dy ipAwr qoN Bwv hY r`bI Xwd ikauNik ausdI jwdU vrgI
nzr swfy leI rswiex vWg hY[233 jykr qUM r`b dy ipAwr dw sbk pVHnw hY qW r`b nMU
Xwd kr, qMU bs r`b dI Xwd kr[234 hy BweI kI qYnMU pqw hY r`b dI Xwd kI huMdI hY Aqy
ienHW swry idlW iv`c kOx v`sdw hY[235 jd qYnMU pqw l`g igAw ik swry idlW iv`c r`b
v`sdw hY qW qMU hr idl dI ie`zq krnw qyrw mnorQ hoxw cwhIdw hY[236 iehI r`b dI Xwd
hY, hor koeI Xwd nhIN, ijs iksy nMU Aijhw i&kr nhIN auh KuS nhIN hY[237 sRI gurU nwnk
dyv jI ny r`b dI Xwd nMU jIvn Aqy ausnMU ivsrn nMU mOq ikhw hY[238 duK audoN hI l`gdy
hn jdoN r`b ivsr jWdw hY[239

mn dw vsIkrn

mn swfw kyNdrI Durw hY[ mn nMU vs ivc krnw Bwv dYvI ibrqI vwlw bxwauxw
bMdgI hY[ mn bhuq SkqISwlI Aqy sUKm hY[ gurbwxI dy bhuqy sunyhy mn nMU hI hn[ mn
pMCI vrgw hY[ mn hwQI vrgw hY[ mn f`fU vrgw hY[ ieh ijvyN dI sMgq ivc bYTdw hY
auho ijhy guxW dw DwrnI ho jWdw hY[ mn audoN v`s ivc AwauNdw hY jdoN pUrn ikrpw huMdI
hY[240 aupr AsIN ivcwirAw sI ik jo krVI Gwl qoN bwAd vI sMBv nhIN huMdw ikrpw
auh CyqI krvw idMdI hY[ mn iek rs ho jWdw hY[ loB krky ieh mn kdy aupr jWdw sI,
kdy Q`ly jWdw sI[ iek QW qy nhIN bYTdw sI pr hux ieh v`s ivc Aw igAw hY[ ies nMU
in`j Gr ivc vwsw pRwpq krnw vI kihMdy hn[ ies mn nMU siQrqw pRwpq hoeI hY[ hux
iesdI Btkx Kqm ho geI hY[ iesnMU smidRStI pRwpq hoeI hY[ prwieAw Dn Aqy qn
ies aupr koeI Asr nhIN krdw[ ieh inrlyp ho igAw hY ijvyN kml Aqy murgwbI huMdy
hn[ ies mn nMU gurU dw Sbd rUpI pYKr pY igAw hY[ mn iv`c SwqI Aw jWdI hY[

232
imqR ipAwry nMU hwl murIdw dw kihxw[ quDu ibnu rog rjwieXw dw Efxu nwg invwsw dw rhxw[ sUl
surwhI KMjr ipAwlw ibMg kswieXw dw shxw[ XwrVy dw swnMU s`Qr cMgw B`T KyiVAw dy rhxw[ rqn
isMG j`gI, sRI dsm gRMQ swihb pwT sMpwdn Aqy ivAwiKAw, pMnw-384.
233
SOik mOlw mwAnIey izkir ^udw sq, kW qilsim cSm mw rw kImIAw sq]17] fw. gMfw isMG, auhI,
pMnw-79.
234
gr qU mIKwnI iz ieSik h`k sbk Xwid h`k kun Xwid h`k kun Xwid h`k] 78] auhI, pMnw-86.
235
cMU drUin jumlw idlhw swie aU sq, Kwnwie idl mMzlo mwvwie aU sq ]71] auhI, pMnw- 86.
236
cMU ibdwinsqI ik dr idlhw Kudw sq, ps qurw Awdwib hr idl mukwmw sq]81] auhI, pMnw- 86.
237
Xwid h`k eInwsqo dIgr Xwd nIsq, hr ikrw eIN Zm n bwSd Swd nIsq]82] auhI, pMnw- 86.
238
AwKw jIvw ivsrY mir jwau] AwKix AauKw swcw nwau] rwg Awsw m: ñ, 9.
239
duKu qdy jw ivsir jwvY] BUK ivAwpY bhu ibiD DwvY] rwg mwJ m: õ, 98.
240
ds ids Kojq mY iPirE jq dyKau qq soie] mnu bis AwvY nwnkw jy pUrn ikrpw hoie] rwg iQqI
gauVI m: õ, 298.

199
kwhlpuxw Kqm ho jWdw hY[ swDk dw mn hmySw praupkwr icqvdw hY[ ieh Awpxy Bly
nwloN dUsirAW dw Blw socdw hY[ ieh mn gMgw jl vWg inrml ho igAw hY[ Aijhy
swDkW dy ip`Cy r`b l`igAw hoieAw hY[241 kbIr jI ny mn nMU v`s ivc Awaux qoN bwAd dw
pRsMg vI ibAwn kIqw hY[ swDk nMU pqw l`gw ik mwlk ihrdy ivc vsdw hY[ swDk ny
mn nMU mnw ilAw hY[ hux mn qW mMn igAw hY pr lok nhIN mMndy, pqIjdy nhIN hn[ Pyr
swDk kI kry? swDk lokW dI pRvwh nw kry[ jy nhIN mMndy qW nw mMnx[ 242 jpujI swihb
dIAW 12 qoN 15 q`k cwr pOVIAW mMnx vwilAW dw izkr krdIAW hn[ mn dw mksd hI
mMnxw huMdw hY[ mMnx vwly dI dSw d`sI nhIN jw skdI[ jykr koeI ies AvsQw nMU
ibAwn vI krnw cwhuMdw hY qW inrwSw hI h`Q l`gdI hY[ kwgz Aqy klm nwl vI ieh
AvsQw ilKI nhIN jw skdI[ iesdw pqw mMnx vwly nMU hI huMdw hY[243 mn nMU sIqlqw
pRwpq huMdI hY[244 mn dI kTorqw imt jWdI hY[ mn nrm ho jWdw hY[ mn dy v`s ivc
Awaux nMU mn mwrnw Aqy mn nMU ij`qxw ikhw igAw hY[ mn dw ij`qxw ies qrHW hY ijvyN
iksy sUrmy ny j`g ij`q ilAw hovy[245 jdoN mn ie`k nwl juVdw hY qW ies ivc iekwgrqw
AwauNdI hY[ iesdw icq siQr ho jWdw hY[246 nwsmJ mn nMU swDsMgq iv`coN smJ Aw geI
hY[ hux ieh foldw nhIN Aqy siq ivc lIn ho igAw hY[247 gurU dI ikrpw nwl ieh mn
siQr hoieAw hY Aqy iesnMU r`j AwieAw hY[248

bMdgI suBwA hY

bMdgI koeI v`KrI qrHW dw ivSw nhIN hY[ ieh AijhI lgn hY jo prmwqmw v`loN
Awp hI swirAW dy AMdr lweI hoeI hY[ BgqI suBwA nwl sbMiDq hY[ gurmiq Anuswr
BgqI swry q`qW ivc ivdmwn hY[ paux, pwxI, AgnI AkwlpurK dy hukm ivc BgqI kr
rhy hn[249 AgnI dw suBwA qyj dw hY, jl dw suBwA TMfk dw hY, pOx dw suBwA rumkx
dw hY[ jl dw suBwA ipAws SWq krnI Aqy jvwlw dw suBwA in`G dyxw hY[ ies qrHW

241
kbIr mnu inrmlu BieAw jYsw gMgw nIru] pwCY lwgo hir iPrY khq kbIr kbIr] slok, Bgq kbIr,
1367.
242
mn mwny logu n pqIjY] n pqIjY qau ikAw kIjY] rwg sorT, Bgq kbIr, 656.
243
mMny kI giq khI n jwie]jy ko khY ipCY pCuqwie]kwgid klm n ilKxhwr]mMny kw bih krin
ivcwru]AYsw nwmu inrMjn hoie] jy ko mMin jwxY min koie] jpu, 3.
244
nwmu iDAwie mhw suKu pwieAw] hir gux gwie myrw mnu sIqlwieAw] rwg mwJ m: õ,103.
245
AweI pMQI sgl jmwqI min jIqY jgu jIqu] jpu, 6.
246
ieks isau mnu mwinAw qw hoAw inhclu cIqu] rwg isrIrwg m: õ, 44.
247
mn AsmJu swDsMig pqIAwnw] foln qy cUkw ThrwieAw] siq mwih ly siq smwieAw] rwg
rwmklI, m: õ, 890.
248
gur pRswid mnu AsiQru hovY Anidnu hir ris rihAw AGweI]rhwau] rwg pRBwqI m: ó, 1333.
249
pauxu pwxI bYsMqro hukim krih BgqI] rwg rwmklI m: ó, 948.

200
mnu`K dw suBwA bMdgI krnw hoxw cwhIdw hY[ ies qrHW bMdgI mn`uKI suBwA dw vI Aihm
AMg hY[ ies qoN ibnW mnu`K-mnuu`K nhIN dwnv hY[ kihx dw Bwv ieh hY ik hr SY dw koeI
nw koeI suBwA huMdw hY[ auh jdoN Awpxy suBwA qoN ault ho jWdw hY qW smwj leI vI bwDw
bxdw hY Aqy Awpxw vI nukswn krvw lYNdw hY[ gurmiq ny bMdgI krn vwilAW nMU hMs
ikhw hY[ hMs ie`k pMCI hY jo moqIAW dw Awhwr krdw hY[ aus dw Kwxw f`fIAW, m`CIAW
nhIN hn pr jykr hMs gMdgI Kwx l`g pvy qW auh Awpxy suBwA qoN ault ho jwvygw[
Aijhy swDk jo bMdgI dy suBwA qoN ault ho gey hn[ aunHW pRqI bwbw &rId jI AwKdy hn
ik hy jIv qYnMU idn dw sO Aqy rwq dw hzwr aulwhmw r`b v`loN imldw hY[ qMU isPq slwh
C`f id`qI hY ijvyN koeI hMs moqIAW dw Kwxw C`fky krMgW nMU mUMh mwrdw hovy[250 mnu`K dw
mUL hI dYvI hY[ ieh mnuK aupr QoipAw hoieAw kwrj nhIN hY[ mnu`K prmwqmw dI AMS
hY[ ies ny r`b vrgy guxW vwlw bxnw hY[ ieh Aijhw suBwA hY jo prmwqmw v`loN hr
pRwxI mwqr iv`c pwieAw igAw hY[ ies krky hI gurmiq dw hr aupdyS mnu`K nMU ausdy
ipCokV dI Xwd idvwauNdw hY[ dYvI guxW nMU pRbl krnw hI bMdgI hY[ dyv Aqy dwnv dw
pRsMg bhuq purwxw hY[ hr pRwxI AMdr do qrHW dIAW SkqIAW vwsw krdIAW hn[ cMgy
bury iKAwl hr ivAkqI dy mn AMdr AwauNdy hn[ ieh hI kwrn hY ik jo ivAkqI cMgy
Aml krdy hn AsIN aunHW nMU swDU, gurmuK AwK idMdy hW Aqy jo ivAkqI bury kMm krdy
hn AsIN aunHW nMU cor, kwql kih idMdy hW[

gRihsq
gurmiq ivc bMdgI dw bUtw smwj dy Drwql ‘qy pRPu`ilq huMdw hY[ smwj swfw
At`ut AMg hY[ gurmiq iv`c smwijk ivhwrk jIvn leI pRc`ilq Sbd gRihsq hY[ gurU
Gr ivc bwbw bu`Fw jI qoN bwAd BweI gurdws jI Aijhy is`K hn ijnHW ny gurU Gr dy
vrqNo ivhwr nUM lMmw smW A`KIN vyiKAw hY[ BweI gurdws jI gRihsq nUM iClky vWg d``sdy
hn[ iClkw Srm dw lKwiek vI hY[ cOl aupr ciVHAw iClkw bIj nUM jMmx ivc mdd
krdw hY[ iClky krky cOl nUM Gux vI nhIN l``gdw pr jykr iClkw auqr jwey qW cOl dI
hoNd ^qm ho jWdI hY[ auh swfy Bojn dw ih``sw bx jWdw hY[ ies qrHW gRihsq iClky vWg
gurmiq dy pWDI dw mwrg drSn krdw hY[251 iek hor QW BweI swihb izkr krdy hn

250
sau Elwmy idnY ky rwqI imlin shMs] isPiq slwhxu Cif kY krMgI lgw hMsu] rwg sUhI m: ñ, 790.
251
qus mY qMdul boey inpjY shMsR guno,dyh Dwr krq hY praupkwr jI[
qus mY qMdul inribGn lwgY n Gunu,rwKY rhY icrMkwl hoq n ibkwr jI[
qus sY inkis hoie Bgn mlIn rUp, svwd krvwie rwDY rhY n sMswr jI[

201
ik j`g jwxdw hY ik ijvyN ndIAW ivcoN sumMdr v`fw hY, prbqW coN sumyr v`fw hY, drKqW
coN cMdn Aqy DwqW coN sonw au`qm hY[ pMCIAW coN hMs Aqy SyrW coN b`br Syr au`qm hY[
rwgW coN isrIrwg Aqy p`QrW coN pwrs au`qm hY[ igAwn iDAwn gurU dw au`qm hY[ ieauN
swry DrmW cNo gRihsq au`qm hY[252 gRihsq in`j qoN a``upr au`T ky srb`q dw Blw krn dw
nwm hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ny Awpxy in`j svwrQ nMU iqAwigAw Aqy swry sMswr dI
pIV nMU mihsUs kridAW sMswr BRmx kIqw:

AwpxI swrI pMUjI lw ky swDW nMU BMfwrw krvw id`qw Awp KwlI h`QIN hI Gr v`l prq
AwieAw[ ipqw dw sKq vrqwau pqw nhIN ikhVI Bwvnw Acyq mn iv`c lY igAw ik
ieh ADUrI Xwqrw jIvn Br Amu`k s&r dI B`uK Aqy munwPy dI kwmnw bx ky sdw
leI Awqmw dw AMg ho geI æ æ® . æ bwdSwh dy Brw Aqy sUby dy hwikm dOlq KW loDI dI
modIgIrI hI nhIN iqlWjlI dy ky C`fI sgoN Gr bwr, pqnI, do p`uqr, BYx BxveIAW,
mwqw, ipqw, pMUjI, jwiedwd, Aswsw jo vI sbMD in`j nwl jkVn vwly sn sB iqAwg
id`qy[ jo mwl mqwA A`ly p`ly sI[ grIbW, muQwjW iv`c vMf id`qw Aqy Awp iekoN r`t
PV leI ik ‘nw ko ihMdU nw muslmwn’[253

ies pRsMg nMU sp`St krn leI ie``k ieiqhwisk Gtnw dw izkr krnw lwzmI
hY[ AwnMdpur dy jMg vyly iklHy AMdr gurU jI nwl rih rhy kuJ is`KW ny gRihsq moh iv``c
Ps ky dSmyS jI nMU bynqI kIqI sI ik swnMU vwps GrW nMU jwx idE ikauNik eyQy rih ky
AsIN Aqy swfw pirvwr dohyN Kqry iv``c hn[ jy AsIN mr gey qW pirvwr dw kI bxygw[
is`KW ny ie``k bydwvw ilK ky dy id``qw ik qusIN swfy gurU nhIN Aqy AsIN quhwfy is``K nhIN[
smW pw ky jdoN aunW nMU in`j nwl juiVAw gRihsq zihr vWg l`gw qW aunHW ny ies dy moh
qoN inrlyp ho ky smu`cI mwnvqw dy Bly Kwqr iKdrwxy dI Fwb qy gurU goibMd isMG jI dw
swQ id``qw qy ShIdIAW pRwpq kIqIAW[ A`j aunW nMU ‘mukqy’ kih ky Xwd kIqw jWdw hY
ijsdw Bwv hY auh ivAkqI jo pirvwirk bMDnW qoN Aqy in`jI KwhSW qoN mukq ho c``uky hn[
gRihsq Sbd dy ArQ bhuq ivAwpk hn[ is``K gurU swihbwn ny ijs gRihsq dI pwlxw
kIqI aus iv`c mnu`K aupr Awpxy pirvwr dy nwl-nwl smwijk izMmyvwrIAW vI hn[
ienHW izMmyvwrIAW dw Aihsws krvwaux leI gurU jI Awp smwj ivc ivcry sn qW ik

gur aupdyS gurisK igRhmY bYrwgI, igRh qij bn KMf hoq n au Dwr jI]121] kib`q svYXY BweI gurdws
AnukRmixkw qy kos, pMnw-33.
252
srsirqw skl mY smuMdR bfo, myr mY sumyr bfo jgq bKwn hY[
qrvr ibKY jYsy cMdn ibrKu bfo,Dwq mY knk Aiq auqm kY mwin hY[
pMCIAn mY hMsu imRg rwjn mY swrdUl, rwgn mY isrIrwg pwrs pKwn hY[
igAwnn mY igAwn Aru iDAwnn mY iDAwn gur, skl Drm mY igRhsq pRDwn hY [376[ auhI, pMnw-96.
253
dyivMdr isMG ividAwrQI, ‚AnMq pd dI Xwqrw‛, gurU nwnk icMqn dI BUimkw, blkwr isMG (sMpw.),
pMnw-70.

202
lokweI nMU boD hovy ik iek gRihsqI dy kI Prz hn[ gurU jI ny Awp smwj iv``c ivcr ky
d``isAw ik gRihsqI ikvyN dw hoxw cwhIdw hY[ ijs qrHW koeI vfyrw GroN r`us ky gey pu`qr
nMU mnwauNdw hY Aqy moV ky Gr ilAwauNdw hY ieauN gurU jI ny jMglW, prbqW dIAW kMdrW
iv`c bYTy swDkW nMU smwj nwl joiVAw[ aunHW d`isAw ik gRihsq in`j q`k sImq nhIN
hoxw cwhIdw[ ies soc ivcoN hI ‘nw ko bYrI nhI bygwnw’ dw BrwqrI Bwv pRgt hMudw hY[
ieh Bwv in`j ie`CwvW dI pUrqI Aqy in``j mukqI dI g`l nhIN krdw[ BweI gurdws jI
d`sdy hn ik smwj dy SRySt purS khy jWdy is``D smwj nwloN nwqw qoV ky prbqW iv`c Cup
gey sn Aqy jgq dy pwr auqwry leI koeI nzr nhIN sI Aw irhw[254 sMinAwsI lok
gRihsqIAW dy GroN mMg ky KWdy sn Aqy aunHW nMU hI burw kihMdy sn[ so dohW ivcwly ie`k
pwVw pY c``ukw sI[ sMinAwsI sMinAws nMU kyvl gRih iqAwg mMnky gRihsq nMU burw kih rhy
sn Aqy gRihsqI gRihsq nMU in`j nwl joV ky jIvn guzwr rhy sn[ gurmiq ny
gRihsqIAW nMU ieh pYgwm id``qw ik jdoN q`k gRihsqI in`j q`k sImq hY auh gRihsq iv`c
nhIN sgoN mMd BwvnwvW dI ‘igR&q’ iv`c hY[ in``jvwd iv``c kYd hoieAw ivAkqI Awpxy
pirvwr nMU pwlx leI hr qrW dy AprwDW nMU shI smJ ky krI jWdw hY[ Aijhy AprwDW
qoN kmwey Dn nwl pirvwr dw pwlx poSx krn qoN kbIr jI ny vrijAw hY Aqy ikhw hY
ik ies dw nqIjw qYnMU Bugqxw pvygw[255 sRI gurU nwnk dyv jI ny prwieAw h``k Kwx nMU
ihMdU leI gaU dw mws Kwx brwbr Aqy muslmwn leI sUr dw mws Kwx brwbr ikhw
hY[256 dUjy pwsy sMinAwsI kyvl gRih iqAwg nMU sMinAws mMnI bYTy sn[ s``cmu`c gRih
iqAwg qoN ielwvw aunHW ny koeI hor iqAwg nhIN sI kIqw[ aunHW dy mnW iv``c hr qrHW dy
ivkwr Gr krI bYTy sn[ aunHW ny ijhVIAW AlwmqW qoN bcx leI gRih iqAwg kIqw sI[
auh swrIAW AMqr mn iv``c aunHW nMU Gyrw pweI bYTIAW sn[ mn nMU mwrn leI swDk jMgl
iv``c clw jwvy, Gwh PUs dw Awhwr kry qW vI ausdw mn ivkwrW qoN mukq nhIN ho
skdw[257 mn dy vsIkrx leI gRih iqAwg dI koeI loV nhIN hY[ gurmiq ny d``isAw ik
gRihsqI Awpxy pirvwr q`k sImq nhIN hoxw cwhIdw[ smwj au`qy BIV Aw bxy qW auh

254
isD Cip bYTy prbqI kauxu jgiq kau pwir auqwrw[ jogI igAwn ivhUixAw ins idin AMg lgwey
Cwrw[ bwJ durU fubw jgu swrw] vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI 1/29.
255
bhu prpMc kir pr Dn ilAwvY]suq dwrw pih Awin lutwvY] mn myry BUly kptu n kIjY] AMiq inbyrw
qyry jIA pih lIjY] rwg sorT, kbIr, 556.
256
hku prwieAw nwnkw aus sUAr aus gwie] guru pIru BI hwmw qw Bry jy murdwru n Kwie] rwg mwJ,
m:ñ , 141.
257
igRhu qij bn KMf jweIAY cuin KweIAY kMdw] Ajhu ibkwr n CofeI pwpI mnu mMdw] rwg iblwvl,
kbIr,855.

203
kwhdw gRihsqI jo fr ky Aqy pirvwr dy moh iv`c gRisAw hoieAw ie``k pwsy bYTw rhy[
eyQy qW gRihsqI nUM jykr smwijk ih`qW dI rwKI leI Awpxw blIdwn vI dyxw pvy qW vI
ip`Cy nhIN htxw cwhIdw[ ies dI imswl nOvyN gurU jI dI Shwdq qoN imldI hY[ aus smyN
bwl gurU goibMd rwey jI dI aumr kyvl nO swl dI sI[ gRihsqI nUM pqnI, b`icAW q`k
smJxw gRihsq dy sMkIrn ArQ krn brwbr hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ny aus gRihsqI
nUM gMgw jl vWg inrml ikhw hY jo Drm dI ikrq krky loVvMdW dI mdd krdw hY[258
Drm dI ikrq krn vwlw nyk nIAq nwl kmweI krdw hY[ auh AwpxI kmweI iv``c oN
loVvMdW dI mdd krdw hY[ ikrq Aqy loVvMdW dI mdd krnI mnu`K nMU smwj nwl joVdI
hY:

ivhlV Aqy Apwhj ivc &rk hY[ jo mnu`K kMm krn dy smr`Q nhIN, aus dI hmySw
mdd krnI hY pr jo kr skdw hY, iPr vI nhIN krdw, aus nwl vwsqw nhIN[ ikrq
vwsqv ivc krqwrI SkqI hY jo mn`uK nMU r`b vrgw bxwauNdI hY[ ikrq qoN B`jx vwly
lok nw srIrk qOr qy qMdrusq huMdy hn nw mwnisk qOr qy sbl[259

gRihsqI PwhI vI hY Aqy vifAweI vI hY[260 PwhI aunHW leI hY jo kyvl Awpxy
pirvwr nUM vyK ky ijaUNdy hn[ Aijhy svwrQIAW leI gRihsq PwhI hY[261 jdoN swDk gurU
rwhIN gRihsq nUM smJ ky jIvn ijaUNdw hY qW ieh gRihsq aus swDk leI hI nhIN sgoN
sMpUrn jn smUh leI mukqI dw kwrn bxdw hY[ Aijhw gRihsqI hI Asl iv`c pUrn
sMinAwsI hMudw hY pr ieh Aijhw sMinAws hY jo smwj iv``c rih ky smwj dIAW muSiklW
nMU h``l krdw hY[ AwpxI qwkq nMU smwj dy Bly iv``c lwauNdw hY[ gurU jI d``sdy hn jogI,
BogI Aqy kwpVI dys dysWqrW iv``c iPrdy hn[ pMifq pWDy in``q purwxW dw pwT krdy hn
pr AMdrlI vsqU nMU jwx nhIN rhy[ ie``k qpsI qp kr rhy hn[ie``k qIrQW dI Xwqrw
kr rhy hn[Aijhy audwsIAW dw kI Pwiedw hY[ ie``k bRhmcrX dw pwlx krdy hn Aqy
jqI khwauNdy hn[ie``k gRihsqI Gr iv``c hI gurmiq rwhIN nwm,dwn Aqy ieSnwn idRV
krky BgqI v``l l``gy hoey hn[262 auprokq kQn qoN swnMU gRihsqI leI nwm, dwn Aqy

258
so igrhI jo ingRhu krY] jpu qpu sMjmu BIiKAw krY]puMn dwn kw krY srIru]so igrhI gMgw kw nIru]
rwg rwmklI m: ñ, 952.
259
hrpwl isMG pMnU, ‚sRI gurU gMRQ swihb Aqy rihq mirAwdw‛, sRI gurU gMRQ swihb dI mn`uKqw nMU dyx,,
AmrjIq gryvwl (sMpw.), pMnw-354.
260
siqgur kI AYsI vifAweI] puqR klqR ivcy giq pweI] rwg DnwsrI m: ñ, 661.
261
puqR klqR igrsq kw Pwsw] honu n pweIAY rwm ky dwsw]rwg gauVI guAwryrI m: õ, 180.
262
jogI BogI kwpVI ikAw Bvih idsMqr] gur kw sbdu n cInih qqu swru inrMqru]
pMifq pwDy joiesI inq pVih purwxw] AMqir vsq n jwxnI Git bHhm lukwxw]
ieik qpsI bn mih qpu krih inq qIrQ vwsw] AWpu n cInih qwmsI kwhy BieAw audwsw]
ieik ibMd jqn kr rwKdy sy jqI khwvih] ibnu gur sbd n CuthI Brim Awvih jwvih]

204
ieSnwn dI pRp`kqw dw pqw l``gdw hY[ nwm jpxw gRihsqI dw pihlw gux hY[ gRihsqI
Awpxy Gr iv`c Awp vI pRBU BgqI kry Aqy Awpxy b`icAW nUM vI ies pwsy lwvy[ kbIr
jI Purmwn krdy hn ik jykr gRihsqIAW dy GrW iv`c pRBU dw nwm nhIN jipAw jWdw Aqy
syvw nhIN kIqI jWdI qW Aijhw Gr murdGwt dy brwbr hY[ Aijhy pirvwr dy mYNbr BUq
brwbr hn[263 gurU jI d``sdy hn ik klXu`g iv`c ijMnW ny jnm ilAw hY[ dyKx nMU mnu` K
l`gdy hn[ p``uqr Aqy DIAW ijMn smwn hn[ GrvwlI ijMnW dI srdwr hY[264 ies bwry
BweI vIr isMG ilKdy hn:

sRI gurU nwnk dyv jI &urmwauNdy hn ik kilXug dy lok Awm qOr qy ienswn nhIN mwno
ijMn hn[ ijMn mwn`uK bxy hn[ sRI gurU jI lokW dy igry hoey Awcrx nMU dyK ky aunHW dy
ivkwrI jIvnW qy bdIAW nMU q`k ky ieh vwk kih rhy hn ik eyh ienswn nhIN rhy[
ihMdI lokW dw Awcrx qdoN bI bhuq nIvW sI[ ijMn ArbI pd hY, ArQ hY BUqW pRyqW qoN
iek hor durswDX BUq sRyxI[265

gRihsqIAW aupr bhuq v`fIAW izMmyvwrIAW hn ikauNik aunHW rwhIN pYdw hoey b`cy
k`lH dw Biv`K hn[ b``cy dy bcpn dw bhuqw smW mW kol bIqdw hY[ ies krky Bgq
kbIr jI ny mwipAW iv`coN mwqw nUM Kws qOr qy qwVnw kIqI hY ik qUM Awpxy b`cy nUM r`b v`l
lw jykr qyrI ku` K qoN jnm lY ky bwlk r``bI igAwn dI ivcwr nhIN krdw qW qyrw ivDvw
hoxw hI TIk sI[266 gRihsqI ny pRBU dw nwm lYxw hY Aqy Drm dI ikrq krky vMf ky vI
Ckxw hY:

nwm jpx nwl Awqmw Su`D huMdI hY, ikrq nwl srIr Aqy vMf ky Ckx dI rIiq nwl mn
Su`D huMdw hY[ AsIN kih skdy hW ik nwm ismrn Awqmk rihq hY, ikrq krnw srIrk
rihq Aqy vMf Ckxw mwnisk rihq hY[ dUjy dw Blw cwhux vwlw inSkwm praupkwrI
suBwA hI bwkIAW nwl vMf ky Kw skdw hY, jo sRyStwcwr dw iek pRmu`K l`Cx hY[ ieh
dwn qoN aucyrI AvsQw hY, dwn ivc iek iBKwrI huMdw hY, dUjw dwqw, iek prwDIn bx
jWdw hY, dUjw mwlk prMqU vMf Ckx dw gux smwnqw qy brwbrI dy Bwv pirp`k krdw
hY[267

gRihsqI dw Gr hr loVvMd leI hY[ rihqnwmw prm sumwrg dw kQn hY:

iek igrhI syvk swiDkw gurmqI lwgy] nwmu dwnu iesnwnu idRV hir Bgiq suhwgy]
gur qy dru Gruu jwxIAY so jwie isAwxY] nwnku nwmu n vIsrY swcy mnu mwnY] rwg Awsw m: ñ, 419.
263
kbIr jw Gr swD n syvIAih hir kI syvw nwih] qy Gr mrht swrKy BUq bsih iqn mwih] slok,
kbIr, 1374.
264
klI AMdir nwnkw ijMnW dw Aauqwr] puqu ijnUrw DIAw ijMnUrI jorU ijMnW dw iskdwr] rwg ibhwgVw
m:ñ, 556.
265
sMQXw sRI guru gRMQ swihb jI, poQI s`qvIN, pMnw-3437.
266
ijh kuil pUqu n igAwn bIcwrI] ibDvw ks n BeI mhqwrI] rwg gauVI, kbIr, 328.
267
pdm, rihqnwmy, pMnw-14.

205
Aru jo koeI Bu`Kw, nMgw ArQI hoie qW aus nwil nwil AwpxI vMf iv`coN jo ikCu swihb
idqw hoie so vMif Kwie, vMif phry[ Aru kMm iksY kw jwnY jo muJ qy hoqw hY qW jwxY jo
gurU ikRpwl hoieAw hY qW iF`l nw krY[ Awpxw kMm Coif kir aus pRwnI ky kMim kau auiT
KVw hoie jwix n dyie[ gurU kw rIJwvxw iesI bwq mo hY[268

bMdgI Aqy SkqI


rwjsI Aqy rUhwnI do qrHW dI SkqI hY[ gurU jI ny dohW ivc prspr sMquiln
bxweI r`iKAw[ ies nMU mIrI-pIrI dy nW nwl vI jwxdy hW[ pIrI Sbd BgqI dw Aqy
mIrI Sbd SkqI dw sUck hY[ SkqI bMdgI dy prCWvw hY[ pihlw bMdgI hY Pyr SkqI
hY[ gurbwxI ivc jogI, kwzI Aqy bRwhmx pIrI dy qihq Aqy rwjy, iskdwr, cODrI,
muk`dm mIrI dy qihq AwauNdy hn[ bMdgI rihq SkqI zulm dw kwrn bxdI hY Aqy
bMdgI sihq SkqI dieAw, inAW dI smrQk huMdI hY[ ies krky hI rwjsI qwkq dy
dwAvydwr rwijAW nMU gurbwxI ny inAW krn dI is`iKAw id`qI hY[269

kI pRXojn sI BgqI qy SkqI nMU iek`Tw krn ivc? ies pRSn dw auqr gurU goibMd isMG
jI dI AwpxI locw ivcoN vyKdy hW[ ‘BgqI’ qy ‘SkqI’ nMU iek`Tw krky Kwlsy ny sMswr
leI kuJ krnw hY[ Kwlsw dw Bwv hI hY prmwqmw dI AwpxI sYnw[ ijvyN ‘Kwlsw jmInw’
dw Bwv hY ‘SwhI AwrwzI’ Kwlsw vwihgurU dI &Oj hY qy sMswr ‘qy aus ny sdw hI koeI
krm krnw hY, inAW leI, Drm leI[ ikauNik sYnwpqI, gurU goibMd isMG jI AkwlpurK
dw ivSys hukm lY ky ivSys kwrj swDx leI hI jgq ivc Awey sn[270

gurmiq iv`c BgqI Aqy SkqI bwry dIvwn isMG ilKdy hn:

isK Drm ivc inrsMdyh pRQmkqw Aqy pRDwnqw BgqI dI hY[ SkqI qW BgqI dy klp
ibRC ivcoN inklI ie`k zrUrI SwK vWg is`D huMdI hY[ gurU swihb ny SkqI dw BgqI au`qy
koeI Awrop jW vwDU iejw&w nhIN kIqw[ jy Aijhw kIqw huMdw qW is`K Drm SkqI Dwrn
krky ie`k sYink rwj s`qw bx ky hI rih jWdw, koeI Dwrimk jQybMdI, ijvyN ik Kwlsw
pMQ dy rUp iv`c AsIN dyKdy hW, nw huMdw[271

sRI gurU hirgoibMd jI pihly gurU hn ijnHW rUhwnI SkqI dy nwl SSqrW dI SkqI
dI vrqoN krky pihlI vwr bMdgI dI Dwrw iv`c mwlw dy nwl qlvwr dI sumylqw sQwipq
kIqI[ Aijhw nhIN sI ik qlvwr dI is`iKAw nwl rUhwnIAq dUr ho geI sI:

ies krky ijhVy lyKk ies mq dy DwrnI hn ik gurU hir goibMd swihb dI AgvweI hyT
is`K Drm ny SWqmeI mwrg nMU C`f ky hiQAwrbMd sMGrS dw mwrg Apxw ilAw sI qy

268
auhI, pMnw-121.
269
rwjy culI inAwv kI piVAw scu iDAwnu] rwg swrMg m: ñ, 1240.
270
qwrn isMG, BgqI qy skqI, pMnw-10.
271
dIvwn isMG, BgqI Aqy SkqI, pMny-20-1.

206
ieauN is`K Drm dw lVwkI SkqI ivc pirvrqn (transformation) ho igAw auh drusq
nhIN hn[ is`K Drm dy isDWq auhI sn, soc auhI sI Aqy prcwr vI auhI sI[272

pihlW drbwr swihb kIrqn huMdw sI auprMq Akwl q^q ivKy gMBIr msilAW
aupr ivcwr kIqI jWdI sI[ FwfIAW dIAW vwrW gweIAW jWdIAW[ drbwr swihb dw
kIrqn rUhwnI qs`lI krvwauNdw Aqy Akwlq^q dIAW vwrW bIr rs pYdw krdIAW sn[
pihly FwfI Abd`uly ny p`g qyrI kI jhWgIr dI vwr gw ky CyvyN gurU swhmxy jhWgIr nMU
ingUxw pyS kIqw sI[ ies q^q dI bxqr AijhI hY ik Akwlq^q qoN hirmMidr sw&
idsdw hY[ iesdw Bwv ieh hY ik Akwlq^q qoN koeI vI kwrvweI kridAW hirmMidr dw
iDAwn zrUr r`Kxw hY[ Awp jI ny do qlvwrW pihnIAW sn jo mIrI Aqy pIrI dw pRqIk
sn[ iek smW AwieAw sI ik jdoN Awp jI ny jMg nw lVx dw PYslw vI kIqw sI[ ies
PYsly ip`Cy ie`k hI kwrn sI ik is`K Drm ivc SSqrW dI vrqoN dw qzrbw nvW-nvW hY[
ikqy ies mwrg qy c`lidAW is`K bMdgI dw rwh nw B`ul jwx[ ies q`Q nMU sUrj pRkwS dw
krqw bwbw gurid`qw jI dy hvwly nwl ilKdw hY[273 iesdw pqw swnMU sRI gurU hir rwie jI
dy jIvn qoN vI l`gdw hY[ ie`k vwr jdoN gurU jI sMgqW nwl ikqy jw rhy sn qW qurkW dy
iek dl ny gurU jI nMU Gyr ilAw[ gurU jI ny Awp mukwblw krn nwloN BweI gory nMU lVx
dw AwdyS id`qw[274 gurmiq dw hukm hY ik du`KW, Bu`KW Aqy su`KW ivc bMdgI pRDwn rhy[
jdoN is`K bMdgI dy ADIn SSqrW Aqy rwj nMU smJx l`g pey qW gurU jI ny SSqrW nMU
is`KI dw Aihm AMg pRvwn kr ilAw[ sRI gurU goibMd isMG jI ny SSqrW nUM pIr dw drjw
id`qw[275 kyvl ieh hI nhIN ik rwjs`qw hI bMdgI dy ADIn huMdI hY sgoN jIvn dw hr
kMm jykr bMdgI dy ADIn hovygw qW auh smwj leI suKdweI hovygw[ qwrn isMG ilKdy
hn:

auh bwbr swhmxy ft gey, Bwgo swhmxy ft gey, corW DwVvIAW swhmxy ft gey, zwlm
qy Poky ‘Drm’ swhmxy ft gey[ inrBYqw qy Awqmk au`cqw dw kuJ svwd kOm nMU Awaux
l`gw[ gurU AMgd swihb ‘hmwXMU’ swhmxy ft gey[ gurU Amrdws jI ‘Akbr’ dy rwStr
Aqy AYSvrz qoN ApRBwivq rhy[ gurU rwmdws jI ny Akbr dy drbwr ivc vI swbq kr
id`qw ik Awcrx hIx bRwhmx ivdvqw ivc vI Poky hn[ gurU Arjn swihb SihnSwh dI

272
suKidAwl isMG (fw.), isrI Akwl q^q swihb (1606-1982), pMnw-183.
273
rx qy SWiq ibRqI Aib Bey[ sunih ibKyrw qO irs ley[ TWFy Bey kry iQr locn[ Aink BWiq kI
sociq socn[ sRI gur pRqwp sUrj gMRQ stIk, Bwg CyvW, AjIq isMG AOlK, pMnw-853.
274
Awin jMg ko kwrj prXo[ hmih ipqwmy brjin krXo[ AsmMjs hoeI Aib Awin[ Kry ibcwrXo gur
Bgvwn[23[ auhI, pMnw- 467.
275
Ais ikRpwn KMfo KVg qupk qbr Aru qIr[ sYP srohI sYhQI XhY hmwry pIr[ dsm gMQ swihb pwT
sMpwdn Aqy ivAwiKAw, poQI pihlI, pMnw- 402.

207
mrzI ivr`uD vgy[ gurU hirgoibMd swihb ny Awpxw rwj qKq hI kwiem kr ilAw[ gurU
hir rwie swihb jI SwhI POj nMU T`lHx qy rokx dI dlyrI kr gey[ gurU hirikRSn jI ny
SwhI s`dy qy sMmn nMU q`uC Aqy hyc kr id`qw[ gurU qyg bhwdr ny dlIHj qy TIkr BMn
id`qw[ gurU goibMd isMG jI ny AMimRq dy icMnH k`kwr dy ky kOm dI punr auswrI pUrI kr
id`qI[276

sRI gurU goibMd isMG jI smyN dI hkUmq nwloN v`D qwkqvr, dlyr Aqy inAW psMd
sn[ ieh ies krky hY ik gurU jI hr kMm ivc bMdgI nMU qrjIh idMdy hn:

gurbwxI dI ivcwrDwrw s`qw ivhUxy vrgW, swDwrx lokW Aqy mihkUm dI ivcwrDwrw hY[
Awm lokweI dw p`K pUrx vwlI ieh ivcwrDwrw hr iksm dy dmn Aqy Sosx dy i^lw&
Awvwz bulMd krdI hY[ iek pwsy ieh mugl swmMqvwd dI k`tV mzHbI nIqI Aqy
AwriQk lu`t-Ksu`t dw ivroD krdI hY Aqy dUsry pwsy ieh bRwhmxvwdI krmkWf Aqy
mnUvwdI jwqI pRQw dw KMfn vI krdI hY jo smwj dy nIvyN Aqy inqwxy vrgW dy svYmwx nMU
kuclx dw prbMD auswrdw hY[277

dUjy pwsy vkq dw bwdSwh AOrMgzyb, jo ijsmwnI qOr ’qy &OjW dw mwlk Aqy
Dnvwn qW hY pr nw qW ausdw hzrq muhMmd ivc Aqy nw kurwn ivc XkIn hY[ ies dw
izkr dSmyS jI ny z&rnwmy ivc kIqw hY[278 gurU swihb v`loN Anyk lVweIAW ij`qx qoN
bwAd vI ie`k ig`T zmIn aupr kbzw nw krnw bMdgI dI AihmIAq nMU idRVH krdw hY[
so ieh kihxw TIk hovygw:
1. BgqI hI SkqI dw somw hY[ 2. BgqI qoN v`K ho ky SkqI kyvl rwjsI s`qwvwd rih
jWdI hY qy J`t Kqm ho jWdI hY ijvyN mhwrwjw rxjIq isMG dI rwjsI SkqI, jo Dwrimk
somy qoN tu`t ky kyvl sYink SkqIvwd bx geI[ 3. BgqI TIk ArQW ivc auh BgqI hY
ijs ivc smwijk ijMmydwrI hY qy jo kurbwnI qy ShIdI dI jwc isKWdI hY[ 279

ieh SkqI jdoN smwj v`l muK krdI hY qW smwj nMU suKdweI bxwauNdI hY[ fw.
mnmohn isMG ilKdy hn:

a`uqrI Bwrq Aqy ivSyS qOr ‘qy pMjwb Aqy pMjwbI swihq ivc BgqI AMdoln nMU isKr qy
pucwx dw ishrw gurU nwnk dyv jI dy hI isr hY[ auhnW qoN pihlw BgqI AMdoln vDyry
Dwrmk, sMprdwiek, in`jI Aqy AiDAwqmk Kyqr qk hI sImq sI[ auhnW ny iesnMU
smwjk Aqy smUhk rUp dy ky iesdI kWieAw klp kr id`qI, AijhI kwieAw klp ik
iesdw isKr AsIN gurU goibMd isMG jI dy smyN ivc vyKdy hW, audoN jdoN pMjwb Aqy pMjwbI
swihq ivc BgqI AMdoln ny jIvnmeI, sMGrSmeI rUp Dwrx kIqw Aqy is`Dy qy pRq`K
rUp ivc rwjnIiqk jwmw pihn ky smyN dI zwlmwnw hkUmq dy ivr`uD jhwd KVw kr

276
qwrn isMG, BgqI Aqy SkqI, pMnw-99.
277
jgbIr isMG, (fw.) mwnv mukqI Aqy dilq cyqnw dw pRvcn gurU gMRQ swihb, pMnw-212.
278
n eImW pRsqI n Aauzwie dIN, n swihb SnwsI n muhMmd XkIN[ôö[ pdm, z&rnwmw, pMnw- 57.
279
dIvwn isMG, auhI, pMnw-24.

208
id`qw, Aijhw jhwd ik ijsny sdIAW qoN KVy mugl swmrwj dy mihl dIAW nIhW hI ihlw
id`qIAW[ ghu nwl vwcIey qW AsIN ies is`ty qy ApVdy hW ik gurU nwnk dyv jI duAwrw
sMcwilq ies BgqI AMdoln ny ijQy mugl slqnq dI qbwhI dy swmwn pYdw kIqy, auQy
dUjy pwsy is`K rwj dI sQwpnw dy swDn vI jutwey[280

Awpxw bildwn dy ky vI smwj dI rwKI krdI hY ijvyN sRI gurU qyg bhwdr jI ny
kIqI sI[281 sRI gurU goibMd isMG jI dw jMgju sMGrS smwijk BlweI leI sI[ swfy
ieiqhws ivc vrixq swry ShIdW ny h`s-h`s ky kurbwnIAW id`qIAW[ ies Awpw vwrn
dI infr Bwvnw ip`Cy bMdgI hI sI[ dUjy pwsy bMdgI krn vwly ivc rUhwnI qwkqW vI
AwauNdIAW hn[ bMdgI krn vwly nMU nO inDIAW Aqy ATwrW is`DIAW dI pRwpqI huMdI
hY[282 ienHW SkqIAW dy huMidAW vI Awpxy Awp nMU v`fw nw smJxw qy Awpxy Awp auqy
pUrn kMtrol r`Kxw bMdgI hY:

Xog m`q vwilAW dI Dwrxw hY ik jdoN koeI ivAkqI Xog dw AiBAws krdw hY qW auh
kuJ ku ivSyS SkqIAW pRwpq kr lYNdw hY[ ieh SkqIAW hI aunHW dI BwSw ivc is`DIAW
AKvwauNdIAW hn[ ienHW dI igxqI A`T mMnI jWdI hY 1. Aixmw, AxU vWg bhuq Cotw ho
jwxw 2. liGmw, hOlw ho ky auf jwxw 3. mihmw prbq vWg BwrI ho jwxw 4. pRwpiq, ikqoN
vI koeI vsqU pRwpq kr skxw 5. pRwkwmX, ie`Cw SkqI nMU byrok kr skxw 6. viSqv,
swirAW pRwxIAW nMU vs ivc kr skxw 7. eIisqv, swirAW pdwrQW auqy AiDkwr pRwpq
kr skxw 8. XQwkwmwvswiXqw, swDk dy hr pRkwr dy sMklpW dw pUrw ho jwxw[ is`DIAW
qoN ielwvw ir`DIAW Aqy inDIAW dI pRwpqI dI klpnw vI kIqI hY[…pr nwm swDnw dy
mukwbly ieh sB kuJ inrwrQk hY[283

ie`k swDk ny Awpxy murSd nMU svwl kIqw ik Awp jI d`sdy ho ik bMdgI krn
vwilAW nMU nO inDIAW Aqy ATwrW isDIAW dI pRwpqI huMdI hY[ jykr myry ivc ieh SkqI
Aw jwvy qW mYN Awpxy duSmxW qoN igx-igx ky bdly lvW[ murSd ny ikhw- ieh SkqI
ies krky hI nhIN AweI[

bMdgI Aqy kkwr

gurmiq ivc pMj k`kwrW dI ^ws AihmIAq hY[ ATwrvIN sdI dw is`K Drm dw
swrw ieiqhwisk FWcw k`kwrW dI buinAwd ‘qy hI KVw hY[ ienHW nMU pMj k`ky Aqy gurmiq
dI pMc pRDwnI pRxwlI dw Aihm AMg vI ikhw jWdw hY[ ieh hn- kys, kMGw, kVw,

280
mnmohn isMG, (fw.), gurU nwnk Aqy BgqI AMdoln, pMnw-48.
281
TIkr Poir idlIs isir, pRB pur kIXw pXwn] qyg bhwdr sI ikRXw, krI n iknhU Awn]ñõ]
siqbIr isMG, gurU qyg bhwdr ismRqI gMRQ, pMnw-18.
282
nv inDI ATwrh isDI ipCY lgIAw iPrih jo hir ihrdY sdw vswie] rwg sorT m: ó, 649.
283
sRI gurU gMRQ swihb ivc swDnw dw srUp, pMny 22-3.

209
ikrpwn Aqy kCihrw[ is`K Aqy is`KI srUp dIAW pMj inSwnIAW hn ijMnHW ivcoN iek dI
vI Cot nhIN hY:
inSwin isKI eIN pMj hriP kw&[ hriZz n bwSd eIN pMj muAw&[284

fw. drSn isMG Anuswr:

ismrn, Sbd surq ivcwr, kIrqn Awid AMqrIvI swDnw hY[ ienHW dw is`Dw sMbMD mnu`K
dy AMdrly Awpy mn dI swDnw nwl hY[ koeI vI swDnw auqnI dyr q`k sPl nhIN ho
skdI ijqnI dyr q`k AMqrIvI swDnw nMU bwhrI mnu`KI krm, ivvhwr nwl sPlqw pUrvk
joV nhIN id`qw jWdw[ iksy vI Drm swDnw dI sPlqw AsPlqw swDnw dy AMqrIvI
bwhrI p`KW dy myl dI sPlqw AsPlqw qy inrBr krdI hY[285

k`kwr gurmiq dy pWDI dI AMdrUnI Aqy bwhrI jIvn jwc hn[ swDk ny ienHW
pMjW rwhIN AMdrUnI Aqy bwhrI &qih pRwpq krnI hY[ swfy srIr ivc ie`k kys hI
Aijhw AMg hn jo vwr-vwr AwauNdy hn[ srIr dw koeI vI AMg k`itAw jwvy qW dubwrw
nhIN AwauNdw prMqU kysW nMU ijMnI vwrI k`itAw jWdw hY[ auh muV-muV AwauNdy hn ikauNik
ieh zrUrI hn[ gurmiq Anuswr bMdgI kridAW swDk nMU AijhI AvsQw pRwpq hoxI hY
jdoN ausdy srIr dy rom vI bMdgI krn l`g pYxgy[ ies leI hI rihq mirAwdw ivc
kysW nMU k`txw kql krn dy brwbr mMinAw igAw hY[ ies pCwx dI kwiemI leI byAMq
isMGW, isMGxIAW Aqy b`icAW ny ShwdqW id`qIAW hn ijMnHW nMU AsIN rozwnw Ardws rwhIN
Xwd krdy hW[ zwlm hukmrwn, is`KW swhmxy pihlI Srq hI kys ktwaux dI r`Kdy sn[
kudrq ny kysW rwhIN mrd Aqy AOrq dI pCwx inSicq kIqI hY[ dwhVI Aqy mu`C AxK
dw vI pRqIk hn[ ies bwry qwrn isMG ilKdy hn:

k`kwr Asl ivc siqAwgRih hn, ieh Awpxy siBAwcwr (culture) dI mhwnqw qoN jwxU
hox dw auprwlw hn[ ieh Awqmk AMdoln hn[ ieh jwgrqI dI Awvwz hn[ k`kwr
jQybMd hox leI bVw mnoivigAwnk qy ivigAwnk swDn hn[ ieh is`DI swdI &OjI vrdI
hn[ kOm BYBIq iesy leI sI ik aus ivc jQybMdI iblkul nhIN sI, GoV svwrI iblkul
nhIN sI, SSqr ividAw nhIN sI[ k`kwr hkUmq v`loN AYsIAW l`gIAW pwbMdIAW dy ivr`uD
Awvwz hY[ is`KW dwAvw kIqw ik AsIN &OjI pihrwvw r`Kwgy, SSqr Dwrn krWgy, GoV
svwrI krWgy, ijsmwnI pryf kvYd krWgy[ AsIN hkUmq dy AYsy AinAweI kwnMUnW nMU
qoVn dw pRx krdy hW[ kys dwhVI dw ktwvw prwDInqw dw bVw v`fw icMnH sI (hux qy
PYSn hY) pgVI iksy Zulwm nMU bMnx dI AwigAw nhIN ho skdI sI; ieh rwijAW, hwkmW
qy muslmwnW dw pihrwvw sI[ is`KW dwAvw kIqw ik AsIN kys, dwhVI, mu`C r`KWgy Aqy
dsqwr sjwvWgy[ Ssqr iv`idAw, kys, dwhVI, mu`C qy dsqwr swry swfy mUl siBAwcwr

284
pdm, rihqnwmy, pMnw-35.
285
BweI gurdws is`KI dy pihly ivAwiKAwkwr, pMnw-225.

210
dy au`qm Bwg sn[ is`KW koeI nvIN g`l nhIN kIqI, kyvl Awpxy purwqn siBAwcwr nMU
ApxwieAw hY qy aus nMU sdw sjIv r`Kx dw auprwlw kIqw hY[286

auprokq kQn muqwbk pMj k`kwr is`K kOm nMU ie`k kyNdr qy iek`qr krdy hn[
vIhvIN sdI ivc jdoN ^wlsw kwlj AMimRqsr ivc pVdy cwr ividAwrQIAW ny iesweI
Drm Apnw ilAw sI qW is`K Drm ivc isMG sBw lihr dw Awgwz hoieAw sI[ k`kwr
AwzwdI dw icMnH hn[ jdoN swDk ienHW pMjW nMU AmlI jwmw pihnw idMdw hY qW ieh pMjy
ivkwrW qoN vI Awzwd krvw idMdy hn[ srIr dy bwhrI AMgW dI AMdrUnI AMgW nwl
sumylqw Aiq zrUrI hY:

swry guxW nMU koml jzbwq dy bwkI jIvn pihlUAW nwl simlq krky iek smu`cI jQybMdI
ivc prox dw nwauN gurmiq hY[ iesy leI korw pRym, s`KxI syvw, haumY BirAW dwn, qoqw
rtx nwm ies jIvn nMU mukMml nhIN kr skdw[ ies dw kmwl swry guxW dI ivc ies
leI kIrqn, kivqw, komlqw, kurbwnI qy ikRpwlqw dy pMj AMdrUnI k`ky, bwhrlI pMj
k`kI rihq dy nwl imlky hI is`K dw Dwrimk jIvn bdldy hn[287

sRI gurU Arjn dyv jI ny r`b dy lMmy kysW dw Aqy Bgq nwmdyv jI ny r`b dI p`g
dw izkr kIqw hY[ ipAwrw isMG pdm ilKdy hn:

kys kudrqI icMnH sI, ikrpwn sur`iKAw dw swDn qy kCihrw iek vDIAw puSwk sI[ aus
zmwny qyV dy do hI k`pVy sn[ lMgotI Aqy DoqI vwlw krm nhIN sI inBwieAw jw skdw[
lMgotI ADUrw ADnMgw pihrwvw sI, DoqI pw ky swvDwn sUrbIr joDy vwlw krm nhIN sI
inBwieAw jw skdw[ ies leI kCihrw rihq dw AMg pRvwn kIqw igAw qW ik is`K
iqAwr-br-iqAwr sMq ispwhI sj sky[ A`j ieh puSwk kOmWqrI pRvwngI pRwpq kr
c`ukI hY[ kVw BwvyN qIr kmwx clwaux vwly qy qyg vwhux vwly h`Q leI iek sur`iKAw dw
swDn sI, pr ieh is`K dw srblohI gwnw iek ivSyS pRq`igAw-icMnH bx igAw qy A`j
PYSn dy dOr qy gYr is`KW vI iesnMU pihn ilAw hY[ kMGw, kysW dI s&weI leI vriqAw
hI jWdw sI pr s&weI nMU lwzmI bxwaux leI ies nMU rihq dw AMg bxw id`qw[288

BweI s`uKw isMG ny SSqRW Aqy kysW qoN ibnHW is`K nMU Byf ikhw hY:

ibnw SsqR kys nrM Byf jwno[ ghy kwn qW ko ikqY lY isDwno[
iehY mor AwgXw suno lY ipAwry[ ibnw qyg kysM idvo n iddwry[289
jykr SSqRW dI mhwnqw dw boD krIey qW pqw l`gdw hY ik SSqRW ny rUhwnIAq
iv`c Aihm BUimkw inBweI hY[ sRI rwm cMdr ny rwvx nMU qIrW nwl mwirAw, ikRSn ny

286
BgqI qy SkqI, pMnw- 99.
287
Syr isMG, gurmiq drSn, pMny- 374-5.
288
rihqnwmy, pMnw-35.
289
auhI, pMnw- 42.

211
sudrSn c`kr nwl Anyk duStW dw nws kIqw, durgw ny SSqRW dy bl nwl Srx ivc
Awey SSqRW qoN hIxy ieMdr dI pukwr suxI Aqy mihKwsur dw nws kIqw sI[ prsrwm nW dy
Avqwr dw nwm hI SSqR qoN ipAw sI[ ies qrHW gurbwxI ivc KVg, gdw, KMfy dI Dwr
smyq hor SSqRW dw vI izkr hY[ byS`k ieh pRqIk vjoN vrqy gey sn pr smW pw ky ienHW
dI vrqoN dw sPl qjrbw vI kIqw igAw[ kVwh pRSwid Aqy lMgr nMU Bog ikRpwn nwl hI
lwieAw jWdw hY[ sRI gurU goibMd isMG jI ny SSqRW nMU pIr dw drjw id`qw hY[290 ieh mwx
vwlI g`l hI hY ik bYNk dy AMdr hiQAwr lY ky jwxw mnHW hY pr is`K vIr jW BYx leI
ieh pwbMdI nhIN hY:

ies p`KoN ieh iDAwn dyx Xog q`Q hY ik gurU goibMd isMG jI ny jdoN PurmwieAw sI,
‘rihq ipAwrI muJ ko isK ipAwrw nwih’ qW iesdw ArQ kyvl bwhrmuKI ByK nhIN sI[
rihq dw Bwv hY AMdrlw ivSvws Aqy bwhrdy icMnH dovyN ieksur hox[ Awcrx nIvW hY qy
kkwr Dwrx kIqy hoey hn AijhI rihq inrw ByK Aqy Pryb hY ijsnMU gurU jI kdI
pRvwngI nhIN dy skdy[291

so ieh kihxw vwijb hY ik isK dI bMdgI ivc k`kwr Aihm BUimkw inBwauNdy
hn[ ieh kyvl pCwx mwqr leI nhIN hn[ ienHW dw rUhwnI mMqv vI hY[ bMdgI kridAW
kys zbwn bx jWdy hn, dsqwr svY mwx dw pRqIk hY jo mnu`K dI AwzwdI dI lKwiek
hY[ kVw h`QW nMU burw kMm krn qoN rokx leI hY, kCihrw prwey mrd Aqy AOrq nwl sMg
krn qoN vrjdw hY[ ikRpwn AwpxI Aqy smwj dI r`iKAw leI hY[ ies qrHW k`kwr
inrijMd nhIN hn[ ieh bMdgI dw Aihm AMg hn[

bMdgI dw rMg
gurbwxI iv`c bMdgI dy rMg nUM gUVw, mjIT, clUlw Aqy lwl d`isAw hY[ gurU
swihb bMdgI nMU p`kw rMg AwKdy hn[ hor rMgW nMU lwlwrI cVHw idMdw hY pr mjIT rMg aus
swDk aupr cVHdw hY ijs aupr gurU q`uT pvy[292 jykr koeI rMg cVHwaux Xog hY qW mjIT
rMg hI hY[ Aijhy syvkW kol r`b hmySw rihMdw hY[ ieh hI Ardws hY ik Aijhy swDkW

290
Ais ikRpwn KMfo KVg qupk qbr Aru qIr[ sYP srohI sYhQI XhY hmwrY pIr[ dsm gRMQ pwT sMpwdn
Aqy ivAwiKAw, Bwg qIjw, pMnw-402.
291
hrpwl isMG pnMU, (au.r.), pMnw- 352.
292
hir nwmw hir rM|u hY hir rM| mjITY rM|u] gur quTy hir rMgu cwiVAw iPir bhuiV n hovI BM|] rwg
sUhI m: ô,731.

212
dI crn DUV iml jwvy[293 r`b nMU vI mjIT rMg vwlw ikhw hY[294 ies rMg dI pRwpqI leI
r`b nMU idn rwq ipAwr krnw pYNdw hY[295 ieh rMg bMdgI krn vwilAW dw iSMgwr hY[
gurmuKW aupr rMg ciVHAw huMdw hY Aqy mnmuK kory huMdy hn[296 ies rMg qoN ault ksuMB dw
rMg huMdw hY jo p`kw nhIN hY[ gurU swihb vwr-vwr auopdyS idMdy hn ik Awpxy mn nMU mjIT
rMg ivc rMg lvo[297 igAwnI hrbMs isMG ilKdy hn, ‚s`c jwxo qW BgqI dw rMg EdoN
cVHdw hY jdoN jigAwsU srIr nwloN Awpxw nwqw qoV lYNdw hY[ sB kuJ hrI dw smJx l`g
jWdw hY[ aus dI AigAwnqw vwly pVdy t`ut jWdy hn, kpwt K`ul jWdy hn[298‛ swfy
srIr dw vI Asl rMg lwl hY Bwv KUn[ bMdgI dw rMg vI lwl ies krky hI hY ikauN ik
bMdgI huMdI hI srIr nMU Arpx krky hY[ byAMq isMGW isMGxIAW dy srIr iv`coN vigAw
lhU bMdgI iv`c rMigAw lhU sI[ ieh rMg cVHdw qW AOKw hY pr jy iek vwr cVH jwvy qW
ieh crKVIAW qy cVHky, bMd-bMd ktvw ky, AwirAW nwl icrky, Kopr luhwky vI nhIN
lihMdw[ bwbw &rId jI ny iek v`Krw idRStIkox id`qw ik bMdgI krn vwilAW iv`c KUn
nhIN huMdw[299 ies iKAwl nUM gurU Amrdws jI ny hor sp`Stqw idMidAW ikhw bMdgI krn
vwilAW iv`c loB rUpI KUn nhIN huMdw[300 gurU swihb PurmwauNdy hn ik bMdgI dw lwl rMg
ijnHW nUM l`g igAw auh vfBwgI hn[ ieh rMg mYlw nhIN hMudw Aqy iesnUM dwg vI nhIN
l`gdw[301

imlwp

bMdgI dw mu`Flw srUp iKlirAw hoieAw sI ijvyN iksy mwlw dy moqI iKlry hox[
hux ie`k-ie`k krky ieh moqI sUqr iv`c proky muV mwlw dw rUp bx gey hn[ mu`Fly srUp
ivc swDk ipAwry nwloN ivCiVAw hoieAw sI[ hOlI-hOlI swDk AwpxI mMizl qy phuMicAw
hY[ bMdgI dw isKr imlwp hY[ ies imlwp qoN bwAd ivCoVw nhIN huMdw[ ieh suK dw

293
kwieAw rM|ix jy QIAY ipAwry pweIAY nwau mjIT] rM|x vwlw jy rM|Y swihbu AYsw rMgu n fIT] ijn
ky coly rqVy ipAwry kMqu iqnw kY pwis] DUiV iqnw kI jy imlY jI khu nwnk kI Ardwis] rwg iqlMg
m: ñ, 722.
294
Awpy hIrw inrmlw Awpy rMgu mjIT] rwg swrMg m: ñ, 54.
295
Anidnu sdw rvY idn rwqI mjITY rMgu bxwvixAw] rwg mwJ m: ó, 112.
296
gurmuiK rMgu clUl hoeI] mnmuiK mugDu nru korw hoie] rwg sUhI m: ô, 732.
297
iehu mnu suMdir Awpxw hir nwim mjITY rMig rI] rwg Awsw m: õ, 400.
298
hrbMs isMG igAwnI, ‚gurmiq BgqI‛, is`K Drm icMqn ivc BgqI, blkwr isMG (sMpw.), pMnw-9.
299
PrIdw rqI rqu n inklY jy qnu cIrY koie] jo qn rqy rb isau iqn qin rqu n hoie] slok syK
PrId, 1380.
300
iehu qnu sBo rqu hY rqu ibnu qMnu n hoie] jo sh rqy Awpxy iqqu qin loBu rqu n hoie] slok m: ó,
1380.
301
lwl rMgu iqs kau lgw ijs ky vfBwgw] mYlw kdy n hoveI nh lwgY dwgw] rwg iblwvl m: õ,
808.

213
pRqIk hY[ swDk Awpw Bwv imtw ky ipAwry ivc lIn ho jWdw hY[ gurU Arjn dyv jI ny
sU&I swDkW dIAW rUhwnIAq dIAW cwr mMizlW rwhIN bMdgI dy isKr dI g`l kIqI hY[
SrIAq, qrIkq, mwr&q qoN bwAd hkIkq dI pRwpqI huMdI hY[ ies qoN bwAd swDk dw
krnw Drnw kuJ nhIN rihMdw[ swDk dI dubwrw mOq nhIN huMdI[302 ausdw jnm mrx
k`itAw jWdw hY[ ausnMU jUnW qoN Cutkwrw iml igAw hY[ ies imlwp nMU sRI gurU goibMd isMG
jI dy jIvn dI ie`k Gtnw iv`c vyiKAw jw skdw hY[ BweI j`gw gurU jI dw ipAwrw is`K
sI[ gurU jI ausnMU bhuq ipAwr krdy sn[ ies nyVqw qoN nwl dy is`K eIrKw krn l`g
pey[ aunHW nMU jdoN vI mOkw imldw auh BweI j`gy nMU gwlW k`Fdy[ ie`k idn BweI j`gy dI
irhwieS vI l`ut leI geI[ gurU swihb nMU ies bwry pqw l`gw pr BweI j`gy ny gurU swihb
kol iksy dI iSkwieq qk nhIN kIqI[ iek idn gurU jI ny is`KW nMU BweI j`gy nwl ies
qrHW dy vqIry dw kwrn p`uiCAw? is`KW ny d`isAw ik AsIN keI swlW qoN Awp pws syvw
krdy hW[ pr BweI j`gy iv`c Aijhw kI hY jo Awp ausnUM eynw ipAwr krdy ho[ gurU
swihb ny is`KW nMU Awpxy Aqy BweI j`gy dy ipAwr dI ABydqw ibAwn krn leI pwxI dy
ie`k gVvy iv`c p`Qr, dUjy gVvy iv`c im`tI dI Fym Aqy qIjy gVvy iv`c pqwsw pvw ky r`K
id`qw[ do GVIAW ip`CoN hukm id`qw ik swrIAW cIzW bwhr k`Fo[ p`Qr ijvyN dw sI aus
hwlq iv`c bwhr k`F ilAw igAw[ im`tI dI Fym gwrw bx geI[ pr pqwsw pwxI dw hI
rUp ho igAw[ gurU jI ny hor is`KW dI pRIq nUM p`Qr Aqy im`tI vrgw d`isAw pr BweI j`gy
dy Awqm smrpx nMU pqwsy vrgI d`sidAW AwpxI Aqy BweI j`gy dI ABydqw dw pRgtwvw
kIqw[303 Awpw mytky r`b nwl ie`kimkqw pRwpq huMdI hY[ ieh ie`kimkqw bMUd dy swgr
iv`c, joq dy joq nwl, ikrx dy sUrj nwl imlx vWg huMdI hY[ kbIr jI ny ies
iekimkqw nMU Aijhw imlwp ikhw hY ik ijs qoN bwAd swDk Aqy r`b ivcwly koeI iv`Q
nhIN rihMdI[ koeI pCwx hI nhIN skdw ik swDk kOx hY Aqy r`b kOx hY[ 304 nwmdyv jI
ny ies AvsQw nMU ‘nwmy nwrwiex nwhI Byd,’ kbIr jI ny ies imlwp nMU ‘rwm kbIrw eyk
Bey’ hY, gurU qyg bhwdr jI ny ‘pwnI sMg pwnI’ rivdws jI ny ‘jl qrMg Ar Pyn
budbudw jl qy iBMn n hoie’, sRI gurU goibMd isMG jI ny ‘jl qy aupj qrMg ijau jil hI
ibKY smwih’ ikhw hY[ bMdgI dI SurUAwq ivc Anyk muSiklW sn[ hux mSikl koeI nhIN

302
srw srIAiq ly kMmwvhu] qrIkiq qrk Koj tolwvhu] mwrPiq mnu mwrhu Abdwlw imlhu hkIkiq
ijqu iPir n mrw] rwg mwrU m: õ, 1083.
303
igAwnI igAwn isMG, qvwrIK gurU Kwlsw, Bwg-I, pMnw-705.
304
Ab qau jwie cFy isMGwsin imly hY swirMgpwnI] rwm kbIrw eyk Bey hY koie n skY pCwnI] rwg
rwmklI, Bgq kbIr, 969.

214
rhI[ swDk dy mn ivc DIrj, sihj Aw igAw hY[ ausdI izMdgI scKMf bx geI hY[
ausnMU iksy dy jMmx dI KuSI nhIN hY Aqy iksy dI mOq dw duK nhIN hY[ swrw jgq hrI dw
rUp bx igAw hY[ ijs audyS dI pRwpqI leI swDk l`igAw sI[ aus nMU auh pRwpqI ho
geI hY[ Aijhy swDkW dy muK aujly hn[ bwbw &rId jI muqwbk swDk ies AvsQw dw
Byd iksy nMU nhIN idMdw[305 ies AvsQw nMU idRVHqw vI ikhw igAw hY[ sRI gurU Arjn dyv
jI Awpxy iek Sbd ivc kQn krdy hn ik ijs swDk ny gurU dw Sbd ihrdy ivc Dwrn
kr ilAw hY ausdw pMjW nwloN (kwm, kRoD, loB, moh Aqy AhMkwr) sbMD t`ut igAw hY[ ds
ieMdRIAW (pMj krm ieMdRIAW Aqy pMj igAwn ieMdRIAW) vs ivc Aw geIAW hn[ Awqmw
pRkwSmwn ho geI hY[ AijhI idRVHqw ausnMU imlI ijs aupr gurU dI ikrpw hoeI hY[
Aijhy swDk leI im`qr Aqy duSmx iek brwbr hn[ ausdw bolxw, suxnw Aqy dyKxw
prmwrQ vwlw hY[ ieh AvsQw ijsnMU pRwpq hoeI hY auh hI jwxdw hY Bwv ieh ibAwn
krnI muSikl hY[ gurU swihb Aijhy swDk qoN vwry vwry jWdy hn[306

srb sWJw srUp

sRI gurU gRMQ swihb iv`c bMdgI dw srUp <> qoN lY ky ATwrh ds bIs q`k v`Ko N
v`K mxikAW iv`c proieAw hoieAw hY[ ieh srUp rwgmeI vI hY Aqy rh`smeI vI[ ies
nMU C`qI rwgW iv`c isMijAw igAw hY jo smUh mwnvqw nMU kml vWg iKVWdI hY:
rwgW dI gurmiq ivc bVI mhwnqw hY[ ies skIm nwl swry dyS, swry Dwrmk i&rikAW,
swry mOsmW, swry qrHW dy ivcwrW nwl sWJ pYdw kIqI jWdI sI[ sWJy rwgW dI vrqoN gurU
gRMQ swihb nMU iek srb sWJw gurU bxwaux ivc shwiek huMdy hn[307

vwqwvrx nwl sbMiDq gurbwxI dy isrlyKW ivc swl dy bwrW mhIinAW nMU bMdgI
iv`c simlq kIqw igAw hY ijvyN bwrW mwh[ ies qrHW hI jpujI, kucjI, sucjI, ptI,
isD gosit, AwnMd Awidk isrlyKW rwhIN bMdgI dy srUp nMU inKwirAw igAw hY[ gurU
swihb ny iksy vI smwijk pihlU nMU bMdgI qoN bwhr nhIN jwx id`qw ijvyN pykw Gr, shurw
Gr, s`s, pqI, pqnI, dhyj, swhw, pRwhuxw, ikswnI, muswiPr, ivDvw, vysvw, kpUq,
spUq, bcpn, juAwnI, buFwpw, jnm, mrn, AmIrI, ZrIbI, pVHweI, AnpVHqw, k`lr,
iSkwrI, v`qr, imRqk sMskwr, mW, bwp, Brw, BYx, BrjweI, suhwgx, duhwgx Awidk[
ies qrHW hI BUgoilk jIvn rwhIN ies srUp nMU ibAwn kIqw hY ijvyN svyr, Swm, dirAw,

305
sbr AMdir swbrI qn eyvY jwlyin] hoin njIik Kudwie dY Byqu n iksY dyin] slok, syK PrId, 1384.
306
jw kY shju BieAw so jwxY] nwnk dws qw kY kurbwxY] rwg gauVI m: õ, 237.
307
qwrn isMG, BgqI Aqy SkqI, pMnw-163.

215
gomqI, gMgw, srsvqI, KUh, C`pV, A`g, hVH, sokw cwnx, hnyrw, vrKw, pwxI, ibjlI dI
cmk Awidk[ swfIAW buinAwdI loVW rwhIN ies srUp nMU ibAwn kIqw hY ijvyN rotI,
k`pVw, Gr, B`uK, ipAws, nINd, Awrwm, drd, D`up, CW Awidk[ Kwx pIx dIAW AwdqW
Aqy vsqUAW rwhIN ies srUp nMU ibAwn kIqw hY ijvyN m`Kx, d`uD, l`sI, Sihd, S`kr,
KMf, guV, Sihd dw C`qw, vx, p`iqAW dw JVnw, puMgrnw Aqy bhwrW dw Awauxw bMdgI dy
srUp nMU icqrdw hY[ ies srUp nMU swDnw dy v``K-v`K qrIikAW rwhIN ijvyN ieSnwn, gurU
dw drSn, kusMg, sMgq, pMj ivkwr, smwDI, vrq, nmwz, srIr nMU du`K dyxw, pu`Ty
ltkxw, br& ivc qn gwlxw Awidk dw izkr krky ibAwn kIqw hY[ gurU swihb dI
ies ivcwrDwrw bwry nrYx isMG ilKdy hn:

auhnW dI vifAweI ies g`l ivc hY ik auhnW ny iksy vI ivcwrDwrw nMU A`KW mIt ky
kbUl nhIN sI kIqw sgoN in`jI qjrby dy AwDwr qy swiKAwq kIqIAW g`lW nUM ApxwieAw
qy pRcwirAw sI[ iesqoN C`ut auh auhnW g`lW nMU vI CuitAWdy nhIN sn jo AiDAwqmk
jIvn nMU bnwx ivc kuJ nw kuJ shwiek ho jWdIAW sn[ SbdwvlI aunHW nMU ijQoN vI imlI
auhnW ly leI, icMnH, ibMb, imiQhws Awidk vI ley pr ivcwrW nMU cMgI qrHW vwicAw qy
soD swD ky iek`Ty kIqw qy Awpxy mOlk ivcwrW nwl rlw ky dunIAW dy swhmxy AqI
inmRqw nwl ilAWdw[308

imiQhwisk pwqrW rwhI vI bMdgI dw srUp pRsquq kIqw igAw hY ijvyN dropqI,
ibdr, sudwmw, Ajwml, AkrUr, pRihlwd, DRU, ginkw, hirnwKS Awidk[ ies srUp dI
pySkwrI pSU pMCIAW rwhIN vI hoeI hY ijvyN koiel, ppIhw, ckor, mor, ckvw, icVI, kUMjW,
hMs, kW, bglw, f`fU, m`J, gW, bYl, hwQI, ib`lI, ku`qw, GoVw, s`p, murgI, Syr, b`krI,
m`CI, kurMk, BOrw, cMdn, irMf, bWs[ gurU gRMQ swihb dI BwSweI p`uT vI bMdgI dI
qrjmwnI krdI hY ijs ivc Anyk BwSwvW dy SbdW dI vrqoN inrsMkoc hoeI hY:

gurU gRMQ swihb ivc dysI qy bdysI bolIAW v`l pUrI inrp`Kqw hY[ ivSyS Bwg, gurU gMRQ
swihb dw, pMjwb dI DrqI qy vwqwvrx dI aupj hox krky pMjwbI hY pr iksy vI bolI nMU
iglw nhIN ho skdw ik aus dw Awdr nhIN kIqw igAw[ sihsikRqI ivc bwxI hY, &wrsI
ivc hY, pRwqk BwSwvW ivc hY, pMjwbI dy swry rUp idqy hn, ArbI dy l&z mOjUd hn[
ihMdI vwilAW nMU hux qIk pUrw ivSvws hY ik gurU gMRQ swihb dI bolI ihMdI hY[ AsIN jy
iesnMU pUrI qrHW svIkwr nhIN kr skdy qW iesnMU pUrw inrmUl vI nhIN kih skdy[309

gurbwxI ivc is`KI jIvn dy nwl-nwl Anyk m`qW nwl sMvwd rcwaux vyly vI
bMdgI dy srUp nMU pirBwiSq kIqw igAw hY ijvyN jogI, kwzI, bRwhmx Awid[ smwijk

308
nrYx isMG, ‚isD gosit dw ipCokV‛, nwnk pRkwS p`iqRkw, qwrn isMG (sMpw.), pMny-62-3.
309
qwrn isMG, BgqI qy SkqI, pMny 26-7.

216
kurIqIAW ijMnw ivc jwq-pwq, iesqrI Apmwn rwhIN vI bMdgI dI g`l kIqI geI hY[
Dwrimk, rwjsI Aqy smwijk dSw bMdgI dy kyNdrI ivSy hn:

pMjwb ivc gurU nwnk ny AwpxI swDnw ivc jwiqvwd nMU iksy pRkwr dw koeI sQwn nhIN
id`qw, ikauNik pRym dy Kyqr ivc ieh sB kuJ ivArQ hY[ aunHW Anuswr jwiq Aqy nwm
sMbMDI hMkwr ivArQ hY[ swry jIv iek prmwqmw dI Cqr CwieAw hyT hn[310

bMdgI dw srUp inrwlw hY[ bMdgI PYilAw hoieAw ivSw hY[ jIvn dI koeI vI g`l
iesqoN bwhr nhIN hY[ bMdgI ijs jIvn jwc dy AkIdy nwl juVdI hY[ auho ijhw rUp bx
jWdI hY[ syvw nwl juVky ieh syvw BgqI, nwm nwl juVky nwm BgqI, ipAwr nwl juVky
Bwau BgqI, BY nwl juVky BY BgqI, gurU nwl juVky gur BgqI bx jWdI hY[ ijsm qoN lY
ky rUh q`k swry ivSy iesdy AMqrgq AwauNdy hn[

310
gurU nwnk bwxI- pRym BgqI dw srUp, pMnw-267.

217
AiDAwie pMjvw- sRI gurU gRMQ swihb ivc bMdgI dw Aml

ipCly AiDAwie ivc AsIN bMdgI dy srUp aupr ivcwr kIqI sI[ ies AiDAwie
ivc ivcwr krWgy ik swDnw jW Aml kI hY? gurbwxI bhu AnuSwSnI jIvn jwc dw
muj`smw hY[ ies ivc pUrbI Aqy p`CmI mzhbW dy izkr smyq v`K-v`K swDnw p`DqIAW
dw vrxn vI ivSys iDAwn dI mMg krdw hY[ ieh hr aus ivcwrvwn leI cuxOqI hY jo
sRI gurU gMRQ swihb nMU srb sWJw mMndw hY[ jykr kyvl is`K Drm nwl sbMiDq swDnw dw
hI izkr krIey qW ieh ieh A`lwhI bwxI nwl p`Kpwq hovygw Aqy lokweI nMU gurbwxI dw
cau vrnw ko swJw aupdyS vI nhIN phuMcygw:

gurU gMRQ swihb ivc pRiqpwidq Drm swDnw dI kI rUp ryKw ho skdI hY? iesdw auqr
dyxw srl nhIN hY, ikauNik ieh AMqr dI swDnw hY (Gt AMqir pUjw hoie[) AiBivAkqI
dw ivSw nhIN hY[ ies nMU AnuBUqI duAwrw jwixAw jw skdw hY[ ieh rh`s swDnw hY[
auNj prms`qw dI pRwpqI leI auh swrIAW swDnw p`DqIAW ies ivc smw jWdIAW hn jo
mwnvqw leI mMglkwrI hn, jo Cl, kpt, pwKMf, AwfMbr, haumY Awid qoN mukq hn Aqy
iesdy ault aupwsnw dy auh swry swDn iesdI sImw Kyqr qoN bwhr hn jo mwnvqw nMU
kumwrg-gwmI bxw ky ivnwS vl pryrdy hn[1

sRI gurU gRMQ swihb ivc swDnw Sbd kyvl ie`k vwr ies quk ivc AwieAw hY-
ies dyhI kau bhu swDnw krY]2 pr fw. gurcrn isMG ny sRI gurU gRMQ swihb AnukRmixkw
ivc ies Sbd nMU sRI gurUu gMRQ swihb iv`c do vwr AwieAw d`isAw hY[3 pihlI vwr ies
Sbd dI vrqoN auprokq quk ivc hoeI hY dUjI vwr iesdI vrqoN ies quk ivc hoeI hY -
auswir mVolI rwKY duAwrw BIqir bYTI sw Dnw]4 hux AsIN vwrI-vwrI dohW qukW ivc
Awey swDnw Sbd dI ivcwr krWgy[ BweI vIr isMG jI Anuswr pihlI quk dw ArQ hY,
‚ies dyhI nwl (ikMnIAW) bhuqIAW swDnw ipAw kry, mn qoN ivSX Bwvnw kdy dUr nhIN
hovygI[‛5 PrIdkotI tIky Anuswr, ‚ies srIr kO kSt dykr bhuq jp qp AwdI swDnoN
kO BI krY qO BIN ies mn sy kbI iviKAW kI vwsnw tlqI nhIN hY mn iviS Ahu sy nhIN
(trY) htqw hY[‛6 swihb isMG Anuswr, ‚srIr nMU swDn dI ^wqr keI jqn BI kry,..‛7

1
rqn isMG j`gI, swDnw dw srUp, pMnw- 46.
2
rwg gauVI suKmnI m: õ, 265.
3
sRI guru gRMQ swihb AnukRmixkw, pMnw-359.
4
rwg gauVI cyqI m: ñ, 155.
5
sMQXw sRI gurU gMRQ swihb jI poQI cOQI, pMnw-1668.
6
Awid sRI gurU gMRQ swihb jI stIk, (&rIdkot vwlw tIkw), ijld pihlI, pMnw- 588.
7
sRI gurU gMRQ swihb drpx poQI dUjI, pMnw-583.

218
mnmohn isMG Anuswr, ‚bMdw Awpxy srIr nwl bhuq sMjm ipAw kmwvY..‛8 fw. j`gI
Anuswr, ‚ies dyh nMU swDx leI au`dm kry..‛9 hux AsIN dUjI quk ivc Awey swDnw
Sbd dy ArQW nMU dyKdy hW[ BweI vIr isMG ny ies quk ivcly swDnw Sbd dw ArQ jIv
rUpI iesqRI,10 &rIdkotI tIky ivc jIv rUp iesqRI,11 swihb isMG ny ijMd iesqRI,12
mnmohn isMG ny Awqmw iesqrI,13 fw. j`gI ny, jIv rUp iesqrI bYTI hY,14 kIqw hY[
auprokq sMKyp ijhI ivcwr qoN ies is`ty qy sihjy hI phuMicAw jw skdw hY ik dohW SbdW
dy ArQW Aqy pRsMgW ivckwr AMqr hY[ pihlI quk ivc swDnw AiBAws, Xqn, sMjm,
audm dy ArQW ivc AwieAw hY Aqy dUjI vwr swDnw Sbd nUM Awqmw jW jIv iesqrI dy
rUp ivc vriqAw hY[ so ieh sp`St hoieAw ik swfy ivSy nwl sbMiDq swDnw Sbd kyvl
ie`k vwr AiBAws, audm, sMjm, Xqn dy ArQW ivc AwieAw hY[
swDnw dw ArQ, pirBwSw Aqy mMqv :
swDnw dw izkr gurbwxI ivc QW-QW ’qy kIqw igAw hY[ koeI vI m`q hovy, koeI
vI ivSvwS p`DqI hovy[ aus ivc swDnw dw izkr Aqy ies qoN pYdw hoey BrmW dw aulyK
smu`cI gurbwxI dw kyNdrI q`q hY[ mhwn koS Anuswr, ‚swDxw (swDnw) dw ArQ
AiBAws krnw, swbq krnw, svwrnw, ADIn ilAwauxw Aqy Aml ivc ilAwauxw
d`isAw hY[15‛ fw. rqn isMG j`gI Anuswr:

jIvwqmw dw prmwqmw nwl iekimk hoxw jW eykwkwrqw dI AvsQw pRwpq krnw


AiDAwqimkqw jW Dwrimkqw dw mUlDwr q`qv hY[ ieh pRwpqI inry isDWqW jW SwSq®W
duAwrw sMBv nhIN, ies leI AiBAws, AnuBv qy krmcwr dI loV hY[ ienHW XqnW
duAwrw is`D hoeI pRikRAw hI swDnw hY[16

swDnw dw ArQ AiBAws krnw, Xqn krnw, vwr-vwr iksy kMm nUM krnw jW
iksy kMm ivc idRVqw ilAwauxI hY[ iesdw Kulwsw kridAW BweI gurdws jI d`sdy hn ik
ijvyN koeI ivAkqI rqnW dw kwrobwr kridAW-kridAW rqnW dw pwrKU bx jWdw hY,
koeI ivdvwnW dIAW g`lW sux-suxky ivdvwn bx jWdw hY, koeI KuSboAW nMU suMGdw–suMGdw

8
Sri guru granth sahib English and Punjabi Translation, vol-2, page- 883.
9
Bwv pRboDnI tIkw sRI gurU gMRQ swihb, Bwg dUjw, pMnw-851.
10
sMQXw sRI gurU gMRQ swihb jI poQI cOQI, pMnw- 1058.
11
Awid sRI gurU gMRQ swihb jI stIk, (&rIdkot vwlw tIkw), ijld pihlI, pMnw- 374.
12
sRI gurU gMRQ swihb drpx poQI dUjI, pMnw-28.
13
Sri guru granth sahib English and Punjabi Translation, vol-2, p- 521.
14
Bwv pRboDnI tIkw sRI gurU gMRQ swihb, Bwg dUjw, pMnw-523.
15
mhwn koS, pMnw-182.
16
sRI gurU gRMQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-1.

219
Awp KuSboA bx jWdw hY, iksy nMU gwauNidAW-gwauNidAW gwiekI pRwpq huMdI hY, koeI
ilKidAW-ilKidAW lyKk bx jWdw hY, koeI Anyk pdwrQW dy rs cKidAW-cKidAW rsW
dI pCwx krn vwlw bx jWdw hY, koeI clidAW-clidAW mMizl qy phMuc jWdw hY[ ieauN
swDk AiBAws rwhIN gur Sbd dI Koj kridAW-kridAW gur Sbd ivc lInqw pRwpq
kr lYNdw hY[17 Aijhw AiBAwsI swDk nw kyvl Awpxw sgoN hornW dw Blw krn dy
smr`Q vI ho jWdw hY[ iqlW nMU pIV ky qyl inkldw hY Aqy aus qyl nMU jlw ky hnyrw dUr
ho jWdw hY[ b`krI nMU mwr ky ausdy tukVy-tukVy kIqy jWdy hn Aqy Pyr ausdIAW AWdrW nMU
sMgIqk swjW ivc vrq ky Anyk DunIAW pYdw huMdIAW hn[ Kws iksm dy fly qoN SISw
bxdw hY Aqy lok aus SISy nMU h`QW ivc PVky bhuq KuS huMdy hn Aqy Awpxw muK dyKdy
hn[ ies qrHW hI swDk duK, BuK ivc swDnw Bwv AiBAws krky swD bxdw hY Aqy horW
dw Blw krn dy kwbl bx jWdw hY[18 sRI gurUu gMRQ koS Anuswr,‚gurbwxI ivc Awey Sbd
swD, swDU, swDo, swiDk, swiDkw, swiDko dw ArQ swDnw krn vwly hY[19‛ fw. drSn
isMG Anuswr:

iksy vI Drm dw mu`K mnorQ r`bI jIvn ivc sWJ pwaux dw s`cw mwrg idKwxw huMdw hY[
ies r`bI jIvn qy s`c dI pRwpqI ivSyS iksm dI swDnw, rihq duAwrw hI pRwpq kIqI
jw skdI hY[ ies qrHW swDnw jW rihq iksy vI Drm dw sB qoN zrUrI Aqy mu`K AMg huMdI
hY[ BwrqI DrmW ivc qW swDnw nUM hI Drm dy ArQW ivc pRvwn kIqw igAw hY[20
ies kQn Anuswr swDnw jIvn jwc, jIvn jugqI dw mwrg Aqy Drm vI hY
ijsdI pwlxw hmySw kIqI jWdI hY ijvyN is`KW leI rozwnw svyry jpujI Aqy Swm nMU sodr
Aqy AwrqI pVHnw zrUrI hY[21 Aijhw Aml sRI gurU nwnk dyv jI ny vI Dwrn kIqw[22
DrqI nMU soDx qoN pihlw Awpxw Awp soDxw zrUrI sI[ BweI gurdws jI ny Awp jI nMU

17
pyKq pyKq jYsy rqn pwrKu hoq, sunq sunq jYsy pMifq pRbIn hY] sUMGq sUMGq soDw jYsy qau subwsI
hoq, gwvq gwvq jYsy gwien sukIn hY] ilKq ilKq lyK jYsy qau lyKk hoq, cwKq cwKq jYsy BogI
rsu BIn hY] clq clq jYsy phucY iTkwny jwie, Kojq Kojq gursbd ilvlIn hY]588] kib`q svYXY
BweI gurdws jI stIk, syvw isMG BweI, pMnw-348.
18
jYsy iql pIV qyl kwFIAq kstu kY, qW qy hoie dIpk jrwey auijAwro jI]jYsy rom rom kir kwtIAY
Ajw ko qn, qW kI qwq bwjY rwg rwgnI so ipAwro jI] jYsy qau autwie drpn kIjY lost syqI, qW qy
kr gih muK dyKq sMswro jI] qYsy dUK BUK suD swDn kY swD Bey, qW hI qy jgq ko krq insqwro
jI] auhI, pMnw-344.
19
sRI gurU gRMQ swihb koS, pMny-99-102.
20
BweI gurdws is`KI dy pihly ivAwiKAwkwr, pMnw-200.
21
sodr AwrqI gwvIAY AMimRq vyly jwpu aucwrw] vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI-1/38.
22
pihlw bwby pwXw bKsu dir ipCody iPir Gwil kmweI[ ryqu A`ku Awhwru kir roVw kI gur kIA
ivCweI[BwrI krI qpisAw vfy Bwig hir isau bix AweI[ bwbw pYDw sic KMif nau iniD nwmu grIbI
pweI[ bwbw dyKY iDAwnu Dir jlqI siB ipRQvI idis AweI[ bwJu gurU gubwru hY hY hY krdI suxI
lukweI[ bwby ByK bxwieAw audwsI kI rIiq clweI[ ciVHAw soDix Driq lukweI[ auhI, vwr/pauVI-
1/24.

220
swDnw dOrwn AweIAW muSiklW dw izkr kIqw hY ijvyN A`k Aqy ryq dw Awhwr krnw Aqy
roiVAW dI ivCweI krnw[ DrqI dw koeI vI ivigAwn ieh nhIN d`sdw ik A`k Aqy ryq
mnu~KW dI Kurwk hn[ A`k Aqy ryq dy Awhwr smyq roiVAW aupr kIqI ivCweI swDnw
ivc AweIAW id`kqW dI qrzmwnI krdI hY[ ies qoN Bwv ieh hoieAw ik ies pMD aupr
muSiklW mMUh A`fI KloqIAW hn[ swDnw dw izkr kridAW sRI gurU goibMd isMG jI vI
d`sdy hn ik AsIN hymkuMt nwmk sQwn qy qp`isAw kIqI[ AsIN do sW pr qp`isAw qoN
bwAd AsIN ie`k rUp ho gey[23 qp`isAw vI swDnw dw AMg hY[ byS`k qp`isAw nMU kiTn
swDnwvW ivc Swiml kr ilAw jWdw hY pr ies gurvwk ivc qp`isAw srIr qk nw rih
ky prmwqmw ivc AByd krn vwlI hY[ AijhI qp`isAw pRvwn hY[ AsIN ieh vI dyKdy hW
ik kyvl gurU jI is`KW nMU hI AMimRq vyly auTx dw aupdyS nhIN idMdy sn sgoN Awp vI
AMimRq vyly au`Tdy sn[ ies qrHW AMimRq Ckx dw hukm, Drm leI jUJ mrn dw cwA,
dsW nhuMAW dI ikrq, swDsMgq dI syvw Aqy praupkwr kyvl kihx mwqr nhIN sn[
ieh sB g`lW audoN khIAW jdoN Awpxy jIvn ivc Dwrn kr leIAW[ ies qrHW swDnw
dIAW do prqW nzr AwauNdIAW hn[ pihlI prq rwhIN pqw l`gdw hY ik mnu`Kw jIvn nMU
sPl bxwaux leI swDnw dI zrUrq hY Aqy dUjI prq ieh ik horW nMU swDnw v`l pRyirq
krn leI Awpxy Awp dw swiDAw jwxw Aiq zrUrI hY[ gurU jI ny is`K dI jIvn jwc
Aqy mwrg nMU Awp c`l ky iqAwr kIqw sI[ ies krky hI gurmiq nMU gwfI rwh vI ikhw
jWdw hY[ swDnw ivc pihlW Awpxy mn nMU smJwauxw pYNdw hY[24 purwqn smyN ivc lok KUhW
qoN pwxI Brdy huMdy sn[ keI KUhW ivcoN pwxI k`Fx leI BOxIAW Bwv crKIAW huMdIAW
sn[ ijs au`pr r`sw pw ky bwltI rwhIN pwxI bwhr k`iFAw jWdw sI[ pr keI KUhW au`pr
BOxIAW nhIN huMdIAW sn[ lok KUh dI dIvwr nwl r`sw srkw ky pwxI k`Fdy sn[ KUh dI
kMD cUnw, ie`tW jW sIimMt qy bjrI nwl mzbUq bxweI huMdI sI[ pr kmzor r`sy dI vwr-
vwr rgV mzbUq kMD ivc inSwn jW t`k pw idMdI sI[ ies qrHW iksy kMm dw rozwnw dw
AiBAws aus ivc pRp`kqw pRwpq krvw idMdw hY[ AiBAws nwl mUrK vI isAwxy bx jWdy
hn:
krq krq AiBAws ky jVmq hoq sujwn,
rsrI Awvq jwq hY isl pr bnq inSwn[(lokokqI)

23
Ab mYN ApnI kQw bKwno[ qp swDq ijh ibiD muih Awno[ hym kuMt prbq hY jhw[ spq isRMg soiBq
hY qhw[ spqisRMg iqh nwmu khwvw[ pMfu rwj jh jogu kmwvw[ qh hm AiDk qpisAw swDI[ mhwkwl
kwlkw ArwDI[ ieh ibiD krq qpisAw BXo[ dvY qy eyk rUp hvY gXo[ dsm gRMQ pwT sMpwdn Aqy
ivAwiKAw, pMnw-144.
24
pRQmy mnu prboDY Apnw pwCY Avr rIJwvY] rwg Awsw m:õ, 381.

221
swDnw dw ArQ ie`k qrHW nwl D`kw hI huMdw hY Bwv ieh ik ieh kMm mYN krnw hI
krnw hY[ &rk eynw ku hY ik ies hT ivc srIr nMU kSt dyx dI QW mn nMU bury pwsy qoN
htwvxw huMdw hY:

qw mn nU hor vwsnw v`loN bwrMbwr htwvxw qy nwm vl joVnw[ Awp nhIN Qkxw jo mn qW
juVdw nhIN eysy mn nMU Qkwvxw[ ijauN kr GoVy nMU iksy mswlw Kvwauxw hMudw hY qW auh
KWdw nhIN[ sut Gqdw hY[ pr jyVw Kvwvx vwlw iFlw BwauN krky ausdy mUMh ivc hQ
pweI r`Kdw hY qW GoVw Qkky mswlw KWdw hY[ pr jy Kvwlx vwlw Edr jWdw hY qy Cof
dyNdw hY[ qW GoVw muih ivc riKAw hoieAw mswlw BI sut Gqdw hY[ qy mswlw Kvwie ky
kwj krdw hY qW GoVy dw rog dUr ho jWdw hY[25
swfy jIvn dI hr g`l Aml nwl p`kdI hY[ Coty b`cy keI vwr sONdy nhIN[ mwqw
v`loN aunHW nUM Qp-Qpw ky suAwauxw, D`ky nwl rotI Bor ky mUMh ivc pwauxw, swfw qurnw,
ilKxw, pVxw, bolxw AiBAws krky hI hY[ &l krky &`ul AwauNdy hn[ du`D ivcoN iGE
dI pRwpqI leI qy hI d`uD nMU irVikAw jWdw hY[ ies qrHW hI Drm dy Kyqr ivc AMiqm
s`c nMU jwnx leI swDnw kIqI jWdI hY[ hux svwl ieh pYdw huMdw hY ik swDnw ikauN kIqI
jwvy? iesdw juAwb hY ik hr Drm gMRQ ny mnu`K dy jnm nMU AYvyN hI vwprI Gtnw nhIN
d`isAw[ ies jnm dw mksd pRBU pRwpqI, r`b dw AwigAwkwr bxnw hY[ bVI v`fI Gtnw
mnu`K nwl vwprI hY Aqy mnu`K Awpxy Asly nwloN tu`t igAw hY[ ieh r`b nwloN, sdIvIN
AwnMd nwloN ivCV igAw hY, iesdI ilv t`ut geI hY[ swDnw rwhIN tu`ty irSqy nMU murMmq
krky joiVAw jWdw hY:
AwdmI nMU kI ho igAw hY? rivdws Ko gey hn, kbIr Ko gey hn, nwnk Ko gey[ AwdmI
dy ies bgIcy ivc P`ul iKVny bMd ho gey hn! mDumws ijvyN hux AwauNdw hI nhIN! ijvyN
mnu`K dw ihrdw iek ryigsqwn ho igAw hY; mwrUbwg vI koeI nhIN[ hry ibRCW dI CW vI
nhIN rhI[ dUr dy pMCI bsyrw krn, Aijhy ibRC vI nw rhy[ AkwS nMU dyKx vwlIAW A`KW
vI nhIN[ Anwhq nMU suxn vwly kMn vI nhIN[ mnu`K nMU kI ho igAw hY?26

gurbwxI ies hwlq nMU kdy Gwty dy nW nwl, kdy ivCoVy dy nW nwl, kdy du`K dy nW
nwl ibAwn krdI hY[ mnu`K r`b dw jvwbdyh hY[ iesdy jIvn dw mMqv bMdgI hY[ ieh
koeI iek idn dw kMm nhIN[ ies ivc swrI aumr l`gy qW jw ky kuJ pRwpqI dI Aws huMdI
hY[ keIAW nMU qW swrI aumr Bogx qoN bwAd vI ies s`c dI smJ nhIN AwauNdI:

iek durGtnw vwprI hY Aqy aus durGtnw dy pRqI sucyq ho jwxw zrUrI hY, nhIN qW
AwpxI Koj nhIN ho skygI Aqy ijsny Awpxy Awp nMU nhIN jwixAw ausny kuJ vI nhIN
jwixAw[ auh jIivAw vI Aqy nhIN vI jIivAw[ auh jIivAw nhIN, bs mirAw hI[ ausdy

25
qrlocn isMG bydI, is`KW dI Bgqmwlw, pMnw-66.
26
rjnIS ESo, mn hI pUjw mn hI DUp, pMnw-196.

222
jnm Aqy mOq dy drimAwn kuJ vI nw vwpirAw[ jykr jnm qy mOq dy drimAwn
prmwqmw nw vwpry qW jwxnw ik kuJ vI nhIN vwpirAw, ^wlI Awey ^wlI gey[ Swied
kuJ guAw ky gey, kmw ky nhIN[27
gurbwxI d`sdI hY ik qyry qn ivc mn hY Aqy mn ivc s`cw pRBU vwsw krdw hY[ 28
qn dy XqnW rwhIN hI gu`Jw rqn pRgt hovygw, ‚s`c dI swDnw leI ic`q dI zmIn auvyN hI
iqAwr krnI pYNdI hY ijvyN Pu`lW nUM bIjx leI pihlW zmIn iqAwr kIqI jWdI hY[29‛
swDkW ny swDnw dIAW keI prqW hoNd ivc ilAWdIAW hn[ ieh prqW hI mwrg khwey
ijvyN igAwn mwrg, Xog mwrg, krm mwrg Aqy BgqI mwrg[

kdy igAwn dI pRDwnqw mMnI jWdI rhI hY, kdy krm nUM pRmu`Kqw imlI hY, kdy Xog ny
AwpxI Dwk jmweI hY, kdy rs AMimRq ny ijigAwsUAW dw ic`q SWq kIqw hY[ ienHW mwrgW
dy AnuXweIAW ivc kdy-kdy tkrwE vI huMdw irhw hY[ pr gurU gMRMQ swihb dy bwxIkwrW ny
ienHW mwrgW ivc prspr sMquln bxweI r`Kx leI mh`qvpUrn Xogdwn pwauNdy hoey mwnv
aupXogI Aqy prsiQqI AnurUp mwrg inrdyS kIqw hY[30

kbIr jI d`sdy hn ik bwrHW swl bcpn dy bIq gey, vIh swl q`k koeI swDnw
nhIN kIqI[ qIh swl q`k kuJ nhIN kIqw, bzurg ho ky pCqwxw pvygw[31 Bgq rivdws
jI Anuswr swDnw dw mMqv AMiqm s`c nUM jwx lYxw huMdw hY[32 swrIAW swDnwvW igAwn
dI pRwpqI leI hn[ gurmiq dy pWDI ny ijQy phuMcxw hY, auh mwrg v`fw jW KulHw nhIN hY,
auh BIVw hY[33 KMfy dI Dwr vWg iq`Kw hY[34 Bgq kbIr jI ny aus mwrg nMU moklw ikhw
hY Aqy rWeI dy dwxy dw dsvw ih`sw d`isAw hY[35 AijhI QW ’qy phuMcx leI swDk nMU
Kurnw pvygw, brIk mhIn hoxw pvygw, sQUl qoN sUKm hoxw pvygw[ ies leI ausnMU swDnw
krnI pvygI[ aus AMdr haumYN dy gubwrW dy gubwr hn[ ienHW nMU dUr krn bgYr lkS dI
pRwpqI nhIN hoxI[ pwxI dI bUMd smuMdr qoN Alihdw hoeI hY[ iesny smuMdr ivc iml ky
iekimk hoxw hY[ ies leI inrMqr AiBAws dI loV hY[

27
ESo, auhI, pMnw-197.
28
qn mih mnUAw mn mih swcw] so swcw imil swcy rwcw] rwg DnwsrI m:ñ, 686.
29
ESo, swDnw pQ, pMnw- 9.
30
rqn isMG j`gI, sRI gurU gRMQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-13.
31
bwrh brs bwlpn bIqy bIs brs kCu qpu n kIE] qIs brs kCu dyv n pUjw iPir pCuqwnw ibriD
BieE] rwg Awsw, kbIr, 479.
32
Pl kwrn PUlI bnrwie ] Plu lwgw qb PUlu iblwie ] igAwnY kwrn krm AiBAwsu]
igAwnu BieAw qh krmh nwsu ]3] iGRq kwrn diD mQY sieAwn ] jIvq mukq sdw inrbwn]
BYrau rivdws, 1167.
33
hukm kIey min Bwvdy rwih BIVY AgY jwvxw] rwg Awsw m: ñ, 470.
34
KMfy Dwr glI Aiq BIVI] lyKw lIjY iql ijau pIVI] rwg mwrU m: ñ, 1028.
35
kbIr mukiq duAwrw sMkurw rweI dseyN Bwie] slok, Bgq kbIr jI, 1367.

223
Pokt swDnwvW dw KMfn
KMfn p`K dw izkr ies leI pihlw kIqw jw irhw hY qW ik swDk nMU ieh pihlw
hI pqw hovy ik ausdI mMizl kI hY? ikqy auh guMmrwh nw ho jwvy[ gurmiq ny aunHW
swDnwvW dw KMfn kIqw hY jo kyvl qn q`k rih jWdIAW hn Aqy aunHW ivc mn dI
SmUlIAq nhIN hY[ ienHW nUM kiTn swDnwvW Aqy Pokt krm vI ikhw hY[ gurbwxI iv`c
Anyk kStdwiek swDnwvW dw izkr vI hY Aqy ivSlySx vI[ pwKMh ikvyN pYdw huMdw hY?
gurbwxI d`sdI hY ik swDnw iv`c KVoq Aw geI hY[ swDk dw AiBAws cldw-cldw ie`k
QW qy ru`k igAw hY Aqy ies ru`ky hoey AiBAws iv`coN Anyk Brm-BulyKy auqpMn hoey hn jo
nw kyvl swDnw krn vwly leI sgoN aus dy AnuXweIAW leI vI gihrI musIbq qoN G`t
nhIN hn[ ieh ies qrHW hY ijvyN ie`k ndI smuMdr nwl imlwp dI Aws nwl smuMdr v`l
nMU qW qurI hovy pr rsqy iv`c iksy v`fy phwV ny aus dw rwh rok ilAw hovy[ aus ndI dw
pwxI, ie`k QW iek`Tw ho ky sVWd pYdw kr dyvy Aqy pwxI ivcly jIv kurbl-kurbl krky
mrn l`g pYx[ hux jo vI aus ndI dI Aws r`Kky AwauNdw hY[ auh ipAwsw rih jWdw hY
Aqy jo pwxI pINdw hY auh ibmwr ho jWdw hY[ hux jykr koeI ihMmqI purS aus phwV nMU
k`tky ndI nUM A`gy lMGw dyvy qW ijQy ieh ndIN smuMdr iv`c imlky Awpxy lkS nUM pu`jdI
hY[ auQy ies dI Aws iv`c ivAwkul pRwxI vI iqRpq huMdy hn[ ies qrHW gurU swihb ny
swDnw rUpI ndI dy rwh ivc KVIAW Brm dIAW rukwvtW nMU dUr kIqw[ aus swDnw dw
KMfn kIqw hY jo ru`k cu`kI hY Aqy auh hor swDkW leI aulJx bxI hoeI hY:

BgqI iksy Bys jW vys dw dw nwm nhIN hY[ ijs swDnw ivc Brm dI BorI nhIN; auh
BgqI hY[ BwvyN koeI jogI, sMinAwsI, bRhmcwrI, idgMbr, jqI, pMifq, buD mwrgI hY,
Brm dI knI ny sB nMU swiVAw hoieAw hY[ Brm-Byd nMU iqAwg ky swirAW ivc prm
joiq dw srUp vyK ky syvw krnI, mn nMU l`gI hoeI haumYN dI mYl auqwr ky ilv lwauxI
ieh s`cI BgqI hY[36
kbIr jI ny ikhw ik bhuiqAW nUM pqw hI nhIN ik bYkuMT ikQy hY[ auh sux-suxky
hI khI jWdy hn ik bYkuMT EQy hY, bYkuMT EQy hY[37 mn mwrn leI swDk vx ivc jWdw hY
pr ausdI iqRpqI nhIN huMdI[38 vsqr auqwr ky idgMbr nhIN bixAw jwxw[ jtwDwrI ho
ky jog nhIN hoxw[39 gurU swihb prMprwgq mwrg dI g`l vI krdy hn Aqy shI rUp iv`c

36
hrbMs isMG, ‚gurmiq BgqI‛, is`K Drm icMqn ivc BgqI, blkwr isMG (fw.), (sMpw.), pMnw- 4.
37
nw jwnw bYkuMT khw hI] jwnu jwnu siB khih qhw hI] rhwau] rwg gauVI, kbIr jI, 325
38
mn mwrx kwrix bn jweIAY] so jlu ibnu BgvMq n pweIAY] rwg gauVI, kbIr jI, 323.
39
bsqR auqwir idgMbru hogu] jtwDwir ikAw kmwvY jogu] mnu inrmlu nhI dsvY duAwr] BRim BRim AwvY
mUV@w vwro vwr] rwg bsMq m: ó, 1169.

224
swDnw ikvyN kIqI jwvy dw aupdyS vI idMdy hn[ hux mnu`K srIr nUM qW swDnw rwhIN swD
lYNdy hn Bwv ie`k cOkVy aupr GMitAW b`DI bYTy rihMdy hn, nINd Gtw lYNdy hn Aqy
ieSnwn Awidk krm vDyry krn l`g pYNdy hn pr ieh swry krm srIr q`k rih jWdy
hn pr AMdrUnI ibmwrIAW ijMnW coN pRis`D haumY hY ausdw nws nhIN huMdw[ is`ty vjoN swDk
ivc inmrqw, hlImI, mw& krn dI smr`Qw, im`Tw bolxw vrgy gux Swiml hox dI QW
hMkwr, AiBmwn, mYN kIqw, mYN kr skdw Aqy mYN hI smr`Q hW vrgy Gwqk AOgux pYdw kr
huMdy hn[ swDk qn dy AiBmwn nwl Awp hudrw ho jWdw hY[ kyvl srIrk krmW nwl
nwm dI pRwpqI nhIN huMdI[ gurU Arjn dyv jI PurmwauNdy hn ik sBnW iv`c pRBU hY[
ausdI pRwpqI leI keIAW ny Xog swDnw SurU kIqI, keI Bog ivlws ivc l`gy hn, keI
igAwn dI g`l krdy hn, keI smwDIAW lwauNdy hn, keI fMfwDwrI bxy hoey hn[ keI
jp, keI qp, keI pUjw, keI hom j`g Aqy keI DrqI qy iPrdy hn[ ko eI iksy ndI
iknwry bYTw hY[ koeI qIrQ ieSnwn nUM pRwQimkqw idMdw hY[ koeI vyd dI ivcwr iv`c
ru`iJAw hoieAw hY pr prmwqmw BgqI nUM ipAwr krdw hY[40 ieQoN eynw ku sw& ho jWdw hY
ik auh krm ijMnw ivc mn dI SmUlIAq nhIN hY aunHW dw KMfn kIqw igAw hY[ gurU
swihb d`sdy hn ik mYN ijDr vyKdw hW auDr hI (mnmuK) jIv mwieAw ivc msq ho rhy
hn, (hr pwsy) mwieAw qy jIvW dw gTjoV bixAw ipAw hY, mnmuKW dw srIr mwieAw dy
iqMn guxW iv`c hI b`Jw hoieAw hY[ Awpxy mn dy ip`Cy qurn vwlw ijhVw vI jIv jgq
iv`c AwieAw auh iehI Kyf Kyfdw irhw[ mwieAw qoN rihq hoxw hI BgqI hY [41 auh Aml
ApRvwinq hY ijs ivc ivSy ivkwr BwrU hox[ jp, qp, sMjm, krm, vrq kyvl srIr
q`k rih gey hn Aqy ienHW swry krm iksy kMm nhIN AwauNxy[ kuJ swDk qW Awpxw Kwxw
Awp bxwauNdy hn, iksy nUM Cuhx nhIN idMdy Aqy iek`ly rihMdy hn[ ienHW swry krm krn
vwilAW nwloN qW nIvIN jwqI cMgI hY jykr iksy dy mn ivc rwm vs jwvy[42 clwkIAW
Aqy cqurweIAW vI pRBU nUM pRvwn nhIN hn ikauN ik ienHW coN ie`k vI nwl nhIN jWdI[43
swDkW ny qn rwhIN Aml krn ivc koeI ksr nhIN C`fI[ kI-kI qjrby krky nhIN vyKy[
srIr q`k ktvw ley, vrq r`Ky, pr kuJ pRwpqI nw hoeI[ swDk kyvl qn nUM dyKdw hY[
qn nUM hI du`K idMdw hY, sB kwsy leI qn nUM hI izMmyvwr smJdw hY[ aus AMdr ie`k

40
kwhU jog kwhU Bog kwhU igAwn kwhU iDAwn] kwhU ho fMf Dirho] kwhU jwp kwhU qwp kwhU pUjw hom
nym] kwhU ho gaunu kir ho] kwhU qIr kwhU nIr kwhU byd bIcwr] nwnkw Bgiq ipRA ho] rwg gauVI
mhlw: õ, 213.
41
koeI AYso ry Bgqu ju mwieAw qy rhqu ieku AMimRq nwmu myry irdY isMcw] rwg DnwsrI m: õ, 687.
42
auAw qy aUqmu gnau cMfwlw] nwnk ijh min bsih gupwlw] rwg gauVI m: õ, 253.
43
shs Bwiq krih cqurweI] sMig quhwrY eyk n jweI] rwg gauVI m: õ, 260.

225
Btkx ijhI l`gI rihMdI hY[ gurU swihb ny ikhw ik qn ivc mn nUM koeI gurmuK hI dyKdy
hn[44 ies dyhI nwl bhuq swDk swDnw krdy hn pr ibmwrI qn nMU nhIN mn nMU hY[
jykr swDk dI swDnw mn q`k jwvy qW hI ies dI au`nqI hovygI[ Blw jl nwl ieh
ihrdw ik`Qy su`D hox l`gw hY[45 Pyr kuJ Aijhy vI swDk hn jo horW nUM aupdyS idMdy hn
pr Awp koeI g`l Dwrn nhIN krdy[ Aijhy swDkW dw KMfn kIqw hY[ auh jnm mrn dy
c`kr iv`c pey rihMdy hn[46 qIrQ rtn nwl dunIAWdwrI iv`c qW vwh-vwh bQyrI ho jWdI
hY pr mwlk dI KuSI nhIN imldI[47 ieh swry krm ijQy bu`DI nUM AhMkwrmeI bxwauNdy hn
auQy swDk dw suBwA gusYlw ho jWdw hY Aqy mn sVdw rihMdw hY[48 gurU rwmdws jI
Anuswr Anyk qrHW nwl AnykW swDkW ny AnykW hI swDnwvW Dwrn kIqIAW[49 ieSnwn qW
bwhrI huMdw hY aus nwl ivkwrW nUM kI hY? auh qW pRPu`ilq ho hI rhy hn[50 Aijhy kptI
swDkW nUM nwmdyv jI ny s`p vWg d`isAw hY ijvNy s`p ny kuMj qW C`f id`qI pr mwrn vwlw
zihr nhIN C`ifAw[ Aijhy swDkW dw iDAwn pwxI iv`c KVy bgly vWg huMdw hY jo kyvl
f`fIAW hI q`kdw hY[ nwmdyv jI kihMdy hn ik Aijhw iDAwn Dwrn dI Aqy jwp krn dI
kI loV hY jykr swfw mn hI S`uD nhIN[51 kbIr jI ny Aijhy swDkW nUM laukI vrgy ikhw
hY jo kuV`qx nwl Bry hoey hn[52 ie`k nhIN do nhIN l`KW hI pRmwqmw nUM imlx dI cwh
iv`c l`gy hoey hn[ gurU Arjn dyv jI Anuswr l`KW Bgq prmwqmw nUM AwrwDdy hn, l`KW
qpIey qp rwhIN swDnw kr rhy hn, l`KW jogI jog (Xog) kr rhy hn, l`KW BogI Bog
ivlws iv`c glqwn hn prMqU kuJ ku nMU pqw hY ik pRBU nyVy hY[53 Anyk swDkW ny Drm
gRMQW dw pwT kirAw Aqy vydW dI ivcwr vI kIqI[ Xog swDnw dy keI AiBAws kIqy
prMqU ieh AiBAws kyvl qn q`k rih gey[ AMdr vsdy kwm, kRoD, loB, moh Aqy hMkwr

44
ies qn mih mnu ko gurmuiK dyKY] Bwie Bgiq jw haumY soKY] rwg mwJ m: ó, 124.
45
soc krY idnsu Aru rwiq] mn kI mYlu n qn qy jwiq] iesu dyhI kau bhu swDnw krY] mn qy kbhU n
ibiKAw trY] rwg gauVI suKmnI m: õ, 265.
46
Avr aupdysY Awip n krY] Awvq jwvq jnmY mrY] rwg gauVI suKmnI m: õ, 269.
47
AMqir mYlu jy qIrQ nwvY iqsu bYkuMT n jwnW] rwg Awsw, kbIr, 484.
48
krm Drm krqy bhu sMjm AhMbuiD mnu jwirE ry] rwg gauVI, kbIr, 335.
49
qyrI Aink qyrI Aink krih hir pUjw jI qpu qwpih jpih byAMqw] rwg Awsw m: ô, 348.
50
bwhru audik pKwrIAY Gt BIqir ibibiD ibkwr] rwg gauVI bYrwgix, Bgq rivdws jI, 346.
51
swpu kuMc CofY ibKu nhI CwfY] audk mwih jYsy bgu iDAwnu mwfY] kwhy kau kIjY iDAwnu jpMnw] jb qy
suDu nwhI mnu Apnw] rwg Awsw, nwmdyv, 485.
52
laukI ATsiT qIrQ n@weI] kaurwpnu qaU n jweI] rwg sorT, kbIr jI, 656.
53
lwK Bgq jw kau AwrwDih] lwK qpIsr qpu hI swDih] lwK jogIsr krqy jogw] lwK BogIsr
Bogih Bogw] Git Git vsih jwxih Qorw] hY koeI swjxu prdw qorw] rwg vfhMs mhlw: õ, 562.

226
aupr r`qI mwqr vI Asr nhIN ipAw[54 keI swDk monI rhy, h`QW nwl iBiKAw mMgdy
rhy, jMglW iv`c nMgy GuMmdy rhy, swry qIrQW dw rtn kIqw, pYrW nwl ikqy ies qIrQ,
kdy aus qIrQ pr duibDw ny aunHW dw KihVw nhIN C`ifAw[ keIAW ny ie`Cw zwhr kIqI ik
jykr iksy qIrQ aupr jw ky mrIey qW mukqI iml jwvygI[ eyQy q`k ik auQy jw ky Awry
nwl vI Awpxy Awp nUM icrvwieAw pr ibmwrI Pyr vI pkV iv`c nhIN AweI[ l`KW XqnW
qoN bwAd vI mn mYlw hI irhw[55 keI swDkW ny AijhI AigAwnqw idKweI ik r`b nUM
pwaux leI sonw, AOrq, GoVy, hwQI, AMn, k`pVy, zmIn vI Dwrimk pujwrIAW nUM Arpx
kr id`qy pr iPr vI r`b nUM imlx dw duAwrw nw imilAw[ keI swDkW ny pUjw, Arcw,
nmskwr Aqy Cy SSqrW dI pwlxw vI kIqI prMqU ieh krmW ny aunHW iv`c haumY dI
pRivrqI nUM r`j ky vDwieAw qy swDk Awpxy audyS qoN KuMJ igAw[ keI swDkW ny lMmIAW
aumrW vI BogIAW qW vI jnm mrn dy gyV qoN Cutkwrw nhIN imilAw[ keIAW ny rwj kIqy,
lokW qy hukm clwieAw, suMdr iesqrIAW nwl syjW mwxIAW, srIr aupr Anyk
KuSboAdwr Aqr vrqy pr mn ivcoN AOgux Kqm nhIN hoey[56 Aijhy swDkW ivcoN Srm
pwsy ho jWdI hY[ mnu`K SrimMdgI vwly krm vI bVy cwA nwl isr auTw ky krdw hY[
FITqweI dI ies qoN aupr kI imswl dyvWgy ik ieh hMkwr v`s auh swry krm krdw hY
ijMnHW dy krn nwl Srm mihsUs hovy, Pyr ieh inMdw Aqy JUTIAW SkqIAW dI pUjw vI
krn l`gdw hY[57 Xog mwrg bwry gurmiq d`sdI hY ik Xog gl iv`c godVI pwaux dw,
h`Q iv`c fMfw PVn dw Aqy srIr aupr Bsm lwaux dw nwm nhIN hY[ Xog nw qW kMn iv`c
muMdrw pwaux dw nwm hY, nw isr muMnwaux dw Aqy nw isM|IAW vjwaux dw, Xog nw mVIAW
ivc jw ky bYTx dw nwm hY, nw smwDIAW lwaux dw nwm hY, nw dyS idswqrW dw c`kr
lwaux dw, nw qIrQW dy ieSnwn krn dw[ igAwn dIAW g`lW krn iv`c Xog nhIN ienHW
nUM Dwrn krn iv`c Xog hY[ Xog dw ArQ hI juVnw hY ijs Xog nwl prmwqmw qoN dUr I ho

54
pwTu piVE Aru bydu bIcwirE invil BuAMgm swDy] pMc jnw isau sMgu n CutikE AiDk AhMbuiD
bwDy] rwg sorT mhlw : õ, 641.
55
moin BieE krpwqI rihE ngn iPirE bn mwhI] qt qIrQ sB DrqI BRimE duibDw CutkY nwhI] mn
kwmnw qIrQ jwie bisE isir krvq Drwey] mn kI mYlu n auq rY ieh ibiD jy lK jqn krwey] rwg
sorT mhlw: õ, 642.
56
kink kwimnI hYvr gYvr bhu ibiD dwnu dwqwrw] AMn bsqR BUim bhu Arpy nh imlIAY hir duAwrw]
pUjw Arcw bMdn fMfauq Ktu krmw rqu rhqw] hau hau krq bMDn mih pirAw nh imlIAY ieh
jugqw] jog isD Awsx caurwsIh ey BI kir kir rihAw] vfI Awrjw iPir iPir jnmY hir isau
sMgu n gihAw] rwj lIlw rwjn kI rcnw kirAw hukmu APwrw] syj sohnI cMdnu coAw nrk Gor kw
duAwrw] rwg sorT m: õ, 642.
57
ijh krxI hovih srimMdw iehw kmwnI rIiq] sMq kI inMdw swkq kI pUjw AYsI idRV@I ibprIiq] rwg
DnwsrI m :õ, 673.

227
jwvy auh Xog ikvyN hoieAw? Xog dI pRwpqI Aqy ies mwrg aupr c`lx leI haumYN mwrnI
pNYdI hY Aqy pUry siqgur kol jwxw pYNdw hY[ duinAwvIN vwjy bwhr v`jdy hn pr Asl
XogI dy AMdr isM|IAW qoN ibnW hI vwjy v`jdy hn[ ieauN mwieAw ivc rihky mwieAw dy
pRBwv qoN bcx vwlw hI Asl jogI hY[58 kuJ swDk iksy phuMcy hoey Bgq dw jIvn dyK ky
hI rIs krn l`g pYNdy hn[59 AsIN dyKdy hW bQyry lok Anyk pRis`D kQwvwckW,
kIrqnIAw Aqy sMq mhWpurKW vWg hI kQw kIrqn krdy hn pr gurmiq ny ies nUM JUTy
ivAkqI dw h`T d`isAw hY[ rIs krnI burI nhIN pr ieh rIs qW swrQk hY jykr qoV
inBy[ jykr ieh qn q`k rih jwvy qW ies dI kI zrUrq[ pwKMfI swDk aunHW dI rIs
krdy hn ijhnW dI rUhwnIAq AvsQw eyQy q`k phuMc cu`kI hY ik auh bMdgI krdy -krdy
prmwqmw dy dr qy phuMcy hoey hn[ gurU swihb jogIAW dIAW swDnwvW dy iKlwP nhIN hn
pr jykr ieh swDnwvW AMdrUnI buirAweIAW nUM AwpxI pkV iv`c r`KdIAW hox qW[ jqI
qW supny iv`c vI ibMd JVn nhIN idMdw[ gurmuK vI jog kmwauNdw hY[ auh Awpxy jog iv`c
jq, sq Aqy Sbd dI ivcwr prspr krdw rihMdw hY[60 gurmiq swDnw pRBU dI Et Aqy
aus dI Srn nUM bhuq v`fw d`sdI hY[ sMswr ‘qy AnykW swDkW ny sMswirk pswrw,
dunIAWdwrI vDw leI hY, keIAW ny pUjw kIqI, iksy ny inaulI krm, iksy ny kuMflnI
krm, koeI vxW iv`c fyry jmweI bYTw hY[ koeI monI hoieAw bYTw hY[ koeI sRySt AKvw
irhw hY[ auh mu`K qoN hI g`lW krky cMgy khwauNdy hn[ mnmu`K kQn qW bhuq krdy hn pr
aunHW dw Awpxw jIvn nhIN huMdw[61 AMdr kpt krky sdw du`K rihMdw hY Aqy iDAwn nhIN
l`gdw[62 keI swDk ibMd nhIN r`Kdy pr Awpxy Awp nUM jqI khwauNdy hn[63 nwmdyv jI
PurmwauNdy hn kiTn swDnwvW dI h`d nw rhI[ imlxw iksy hor nUM hY qy mnu`K quirAw ikqy
hor ipAw iPrdw hY[ keI swDk bnwrs jw ky qp krdy hn, aulty ltkdy hn, qIrQW
au`pr mrdy hn, AgnI nwl sVdy hn, AsumyD Bwv GoVy nUM hvn kuMf iv`c mwrn vwlw

58
jogu n iKMQw jogu n fMfY jogu n Bsm cVweIAY] jogu n muMdI mUMif mufwieAY jogu n isM|I vweIAY] AMjn
mwih inrMjin rhIAY jog jugiq iev pweIAY] rwg sUhI mhlw: ò, 730.
59
syvw QorI mwgnu bhuqw] mhlu n pwvY khqo phuqw] jo ipRA mwny iqn kI rIsw] kUVy mUrK kI
hwTIsw]rhwau]rwg sUhI m: õ, 738.
60
gurmuiK jogu kmwvY AauDU jqu squ sbid vIcwrI] sbid mrY mnu mwry AauDU jog jugiq vIcwrI]
rwmklI m: ñ, 908.
61
mnmuK kQnI hY pru rhq n hoeI] rwg iblwvl m: ñ, 831.
62
AMdir kptu sdw duKu hY mnmuK iDAwnu n lwgY] rwg iblwvl, slok m:ó, 851)
63
ibMdu n rwKih jqI khwvih] rwg rwmklI m: ñ, 903.

228
X`g krdy hn, sonw idMdy hn pr AijhIAW swDnwvW r`b q`k nhIN pu`jdIAW[64 kroVW hI
qIrQ rtn krdy hn, qn nUM ihmwcl vrgy brP dy phwVW ivc gwl idMdy hn pr ieh
swDnw vI pRBU q`k nhIN pu`jdI:
gurU jI ny mUrqI pUjw qoN ies krky roikAw sI ikauNik p`Qr pUjidAW-pUjidAW BwrqI
smwj p`Qr bx igAw sI[ iesdy PlsrUp sdIAW dI jhwlq sihxI peI[ boDIAW Aqy
mwrksvwdIAW vWg, gurmiq ivc sdwcwrk inXmW dI pwlxw krn auqy bl imldw hY
pr kyvl sdwcwr boDIAW Aqy mwrksIAW dI mMzl hY, gurmiq ivc Aijhw nhIN[ au`c
ie^lwk r`Kdy hoey AkwlpurK dI bMdgI gurmiq rihq dw Ain`KV AMg hY[65

keI GoiVAW, hwQIAW, iesqrIAW dw rozwnw dwn krdy hn pr ieh swDnw vI


pRBU q`k nhIN pu`jdI[ qp`isAw kr-kr dyhI swD leI pr mn Pyr vI kwbU iv`c nw
AwieAw[ bRhmcwrI nUM bRhmcrX dw hI gumwn ho igAw[ sMinAwsI vI ho igAw pr kRoD ny
sMinAws nw ilAw[ keIAW ny rotI kmwaux Kwqr pYrW iv`c GuMGrU bMn ley[ ieh swry
krm dunIAW nUM idKwaux leI hn[ pRBU ienHW aupr nhIN rIJdw[66 AigAwn Aqy iqRSnw
ies qn nUM swV rhy hn[67 keI swDk srIr aupr Dwrimk icMnH Kudvw lYNdy hn ijvyN
A`j k`l nOjvwn vrg iv`c tYtU dw irvwz pRc`ilq hY[ ieh sB pwKMf hY[ ieh sB krn
vwly ivDvw AOrq vWg hn jo iSMgwr qW krdI hY pr pqI ibnHw Jur-Jur ky du`KI hY[68
gurbwxI iv`c Anyk kStdwiek swDnwvW dy nmUny imldy hn ijvNy isr aupr Awrw r`Kky
cIrn dw, vrq r`Kx dw, qIrQ Xwqrw krn dw, X`g krn dw, iDAwn (smwDI) lwaux
vwly iDAwnIAW dw, igAwn kmwaux vwlw igAwnIAW dw, vYSnv BgqW dw[ jykr pUrn
Aml rwhIN AiBAws kIqw jw irhw hY qW auh pRvwn hY nhIN qW ApRvwn hY[ bwhrI qOr
’qy Anyk swDk ivSnUM dy aupwSk vjoN bYsno khwauNdy hn pr aunHW AMdr loB rUpI jUT
hY[69 inMdw, DoKw, ivkwr Aqy pwp swDnw dy rwh dIAW muSiklW hn[ auh swDk KuAwr
hoxgy jo guxW nUM C`f idMdy hn Aqy AOguxW nUM kmwauNdy hn[ 70 auprokq ivcwr qoN ieh
sp`St huMdw hY ik swDnw qW pRvwn hY jykr auh qn rwhIN mn q`k phuMc krky mn ivcly

64
bwnwrsI qpu krY aulit qIrQ mrY Agin dhY kwieAw klpu kIjY] AsumyD jgu kIjY sonw grB dwnu
dIjY rwm nwm sir qaU n pUjY] rwg rwmklI, nwmdyv, 973.
65
hrpwl isMG pMnU, (au.r.), pMny 353-54.
66
qpsI kir kY dyhI swDI mnUAw dh ids Dwnw] bRhmcwir bRhmcju kInw ihrdY BieAw gumwnw]
sMinAwsI hoie kY qIriQ BRimE ausu mih k®oDu ibgwnw] GUMGr bwiD Bey rwmdwsw rotIAn ky Epwvw]
brq nym krm Kt kIny bwhir ByK idKwvw] gIq nwd muiK rwg Alwpy min nhI hir hir gwvw] rwg
mwrU m: õ, 1003.
67
AigAwnu iqRsnw iesu qnih jlwey] rwg mwrU m: ó, 1067.
68
ckR bxwie krY pwKMf] Juir Juir pcY jYsy iqRA rMf ] rwg BYrau m: õ, 1151.
69
bYsnO nwmu krq Kt krmw AMqir loB jUTwn] rwg swrMg m: õ, 1202.
70
gux Coif Aaugx kmwvdy drgh hoih KuAwru] rwg mlwr m: ó, 1284.

229
AOguxW dw nws krdI hY[ jo swDnw kyvl qn q`k hY auh ApRvwn kIqI geI hY[ qn dI
swDnw dw mn qy audoN pRBwv pYNdw hY jdoN swDnw ivc pRym hovygw[ pRym ivhUxw koeI vI
Xqn ADUrw hI huMdw hY[ kbIr jI PurmwauNdy hn ik qYnUM qW kMm hI ie`ko ikhw hY Aqy auh
hY prmwqmw dI BgqI[ pr mnu`K ies dy ault jMglW iv`c igAw, qp kIqw qy kMd mUl
KwDw, rwgIAW, vyd dy vkiqAW, ie`k Sbd dw jwp krn vwilAW Aqy zbwn qoN nw bolx
vwly monIAW ny nrkW dy pty ilK id`qy hn[71 mnu`K Anyk XqnW nwl pirvwr nUM pwlx
leI T`gIAW mwrdw hY[ pr kbIr jI Anuswr szw qYnUM BugqxI pvygI[72 swDU jnW ny vI
nwm nUM swirAW qoN au`qm mMinAw hY[ sRI gurU Arjn dyv jI PurmwauNdy hn ik mnu`K
srIrk qOr qy igAwnI, ivdvwn, qIrQ rcYqw qW bx igAw pr ies ny Drm gRMQ dI
is`iKAw nUM jIvn iv`c nhIN FwilAw[ hy XogI cwry vyd qYnUM pukwr rhy hn pr qUM nhIN
mMndw[ Cy drSn vI ie`ko g`l kih rhy hn[ ATwrW purwx iml ky ie`k kih rhy hn pRBU
pr qUM ieh Byd nw jwx sikAw[73 auprokq swDnwvW izAwdwqr jogIAW Aqy nwQW dIAW
hn[ iesdw kwrn ieh hY ik gurmiq dy Awgmn qoN pihlW jogI Aqy nwQ lokweI dw
mwrg drSn krdy sn[ gur ieiqhws qoN pihlW lokweI dw ienHW iv`c XkIn hoxw
suBwivk sI[ ies leI gurbwxI ivc AijhIAW swDnw pRxwlIAW dI Brmwr hY[ sRI gurU
nwnk dyv jI ny bwbrvwxI ivc Aijhy swDkW v`l ieSwrw vI kIqw hY[ jo bwbr dy hmly
qoN pihlw ieh dwAvy krdy sn ik AsIN mMqRW dy bl nwl qurkW nMU AMinHAW kr dyvWgy[
aunHW dw koeI vI dwAvw s`c swbq nw hoieAw[ ies DrqI ‘qy bwbr dy hmly vyly kroVW
pIr v`sdy sn[74 gurmiq ny byS`k auprokq swDnw pRxwlIAW dI g`l kIqI pr aunHW dI
ivAwiKAw gurmiq dy idRStIkox qoN kIqI hY[
rukwvtW

Aml qn Aqy mn nwl huMdw hY[ qn Aqy mn ivc Anyk ivkwr hn[ ieh hI
rukwvtW hn[ ienHW ibmwrIAW qoN mukq hoxw hI bMdgI hY[ ieh ibmwrIAW hI mnu`K nMU r`b
nwl imlx nhIN idMdIAW[ ienHW ny mnu`K dI r`b nwloN dUrI bxweI hoeI hY[ jpujI swihb
dy SurU iv`c hI ie`k sm`isAw icqrI geI hY ik sicAwr ikvyN bixAw jwvy Aqy JUT dI

71
mn ry sirE n eykY kwjw] BijE n rGupiq rwjw]rhwau] bn KMf jwie jogu qpu kIno kMd mUlu cuin
KwieAw] nwdI bydI sbdI monI jm ky ptY ilKwieAw] rwg sorT, kbIr jI, 654.
72
bhu prpMc kir pr Dnu ilAwvY] suq dwrw pih Awin lutwvY] mn myry BUly kptu n kIjY] AMiq
inbyrw qyry jIA pih lIjY]rhwau ] rwg soriT, kbIr jI, 656.
73
cwir pukwrih nw qU mwnih] Ktu BI eykw bwq vKwnih] ds AstI imil eyko kihAw] qw BI jogI
Bydu n lihAw] rwg rwmklI m: õ, 886.
74
kotI hU pIr vrj rhwey jw mIr suixAw DwieAw] rwg Awsw m: ñ, 418.

230
kMD ikvyN qoVI jwvy?75 swDnw mnu`K nMU sicAwr bxwauNdI hY[ mnu`K dw r`b nwl imlwp
bMdgI dI sMpUrnqw hY[ ies imlwp ivc Anyk muSiklW rwh rokI KloqIAW hn[ ieh ies
pRkwr hn:
kwm, kRoD, loB, moh, AhMkwr, haumY, duibDw, Awsw iqRSnw, mmqw, dvYK, Dwqu, cqurweI,
AigAwn, Brm, BY, kpt, eIrKw, inMdw, ihMsw, corI, ivBcwr, kUV, Awls, icMqw, hT,
pwKMf, suAwrQ, Apiv`qrqw, bdnIqI, AikRqGxqw, FITqw, ikRpxqw, kwierqw, kTorqw,
prwDInqw, vwd-ivvwd, kwhl, bypRqIqI, kusMgiq[76

swDkW ny ies srIr AMdr vrqdy Aid`K vrqwry nMU nykI Aqy bdI dI t`kr vWg
icqirAw hY:
jYsy duinAwvI zmIn pr duinAwvI rwjw mhwrwjw log Awps myN jMg krky ApxI Pqh
hwisl krnw cwhqy hNY[ iesI qrh sy ijsm rUpI dyS myN BI do rwjwE kw jMg ho rhw hY[
eyk rwjw moh hY AOr dUsrw mhwrwj ibbyk hY[ ien rwjwE kI POj BI hY[ ijs my rwjw
moh kI POj kwm, kRoD, loB, moh, hMkwr, eIrKw, dvYK, KudpsMdI, iqRSnw, Awsw, icMqw,
ijsm AOr sMswr ko siq mwnnw vgYrw[ AOr dUsrI qr& mhwrwjw ivvyk kI BI jbrdsq
POj hY- bRhmcrX, SWqI, iKmw, DIrj, sMqoK, grIbI, AwjzI, ienkswrI, inmrqw,
AdvYqqw, ijsm AOr sMswr ko Asiq, jVH, duK rUp jwn kr eISvr BgqI myN msq
rihxw[77

sRI gurU Arjn dyv jI dy ie`k Sbd dw Kulwsw kridAW swihb isMG ilKdy hn:
hy BweI! ieh (srIr rUpI) kwbU krnw bhuq AOKw hY[ ies dy duAwly dYÍq dI dohrI PsIl
qy iqMn guxW dI qyhrI KweI hY[rhwau[ bl vwlI p`kw iklHw mwieAw dw Awsrw lY ky pMj
kwmwidk, pMJI q`q, moh, AhMkwr, eIrKw (dI POj lVn nUM iqAwr hY) hy pRBU myrI grIb
dI koeI pyS nhIN jWdI (d`s) mYN kIh krW? kwm ies iklHy dy bUhy dw mwlk hY, du`K Aqy
su`K pihrydwr hn, pwp qy puMn iklyH dy drvwzy hn, bVw lVwkw kRoD (iklHy) dw cODrI hY[
Aijhy iklHy ivc mn rwjw AwkI ho ky bYTw hY[ jIB dy csky mn rwjy ny sMjoA pihnI
hoeI hY[ mmqw dw top pwieAw hoieAw hY, BYVI m`q dI kmwn k`sI hoeI hY[ iqRSnw dy
qIr AMdr hI k`sy hoey hn[ Aijhw iklHw (mYQoN) ij`iqAw nhIN jw skdw[ pr jdoN mYN pRBU
crnW dy pRym dw plIqw lwieAw[ pRBU crnW iv`c juVI surq nUM hvweI bxwieAw[ (guru dy
bKSy) igAwn dw golw clwieAw, sihj AvsQw iv`c A`pV ky AMdr r`bI joq jgweI qW
ie`ko hI s`t nwl kwmXwbI ho geI[ sq qy sMqoK lY ky mYN (aus POj dy twkry qy) lVn
l`g ipAw, dovyN drvwzy mYN BMn ley siqgurU qy sqsMg dI imhr nwl mYN iklHy dw (AwkI)
rwjw PVH ilAw[ sqsMg qy ismrn dy bl nwl mYN kwl dI PwhI, dunIAw dy frW dI PwhI,
v`F leI hY[ pRBU dw dws kbIr hux iklHy dy aupr cVH bYTw hY (srIr nUM v`s kr cu`ikAw
hY) qy kdy nwh nws hox vwlI Awqmk bwdSwhI lY cu`kw hY[78

sRI gurU nwnk dyv jI ny ies hwlq nMU ies qrHW ibAwn kIqw hY ik qn rUpI
drKq qy mn smyq pMj pMCI rihMdy hn[ ieh pMCI jd q`k qn dy nwl rihMdy hn audoN

75
ikv sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] sRI gurU nwnk dyv jI, jpu, 1.
76
pdm, sRI gurU gRMQ pRkwS, pMny- 150-1.
77
sMq eISr isMG, eISvr Amolk lwl, pMnw- 21.
78
sRI gurU gRMQ swihb drpx, poQI A`TvI, pMny- 444-5.

231
q`k suK mwxdy hn pr jdoN ieh pMCI bwhrlI cog qy luBwiemwn ho jWdy hn qW PwhIAW pY
jWdIAW hn, KMB tu`t jWdy hn Aqy AvguxW dI BIV Aw GyrdI hY[79 kbIr jI ny ies
nkSy nUM ie`k idRStWq dy rUp iv`c icqirAw hY[ srIr rUpI ipMf ivc A`KW, n`k, kMn,
ijhbw Aqy ieMdRI pMj ikswn hn[ ienHW pMjW dI izMmyvwrI Awqmw kol hY[ prMqU ieh pMjy
Awqmw dI koeI g`l nhIN suxdy[ Awqmw kMnW nUM sqaupdyS suxn leI kihMdI hY pr kMn
bury vcn suxnw psMd krdy hn[ ieh hwl zubwn dw hY[ iehI hwl n`k dw, A`KW dw qy
iehI hwl ieMdrI dw hY[ Awqmk aupdyS qoN ieh lWBy hn[ jIv Awqmw qoN pu`C pVqwl
krn leI icqRgupq hY[ auh jdoN jIv Awqmw qoN ihswb mMgdw hY qW pMjy ikswn B`j jWdy
hn Aqy jIv Awqmw nUM bMdI bxw ilAw jWdw hY[ ies krky kbIr jI kihMdy hn ik Kyq
ivc hI Bwv srIr rihMidAW hI ies dw inbyVw kr lE[80 ieh dSw ies qrHW dI hY ijvyN
iksy BUcwl nwl F`fy Gr dI muV auswrI krnI hovy[ Aijhy Gr dw pihlw mlbw c`ukxw
pYNdw hY, nIhW dI Bwl kIqI jWdI hY[ bcy swmwn dI vrqoN kIqI jWdI hY, vwDU swmwn nMU
bwhr s`uitAw jWdw hY[ ies qrHW hI srIr iv`c v`fy p`Dr qy auQl-puQl hoeI peI hY[
cOvIN GMty icMqwvW iesdw KihVw nhIN C`fdIAW[ iesny ie`k rs ho ky SWq hoxw hY pr ieh
AOguxW nwl BirAw ipAw hY[ AOguxW nMU pCwVnw Aqy guxW nMU Dwrn krnw hI bMdgI hY:

Bgq qy Bgvwn dy ivckwr dUrI swfI mYN, haumYN, ^ud numweI dy pqly ijhy prdy dy kwrn
hY[ AsIN Awp hI mYN qy krqw Bwv dy imlwp ivckwr KVyH hW[ pRBU v`loN koeI rukwvt
nhIN[ auh bwhW pswry swnMU ipAwr-glvkVI ivc lYx leI by-krwr, byqwb hY[81
swrIAW swDnwvW mn nUM itkwx leI hn[ ies ivc sbr vwly pwr phuMcdy hn[
ieh mwrg kwhlpuxy dw nhIN hY[ BweI vIr isMG jI ny mu`FlI swDnw nMU X`uD AwiKAw hY:

swfw Ajy rs dw h`k ikQy hY[ rs qW kdy-kdy gurU Jlkwrw mwrky dy dyNdw hY ikqy b`cy
fol nw jwx[ Ajy qW ju`D hY[ nwm dy goly mwr ky mwieAw dy, mYl dy, Gbrw dy gubwrW dy
gubwr dy morcy qoVny hn[ dbw db goly brsdy rihx qy vYrI dy ikMgry FihMdy rihx[ j`uD
kI qy rs kI? j`uD ivc bIr rs cwhIdw hY, ik hW AsW mwrnw hY qy zrUr &qy pwauxI
hY[ bs gurU qy Brosw r`K ky qopW cldIAW rihx. Pqh pw ky Pyr rwmrwj dw rs
BogWgy[82

79
qrvru kwieAw pMiK mnu qrvir pMKI pMc] qqu cugih imil eyksy iqn kau Pws n rMc]
aufih q bygul byguly qwkih cog GxI] pMK quty PwhI pVI Avguix BIV bxI] rwg rwmklI m:ñ,
934.
80
dyhI gwvw jIau Dr mhqau bsih pMc ikrswnw] nYnU nktU sRvnU rspiq ieMdRI kihAw n mwnw] rwg
BYrau, kbIr, 1104.
81
hirBjn isMG, (ipMR.), ‚gurmiq ivc ‘Sbd gurU’ Aqy suriq Sbd dw isDWq‛, gurU nwnk icMqn dI
BUimkw, blkwr isMG (fw.), (sMpw.), pMnw-227.
82
vIr isMG BweI, nwm rs, gurmuK isiKAw, gurid`q isMG m`lHx (sMpw.), pMnw-48.

232
Aml dw rwh
swDnw audoN pRvwn cVdI hY jdoN ieh srIr qoN mn Aqy mn qoN Awqmw v`l AwauNdI
hY[ jdoN ikqy ieh JukwA srIr v`l ho jWdw hY qW auh swDnw kyvl srIrk h`dW q`k
sImq huMdI hY[ srdUl isMG kvISr Anuswr:
Awqmw nwl iml ky srIr Kyf qmwSy krdw hY[ hr iksy nwl myl pYdw kr skdw hY,
swirAW nUM srIr dI loV BwsdI hY Aqy Awqmw ibnW srIr nUM koeI imlxw nhIN cwhuMdw,
auh bYrwgI ArQwq inrlyp Awqmw clI jwvy qW srIr nUM kOx pu`Cdw hY[83

ipAwrw isMG pdm Anuswr:


Awid gMRQ qoN ielwvw isK swihq dw pRwcIn Bwg jnm-swKIAW hn[ ienHW ivc ieh
d`isAw igAw hY ik gurU nwnk swihb ijQy vI jWdy, auQy iqMn muK aupdyS idRV krwauNdy
sn: 1. nwm jpxw 2. ikrq krnw 3. vMf Ckxw[ nwm jpx nwl Awqmw S`uD huMdI hY,
ikrq nwl srIr Aqy vMf Ckx dI rIiq nwl mn S`uD huMdw hY[ so AsIN kih skdy hW ik
nwm ismrn Awqmk rihq hY, ikrq krnw srIrk rihq hY Aqy vMf Ckxw mwnisk
rihq hY[84

mn Aqy Awqmw rh`smeI hn pr srIr Aijhw isrw hY jo swnUM idsdw hY[ ies
rwhIN hI swDnw dI pihlI pOVI AwrMB huMdI hY :

mn dw AKIrlw isrw Awqmw nwl jw imldw hY[ ieauN smJo ik ijQy srIr mu`kdw hY[
auQoN mn SurU huMdw hY[ ijQoN mn mu`kdw hY, auQoN Awqmw SurU huMdI hY[ ienHW dy ivckwr
iv`QW jW pwVy nhIN hn, ies krky ieh iBMn-iBMn nhIN hn[ ieh v`K-v`K pRqIq huMdy hn
pr hn ie`k sMglI ivc[ ienHW ivc Prk iksm dw nhIN drjy dw hY[ jwiq Byd nhIN,
sPwqI Byd hY[85
srIr ivc kMn, cmVI, nyqr, rsnw, nwiskw pMj igAwn ieMdRIAW hn Aqy muK,
h`Q, pYr, gudw ilMg pMj krm ieMdRIAW hn[ ienHW nMU kwbU krnw hI swDnw hY[ 86 ‚kwieAw
ikSqI hY, mn mlwh hY, gur bcn pqvwr hY[ ic`q nMU itkwxy krky c`l[ hor iksy aupwau
nwl pwr nhIN l`gxw‛87 Awqmw Aqy srIr dy sbMD nUM gurU jI ny pqI Aqy pqnI vWg
icqirAw hY[ Awqmw rUpI mrd Aqy srIr rUpI AOrq imlwp nwl KuS hn pr ieh
imlwp hmySw nhIN rihMdw[ l`KW XqnW qoN bwAd vI srIr rUpI iesqrI ie`k vsqU dI
Gwt krky Bu`KI iqhweI rihMdI hY[ AKIr r`bI hukm nwl Awqmw rUpI pqI pRmwqmw kol
clw jWdw hY[ ausny srIr qoN koeI AwigAw nhIN mMgI ikauN ik auh r`bI hukm iv`c

83
kvISr, is`K Drm drSn, pMnw-191.
84
pdm, rihqnwmy, pMnw-14.
85
Syr isMG, (fw.), gurmiq drSn, pMnw-344.
86
ds ieMdRI kir rwKY vwis] qw kY AwqmY hoie pRgwsu] rwg gauVI AstpdI m:õ, 236.
87
pdm, sRI guru gMRQ pRkwS, pMnw-28.

233
bMinAw ipAw hY[ ausdy jwx nwl srIr rUpI pqnI im`tI iv`c iml jWdI hY[88 sMq isMG
mskIn Anuswr:
mn nUM buinAwdI rUp ivc iqMn rsW dw igAwn hY: kwmrs, pRym rs qy BgqI rs[ srIr
dw jo srIr nwl imlx hY[ ies imlx qoN jo rs bxdw hY[ auh rs hY kwm qy mn dw jo
mn nwl imlx hY, auh pRym rs hY[ Awqmw pRmwqmw dy imlx nwl BgqI rs dw jnm
huMdw hY[89

bMdgI dw Aml Awpy dI pCwx hY[ gurU swihb ny kwieAw nUM sMboDn kridAW
hoieAW ikhw hY ik hy myrI kwieAw qUM myrI g`l sux, qUM prwieAw dI inMdw krdI hY, qUM
JUTIAW cuglIAW suxdI hY, corI Aqy buirAweI krdI hY[ ie`k idn jdoN Awqmw rUpI hMs
au`f jwvygw qW qUM ip`Cy iek`lI rih jwvygI[ qUM kyvl suPinAW ivc hI jIvn bqIq kIqw
hY[ qUM ikhVy krm kmwey? qUM jnm ivgwV ilAw[ qYnUM eyQy vI su`K nhIN Aqy A`gy vI FoeI
nhIN[90 fw. rwijMdr kOr rohI swDnw pMD nMU sMKyp ivc ibAwn kridAW ilKdy hn:
ie`k s`cy SrDwlU dw ieh rv`eIAw iek lMby s&r qy jwx leI zrUrI huMdw hY jo aus ny
s`c nMU pRwpq krn leI qih krnw huMdw hY[ ies krky ie`k mnu`K leI s`c dy rwh qy
qurn qoN pihlW s`c bwry cyqn sUJ pRwpq krnw bhuq zrUrI hY[ dUsry SbdW iv`c ie`k
is`K auh ividAwrQI hY ijsdw skUL gurU dw Gr hY, ijsdy jmwqI swDsMgq hn Aqy
ijsdw islybs pRBU gux Aqy pRBU pRym hY, ijsdw AiBAws nwm ismrn hY Aqy ijsdw
smwijk ivvhwr inSkwm syvw hY[ ie`k is`K dI AMiqm pRwpqI pRBU hY, jo s`c hY Aqy aus
ivc AByd hoxw ausdI pihlI ifgrI hY[91

gurbwxI ivc ikqy-ikqy Aijhy hvwly vI imldy hn ik hy prmwqmw mYN qyry iks
rUp dI ArwDnw krW? qyry ikhVy gux gWvw? ikhVy bol bolW ijs nwl qUM rIJ pvy[92
swDnw mn dI huMdI hY[ ieh izkr bhuq G`t AwieAw hY ik qyrw qn mYlw hY jW qyrI
Awqmw mYlI hY[ bhqwq ivc izkr AwieAw hY ik qyrw mn mYlw hY[ mn ivc pRySwnI huMdI
hY[ mn nMU inrml krn leI, mn nMU mwrn leI, mn nMU ij`qx leI, mn nMU mnwaux leI
Aqy mn nMU Kojx leI hI swDnw kIqI jWdI hY:
mnu`KI hoNd dy iqMn pRmu`K pihlU huMdy hn; mn, srIr Aqy Awqmw[ ieh iqMno Awps ivc
ies qrHW juVy hoey huMdy hn ik iehI iml ky mnu`KI hoNd dI smu`cqw nMU prvwn cwVHdy hn[
kudrqI qOr ’qy ienHW iqMnW dI kwrj ivDI ies qrHW bxweI geI hY ik auh Awps ivc
prspr sMbMDI vI hn Aqy iek dUjy a`uqy pRBwvI vI rihMdy hn[ srIr nMU r`Q, mn nUM bYl
Aqy Awqmw nMU rQvwn mMinAw igAw hY[ mn rUpI bYl lgwqwr Awqmw rUpI rQvwn qoN

88
AweI AwigAw iprhu bulwieAw ] nw Dn puCI n mqw pkwieAw] aUiT isDwieE CUtir mwtI dyKu nwnk
imQn mohwsw hy] rwg mwrU m: õ, 1072.
89
sMq isMG mskIn, gurU-icMqn, isMG bRdrz AMimRqsr, 2000, pMnw-158.
90
hau quDu AwKw myrI kwieAw qMU suix isK hmwrI] inMdw icMdw krih prweI JUTI lwieqbwrI] rwg
gauVI cyqI m: ñ, 155
91
rwijMdr kOr rohI, (fw.), sRI gurU gRMQ swihb: AiDAwqm qy ivvhwr, pMny- 20-1.
92
kvn rUpu qyrw AwrwDau] kvn jog kwieAw ly swDau] rwg gauVI m: õ, 181.

234
bymuK ho ky Awphudrwpn krdw rihMdw hY[ mn dw Awphudrwpn hI Asl ivc mnu`K leI
d`uK dw kwrn vI hY Aqy iehI ausnMU bMDn ivc jkVI r`Kdw hY[93

sRI gurU rwmdws jI d`sdy hn ik Awid kwl qoN swDkW ny Anyk swDnwvW rwhIN pRBU
dI pRwpqI leI Xqn kIqy hn[ kuJ ivAkqIAW ny Xog swDnw rwhIN, keIAW ny sMswrk
su`KW rwhIN, kuJ ny igAwn rwhIN, kuJ ny iDAwn rwhIN, iksy ny jp rwhIN, iksy ny qp
rwhIN, iksy ny pUjw, hom, nym rwhIN, iksy ny sMswr qoN ivr`kq rihky, iksy ny pwxI dy
iknwry bYT kyy, iksy ny pwxI ivc, koeI vydW dI pVHweI krdw hY[ prMqU ienHW sB qoN auqm
BgqI hY[94 bMdgI r`bI ipAwr Aqy guxW nMU ivhwjxw hY[ bMdgI srb sWJw Aqy suKwlw
mwrg hY[ ies ivc vwDU dIAW rsmW nhIN hn[ bs r`b nMU ipAwr krnw hY[ ieh ipAwr
bwzwro nhIN imldw[ ieh sB mnu`KW dy ihridAW ivc kudrqI hY[ ies ipAwr nMU
duinAwvIN Brm dI kweI ny ieauN F`k ilAw hY ijvyN inrml jl nMU hrI kweI F`k lYNdI
hY[ ieh audoN dUr huMdI hY jdoN swDk Awpy dI pCwx kr lYNdw hY[ 95 hux Aglw svwl ieh
pYdw huMdw hY ik ipAwr ikvyN pvy Aqy gux ikvyN iek`qr hox? gux ikQy Aqy iks kol hn?
gurmiq Anuswr gux Aqy AOgux nwl-nwl hn[ guxW dw pqw gurU rwhIN Aqy gurU dy
aupdyS nMU ivcwrn nwl l`gdw hY[96

gurU gRMQ swihb ivc hor krmkWf-ByK, ivKwvw, rsm rIiq, jp, qp, hom, X`g, JUT,
mon, pUjw-pwT, qIrQ ieSnwn, Xog swDnw, Awid nUM shI qy sMpUrn swDn nhIN mMinAw
igAw, kyvl nwm ismrn jW pRymw BgqI nUM srboqm krm Drm prvwn kIqw igAw hY[97

ies leI r`b nwl ipAwr pwaux Aqy guxW nMU iek`qr krn leI swDnw kIqI
jWdI hY[ BweI mnI isMG jI ny audwhrx id`qI hY ik ijvyN du`D ivc dhIN huMdw hY pr
idsdw nhIN hY[ hMs dw suBwA hY ik auh hmySw dhIN KWdw hY[ jykr koeI ivAkqI du`D
ivc pwxI pw dyvy qW vI hMs dhIN hI Kwvygw ikauNik r`b v`loN hI ausdI cuMJ ivc Ktws
huMdI hY[ hMs AwpxI cuMJ pwxI rly d`uD ivc pwauNdw hY Aqy Ktws krky du`D Pu`tIAW dw
rUp bx jWdw hY[ ies qrHW hI swDk gurU v`loN id`qI ivcwr nwl AOguxW iv`coN guxW dI
pCwx kr lYNdw hY[ sRI gurU Arjn dyv jI d`sdy hn ik swDnw ivc pMjW nMU mnwauxw huMdw

93
rwijMdr kOr rohI, (fw.), auhI, pMnw- 59.
94
kwhU qIr kwhU nIr kwhU byd bIcwr] nwnkw Bgiq ipRA ho] rwg gauVI m: õ, 213.
95
jn nwnk ibnu Awpw cInY imty n BRm kI kweI] rwg DnwsrI m: ù, 684.
96
AvguxI BrpUr hY gux BI vsY nwil] ivxu siqgur gux n jwpnI ijcru sbid nw kry bIcwr] rwg
rwmklI m: ñ, 936.
97
bydI, auhI, pMnw/swKI – 78/32

235
hY Aqy pMjW nMU ruswauxw huMdw hY[ pMjW nMU vswauxw Aqy pMjW nMU gvwauxw huMdw hY[ 98 mn dI
mq iqAwgxI pYNdI hY, dUjYlw ipAwr ivswrxw pYNdw hY[99 gurU qyg bhwdr jI d`sdy hn
ik mn dI m`q iqAwgxI hI qW kiTn hY[100 ies kiTnqw nMU AiBAws rwhIN srl bxw ky
gux iek`qr krn dw nwm swDnw hY[ swry gux AkwlpurK kol hn[ ies leI hwr ky
ausdI Srx ivc jwxw cwhIdw hY[ pihlw swDn gurU hY[ dUjw swDn gurU nMU jwxn vwly jW
pRmwrQ dy pWDI hn[101 ienHW nMU sMq, gurmuK, vI ikhw jWdw hY Aqy ieh siqsMgq ivc
vws krdy hn[ gurU Aqy sMgq dI mdd nwl pRym pYdw huMdw hY Aqy gux pRwpq huMdy hn[
sRI gurU nwnk dyv jI nMU is`DW ny koeI krwmwq idKwaux leI ikhw sI qW gurU jI ny ikhw
ik swfy kol gurbwxI Aqy sMgq ibnW koeI dUjI Et nhIN hY[102 A`gy c`lky ies joV nMU hI
gRMQ Aqy pMQ ikhw jwx l`gw jo A`j vI kwiem hY[ gurU Aqy sMgq dy nwl c`ldy-c`ldy
pqw hI nhIN l`gdw ik kdoN jIv r`b ivc smw jWdw hY[
swDnw dw s&r hyT ilKy Anuswr huMdw hY:
1. qn qoN mn Aqy mn qoN Awqmw v`l
2. Awqmw qoN mn Aqy mn qoN qn v`l
nMbr ie`k vwlw mwrg bwhrmuKI qoN AMqrmuKI hY[ ies rwh qy qurn vwly swDk hI
gurmuK, bRhmigAwnI, jIvnmukq khwauNdy hn[ Aijhw nhIN hY ik Aijhy swDk qn qoN
dUr ho jWdy hn[ auh qn ivc rihMdy hn pr qn nMU swD ky praupkwr krn l`gdy hn[
auh qn ivc rih ky sMswirk vI huMdy hn Aqy mn krky bMDnW qoN mukq vI huMdy hn[ ieh
AvsQw kml Aqy murgwbI vwlI hY[ nMbr do vwlw mwrg AMqrmuKI qoN bwhrmuKI hY[ ies
rwh qy qurn vwly swDk mnmuK, durwcwrI, inMdk khwauNdy hn[ Aijhy swDk kyvl qn dy
rsW q`k hI sImq huMdy hn[ auh Awqmw dI Awvwz nhIN suxdy[ AiBAwsI ienHW dohW qrHW
dy swDkW nMU do m`KIAW nwl smJwauNdy hn[ ie`k m`KI auh hY jo Sihd dw AwnMd vI lYNdI
hY Aqy AwpxI jwn vI bcw lYNdI hY[ dUjI m`KI Sihd Kwx jWdI hY Aqy ivc hI mr jWdI
hY[ ies dy nwl nMbr ie`k vwlI swDnw d`uD ivc pwxI dy imlx vWg hY[ dUjI swDnw

98
pMc mnwey pMc ruswey] pMc vswey pMc gvwey] ien ibiD ngru vuTw myry BweI] durqu gieAw guir
igAwn idRVweI] rwg Awsw m:õ, 430.
99
iqAwgy mn kI mqVI ivswryN dUjw Bwau jIau] ieau pwvih hir drswvVw nh lgY qqI vwau jIau]
rwg sUhI m:õ, 763.
100
mn kI miq iqAwghu hir jn eyhw bwq kTYnI] rwg iblwvl m: ô, 800.
101
AwKw ibrQw jIA kI guru sjxu dyih imlwie jIau] rwg sUhI m: õ, 763.
102
gur sMgiq bwxI ibnw dUjI Et nhI hY rweI] vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI 1/42.

236
pwxI ivc qyl dy imlx vWg hY[ ijs qrHW qyl Aqy pwxI kdy iek rUp nhIN huMdy ies qrHW
nMbr do vwly swDk dyKx qoN qW l`gdw qW hY ik auh prmwrQI hn pr auh dUr hI rihM dy
hn[ Aijhy swDk sMswr nMU hI s`c mMndy hn Aqy jIvn brbwd kr jWdy hn :

gurmiq BgqI dw pRm`uK pRkwrj hY sihj swDnw[ ivdvwnW ny iesnMU sihj Xog dw nW
id`qw hY[ sihj suBwivk FMg nwl kIqI jwx vwlI swDnw hI sihj swDnw AQvw sihj
Xog hY[ gurU nwnk dyv jI ny Xog dy prMprwgq srUp dy mukwbly Awpxy sihj Xog dI
sQwpnw kridAW BrQrI XogI nMU sMboiDq kIqw hY ik gurU dy Sbd nMU mn ivc
vswauxw myrI mudRw hY Aqy iKmw nwl mYN iKMQw dw kMm swrdw hW[103
qn
bMdgI ivc qn dw Kws sQwn hY[ gurmiq ny qn nUM iqMn rUpW ivc icqirAw hY :
1. durlB dyh - ieh qn Anmol hY Aqy BgqI leI pRwpq hoieAw hY[
2. ibnsxhwr- ieh qn AOKw qW pRwpq hoieAw hY pr ies dI siQrqw dI koeI
grMtI nhIN[
3. bxqr Aqy hwlq - qn dI bxqr ivc haumYN, pMj cor, iqMn qwp, cwr
AgnIAW smyq byAMq gux Aqy AOgux smwey hoey hn[
ies swry Klwry ivcoN AOguxW nUM pCwV ky guxW nUM iek`qr krnw hI bMdgI dw

swDnw pMD hY[ hux AsIN vwrI-vwrI srIr bwry d`sy rUpW ’qy ivcwr krWgy[
durlB dyh
ieh qn piv`qr hY Aqy curwsI l`K jUnW dw c`kr lwaux qoN bwAd pRwpq hoieAw
hY[ ieh dubwrw pRwpq nhIN hovygw[104 dyvqy vI ies dyhI dI ie`Cw r`Kdy hn[105 qn ny
Awqmw rwhIN keI srIr Dwrn kIqy hn[ keI jnm kIiVAW dy, pqMigAW dy, pMCIAW dy,
s`pW dy, hwQIAW dy, m`CIAW dy, ihrnW dy, bldW dy, AMMifAW dy, phwVW dy, prbqW dy,
grB AvsQw dy, tihxIAW dy p`iqAW dy Bogx qoN bwAd ies srIr dI pRwpqI hoeI hY[106
ieh srIr keI jugW bwAd pRwpq hoieAw hY[107 ies qn ivc hrI Aqy hrI ivc ieh

103
rqn isMG j`gI, gurU mwinE gRMQ, pMnw-90.
104
lK caurwsIh join sbweI] mwxs kau pRiB dIeI vifAweI] iesu pauVI qy jo nru cUkY so Awie jwie
duKu pwiedw] rwg mwrU m: õ, 1075.
105
gur syvw qy Bgiq kmweI] qb ieh mwns dyhI pweI] ies dyhI kau ismrih dyv] so dyhI Bju hir
kI syv]rwg BYrau, Bgq kbIr, 1159.
106
keI jnm Bey kIt pqMgw ] keI jnm gj mIn kurMgw ] keI jnm pMKI srp hoieE ] keI jnm
hYvr ibRK joieE imlu jgdIs imln kI brIAw ] icrMkwl ieh dyh sMjrIAw ]1] rhwau ] rwg
gauVI guAwryrI mhlw: õ, 176.
107
iPrq iPrq bhuqy jug hwirE mwns dyh lhI] nwnk khq imlx kI brIAw ismrq khw nhI] rwg
sorT m: ù, 631.

237
qn hY[108 auh vfBwgI hn ijnHW nUM ieh srIr imilAw hY[ ies dyhI ivc sB vsqUAW
hn[109 mnu`K dI jUn swrIAW jUnW nwloN au`qm hY[ ieh dyh pRBU pRwpqI leI pRwpq hoeI
hY[110 byS`k hor jUnW dI isrjxw vI vwihgurU ny kIqI hY pr sB qoN auqm jUn mnu`K dI
hY[ pr jykr mnu`K ies jUn ivc Bjn bMdgI nhIN krdw qW bwkI jUnW ies qoN sRySt
hn[ ieh srIr mrn auprMq iksy kMm nhIN AwauNdw pr pSUAW dw srIr mr ky vI cmVy,
h`fIAW dy rUp ivc kMm Aw jWdw hY[111 ies jnm nUM Amolk isD krn leI hIrw Aqy
rqn vrgy SbdW nwl ies jnm dI vifAweI kIqI hY[112 jy bMdgI nw kIqI qW iPr
jnmW ivc Btkxw pvygw[ r`b ny srIr rUpI im`tI dI mwqw dy grB ivc rwKI kIqI Aqy
iesnUM pRmwqmw ny rqn bxw id`qw[113 AsIN Axigxq AOguxW dy kwrn AnykW ru`KW ibrKW
dIAW jUnW vyKIAW hn, AnykW vwrI pSU jUnW ivc jMmy, AnykW vwrI s`pW dIAW kulW ivc
pYdw hoey qy AnykW vwrI pMCI bxky au`fdy rhy[114 BweI gurdws jI ny ies dyhI nUM curwsI
l`K jUnW ivcoN au`qm mMnidAW d`isAw hY ik srIr ivc A`KW hn ijs nwl mnu`K dyKdw hY[
zbwn hY ijs nwl boldw hY[ kyvl boldw hI nhIN sgoN Awpxy du`K vI d`sdw hY[ kMnW nwl
suxdw hY[ n`k rwhIN swh lYNdw hY Aqy KuSboA jW bdboA nMU pCwxdw hY[ h`QW nwl kMm
krdw hY Aqy pYrW nwl qurdw-iPrdw hY[ gurmuKW ny mnu`Kw dyh nUM sPl kIqw hY[115 fw.
Syr isMG ilKdy hn, ‚qr`kI dI pOVI dw mwnv jnm AMqlw fMfw hY[ jy mnu`Kw jnm Dwr
ky AwpxI qr`kI dI r&qwr nMU jIv kwiem r`Kygw qW hor BI auycyrw mnu`K bxygw qy AMq nMU
s`cKMf pDwrygw[‛116 pUrn isMG ilKdy hn, ‚BwrqI Drm pUrI sp`Stqw nwl ieh d`sdy
hn ik jIv nMU kIt pqMgW Aqy mIn kurMgW Awid Anyk jUnW Bog ky pMCI, srp Awid rUpW
ivcoN huMdw hoieAw ‚mnu`K dyh‛ pRwpq hoeI hY Aqy ieh aus leI mukqI dw drvwzw jW
goibMd nUM imlx dI vwrI hY[ mnu`KI srIr nUM pRwpq krky mn, mokS dy snmuK Aw KVoNdw

108
hir mih qn hY qn mih hir hY srb inrMqr soie ry] rwg goNf, Bgq kbIr, 870.
109
myrY krqY iek bxq bxweI] ies dyhI ivic sB vQu pweI] rwg mwrU m:ó, 1064.
110
BeI prwpiq mwnuK dyhurIAw] rwg Awsw m: õ, 12.
111
nrU mrY nru kwim n AwvY]psU mrY ds kwj svwry] rwg goNf, Bgq kbIr, 870.
112
rYix gvweI soie kY idvsu gvwieAw Kwie] hIry jYsw jnmu hY kaufI bdly jwie] rwg gauVI
bYrwgin, m: ñ, 156.
113
ijin kIqw mwtI qy rqnu] grB mih rwiKAw ijin kir jqnu] rwg gauVI guAwryrI m: õ, 177.
114
myry swihbw kaux jwxY gux qyry] khy n jwnI Aagux myry]rhwau] kyqy ruK ibrK hm cIny kyqy psU
aupwey] kyqy nwg kulI mih Awey kyqy pMK aufwey] rwg gauVI cyqI m: ñ, 156.
115
lK caurwsIh jUin ivic auqmu jUin su mwxs dyhI[ AKI dyKy ndir kir ijhbw bolY bcn ibdyhI[ kMnI
suxdw suriq kir vws ley nik sws snyhI[hQI ikriq kmwvxI pYrI clxu joiq ievyhI[ gurmuiK jnmu
skwrQw mnmuK mUrq miq iknyhI[ krqw purKu ivswirkY mwxs dI min Aws DryhI[ psU pryqhu burI
buryhI[ vwr 15vIN, pauVI qIjI
116
gurmiq drSn, pMnw-339.

238
hY[ ieh mn Anyk jUnIAW ivcoN lMGdw AwieAw hY[‛117 fw. rohI mnu`Kw srIr dI
vifAweI bwry kihMdy hn, ‚mnu`KI ieiqhws ivc vI huMdw hY ijvyN ielwhI hukm jW
ielhwm nwzl huMdw hY Aqy mnu`KI mn nwl aus ielwhI vrqwry nMU smiJAw, smJwieAw
Aqy jIivAw jWdw hY[ kyvl mnu`KW hoNd hI hY ijs ko l gurU hY, Drm gRMQ hn, swDsMgq hY
Aqy aus sB kuJ dI ivAwiKAw hY[‛118
ibnsxhwr
srIr dI ie`k pwsy vifAweI kIqI hY[ auQy ies dI siQrqw dw koeI p`kw Brosw
nhIN hY[ PrId jI Anuswr ies srIr dy inrmwx ivc mwqw dy grB ivc kuJ mhIny
l`gdy hn pr ies dw AMq hox l`igAw iek iCn l`gdw hY[119 gurU Amrdws jI ny dyhI nUM
k`cI Aqy kwgz vWg d`isAw hY[120 auh ivAkqI mUrK hn jo srIr nUM siQr smJdy hn[
jdoN srIr hI nhIN rihxw qW rwj Bwg iksdy ivcwry hn[ srIr krky jo sulqwn, Kwn
khwauNdy hn auh sB Kwk ho gey hn[121 ies srIr nMU iqMn guxW rjo, qmo Aqy sqo ny
bMinHAw hoieAw hY[ ies krky hI ies srIr ivc kdy rjoguxI, kdy qmoguxI Aqy kdy
sqoguxI ivcwr AwauNdy Aqy jWdy hn[ ies srIr dI nwSmwnqw nUM q`kdy hoey hI Bgq
kbIr jI ny d`isAw hY ik qMU bMdgI kr ikauNik srIr dy AMq hox nwl kuJ vI nhIN kIqw
jwxw[122 ieh srIr mwieAw dw puqlw hY ijs ivc duSt haumYN vws krdI hY[123 ie`k
idn ieh srIr ieauN aufygw ijvyN DrqI au`pr DUV aufdI hY[124 AigAwnqw kwrn ieh
jIv duinAwvI irSiqAW nUM Awpxw mMndw hY[ ieh duinAwvI du`KW krky duKI huMdw hY Aqy
iCn BMgrqw dy suK ivc suK mihsUs krdw hY[ pihlW BulyKw hI ieh hY ik ieh srIr nUM
Awpxw smJdw hY[ ieh srIr muV-muV dunIAWdwrI ivc glqwn hoeI jWdw hY[ pu`qr,
iesqrI Aqy igRhsqI iesdy gl dI PwhI hn ijs krky ieh prmwrQ dy rsqy ’qy nhIN
c`l irhw[125 swfy dyKidAW-dyKidAW srIr bdldw jw irhw hY[ mnu`K Anyk qrIikAW

117
pUrn isMG, mno ivkws, pMnw-92.
118
rwijMdr kOr rohI, auhI, pMnw-63.
119
gMFyidAW iCA mwh quVMidAw ihku iKno] rwg Awsw, syK PrId, 488.
120
dyhI kwcI kwgd imkdwrw] bUMd pvY ibnsY Fhq n lwgY bwrw] rwg mwrU m:ó, 1048.
121
BY qyry fru Aglw Kip Kip iCjY dyh] nwv ijnw sulqwn Kwn huMdy ifTy Kyh] rwg isrIrwg m: ñ, 16.
122
jb lg jrw rogu nhI AwieAw] jb lgu kwil gRsI nhI kwieAw] jb lg ibkl BeI nhI bwnI]
Bj lyih ry mn swirgpwnI] Ab n Bjis Bjis kb BweI] AwvY AMqu n BijAw jweI] rwg BYrau,
kbIr jI, 1159.
123
ieh srIr mwieAw kw puqlw ivic haumY dustI pweI] rwg isrIrwg m: ó, 31
124
qUM kwieAw mY ruldI dyKI ijau Dr aupir Cwro ] rwg gauVI cyqI m: ò, 154
125
pRwxI jwxY iehu qnu myrw] bhuir bhuir auAwhU lptyrw] puqR klqR igrsq kw Pwsw] honu n pweIAY
rwm ky dwsw ]rwg gauVI guAwryrI m: p, 180.

239
rwhIN ies srIr dI sMBwl krdw hY[ pr mrn bwAd ieh srIr A`g ivc swV id`qw
jWdw hY[126 mnu`K ny ies srIr rwhIN bhuq swrIAW iv`idAwvW, h`QIN ikrqW is`KIAW pr
iesny mOq nUM nhIN is`iKAw[127 dunIAWdwrI dy swry sbMD ies srIr krky hI hn[ mOq qoN
bwAd pqnI hI pqI dy imRqk srIr nUM pRyq-pRyq AwKx l`g pYNdI hY[128 srIr k`cI gwgr
dI qrHW hY jo pwxI pYNdy swr hI t`ut jWdI hY[ ieh srIr ibnsnhwr hY[ 129 srIr dubwrw
pRwpq nhIN hoxw ijauN kwT dI hWfI cu`ly au`pr kyvl ie`k vwr hI cVdI hY, dubwrw
nhIN[130 bcpn, juAwnI Aqy buFwpw ies srIr dIAW iqMn AvsQwvW hn[131 izMdgI dw
pl-pl mOq dy nyVy lY ky jw irhw hY[ ieQoN q`k srIr dI auqpqI vyly qoN hI ies dw mrn
idn inSicq ho cu`kw hY[132 ieh srIr k`pVy vWg hY ijvyN k`pVw Pt jWdw hyY[ ievyN hI
ieh srIr dw vI iek idn AMq Awvygw[133
srIr dI AMdrUnI hwlq
ieh srIr bhuq v`fw iklHw hY[ auh mUrK hn jo ivAkqI srIr qoN bwhr jw ky
Kjæwny jW SWqI Bwldy hn[134 r`b ny srIr rUpI colw BgqI krn leI id`qw hY[135 Bgq
pIpw jI qW ies qn nMU pRmwqmw, mMdr, qIrQ, DUp, dIvw, r`b nMU Byt krn vwly Pu`l
kQn krdy hn[ jo swDk ies qn nMU Kojdy hn auh pRwpq krdy hn[136 ies srIr ivc
hI nO inDIAW dyx vwlw AMimRq rUpI pRBU dw nwm hY[137 ies srIr ivc smu`cw bRihmMf
smwieAw hoieAw hY[138 ijs qrHW swfy KUn dw iek qupkw lY ky fwktr jwx lYNdy hn ik
swfy srIr ivc kI ibmwrI hY? aus qrHW hI smu`cw bRihmMf iek srIr ivc vsdw hY[
swrI DrqI nMU nO KMfW ivc vMifAw hoieAw hY[ ieh nO KMf hn- ielwbRq KMf, ihrn KMf,

126
Aink jqn kir kwieAw pwlI] mrqI bwr Agin sMig jwlI ] rwg gauVI, kbIr, 325.
127
kwieAw BIqir Avro piVAw mMmw AKru vIsirAw] rwg Awsw m: ñ, 434.
128
Gir kI nwir bhuq ihq jw isau sdw rhq sMig lwgI] jb hI hMs qjI ieh kwieAw pRyq pRyq kir
BwgI] rwg sorT m:ù, 634.
129
kwcI gwgir nIru prqu hY ieAw qn kI ieAw bfweI] rwg sorT, kbIr, 654.
130
kwieAw hWfI kwT kI nw Eh crYH bhoir] slok, kbIr, 1368.
131
bwl juAwnI Aru ibriD Puin qIin AvsQw jwin] slok m: ù, 1428.
132
mrxu ilKwie mMfl mih Awie] rwg DnwsrI m: ñ, 685.
133
kwieAw kpVu tuku tuku hosI ihdusqwnu smwlsI bolw] rwg iqlMg m: ñ, 723.
134
ivxu kwieAw ij hor QY Dnu Kojdy sy mUV byqwly] sy auJiV Brim BvweIAih ijau JwV imrgu Bwly] rwg
gauVI m: ô, 309.
135
hir colI dyh svwrI kiF pYDI Bgiq kir] rwg sorT m: ó, 646.
136
jo bRhmMfy soeI ipMfy jo KojY so pwvY] pIpw pRxvY prm qqu hY siqguru hoie lKwvY ] rwg DnwsrI, pIpw
jI, 695.
137
nau iniD AMimRqu pRB kw nwmu] dyhI mih ies kw ibsRwm] rwg gauVI suKmnI m: õ, 293.
138
iesu kwieAw AMdir nauKMf ipRQmI hwt ptx bwjwrw] rwg sUhI m: ó, 754.

240
ikMpurK KMf, hrvrK KMf, kurU KMf, kyqmwl KMf, rMmk KMf, B`dr KMf Aqy Brq KMf[139
auh swry ies srIr ivc vI v`sdy hn[ srIr ivc Cy c`kr hn[140 Cy c`kRW bwry mhwn
koS dw kQn hY:
XogIAW dy mMny hoey CIck® ‘aultq pvn ckR Kt Bydy’ (gau kbIr) (a) mUlwDwr,
gudwmMfl dw ckR hY, ijs ivc mUDy muK dw cwr pwKuVI vwlw pIlw kml hY[ (A)
swivpUrck®-nwiB dy mUl ivc hY jo nIly rMg dw aUrDmuK ds p`qIAW dw kml hY[(s)
AnwhqckR bwrW dl dw s_rxrMgw kml ihrdy ivc hY[(h) ivSu`D ckR-lwl rMg dw
aUrDmK solW dl dw kml kMT ivc hY(2) AwgX ckR BOqW dy m`D do pwKMVIAW dw
aUrDmuK ic`tw kml hY, ienHW Cy c`kRW qoN Cu`t, XogI ie`k s`qvW ckR dSmduAwr ivc BI
mMndy hn, ijs nUM jXMiqrUp dw isMGwsn AwKdy hn, ieh hzwr pWKuVI dw sPYd kml hY[
KtckR vwlw dyh srIr, ‚CiT KtckR ChU idis Dwie, (gauVI kbIr bwvn)[141
auprokq ivcwr XogIAW dy hn[ aunHW muqwbk swfy n`k dI s`jI nws sUrj Aqy
K`bI nws cMd dw pRqIk hY[142 Bgq jYdyv jI ny XogIAW dy ies AiBAws dw izkr kIqw
hY[143 ies srIr ivc vwihgurU ny AwpxI joq r`KI hoeI hY[ auh joq Awqmw hY[144 pRBU ny
srIr dI swjnw vyly srIr rUpI guPw ivc svwsW rUpI vwjw vjwieAw[ bolx dI SkqI
id`qI[ mUMh, do kMn dy surwK, do n`k dy surwK, do A`KW dy surwK, gudw Aqy ilMg srIr dy
nO drvwzy hn[ dsvW duAwrw gupq hY jo gurU rwhIN pRwpq huMdw hY[145 ies qrHW srIr rUpI
ngrI dy nO drvwjy hn[146 sB rs dyhI AMdr hn[147 ies srIr dI kdr gurmuKW ny
pweI hY[ gurmuKW ny ies srIr nUM pRwpq krky Bly kMm kIqy hn[148 ies srIr dw mUl
mwieAw hY[149 ieh srIr kdy bhuqw KuS ho jWdw hY Aqy kdy bhuqw inrwS[ ieh hrK
Aqy sog dw ipMf hY[150 ies srIr rUpI ngr ivc pMj cor kwm, k®oD, loB, moh, AhMkwr
vsdy hn[ srIr rUpI ipMf dI mwlk Awqmw hY[151 kbIr jI qW ieQy q`k kihMdy hn ik
ies srIr dyy izMmy Anyk kMm hn aunHW swirAW qoN vDyry qv`joN nwm ismrn nUM dyxI

139
ikrpwl isMG (fw.) sRI gurU nwnk pRkwS ieiqhwsk pirpyK, pMny 75-79.
140
Ktu mtu dyhI mnu bYrwgI] suriq sbdu Duin AMqir jwgI] rwg rwmklI m: ñ, 903.
141
mhwn koS, pMnw-364.
142
riv sis lauky iehu qnu ikMgurI vwjY sbdu inrwrI] rwg rwmklI m: ñ, 907.
143
cMd sq ByidAw nwd sq pUirAw sUr sq KoVsw squ kIAw] rwg mwrU, Bgq jYdyv, 1106.
144
ey srIrw myirAw hir qum mih joiq rKI qw qU jg mih AwieAw] rwg rwmklI m: ó, 921.
145
hir jIau guPw AMdir riK kY vwjw pvxu vjwieAw] vjwieAw vwjw paux nau duAwry prgtu kIey
dsvw gupqu rKwieAw] rwg rwmklI m: ó, 922.
146
dyhI ngrI nau drvwjy] isir isir krxYhwrY swjy] dsvY purKu AqIqu inrwlw Awpy AlKu lKwieAw]
rwg mwrU m: õ, 1039.
147
siB rs dyhI AMdir pwey] rwg mwrU m: ó, 1056.
148
iesu kwieAw kI kImiq iknY n pweI] myrY Twkuir ieh bxq bxweI] gurmuiK hovY su kwieAw soDY
Awpih Awpu imlwiedw] rwg mwrU m: ó, 1066.
149
eyhu srIru sB mUlu hY mwieAw] rwg mwrU m: ó, 1065.
150
hrK sog kw ngru iehu kIAw] rwg mwrU m: õ, 1075.
151
dyhI ngir koit pMc cor vtvwry iqn kw Qwau Qyhu gvwieAw] rwg quKwrI m: ô, 1117.

241
cwhIdI hY[152 srIr bh`qr r`sIAW Bwv bh`qr hzwr nwVIAW nwl k`isAw ipAw hY[ 153
iqMnW guxW qoN ieh srIr bixAw hY[ ies srIr dw AwDwr AMn Aqy pwxI hY[ 154 ies
srIr ivc gux Aqy AOgux donoN hI mOjUd hn[ ies srIr ivc sB kuJ dw Bwv vI iehI hY
ik ies srIr ivc brbwdI Aqy AwbwdI dohW qrHW dw mswlw hY[ ies srIr ivc AwkwS
qoN au`cIAW Aqy smuMdr qoN fUMGIAW AwsW smweIAW hoeIAW hn[ bwhrI qOr ’qy srIrk
AMgW dw pqw l`gdw hY pr AMdrUnI qOr ’qy ies ivc ivcrdIAW SkqIAW gupq hn[
Bgq rivdws jI Anuswr srIr dI bxqr ies qrHW hY ik pwxI dI kMD hY, pvn dy QMm
hn[ mW dI rkq Aqy ipqw dy ibMd dw gwrw, h`fI, mws Aqy nwVIAW dw ipMjr hY[155 ies
srIr dI rcnw, pMj q`qW qoN kIqI geI hY[ ieh pRBuU dI vifAweI hY[ aus ny pwxI,
AgnI, AwkwS im`tI Aqy hvw nUM ies qrqIb nwl bMinAw hY ik ausdI ies ikrq qoN
bilhwry jweIey[ gurU rwmdws jI Anuswr ieh srIr kwm Aqy kroD nwl BirAw ipAw
hY[156 kwm kRoD cMfwl hn jo srIr iv`c v`sdy hn[157 ies ivc mwieAw Aqy duSt
haumYN vwsw krdI hY[158 gurmiq ny kwm, kroD, loB, moh Aqy AhMkwr nUM SrIk ikhw hY[
hux SrIkW dw kMm JgVy krnw Aqy krwauxw huMdw hY[ ievyN hI swfy srIr ivc vI lVweI
ho rhI hY[ ieh lVweI nykI Aqy bdI dI hY[ auprokq pMjy SrIk srIr nU M bury rsW ivc
aulJweI r`Kdy hn pr gurU dI ikrpw rwhIN ieh pMjy kwbU ivc Aw jWdy hn[159 ies
srIr ivc mn Aqy Awqmw hn[ pr bhuqy swDk kyvl qn dI h`d q`k mihdUd rih jWdy
hn[ auh qn ivc mn Aqy Awqmw nUM nhIN dyK skdy[160 srIr ivc Anyk AMdrUnI
ibmwrIAW hn[ ieh ibmwrIAW ic`q nUM iekwgr nhIN hox idMdIAW[ AwiD, ibAwiD Aqy
aupwiD iqMn qwp hn[ ienHW nwl swDk dI rUhwnIAq au`nqI ruk jWdI hY[161 ijQy pMj
SrIk ies jIv nUM guMmrwh krdy hn auQy pMj im`qr sq, sMqoK, dieAw, Drm Aqy DIrj
iesdI mdd vI krdy hn[ ieh pMjy im`qr pMjW corW nUM ies srIr ivcoN Bjw idMdy

152
iesu dyhI ky AiDk kwm] kih kbIr Bij rwm nwm] rwg bsMq, kbIr, 1194.
153
ksin bhqir lwgI qwih] rwg bsMq, kbIr, 1194.
154
swFy qRY mx dyhurI clY pwxI AMin] slok syK PrId, 1384.
155
jl kI BIiq pvn kw QMBw rkq buMd kw gwrw] hwf mws nwVI ko ipMjru pMKI bsY ibcwrw] rwg sorT,
rivdws, 659.
156
kwm kroiD ngru bhu BirAw] imil swDU KMfl KMfw hy] rwg gauVI pUrbI, m: ô, 171.
157
kwmu k®oDu qin vsih cMfwl] rwg isrIrwg m: ñ, 24.
158
iehu srIru mwieAw kw puqlw ivic haumY dustI pweI] rwg isrIrwg m: ó, 31.
159
hau hoAw mwhru ipMf dw bMin Awdy pMij srIk jIau] rwg isrIrwg m: õ, 73.
160
isD swiDk monDwrI rhy ilv lwie iqn BI qn mihmn n idKwvixAw] rwg mwJ m: ó, 124.
161
qn mih hoqI koit aupwiD] aulit BeI suK shij smwiD] Awp pCwny AwpY Awp] ro g n ibAwpY qIno
qwp] rwg gauVI, kbIr 327.

242
hn[162 pMj cor vrjq kMm krdy pey hn[163 ieh kwieAw AOguxW, duKW Aqy rogW nwl
BrI peI hY[ pMjy cor ies srIr dy AMimRq nUM lu`t rhy hn pr koeI pukwr nhIN sux
irhw[164 bwhrI corI dIAW KæbrW AKæbwrW ivc CpdIAW hn pr AMdrUnI corI bwry iksy
nUM kuJ pqw nhIN[ ieh pMjy srIr dy smyN nUM, svwsW nMU Aqy Awqimk AnMd nUM Kæqm krdy
jw rhy hn[ pMjW ny srIr rUpI iklHy nUM Awpxy ADIn krky ies aupr rwijAW vWg rwj
krnw SurU kIqw hoieAw hY[165 sRI gurU nwnk dyv jI Anuswr srIr hvw, pwxI, A`g
Awidk q`qW qoN bixAw hY[ ies ivc cMcl Aqy kdy nw imtx vwlI bu`DI dw vwsw hY[ 166
srIr rUpI drKq aupr mn qoN ielwvw pMj pMCI hor bYTy hn[ jdoN q`k ieh swry iek dUjy
nwl imlky rihMdy hn audoN q`k TIk rihMdy hn pr jdoN bwhrlI cog qy luBwiemwn ho ky
a`ufdy hn qW PwhI pY jWdI hY Aqy KMB tu`t jWdy hn[167 srIr ivc haumYN dI mYl hY[ ies
dyhI ivc hI squ, sMqoK, jqu, squ, sMjm vI vwsw krdy hn[168 kbIr jI ny dyhI dI
AMdrUnI hwlq dw nkSw iK`icAw hY[ dyhI rUpI ipMf ivc A`KW, kMn, n`k, mUMh, ieMdrI pMj
ikswn hn[ ieh pMjy Awqmw dI g`l nhIN mMndy[ iek idn ihswb huMdw hY qW ieh pMjy
ikswn B`j jWdy hn Aqy iK`c DUh, Awqmw dI huMdI hY[ ies srIr ivc pMj igAwn
ieMdrIAW, pMj krm ieMdrIAW, iqMn qwp, cwr A`g dIAW ndIAW vgdIAW hn[ ieh
srIr nUM swV rhIAW hn[169 sRI gurU nwnk dyv jI ny loB nUM ku`qw, JUT nUM cuUhVw ikhw
hY[170 pMifq nMU ikhw hY ik qUM Awpxy cONky duAwly kwrW (lkIrW) iK`c ky iesnUM piv`qr
smJdw hY pr kubuD rUpI fUmxI, kudieAw rUpI kswiex, inMdw rUpI cUhVI Aqy kroD rUpI
cMfwl qyry ihrdy ivc bYTw hY[171 gurU jI ny ies srIr nMU hIrw, GoVI, kml, k`pVw,
rqn, ibRC, h`tI, mMdr, DrqI, srovr, cMdn, sonw, vx (jMgl), smuMdr, iklHw, jjrI
(jMjIr), isMbl, JOpVI dy idRstWqW nw ibAwn kIqw hY[

162
pMc mnwey pMc ruswey] pMc pMc vswey pMc gvwey] rwg Awsw m: õ, 430.
163
eyk ngrI pMc cor bsIAly brjq corI DwvY] rwg gUjrI AstpdIAw m: ñ, 503.
164
ies dyhI AMdir pMc cor vsih kwm kR®D loBu moh AhMkwrw] AMimRq lUtih mnmuK nhIN buJih koie n
sUxy pukwrw] rwg soriT mhlw ó, 600.
165
eyku kot pMc iskdwrw pMcy mwgih hwlw] ijmI nwhI myY iksI kI boeI AYsw dnu duKwlw] rwg sUhI,
kbIr, 793.
166
pauxY pwxI AgnI kw mylu] cMcl cpl buiD kw Kylu] rwg gauVI m: ñ, 152.
167
qrvr kwieAw pMiK mnu qrvir pMKI pMc] rwg rwmklI, dKxI, m: ò, 934.
168
squ sMqoKu ngr mih kwrI] jqu squ sMjmu srix murwrI] rwg mwrU m: ò, 1037.
169
cwr ndIAw AgnI qin jwry] rwg bsMq m: ó, 1172.
170
lbu kuqw kUV cUhVw Tig KwDw murdwru] rwg isrI rwg m: ñ, 15.
171
kubuiD fUmxI kudieAw kswieix pr inMdw Gt cUhVI muTI ko®iD cMfwil] kwrI kFI ikAw QIAY jW cwry
bYTIAW nwil] rwg isrIrwg m: ñ, 91.

243
mn
icrW qoN rUhwnIAq dIAW rmzW smJx vwly swDkW leI mn iek gMBIr pRSn vWg
hY[ Aijhw ies leI vI hY ikauNik mn dw srUp Aid®S Aqy rh`smeI hY[ gurbwxI ivc
mn dy srUp bwry Anyk sMvwd imldy hn[ isDW ny sRI gurU nwnk dyv jI qoN pu`iCAw sI ik
jdoN nw ieh ihrdw sI nw ieh srIr sI, audoN mn (cyqn s`qw) ik`Qy rihMdw sI? gurU jI
ny au`qr id`qw sI ik jdoN nw ihrdw sI nw srIr sI, qdoN vYrwgI mn inrgux pRBU ivc
itikAw hoieAw sI[172 sMsikRq pMjwbI koS ivc mn dy ArQ hn:
mn, icq, mnsw, ie`Cw, ierwdw, sMklp, AMqhkrn, m`q, smJ, bu`DI, Akl, cyqnw,
ismrqI, XwdwSq, iKAwl, iDAwn, rucI, ihrdw, jIA, rUh, Awqmw, mnodSw, mwnisk
AvsQw[173

BweI vIr isMG mn dy ArQ Aqy iesdy v`K-v`K rUpW bwry d`sdy hn:

mn dw ArQ hY, swrIAW idmwgI qwkqW, gXwn SkqIAW, sMklp, ivklp, smJ, bUJ,
isAwx, ih`s, ie`Cw, ivcwr, AMqhkrx Awidk swry mn ivc Aw jWdy hn[ mn Asl
ivc Awqmw Aqy ieMid®AW dy ivckwr iek cyqn sqXw dw rUp ijhw hY[ iek ibrqI hY,
ijs duAwrw gXwn ieMd®IAW dy vsIly pRqIq hox vwly pdwrQ, Awqmw auqy pRqIqI dw
Asr krdy hn Xw igAwn pwauNdy hn[ ies qrHW ‘mn’ Awqmw qoN v`Krw pRqIq dyNdw hY[
SWK ivc, mn AMdrlw ieMdrw hY[ jo igAwn qy krm ieMdRUAW dy ivckwr hY qy FMg dw
sWJIvwl hY, igxqI ivc ieh bwrvW ieMdrw hY[ ies dw Drm hY sMklp (PYslw krnw),
ivklp (sMsw krnw)[ ies dw sbMD buDI nwl sI hY, ijs dw kMm hY vwXvswX (inScy
krnw) Aqy ies dw sMbMD AhMkwr nwl sI hY[ ijs dw kMm hY, AiBAws ArQwq-mYN dI
l`Kqw [ SwK ny mn nUM buDI dw hI iek rUp mMinAw hY[ buDI nUM aus ny ‘mihq’ ikhw hY[
ijs qoN AhMkwr qy mns inkly[ mn ijnHW ibrqIAW dw AsQwn hY, kuJ ku AYauN d`sIAW
hn: (a) Aws XQw-min Aws afIxI, 452 (A) ie`Cw-mn ieC pweIAY (578), mn
kIAw ieCw pUrIAw(34) (e) smJ -mn smJu Coif Awvwiely ] (862) (s) mnsw -
mnsw mnih smwiely (419) (h) hT-‘mn hiT mqI bUfIAY (20) (k) kRoD-‘min ihrdY
kRoD mhw ibslIDu (445) (K) iKAwl -‘mn ky AiDk qrMg’ (1088) (g) suBwau-‘mn kw
suBwau’ (1129) (G) AhMkwr ‘mn kh AhMkwir APwrw (530) (|) loB - ‘mn khw
luBweIAY (1208) (c) vwSnw - mn kI bwsnw mn qy trY (274) (C) duibDw (sMsy
ibrqI) - ‘mn kI duibDw ibnis’ (168) (j) miq (slwh) rucI ‘mn kI miq iqAwghu’-
(209) (J) vIcwr - ‘mn kY vIcwir - (1128) (\) icMqn - ‘mn icMqq sgly’ (395)
(t) cwau ‘min cwau Gnyrw (764) (T) buDIAw ivvycnw SkqI vwlw mn (zmIr) - ‘mn
qwrwjI icqu qulw’ (731) (f) pRIq - XQw ‘mn mih pRIiq - (274).174

jsvMq isMG nykI ilKdy hn , ‚gurbwxI ivc mn leI keI rUpk vrqy gey hn[
ies nUM hwQI, aUT, bYl, ^r, s`p qy pMCI nwl aupmw id`qI geI hY[ iesy nUM AMnHw KUh
ikhw igAw hY[ iesy nUM rwjw, prdysI, bYrwgI qy bnvwsI Awid inrUipAw igAw hY[ ieh

172
ihrdw dyh n hoqI AauDU qau mnu suMin rhY bYrwgI] rwg rwmklI m: ñ, 945.
173
pRym pRkwS isMG (fw.), (sMpw.), pMjwbI XUnIvristI sMsikRq pMjwbI koS, pMnw- 644.
174
sRI gurU gMRQ swihb koS, pMny- 543-45.

244
swry rUpk bhu prqI ArQW dy DwrnI hn[‛175 gurbwxI iv`c do qrHW dy Sbd vrqy hn[
nyk ivAkqIAW leI gurmuK Aqy bury ivAkqI leI mnmuK Sbd vriqAw hY[ mnmuK
Sbd dw is`Dw ijhw ArQ hY, ‘mn v`l muK’[ auh ivAkqI jo mn dI ADIngI pRvwn
krdy hn[ keI QWvW ’qy mn dI bVI auj`f ijhI, AVIAl ijhI Skl swhmxy AwauNdI
hY[ mn srIrk ieMdRIAW rwhIN bwhr nMU DWvdw hY[ iesnMU SWqI AMqrmuKI ho ky imldI hY[
pMjwbI XUnIvristI sMsikRq pMjwbI koS Anuswr:
mn-jwxnw, pUjw krnw, bMdgI krnw, hMkwr krnw, GumMf krnw[ mn- mnh- mn, ic`q,
mnsw, ie`Cw, ierwdw, sMklp, AMqhkrn, m`q, smJ, bu`D, Akl, cyqw, ismrqI,
XwdwSq, iKAwl, iDAwn, rucI, ihrdw, jIA, rUh, Awqm, mnodSw, mwnisk AvsQw[176
mn dy iqMn rUp hn[ mn dw pihlw rUp qmo guxI hY[ ieh ASWq, Btkx iv`c, haumY
gRisAw, ieMdrIAW dy rs ivc Kicq rihMdw hY[ dUjw rUp rjoguxI hY[ joSIlw, aup`drI,
PswdI Awid[ mn dw qIjw rUp sqoguxI hY[ ies rUp ivc mn sMjm, DIrjvwn, cyqn,
pRbIn rihMdw hY[ Aijhw mn rUhwnIAq dIAW pOVIAW qyzI nwl cVH jWdw hY[ qn ivc
mn nUM koeI gurmuK vyKdw hY[177 byS`k Anyk swDk iDAwn Drdy hn pr qn ivc mn nUM
nhIN dyKdy[178 mn nUM msq hwQI vI ikhw hY[ qn ivc mn hY Aqy mn ivc s`cw pRBU vwsw
krdw hY[179 sRI gurU nwnk dyv jI ny mn dI auqpqI pMj q`qW qoN mMnI hY[180

hux pMj q`q qy jnmW dI sMKyp ivAwiKAw krIey qW pMj q`q jo qn dy vjUd dw
AwDwr hn[ sMiKAw koS iv`c pMj q`qW dw hor vI ivsQwr id`qw hY:

ipRQvI dy gux – h`f, mws, nK, qucw, rom[ 2. jl dy gux – dIrG, lhU, im`J, ml,
mUqr[ 3. AgnI dy gux – nINd, Bu`K, ipAws, psInw, Awls[ 4. pvn dy gux – Dwrx
(PVnw), cwlk (Dkylnw), PYNknw, smytnw, PYlwauxw[ 5. AwkwS dy gux – kwm, kroD,
l`jw, moh, loB Awid[181
mn sUKm hY[ PurinAW Aqy iKAwlW dw nwm mn hY[kbIr jI d`sdy hn ik mn
vrgw koeI nhIN imilAw[182 ies ivc byAMq qwkqW hn[ ieh jykr aunmn Bwv

175
jsvMq isMG nykI, gurmiq mnoivigAwn, pMnw-30.
176
pMjwbI XUnIvristI sMsikRq pMjwbI koS, pMnw- 644.
177
iesu qn mih mnu ko gurmuiK dyKY[[ Bwie Bgiq jw haumY soKY] isD swiDk moinDwrI rhy ilv lwie]
iqn BI qn mih mnu nw idKwvixAw] rwg mwJ m: ó, 124.
178
snkwidk nwrd muin syKw] iqn BI qn mih mn nhIN pyKw] rwg gauVI guAwryrI, kbIr, 330.
179
qn mih mnUAw mn mih swcw] so swcw imil swcy rwcw] rwg DnwsrI m: ñ, 686.
180
iehu mnu pMc qqu qy jnmw] rwg Awsw m: ñ, 415.
181
gurbKS isMG kysrI, sMiKAw koS, pMnw-67.
182
mmw mn isau kwj hY mn swDy isiD hoie] mn hI mn isau khY kbIrw mn sw imilAw n koie] rwg
gauVI pUrbI, kbIr, 342.

245
AMqrmuKI ho jwvy qW iqMnW lokW dIAW g`lW jwxn l`g jWdw hY[183 mn dw aunmn hox qoN
Bwv AMqrmuKI hoxw hY[ ieh jd q`k bwhrmuKI hY audoN q`k ASWq rihMdw hY[ jdoN ieh
mn srIr nMU siQr smJ lYNdw hY qW ies ivc hauNmY Aw jWdI hY[ Pyr do mYN iek`TIAW ho
jWdIAW hn audoN ieh mn jIv Awqmw dw rUp bx jWdw hY[ kbIr jI Anuswr do mYN nMU
imtw ky hI pRBU imldw hY[184 Aksr hI ie`k pRSn Drm dy ividAwrQIAW A`gy rihMdw hY
ik srIr sV jWdw hY, Awqmw pRmwqmw ivc iml jWdI hY qW duK kOx J`ldw hY? du`K J`lx
vwlI jIv Awqmw hI huMdI hY jo mn dy bwhrmuKI pRBwv kwrn AwpxI inrml hsqI qoN
munkr ho jWdI hY:
mnu`K ivc cyqnw dw sqr bwkI jIvW qoN izAwdw huMdw hY[ aus dw iehI svY cyqnw dw
sqr ausnMU ies soJI v`l pRyirq krdw hY ik auh AMiqm audyS dy rUp ivc kI pRwpq
krnw cwhuMdw hY[ mnu`KI cyqnw dy Awm qOr ’qy cwr p`K mMny gey hn ijvyN mn, b`uDI, icq
Aqy AhMkwr[ mn hY, iksy vI qrHW dw ivcwr[ b`uDI hY, aus ivcwr nMU glq jW shI rUp
ivc dyKx dI SkqI[ icq hY, ivcwrW nMU vwprdy hoey mihsUs krn dI cyqnw Aqy AhMkwr
hY, aunHW ivcwrW ivcoN pYdw hox vwly krm nMU jW ivcwrW dw krqw Awpxy Awp nMU mMn
lYxw[ mnu`KI hoNd dIAW ienHW cwr SkqIAW nMU AMqhkrx vI ikhw jWdw hY[185

ieh mn hI hY jo gurU Aqy sMgq dy pRBwv nwl pRmwrQ dy rsqy qy qurdw hY[ ieh
mn hI hY jo r`j ky bury kMm krdw hY[
hux mnuKI mn jgq Awpxy Anyk rMgW qrMgW ivc cMcl nzrI AwauNdw hY[ ivSy ivkwr,
kwmnw qy AwsW aus dy sMgI swQI huMdy hn[ mn dIAW rucIAW dy pRBwv krky kwm, kRoD,
loB, moh, auqpMn huMdy hn[ kdI qW mn ivc sMsy Purdy hn qy mn Jkdw ifk foly KWdw,
fwvW fol huMdw hY, qy kdI joS dy vyg ivc vg qurdw hY[ mn dy AMdrly qy bwhrly
pRiqkrmW dy pRBwvW krky qy ivcwrW krky kdI mn iqAwr br iqAwr qy cMcl huMdw hY qy
kdI iF`lw m`Tw, AwlsI huMdw hY[ bury Bly dI pCwx krn dw jqn qW krdw hY pr
Aksr ieh jqn ivArQ hI huMdw hY, ikauNik mn dw rol qy hnyrw ies jqn qy audm nU M
Fih FyrI kr idMdw hY qy aulJxW, AiVAW ivcoN inklx dw koeI rwh nhIN l`Bdw[186

kuJ icMqk mn Aqy Awqmw nUM iek smJdy hn[ pr ienHW dohW ivc AMqr hY:

mn hI srIr qoN v`K-v`K smyN qy v`K-v`K qrHW dy krm krvwauNdw rihMdw hY[ iehI kwrn
hY ik krm mn krvwauNdw hY pr aunHW dw Pl srIr nMU Bogxw pYNdw hY ikauNik krqw srIr
huMdw hY[ mn dy ivcwr Aqy krm imlky sMskwrW dI iek AYsI lVI bxwauNdy hn ik auh

183
iehu mnu skqI iehu mnu sIau] iehu mnu pMc qqu ko jIau] iehu mnu ly jau aunmin rhY ] qau qIin
lok kI bwqY khY] rwg gauVI pUrbI, kbIr, 342.
184
jb lgu myrI myrI krY] qb lgu kwju eyk nhI srY] jb myrI myrI imit jwie] qb pRB kwj svwrih
Awie] rwg BYrau m: õ, 1160-1.
185
rwijMdr kOr rohI, auhI, pMnw-63.
186
kvISr, auhI, 183-4.

246
lgwqwr Awqmw nMU GyrI r`Kdy hn[ is`K Drm Anuswr byS`k Awqmw prmwqmw dI AMS hY
pr srIr ivc siQq hY Aqy mn dy pridAW ivc kYd hY[187

qn ivc mn Aqy mn ivc Awqmw hY ies leI qn nUM mtkI Aqy mn nUM irVkxw
bxwaux leI ikhw hY[ ies irVkxy nwl Sbd nUM irVko[188 mn bwry Anyk iKAwl hn :
mn iek bhuq v`fw mihl hY, mn iek bhuq v`fI BUmI hY, mn iek bhuq v`fw phwV hY
AOr mn iek bhuq v`fw swgr hY[... jo Koj qUM bRihmMf ivc krdw hY, ies qrHW dI Koj qUM
mn ivc vI kr skdw hY[ Prk isrP ieqnw hY ik bRihmMf dI Koj kr-kr ky pdwrQ
qyry h`Q l`gy ny pr jy qUM mn dI Koj kIqI qW prmwqmw qyry h`Q l`gygw[189

mn koeI ie`k vsqU nhIN Aqy ie`k vsqU vI hY[ Anyk iKlry hoey iKAwlW dw nwm
vI mn hY Aqy siQr hoeI hwlq dw nW vI mn hY[ gurmiq ny mn nUM Anyk qsbIhW nwl
pirBwiSq kIqw hY[ AxswiDAw mn ieDr-auDr GuMmdw hY[ vwDU dIAW rucIAW ies ivc
auqpMn ho jWdIAW hn[ iehI rucIAW AwdqW bx jWdIAW hn[ hOlI-hOlI iehI AwdqW
suBwA bx jWdIAW hn Aqy suBwA Anuswr hI mnu`K dI pCwx bxdI hY[ mn aupr AOguxW
dI ieMnI motI prq cVH jWdI hY ik ieh pu`Ty pwsy CyqI qurdw hY Aqy cMgy kMm leI Awls
krdw hY[190 mn srIr dy smUh ieMdirAW nwl imlky bwhr nUM DWvdw hY[ bwhroN ies nUM
KuSI pRwpq huMdI hY[ ies dI hwlq qW ieauN ho jWdI hY ijs qrHW koeI skUl dw
ividAwrQI kuJ swQIAW nwl imlky skUl ims krdw hovy[ mwipAW Aqy AiDAwpkW nUM
JUT boldw hY[ skUl dI cwridvwrI aus nUM v`F-v`F ky Kwx nUM pYNdI hY pr kMtIn Aqy
isnmw Gr su`K SWqI dI QW idsdy hn[ hux iemiqhwn ivc auh PylH ho jWdw hY[ ieauN
mnu`KI mn Aqy AxswiDAw mn kI-kI kr guzry ies dw ihswb lwauxw AOKw hY[ jykr
ieh AMqrmuKI ho ky bRhmigAwn dIAW mMijlW sr kr jWdw hY qW bwhr mu`KI ho ky ieh
isry dw burw AwdmI vI bx jWdw hY[ nSw, lVweIAW, JgVy ieh sB AxswDy mn dIAW
inSwnIAW hn[ gurmiq dw BgqI mwrg hY hI mn dI swDnw dw mwrg[ jykr mn nUM nw
swiDAw qW srIr nUM swDx dw kI Pwiedw hY[ keI QwvW qy mn dI vifAweI hY[ keI
QweIN aulwhmy hn[ bwhrmuKI mn FihMdIklw, zldbwzI krdw hY[ AMqrmuKI mn
sihxSIl Aqy sMjmI hY:

187
rohI, auhI pMnw-59.
188
qn kir mtukI mn mwih ibloeI] iesu mtukI mih sbdu sMjoeI] rwg Awsw, kbIr, 478.
189
igAwnI sMq isMG mskIn, rqnwgr AMim®q mMQn, pMnw-11.
190
cMigAweI Awlku kry buirAweI hoie syr] nwnk Aju kil AwvsI gwPl PwhI pyru ] rwg gUjrI m: õ,
518.

247
mn dw Awpxw koeI srUp nhIN[ ieMdirAwvI igAwn ‘qy AwDwirq sMklpW ivklpW dy
FWcy dw nwm hI mn hY[ sMklp ivklp (Purny) kudrqI nhIN huMdy, mnu`K dy Awpxy isrjy
hoey huMdy hn qy iek dUjy nwl myl nhIN KWdy[ ieh Purny mnu`K dy suBwA qoN auqpMn huMdy
hn[ krm hI p`k ky suBwA bxdw hY qy suBw ivcoN hI sMskwr aupjdy hn[191

jykr mn aunmin Bwv AMqrmuKI ho jwvy qW ieh iqMnW lokW dIAW g`lW jwxn dy
smr`Q ho jWdw hY[ srIrk rsW krky mn AMDkwrmeI hY pr inrMqr swDnw rwhIN ieh
pRkwSmeI huMdw hY[ ieh pRkwSmeI AvsQw ivkwrW dI nINd qoN jwgx dw nwm hY[ ieauN
ieh mn Awpxy pRkwSmeI mUl nUM pCwx lYNdw hY[ mn iv`c Anyk SkqIAW hn jo hmySw
tkrwE vwlI siQqI bxw ky r`KdIAW hn[ iek SkqI dI ij`q dUjI SkqI dI hwr hY[
hyT id`qy cwrt qoN mn dIAW SkqIAW dy AwpsI tkrwE dw pqw l`gdw hY:
dwqw – mMgqw mYlw – inrml duSmx – im`qr
AMDlw – joq srUp hTI – AwigAwkwr ivroDI – shwiek
JUTw – s`cw loBI – vYrwgI igRhsqI – audwsI
mUrK – isAwxw AwkwS c rihx vwlw – pwqwl c rihx vwlw[192

Aijhw sB kuJ inrMqr ies mn iv`c vrq irhw hY[ ieh mn jdoN Awpxy mUl qoN

dUr huMdw hY qW bu`DI aupr prdw pwauNdw hY[ ieh nw smwj dI pRvwh krdw hY nw r`b dI[

ieh Dwrimk bwxy dI vI pRvwh nhIN krdw[ kbIr jI ny qW ies mn nUM ku`tx leI ikhw

hY[ kutweI qoN ibnHW dwxy PUs qoN Alihdw nhIN huMdy[ ku`tx qoN ibnHW mYl k`piVAW qoN dUr

nhIN huMdI[ ieauN mn dI kutweI ies ivcoN ivkwrW nUM dUr kr idMdI hY[193 mn iv`c vsI

AOguxW dI mYl ipCly jnmW qoN hI l`gI hoeI hY[ ijs sdkw mn isAwh kwlw ho igAw hY[

auh qW qylI dI iQMglI vWg iQMdw hY[194 iQMdy k`pVy aupr pwxI Aqy swbx dw Asr CyqI

nhIN huMdw[ ieauN AOguxW dI mYl nwl iQMdy hoey mnW aupr gur dw Sbd CyqI Asr nhIN

krdw pr inrMqr AiBAws nwl ieh sMBv huMdw hY[ sum`q nwl Cutkwrw imldw hY[ qIsry

pwqSwh dw Purmwn hY ik mn nUM mwry ibnW BgqI nhIN huMdI[195 pr mn nUM vI mn hI

191
nykI, auhI rcnw, pMnw-30.
192
auhI, pMnw-34.
193
kUtnu soie ju mn kau kUtY ] mn kUtY qau jm qy CUtY ] kuit kuit mnu ksvtI lwvY ] so kUtnu mukiq
bhu pwvY ] rwg goNf kbIr, 872.
194
jnm jnm kI iesu mn kau mlu lwgI kwlw hoAw isAwhu] KMnlI DoqI aujlI n hoveI jy sau Dovix
pwhu ] rwg soriT m. ó, 651.
195
mn AMqir bolY sBu koeI] mn mwry ibnu Bgiq n hoeI] rwg gauVI kbIr, 329.

248
mwrdw hY[196 mn dw mn nMU mwrnw kI hY? mn dy do rUp hn: AMDkwrmeI Aqy pRkwSmeI[

swDnw rwhIN AMDkwrmeI mn nMU pRkwSmeI bxwauxw hI mn nUM mn duAwrw mwrnw hY[ mn

joq srUp hY[197 srIr rUpI ngrI iv`c mn rwjy vWg rihMdw hY Aqy pMjy igAwn ieMdry

ies dy slwhkwr hn[198

Awqmw
kbIr jI Anuswr ijvyN kwgz aupr ilKy A`Kr s`cy hn ieauN ieh At`l s`c hY ik
Awqmw prmwqmw dI AMS hY[199 gurbwxI ivc qn Aqy mn nMU aulwhmy hn pr dUjy pwsy
Awqmw nUM ibnHW vifAweI qoN kuJ nhIN ikhw igAw[ gurU gRMQ sMkyq koS Anuswr:
mnu`K jW pRwxI mwqr AMdr smweI cyqnw ‘Awqmw’ hY[ iesdw sQUl rUp BwvyN koeI nhIN
idsdw[ vYsy ieh prmwqmw dI AMS hox krky Ajr, Amr qy in`q hY[……… kbIr
swihb ‘rwm kI AMS’ AwKdy hn qy gurUAW Awqmw nUM ‘joiq srUp’ kihky Xwd kIqw hY[
iesy krky BgqI lihr dy sMqW, prmwqmw dw igAwn pRwpq krn leI Awqm cInx au`qy
bhuq zor id`qw hY[ srIr Aqy Awqmw dy sbMD ivcwly kyvl r`bI hukm hY[ r`bI hukm Aw
igAw qW vylw, vkq koeI AihmIAq nhIN r`Kdw[ Awqmw inrml, inrCl, inrvYr, r`bI
guxW dw Kzwnw hY[ Awqmw pRQwie joiq Sbd dI vrqoN vI hoeI hY[200

mnu`KI srIr, srIr qy rUh dw sumyl hY, nw ie`klw srIr hI mnu`K hY Aqy nw hI
iek`lI rUh hI[201 dohW dy myl nwl izMdgI dw dIpk jgmgwauNdw hY[ ieh Awqmw kI hY?
kI ieh srIr Awqmw hY jW iPr mn bu`DI jW ieMidRAW nUM Awqmw ikhw jWdw hY[ ieh
srIr nwSvwn hY pRMqU Awqmw nUM Amr qy inq ikhw igAw hY[ ies Amr q`q dw igAwn
Aiq zrUrI hY, ies ibnHW mukqI sMBv nhIN[202 Awqmw leI hMs Sbd vI vriqAw hY[203
Awqmw dI pCwx hI prmwqmw dI pCwx hY[204 srIr dw vjUd EnI dyr q`k hI kwiem
rihMdw hY jd q`k Awqmw rihMdI hY[ Awqmw qoN bgYr ieh srIr Kwk iv`c rl jWdw
hY[205 gurU Arjn dyv jI ny Awqmw dI kQw nUM mhw AnUp ikhw hY[ ieh Awqmw nw
bzurg hY nw bwl[ nw ies nUM duinAwvI du`K hY Aqy nw jm dw, nw ies dw ivnws huMdw hY
Aqy nw ieh ikqoN AwauNdI jWdI hY[ nw ies nUM grmI srdI l`gdI hY Aqy nw ies dw

196
eyhu mnu mwirAw nw mrY jy locY sBu koie] nwnk mn hI kau mnu mwrsI jy siqguru BytY soie] rwg
mwrU m: ó, 1089.
197
mn qUM joiq srUpu hY Awpxw mUlu pCwxu] rwg Awsw m: ó, 441.
198
kwieAw ngrI iehu mnu rwjw pMc vsih vIcwrI ] rwg rwmkwlI mhlw ò, 907.
199
khu kbIr iehu rwm kI AMsu] js kwgd pr imtY n mMsu] rwg goNf, kbIr, 871.
200
gurU gRMQ sMkyq koS, pMnw-26.
201
ey srIrw myirAw hir qum mih joiq rKI qw qU jg mih AwieAw] rwg rwmkwlI m: ó, 921.
202
pdm, sRI gurU gRMQ pRkws, pMnw-129.
203
hMsu clsI fuMmxw Aih qnu FyrI QIsI] rwg sUhI, syK PrId, 794.
204
ijnI Awqmu cIinAw prmwqmu soeI] rwg Awsw m: ñ, 421.
205
iqcru vsih suhylVI ijcru swQI nwil] rwg isrIrwg m: õ, 50.

249
koeI duSmx Aqy nw im`qr hY[ nw ies nUM KuSI Aqy sog hY[ ieh smr`Q hY, ies dw koeI
mW-bwp nhIN[ ies nUM pwp puMn vI nhIN l`gdy[ ieh hmySw pRkwSmwn hY[206 hrI ibnHW
jIv Awqmw jl bl jWdI hY[207 Awqmw dy jwx nwl srIr suM\w ho jWdw hY, ieh frwauxw
ho jWdw hY[208 Awqmw nUM gorI,209 suhwgxI, shylI,210 ijMd,211 kMq212, kwmxI,213 pMCI,214
nwrI,215 prdysI 216
kihky vifAwieAw hY[ sB qoN pihlw Awqmw ny itkwxw mwqw dy grB
iv`c kIqw[217 Awqmw Afol hY[ pUry gurU ibnHW Awqmw dI smJ nhIN pYNdI[ srIr dI
swjnw krky iPr ies iv`c Awqmw nUM itkwieAw hY[ Awqmw ie`k rs hY nw mrdI hY, nw
fu`bdI hY Aqy nw qrdI hY[218 ie`k pwsy Awqmw dw Aijhw rUp hY dUjy pwsy mn dy pRBwv
krky kwm, kroD Awqmw aupr cot krdy pey hn[219 prmwqmw ny srIr rUpI mMdr
swijAw Aqy ies dy nO drvwjy r`Ky hn[ Awqmw ies mMdr iv`c rihMdI hY[ kwm, kroD,
loB, moh Aqy AhMkwr ies Gr nUM lu`tdy hn[ ie`k idn srIr rUpI Gr tu`t jWdw hY[ pMjy
cor n`s jWdy hn[ jIv Awqmw pkVI jWdI hY Aqy bMnky jmpur jwx dI iqAwrI huMdI
hY[220
Awpxy Asl srUp qoN ivCVy hox krky Awqmw sdIvIN ivCoVy ivc ilptI rihMdI hY[ mn
dI AigAwnqw krky Awqmw aupr mYl dy prdy cVHy hoey huMdy hn ijs krky Awqmw Aqy
prmwqmw ivc Byd jW ivCoVw bixAw rihMdw hY[ iehI kwrn hY ik jIv nMU Awpxy du`K dy
AslI kwrx dw igAwn nhIN huMdw[221

206
Acrj kQw mhw AnUp] pRwqmw pwrbRhm kw rUpu] rhwau] nw iehu bUFw nw iehu bwlw] nw iesu dUKu
nhI jm jwlw] nw iehu ibnsY nw iehu jwie] Awid jugwdI rihAw smwie]1]nw iesu ausnu nhI iesu
sIqu] nw iesu dusmnu nw iesu mIqu] nw iesu hrKu nhI iesu sogu] sBu ikCu ies kw iehu krnY
jogu]2] nw iesu bwpu nhI iesu mwieAw] iehu AprMpru hoqw AwieAw] pwp puMn kw iesu lypu n
lwgY] Gt Gt AMqir sd hI jwgY] rwg goNf m: õ, 868.
207
hir ibnu jIau jil bil jwau] rwg isrIrwg m: ñ, 14.
208
suM\I dyh frwvxI jw jIau ivchu jwie] rwg isrIrwg m: ñ, 19.
209
kI n suxyhI gorIey Awpx kMnI soie] rwg isrIrwg m: ñ, 23.
210
Awvhu imlhu shylIho mY ipru dyhu imlwie] rwg isrIrwg m: ó, 38.
211
ijn cwiKAw sy iqRpqwisAw auh rsu jwxY ijMdu] rwg isrIrwg m: õ, 48.
212
ijcru visAw kMqu Gir jIau jIau siB khwiq] rwg isrIrwg m: õ, 50.
213
sic imlhu vr kwmxI ipir mohI rMgu lwie] rwg isrIrwg m: ñ, 58.
214
pMKI ibriK suhwvVw scu cugY gur Bwie] hir rsu pIvY shij rhY aufY n AwvY jwie ] rwg isrIrwg
m: ó, 66.
215
nwrI purK ipAwru pRyim sIgwrIAw] rwg mwJ m: ò, 148.
216
Eie prdysIAw hW] rwg AwswvrI m: õ, 410.
217
khu nwnk pRwxI pihlY phrY Dir pwieqw audrY mwih] rwg isrIrwg m: õ, 77.
218
nw jIau mrY n fUbY qrY ] rwg gauVI, m: ñ, 151.
219
kwmu k®oDu jIA mih cot] rwg gauVI m: ñ, 152.
220
auswir mVolI rwKY duAwrw BIqir bYTI sw Dnw] Fwih mVolI lUitAw dyhur w sw Dn pkVI eyk jnw]
jm fMfw gil sMglu piVAw Bwig gey sy pMc jnw] rwg gauVI cyqI m: ñ, 155.
221
rohI, auhI rcnw, pMny 59-60.

250
ies durgqI qoN s`cw gurU bcw skdw hY[ swDk Aijhy siqgur qoN kurbwn jWdw hY
ijs sdkw Awqm cIinAw Aqy prm rMg mwixAw[222 jo ivAkqI ies srIr nUM pRwpq
krky nwm nhIN jpdy auh AwqmGwqI hn[223 AwqmGwqI dw Bwv ieh hY ik auh ivAkqI
Awqmw dI g`l nhIN suxdw[ Awqmw mrn vwlI nhIN hY[224 ies ijMd nUM nwm dw hI Awsrw
hY[225 Awqmw rUpI pqnI prmwqmw rUpI pqI ibnHW iek`lI hY[ Awqmw hmySw suhwgx hY
ikauNik ies dy pqI ny kdy nhIN mrnw[226 keI QweIN Awqmw nUM ij`qx dw izkr vI
AwieAw hY[227 Awqmw nUM ij`qx dw Bwv mn nUM ij`qx vwlw hI hY[ srIr dy mrn qoN
bwAd Awqmw Sbd iv`c iml jWdI hY[228 dujYlw pRym Awqmw dw sMGwr krdw hY[229
Awqmw aupr AwigAw prmwqmw dI cldI hY[ ausdI AwigAw AwauNdI hY qy Awqmw cwly
pw idMdI hY[230 kbIr jI ny qW Awqmw nUM bhU dw drjw id`qw[ ies dI ij`q audoN huMdI hY
jdNo ieh hrI dy gux gwauNidAW jIvn bqIq krdI hY[231 gurU Amrdws jI PurmwauNdy hn
ik srIr Aqy Awqmw dI pRIq Kqm ho jWdI hY[232 srIr iv`coN Awqmw dy inklx nwl hI
lok srIr nUM pRyq-pRyq krky pukwrdy hn[233 prmwqmw dUr nhIN nyVHy hY, auh Awqmw iv`c
BrpUr hY[234 imlwp hI audoN pUrw huMdw hY jdoN AMqr Awqmy nwl imlwp ho jwvy[ 235 Awqmw
nwl AnMd krnw cwhIdw hY[236 swry pwsy Awqmw dw hI pswrw hY[237 jykr siqgur A`gy
Awqmw dI guhj g`l krIey qW su`K dI pRwpqI huMdI hY[238 Awqmw prmwqmw dI prm joq
hY ijsdw koeI rUp Aqy ryK nhIN hY[239 srIr, pYsw Aqy Awqmw pRBU dI hY[240 Awqmw dw

222
siqgur Apuny kau kurbwnI] Awqm cIin prm rMg mwnI] rhwau ] rwg gauVI m: õ, 187.
223
nwmu n jpih qy Awqm GwqI] rwg gauVI m: õ, 188.
224
kMcn kwieAw inrml hMsu] ijsu mih nwmu inrMjn AMsu] rwg mlwr m: ñ, 1256.
225
Dn eyklVI jIau ibnu nwh ipAwry] rwg gauVI pUrbI CMq m: ó, 244.
226
nwnk kwmix sdw suhwgix nw ipru mrY n jwey] rwg gauVI m: ó, 245.
227
xwxw rx qy sIJIAY Awqm jIqY koie] rwg gauVI bwvn AKrI m: õ, 256.
228
ipMif mUAY jIau ikh Gir jwqw] sbid AqIiq Anwhid rwqw ] rwg gauVI, kbIr, 327.
229
dUjY Bwie Awqm sMGwrih] rwg Awsw m: ó, 362.
230
Awvig AwigAw pwrbRhm kI auiT jwsI muhq cswhw] rwg Awsw m: õ, 402.
231
khq kbIr bhU qb jIqY] hir gun gwvq jnmu ibqIqY ] rwg Awsw, kbIr, 484.
232
kwieAw hMs ikAw pRIiq hY ij pieAw hI Cif jwie] slok m: ó, 510-1.
233
qn qy pRwn hoq jb inAwry tyrq pRyiq pukwir] rwg dyvgMDwrI m: ù, 536.
234
nyrY nwhI dUir] inj AwqmY rihAw BrpUir] rwg sorT, nwmdyv, 657.
235
AMqr AwqmY jo imlY imilAw khIAY soie] slok m: ò, 791.
236
Andu krhu imil suMdr nwrI] iblwvl m: õ, 806.
237
Awqm pswrw krxhwrw pRB ibnw nhI jwxIAY] iblwvl m: õ, 846.
238
guhj gl jIA kI kIcY siqgurU pwis qw srb suKu pweIAY] slok m: ó, 850.
239
prm joiq purKoqmo jw kY ryK n rUp] rwg iblwvl, kbIr, 857.
240
qnu Dnu pRB kw pRB kI ijMdu] rhwau] rwg goNf m: õ, 866.

251
itkwxw cOQw pd hY[241 Awqmw kdy nw nws hox vwlI hY[ qn, mn Aqy Awqmw srIr dw
iSMgwr hn[242 swrIAW AwqmwvW dw dwqw prmwqmw hY[ ies leI aus nUM Twkur Aqy swry
sMswr nUM iesqrIAW ikhw hY[243 prmwqmw ny srIr rUpI guPw ivc Awqmw nUM itkwky bolx
dI smr`Qw bKSI[244 ie`k Awqmw iqMnW lokW iv`c ivcrdI hY[245 r`bI hukm nwl Awqmw
ny srIr ivc itkwxw kIqw hY[246 srIr Aqy Awqmw dI pRIq v`KrI qrHW dI hY[ srIr
purK hY Aqy jogI vWg hY Aqy Awqmw suMdr nwrI hY[247 gurbwxI iv`c ies sMswr nUM pykw
Gr Aqy prmwqmw dy Gr nUM shurw Gr d`isAw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI Anuswr shury
Gr dI hr vsqU iv`c Awqmw pRmwqmw dI brwbr dI SrIk hY pr pyky Gr iv`c Bwv ies
sMswr iv`c Awqmw hI izMmyvwr hY[248 Awqmw su`KW dI Kwx hY pr ienHW su`KW dI pRwpqI
mwlk dI syvw qoN ibnHW nhIN huMdI[249 BgqI dw gu`Jw Byd hI ieh hY ik ieh jwx leIey
ik myrw pRBU swrIAW AwqmwvW iv`c vsdw hY[250 Awqmw dw pRkwS DrqI, AwkwS Aqy hr
QW qy hY[251 Awqmw nw ikqoN AwauNdI hY nw ikqy jWdI hY nw ies nUM koeI du`K drd hY[252
gurU rwmdws jI Anuswr Awqmw pRmwqmw ie`k QW hI v`sdy hn pr dohW ivcwly haumYN dI
dIvwr krky dUrI pY geI hY[ pUrw gurU ies dIvwr nUM qoVdw hY Aqy dohW dw imlwp ho
jWdw hY[253 srIr dy sVn nwl vI Awqmw nMU kuJ nhIN huMdw[254 Awqmw Aijhw jl hY jo
gurU rwhIN pRwpq huMdw hY Aqy ijs qoN ibnHW rihxw AsMBv hY[ Awqmk pRkwS bwry iksy nUM
nhIN pqw[ ijs ny swry Dwrimk krm qW kIqy pr Awqmw nUM nhIN pCwixAw aunHW dy swry
krm Pokt hn[255 kbIr jI ny Awqmw Aqy pRmwqmw nMU pqI pqnI d`isAw hY[ dohW iv`c

241
cauQy pd mih jn kI ijMdu] rwg goNf, kbIr, 871.
242
qnu mnu jIau ipMfu dy swijAw] rwg rwmklI m: õ, 887.
243
Twkuru eyk sbweI nwir] rwg rwmklI m: ñ, 933.
244
hir jIau guPw AMdir riK kY vwjw pvxu vjwieAw] rwg rwmklI m: ó, 922.
245
eyko Bvru BvY iqhu loie] rwg rwmklI m: ñ dKxI, 930.
246
swhY kY PurmwieAVY jI dyhI ivic jIau Awie pieAw] rwg mwrU m: õ, 1007.
247
kwieAw hMs pRIiq bhu DwrI] Ehu jogI purKu Eh suMdir nwrI] rwg mwrU m: ñ, 1028.
248
swhurVI vQu sBu ikCu swJI pyvkVY Dn vKy] rwg bsMq m: ñ, 1171.
249
qY swihb kI krih syv] prm suK pwvih Awqm dyv]rhwau] rwg bsMq m: ó, 1172.
250
iesu BgqI kw koeI jwxY Byau] sBu myrw pRBu Awqm dyau] rwg bsMq m: ó, 1173.
251
maulI DrqI mauilAw Akwsu] Git Git mauilAw Awqm pRgwsu] rwg bsMq bwxI BgqW kI, kbIr,
1193.
252
Awie n jwvY nw duKu pwvY nw duK drd srIry] rwg swrMg m: ñ, 1197.
253
Dn ipr kw iek hI sMgu vwsw ivc haumY BIq krwrI] rwg mlwr m: ô, 1263.
254
kbIr prdysI kY GwGrY chu idis lwgI Awig] slok, kbIr, 1366.
255
ijin Awqm qqu n cIin@Aw] sB Pokt Drm AbIinAw] rwg pRBwqI, Bgq bYxI, 1351.

252
koeI AMqr nhIN hY[256 srIr dIAW h`fIAW qoV ky Awqmw nUM k`iFAw jWdw hY[257 ipAwrw
isMG pdm Anuswr:
jykr mnu`K AwpxI hsqI nUM srIr qk mihdUd smJygw qW ieh srIr su`KW-BogW qoN aupr
nhIN auT skygw[ ies krky AiDAwqmvwdI ijQy ies idsdy sMswr dy ip`Cy Ax-idsdy
prmq`q nUM pCwxdw hY, auQy Awpxy srIr ip`Cy vrqdI AxidsdI Awqms`qw nUM vI pRvwn
krdw hY[ p`Cm dw ivkws isDWq ies nUM bWdr prMprw nwl joVdw hY qy p`CmI mzhb
mnu`K nUM buinAwdI qOr qy gunwhgwr is`D krdw hY, pRMqU pUrbI igAwn ivigAwn qy Drm
mnu`K nUM prmwqmw dI AMS is`D krky, ies dw gOrv jgwauNdy hn[258

fw. Syr isMG ilKdy hn:


ieh srIr AMn dy Awsry kwiem hY- swFY qRY mx dyhurI clY pwxI AMin] eysy leI ieh
‘AMnmeI koS’ kihlwauNdw hY[ ieh sBqoN bwhrlw prdw hY[ ies koS ivc p`Ty, h`fIAW,
nwVIAW mnu`KI ibMd ivc jV r`KdIAW hn qy qucw (cmVI), mws, vwl Awid iesqrI
rkq nwl sbMiDq hn[ swry srIr dy mMdr nMU QMmx vwlw pRwx (svws) hY[ ieh swfy
srIr dw iek hor juz hY[ ies nMU pRwxmeI koS (hvweI prdw) kihMdy hn[ iesqoN A`gy
mwnisk mMfl hY[ mn BI srIr nwl sbMiDq hY[ Awqmw dy sbMD krky jo Adlw bdlI
srIr ivc huMdI hY, auh mn hY, iesdw mu`F pMj BOiqk srIr BI hY[ iesy leI ikhw hY:
ieh mnu pMc qq qy jnmw[ ieh mnomeI koS hY[ ienHW qoN Agly prdy bVy sUKm hn[
ieh igAwnmeI koS Aqy AnMdmeI koS hn[ igAwn bu`DI dw ivSw hY Aqy AnMd Awqmw
dw[ Awqmw dI rOA qW swry koSW ivc hI vgdI hY pr ausdw Kwls zhUr AnMd srUp
ivc hY[259

A`gy Aml dy Aihm AMgW 'qy ivcwr kIqI jw rhI hY[

gurU
mhwn koS Anuswr gurU- gRI DwqU qoN bixAw hY, iesdy ArQ hn inglxw Aqy
smJwauxw, jo AigAwn nMU KW jWdw hY Aqy is`K nMU qqvgXwn smJwauNdw hY, auh gurU hY,
gurbwxI ivc gur, guru Aqy gurU Sbd ie`k hI ArQ ivc Awey hn[ 260 gurU cwr pRkwr dy
huMdy hn iBMRgIgur, pwrs guru, vwmncMdn guru Aqy dIpk guru[261 is`K Drm ny gurU nMU
dIpk rUp ivc pRvwn kIqw hY[ swDnw ivc gurU dw ^ws sQwn hY[ gurU jIv nMU
AigAwnqw qoN igAwn v`l lY ky jWdw hY[ gurU ault rwh pey lokW nMU shI rsqy qy pw
idMdw hY[ gurmiq ny gurU nUM r`b hI pRvwn kIqw hY[262 gurU bwbq ivcwr ipCly AiDAwie

256
sunu sKI pIA mih jIau bsY jIA mih bsY ik pIau ] slok kbIr, 1377.
257
ijMdu inmwxI kFIAY hfw kU kVkwie] slok syK PrId, 1377.
258
pdm, sRI gurU gRMQ pRkwS, pMnw-122.
259
Syr isMG, auhI rcnw, pMnw- 341.
260
mhwn koS, pMnw-415.
261
auhI, pMnw-415.
262
smuMdu ivroil srIru hm dyiKAw iek vsqu AnUp idKweI] gur goivMdu guoivMdu gurU hY nwnk Bydu n BweI]
rwg Awsw m :ô, 442.

253
ivc ho cu`kI hY[ ieQy sMKyp ivcwr kIqI jw rhI hY[ is`K Drm ivc gurU iqMn rUpW iv`c
ivcirAw hY:-
1. inrgun Bwv prmwqmw, AkwlpurK[
2. srgun Bwv ds pwqSwhIAW[
3. Sbd Bwv sRI gurU gRMQ swihb[
fw. j`gI Anuswr:
gurU gMRQ swihb dI DrmswDnw ivc gurU dw sQwn Aqy mh`qv kMgroV/ myrUdMf vrgw hY[
lGBg hr pMny qy hr iek Sbd ivc pRq`K jW proK rUp ivc gurU dI pRiqSTw hoeI hY[
‘mUlmMqR’ ivc inrwkwr pRBU dI pRwpqI ‘gurpRswid’ duAwrw mMnI geI hY[ iesqoN ibnW pRym
BgqI dI klpnw qk nhIN kIqI jw skdI[263
gurmiq ny gurU Aqy prmySr nUM ie`k mMinAw hY[ jo ienHW nUM cMgw l`gdw hY auhI
prvwn hY[264 gurU dw inrgun srUp prmySr hY Aqy prmySr dw srgun srUp gurU hY[ gurU
dI byAMq vifAweI hY[ gurU do qrHW dy hn s`cy gurU Aqy k`cy gurU[ k`cw gurU jIvW dw
auDwr nhIN kr skdw[ k`cw gurU mukqI nhIN dvw skdw[265 k`cy gurU nUM AMnHw vI ikhw
hY[ hux ijs dw gurU hI AMnHw hY ausdy syvk vI AMnHy hn Bwv AigAwnqw vwly krm krdy
hn[266 bRhmw, nwrd Aqy vyd ivAws vrigAW qoN pu`C lE ik gurU ibnHW igAwn nhIN
huMdw[267 gurU Awm ivAkqIAW nUM dyvqy bxw idMdw hY[268 auh Awp qW mukq huMdw hI hY
hornW nUM vI mukq kr idMdw hY[269 swDk leI sBqoN pihlI Srq gurU Dwrn krnw huMdw
hY[ gurbwxI ny bygury jW ingury dy nwm nMU vI burw mMinAw hY[270 ingury dy kIqy kMm ADUry
huMdy hn[ mwrnw qW s`p nMU huMdw hY pr ingurw AigAwnqw kwrn vrmI nMU hI k`utI jWdw
hY[271 ausdI m`q AijhI huMdI hY ik auh Drm gMRQ vI pVdw hY Aqy JUT vI boldw hY[ 272
ingury dy gl jm dI PwhI hY[273 ausny Awp qW BgqI kI krnI auh qW BgqI krn

263
rwqn isMG j`gI, sRI gurU gMRQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-64.
264
guru prmysru eyko jwxu] jo iqsu BwvY so prvwxu]rhwau] rwg goNf m: õ, 864.
265
kwcy gur qy mukiq n hUAw] rwg rwmklI m: ñ, dKxI, 932.
266
gurU ijnw kw AMDulw isK BI AMDy krm kryin] slok m: ó, 951.
267
BweI ry gur ibnu igAwnu n hoie] pUChu bRhmy nwrdY byd ibAwsY koie]rhwau] rwg isrIrwg m: ñ, 59.
268
bilhwrI gur Awpxy idauhwVI sd vwr] ijin mwxs qy dyvqy kIey krq n lwgI vwr] rwg Awsw m:
ñ, 462.
269
nwrwien nrpiq nmskwrY ] AYsy gur kau bil bil jweIAY Awip mukqu moih qwrY ] rwg kwnVw m:
õ, 1301.
270
siqgur bwJhu guru nhI koeI ingury kw hY nwau burw] rwg Awsw m: ó, 435.
271
vrmI mwrI swpu n mrY iqau ingury krm kmwih] rwg vfhMs m: ó, 588.
272
pwT pVY muiK JUTo bolY ingury kI miq EhY] rwg mwrU m: ñ, 1013.
273
ibnu siqgur pic mUey swkq ingury gil jm Pwsw hy] rwg mwrU m: õ, 1073.

254
vwilAW dI vI inMdw krdw hY[ ingurw pSU smwn hY[274 ingury kol koeI gux nhIN huMdw[275
auh k`lr DrqI ivc bIj bIjdw hY Bwv ieh ik auh ivArQ kMm krdw hY[ 276 ingurw
mrdw Aqy jMmdw hY[ ausdw Awauxw jwxw bixAw rihMdw hY[277 sRI gurU goibMd isMG jI qoN
pihlW gurU Dwrn dI ivDI crnwimRq sI pr gurU jI ny ies nMU KMfy bwty dy AMimRq dw rUp
id`qw[ sB qoN pihlI rihq AMimRq Ckxw Aqy pMj k`kwrI rihq ivc Awauxw hY[ gurU
Dwrn krn ivc D`kozorI nhIN huMdI ikauNik bMdgI ipAwr dI Kyf hY[ ies nMU Drm pRvyS
dI rsm vI ikhw jWdw hY[ ieh hr Drm ivc v`Ko -v`KrI hY[ gurU nMU Dwrn krn dw Bwv
ieh hY ik A`j qoN swDk auh kMm krygw jo gurU nMU BwauNdy hn[ iesnMU gurU dI Srx ivc
jwxw Aqy Awpxw Awp gurU nMU dyxw kihMdy hn :
mYnUM smJ nhIN ik prmwqmw nUM ikhVI g`l cMgI l`gdI hY[ hy myry mn! qUM (auhI) rsqw
l`B (ijs au`qy quirAW pRBU pRsMn ho jwey)[rhwau[ smwDIAW lwx vwly lok smwDIAW lWdy
hn[ ivdvwn lok Drm crcw krdy hn pr prmwqmw nUM iksy ivrly ny hI smiJAw hY
(Bwv iehnw qrIikAW nwl prmwqmw nhIN imldw) – 1. vYSnv Bgq (vrq, qulsI mwlw,
qIrQ ieSnwn Awidk) sMjmW ivc rihMdy hn[ jogI AwKdy hn AsIN mukq ho gey hW[
qp krn vwly swDU qp (krn) iv`c hI msq rihMdy hn[ 2. cu`p swDI r`Kx vwly swDU
cu`p v`tI r`Kdy hn[ sMinAwsI (sMinAws iv`c) bRhmcwrI (bRhmcrj ivc) qy audwsI
audws ByK ivc msq rihMdy hn[ 3. koeI AwKdw hY ik BgqI nO iksmW dI hY[ pMifq vyd
au`cI-au`cI pVHdw hY[ igRhsqI igRhsq Drm iv`c msq rihMdw hY[ 4. AnykW AYsy hn jo
Al`K Al`K pukwrdy hn, koeI bhu rUpIey hn, koeI nWgy hn[ koeI Kws iksm dw colw
Awidk pihnx vwly hn[ koeI nwtk cytk sWg Awidk bxwky lokW nUM pRsMn krdy hn,
keI Aijhy hn jo rwqW jwg ky gujwrdy hn[ ie`k AYsy hn jo (hryk) qIrQ auqy ieSnwn
krdy hn[ 5. AnykW AYsy hn jo Bu`Ky hI rihMdy hn, keI Aijhy hn jo dunIAw nwl qurdy
nhIN hn (qW ik iksy dI iB`t nwh l`g jwey) AnykW AYsy hn jo (guPw Awid ivc) luk ky
rihMdy hn qy iksy nUM drSn nhIN dyNdy[ keI AYsy hn jo Awpxy mn ivc hI igAwnvwn
bxy hoey hn[ 6. iehnW ivcoN iksy ny Awpxy Awp (iksy hor nwloN) G`t nhIN AKvwieAw[
iehI AwKdy hn ik AsW prmwqmw nUM l`B ilAw hY[ pr (prmwqmw dw) Bgq auhI hY
ijs nUM (prmwqmw ny Awp Awpxy nwl) imlw ilAw hY[ 7. pr mYN qW ieh swrIAW dlIlW
qy swry hI aupwau C`f id`qy hn qy pRBU dI hI Srn ipAw hW[ nwnk qW gurU dI crnI Aw
if`gw hY[278

bMdgI dw rsqw mzbUrI dw rwh nhIN hY[ ipAwr nwl iB`jy swDk hI qoV inBdy
hn pr jo lokwcwr nMU gurU Dwrn krdy hn[ auh bDy c`tI Brdy hn Aqy smW Awaux qy
auh gurU nMU ip`T dy idMdy hn[ gurU Aqy syvk ivc pRIqI dw hI irSqw hY[ gurU hI swDk nMU
d`sdw hY ik ausny ijs r`b dI BgqI krnI hY auh ie`k hY[ swDnw dy mwrg qy qurn leI

274
hir kI Bgiq krih iqn inMdih ingury psU smwnw] rwg BYrau m: õ, 1138.
275
nwnk inguirAw guxu nwhI koie] rwg swrMg m: ñ, 1240.
276
kwlir bIjis durmiq AYsI ingury kI nIswxI] rwg mlwr m: ñ, 1275.
277
so ingurw jo mir mir jMmY ingury Awvx jwvixAw] rwg mwJ m: ó, 117.
278
sRI gurU gRMQ swihb drpx, poQI pihlI, pMnw-71.

255
gurU Aqy is`K ivc prspr sbMD hoxw Aiq zrUrI hY, ‚prmwqmw dw ismrn krdy hoey
iek swDk v`loN is`Dy qOr qy prmwqmw dI BgqI nMU hI gurU nwnk ny AslI BgqI dw nwm
id`qw hY[ pr ies qrHW dI mn, srIr Aqy Awqmw dI siQqI qW hI pRwpq ho skdI hY jy
isKwaux vwlw AiDAwpk s`cw hovy Aqy is`Kx vwlw is`K jW SrDwlU AslI hovy[ ‛279
ies irSqy ny Bgvwn Aqy Bgq dy irSqy ivc qbdIl ho jwxw huMdw hY[ mu`F ivc swDk
gurU nMU ie`k QW qy vyKdw hY pr ijaNu-ijauN ausdw pRym vDdw hY ausnMU gurU hr QW pRqIq
huMdw hY[ lohy rUpI mn nUM pUrw gurU sonw bxw idMdw hY[280 gurU dI ikrpw Aqy dieAwlqw
ivc bVIAW brkqW hn[ gurU dy idAwl hox nwl SrDw pUrI huMdI hY, jIv dw Jurxw bMd
ho jWdw hY, duK pRwpq nhIN huMdw, hrI dw rMg mwxIdw hY, jm dw fr dUr ho jWdw hY, sdw
suK vrqdw hY, nO inDIAW pRwpq huMdIAW hn Aqy s`c iv`c lInqw imldI hY[281 fw.
drSn isMG Anuswr:
gurbwxI ivc ienHW guxW nUM inrgux Aqy srgux vwck keI ivSySxW duAwrw ivAkq
kIqw igAw hY[ inrgux srUp ivc ausdy Akwl mUrq, AjUnI, AnMq, AnUp, Aqul,
Akul, Amul, AidRSt, Ajr, Amr, Ak`Q, At`l, Afol, ABu`l, AnIl, Anwid,
Agm, Agocr, AlK, Apr-Apwr, AgwD, Ajwq, Avrx Aqy AryK Awid guxW dw
aulyK kIqw jw skdw hY pr cUMik gurU grMQ dy gurU kvI kyvl igAwn mwrgI hI nhIN sn
ies leI aunHW ny inrgux bRhm ivc eykqw, AnMqqw, Anmolqw, AdvYqqw, AMqrXwmqw,
srb ivAwpkqw, svXMBUAqw, pUrnqw, inrBYqw, inrvYrqw Aqy in`qqw Awid keI guxW
dw Awrop kIqw hY[ ies qoN ielwvw aus dy Su`D srgux srUp dw ibAwn krdy hoey aunHW ny
prmwqmw nUM mwqw, ipqw, bMDp, BRwqw, swjn, im`qr, sKw, suAwmI, dwqw, inAWkwrI,
piqqpwvn, srb SkqImwn pwrKU, pRiqpwlk, bKSxhwr, krn kwrn smrQ, krqw
purK, gihr gMBIr, Ksm, sulqwn, dy rUp ivc pRsquq kIqw hY[282

isD gosit iv`c is`DW ny gurU jI nMU pRSn kIqw ik quhwfw gurU kOx hY? iesdw
juAwb sRI gurU nwnk dyv jI ny ieh kih ky id`qw sI ik myrw gurU Sbd hY[283 ieh swgr
gurU ibnHW qirAw nhIN jwxw[284 gurmiq ny gurU dy bhuq AsIm ArQ id`qy hn[ gurU dw
AMq-pwrwvwr auh Awp hI jwxdw hY[ qn dI mYl nUM pwxI jW swbx auqwr skdw hY[ mn

279
rohI, auhI rcnw, pMnw-19.
280
BieAw mnUru kMcnu iPir hovY jy guru imlY iqnyhw] eyku nwmu AMimRqu Ehu dyvY qau nwnk iqRstis dyhw]
mwrU m: ñ, 990.
281
siqguru hoie dieAwlu q srDw pUrIAY] siqguru hoie dieAwlu n kbhUM JUr IAY] siqguru hoie dieAwlu
qw duKu n jwxIAY] siqguru hoie dieAwlu qw hir rMgu mwxIAY] siqguru hoie dieAwlu qw jm kw fru
kyhw] siqguru hoie dieAwlu qw sd hI suKu dyhw] siqguru hoie dieAwlu qw nv iniD pweIAY]
siqguru hoie dieAwlu q sic smweIAY] slok m: ó, 149.
282
drSn isMG, gurU gRMQ bwxI ivc gurU dw sMklp, pMnw- 43.
283
sbdu gurU suriq Duin cylw] rwg rwmklI m: ñ, 943.
284
iehu jgu swgru duqru ikau qrIAY ibnu hir gur pwir n pweI] rwg Awsw m: ñ, 355.

256
aupr cVI ivkwrW dI mYl nUM gurU auqwrdw hY[285 sRI gurU nwnk dyv jI ny qW gurU dI eynI
vifAweI kIqI hY ik mnu`K dI hr pRwpqI dw ishrw gurU nUM id`qw hY[ mn igAwnmeI hY
pr ies dy igAwn nUM gurU ibnHW pRwpq nhIN kIqw jw skdw[286 gurU ibnHW pRIq nhIN
aupjdI Aqy haumYN dI mYl nhIN jWdI[287 grb nhIN jWdw[ Brm AwauNdw jWdw hY, Gwl
Qwie nhIN pYNdI, mn foldw hY, mn iqRpq nhIN huMdw, mwieAw f`sdI hY, ieauN gurU ibnHW
Gwtw hI Gwtw hY[288gurU swDk nMU lMmI Aqy muSikl swDnw v`l nhIN qordw :

nwQ Aqy XogI vI lokW dw pQ pRdrSn krdy rhy sn pr gurU gRMQ dw gurU ienHW nwQ
XogIAW vWg srIrk nwVIAW qy pRwxwXwm dIAW guMJlW nhIN smJwauNdw, auh Sbd Xog dI
rh`s AnuBUqI krwky prmwqmw ivc hlUlqw bKSdw hY[ gurU r`b dy hukm nUM lokW q`k auvyN
hI pyS krdw hY ijvyN aus nUM ieh hukm id`qw igAw huMdw hY[ gurU nwnk dyv jI Awp ies
g`l dI puStI krdy hn ik mYN koeI mnoklipq g`l nhIN kih irhw[ mYnUM ijvyN AkwlpurK
Bwv Ksm ny ikhw hY auho ijhw hI aupdyS mYN lokweI nUM id`qw hY[ gurU ij`Qy Sbd rUpI ho
ky swry bRihmMf ivc pRkwiSAw ipAw hY auQy auh Anhd rUp ivc srIr AMdr vI mOjUd
hY[289
gurU dI ikrpw ivAkqI dw AhM rog k`t idMdI hY Aqy ausnMU rwj jog dw pwqr
bxw idMdI hY[290gurU swDk nMU krm kWf ivcoN k`Fdw hY[ AslI vrq auh hY ijs iv`c
ivAkqI dUjy nUM iKmw kryy[291gurU nwnk swihb AOguxW dI g`l kridAW d`sdy hn ik
AOguxW qoN injwq gurU dvwauNdw hY[ gurU hI grb qoN bcw skdw hY[292grb ny qW bRhmw nUM
nhIN C`ifAw[ rwjw bl AhMkwrI hoieAw, rwjy hrIcMd vrgy vI gurU ibnHW kwmXwb nw
hoey[ grb ny hrnwKS nUM durmq dw DwrnI bxw id`qw sI[ rwvx vI AwpxI hoNd nUM Bu`l
bYTw sI[ shsbwhU, mihKwsur qy hrnwKs dw sMGwr pRBU ny kIqw[ jrwsMD, kwljmun,
rkqbIj vrgy pwpIAW nUM sMswr qoN KwlI h`QIN jwxw ipAw[ durXoDn fu`b igAw, jnmyjy
dw nws hoieAw, kMs, kysI, cwfUr vrgy gurU ibnW grb dI Byt cVy sn[293 gurU ibnW
Anyk swDkW ny Cy krmW ivcNo pUrk, kuMBk Aqy ryck dw AiBAws kIqw hY[ gurU Brm dy

285
ibnu gur mYlu n auqrY ibnu hir ikau Gr vwsu] rwg isrIrwgu m: ñ, 18.
286
igAwn kw bDw mnu rhY gur ibnu igAwn n hoie] rwg Awsw m: ñ, 469.
287
ibnu gur pRIq n aupjY haumY mYl n jwie] rwg isrIrwg m: ñ, 60.
288
ibnu gur BrmY AwvY jwie] ibnu gur Gwl n pveI Qwie] ibnu gur mnUAw Aiq folwie] ibnu gur
iqRpiq nhIN ibKu Kwie] ibnu gur ibsIAru fsY mir vwt] nwnk gur ibnu GwtY Gwt] rwg rwmklI
m: ñ, 942.
289
drSn isMG, auhI rcnw, pMnw-70.
290
ktIAY qyrw AhM rog] qUM gur pRswid kir rwj jogu] rwg gauVI m: õ, 211.
291
iKmw ghI bRqu sIl sMqoKM ] rogu n ibAwpY nw jm doKM ] rwg gauVI m: ñ, 223.
292
ibnu gur grbu n myitAw jwie] gurmiq Drmu DIrju hir nwie] nwnk nwmu imlY gux gwie] rwg
gauVI m: ñ, 225.
293
bRhmY grbu kIAw nhI jwinAw] rwg gauVI m: ñ, 224.

257
prdy Kol idMdw hY[294 pMifqW ny swSqr, ismrqIAW nUM piVAw[ jogIAW ny gorK-gorK
kirAw[ keI ibBUq lw ky sMinAwsI bx gey[ keI bRhmcwrI bx gey hn[ ieauN Anyk
qrHW dy krm swDkW ny AKiqAwr kIqy hn[ Aijhy hvwly vI imldy hn ik mYN qyry iks
rUp dI pUjw krW, ikhVy gux Dwrn krW ik qUM iml jwvy[ ies dw h`l kyvl gurU kol hY[
ijs ivAkqI nUM pUrw gurU pRwpq ho igAw iPr aus dI Gwl AjweI nhIN jWdI[295 pUry gurU
dw aupdyS suxnw cwhIdw hY[296 pUry gurU dI hr g`l pUrI huMdI hY[297 pUry gurU dw aupdyS
iblkul auvyN hI huMdw hY ijvyN r`b v`loN id`qw jWdw hY[298 gurU swry Brm Kqm kr idMdw hY,
mn nMU ivSrwm imldw hY Aqy pMj JgVwlU ht jWdy hn[ 299 gurU haumNY dI idvwr nMU qoVky
Awqmw Aqy prmwqmw nwl myl krvw idMdw hY[300
siqsMgq

siqsMgq swDk leI bhuq swDn vI hY Aqy Aml vI[ siqsMg jW sMgq jW
siqsMgq Sbd gurbwxI iv`c vrqy gey ivSyS mh`qv dy lKwiek hn[ siqsMgq DMn hY,
DMn hY ijs ivcoN hrI rs pRwpq huMdw hY Aqy nwm dw pRkwS huMdw hY[301 siqsMgq gurmuKW
dy ie`kT nUM ikhw jWdw hY[ iek`T qW hor vI bQyry huMdy hn pr siqsMgq rUpI iek`T dI
ieh inSwnI hY ik ies iv`c kyvl ie`k prmwqmw dy guxW dw viKAwn kIqw jWdw hY[302
v`ifAW BwgW nwl siqsMgq dI pRwpqI huMdI hY[ BwghIx lok Brm iv`c KuAwr hn[ ibnHW
BwgW qoN siqsMgq nhIN imldI Aqy siqsMgq ibnHW pRBU dI pRwpqI nhIN huMdI[303 sMgq dy
do pihlU hn: sMsQweI Aqy rUhwnI[ sMsQweI qOr qy ijQy-ijQy sRI gurU nwnk dyv jI gey[
auQy-auQy sMgqW kwiem kIqIAW[ sMgqW dy iek`T leI cuxy sQwn DrmSwl bxy Aqy Ajoky
gurduAwry dy rUp iv`c qbdIl hoey[ gurU swihb dy Anyk hukmnwimAW iv`c sMgqW nUM aunHW

294
BRm ky prdy siqgur Koly]rhwau] rwg Awsw m: õ, 385.
295
kvn rUp qyrw AwrwDau] kvn jog kwieAw ly swDau] kvn gunu jo quJu lY gwvau] kvn bol
pwrbRhm rIJwvhu] rhwau]kvn su pUjw qyrI krau] kvn su ibiD ijqu Bvjl qrau] kvn qpu ijqu
qpIAw hoie] kvnu su nwmu haumY mlu Koie] gux pUjw igAwn iDAwn nwnk sgl Gwl] ijsu kir
ikrpw siqguru imlY dieAwl] rwg gauVI m: õ, 187.
296
pUry gur kw suin aupdysu] rwg gauVI m: õ, 295.
297
pUry kw kIAw sB ikCu pUrw Git viD ikCu nwhI] slok vwrW qy vDIk m: ó, 1412.
298
jYsI mY AwvY Ksm kI bwxI qYsVw krI igAwnu vy lwlo ] rwg iqlMg m: ñ, 722.
299
fIgn folw qaU lau jau mn ky Brmw] BRm kwty guir AwpxY pwey ibsrwmw] Eie ibKwdI doKIAw qy
gur qy hUty] hm CUty Ab aunw qy Eie hm qy CUty]rhwau] rwg Awsw m: õ, 400.
300
Dn ipr kw iek hI sMig vwsw ivic haumY BIiq krwrI] guir pUrY haumY BIiq qorI jn nwnk imly
bnvwrI] rwg mlwr m: ô, 1263.
301
Dnu DMnu sqsMgiq ijqu hir rsu pwieAw imil jn nwnk nwmu prgwis] rwg gUjrI m: ô, 10.
302
sqsMgiq kYsI jwxIAY] ijQY eyko nwmu vKwxIAY] sRIrwg m: ñ, 72.
303
vfBwgI hir sMgiq pwvih] BwghIn BRim cotw Kwvih] ibnu Bwgw sqsMgu n lBY ibnu sMgiq mYlu
BrIjY jIau] rwg mwJ m: ô, 95.

258
dy ielwikAW dy nwvW nwl sMboDn kIqw hY[ pMQ swjnw vyly pMjW ipAwirAW dw pMjwb qoN
bwhroN Awaux ip`Cy sMsQweI sMgq dw ivSyS Xogdwn irhw hY[ dUjw rUp sMgq dw rUhwnI
hY[ ieh AMdrUnI mwrg hY[ siqsMgq dI pRwpqI vwly qr jWdy hn[304 sqsMgiq dI
vifAweI ibAwn kridAW kbIr jI PurmwauNdy hn ik lok AwkwS iv`c bYkuMT Aqy svrg
dIAW ikAwsrweIAW krdy hn pr siqsMgq iv`c iekwgr ho ky bYiTAW hI bYkuMT dw
AnuBv huMdw hY[305 AsIN g`l kr rhy hW ik siqsMgq ivAkqI dI swDnw iv`c kI Aqy
ikvyN Aihm BUimkw inBwauNdI hY[ siqsMgq ivc hmySw s`cy dy guxW dI g`l kIqI jWdI
hY[306 siqsMgq iv`c AijhIAW sKSIAqW huMdIAW hn ijMnHW ny pRBU nUM pCwx ilAw hY[
swDk nUM AijhI siqsMgq dw ieh Pwiedw huMdw hY ik auh vI aunHW gurmuKW vrgw bx
jWdw hY[307 siqsMgq dw Bwv hI sRySt, swDUAW, BjnIk, purSW dI sMgq krnw hY[ isD
gosit bwxI iv`c is`DW ny gurU nwnk dyv jI qoN pu`iCAw sI ik qusIN iks dI Bwl iv`c
inkly ho? qW gurU jI ny au`qr id`qw sI mYN gurmuKW dI Bwl iv`c inkilAw hW[ 308 jo
ivAkqI siqsMgq iv`c jw ky duinAwvIN JgVy KVHy krdy hn auh idn-rwq duKI rihMdy
hn[309 siqsMgq iv`c jw ky hI pqw l`gdw hY ik pRBU sMgq iv`c v`sdw hY[310 fw. rqn
isMG j`gI sMgq nMU gurU Srx ivc jwx brwbr kihMdy hn:

gurU dI Srx ivc jwx ’qy AiDAwqimk swDnw dw mu`Flw boD pRwpq huMdw hY[ iesqoN bwd
swDnw dIAW v`K-v`K siQqIAW Aqy p`DrW ’qy ijigAwsUAW nMU kiTnweIAW pyS Aw skdIAW
hn[ aunHW nMU dUr krn leI iksy hor shwiek swDn dI loV pYNdI hY[ iesqoN ielwvw sdw
pRyrxw dyx vwly AnukUl Aqy pivqr vwqwvrx dI vI Av`Skqw bxI rihMdI hY[ vwsqv ivc
gurU dI AgvweI qoN bwd ijigAwsU nUM nwl-nwl pRyrxw dyx, aus dy ivSvws nMU idRV bxwaux
Aqy ausdy AnuBv ivc inKwr ilAwaux leI siqsMgq dw bhuq Xogdwn hY[311

auprokq kQn kbIr jI dy vwk Kwlk iv`c Klkq Aqy Klkq iv`c Kwlk dy isDWq
aupr Krw auqrdw hY[312 ieh siqsMgq aupwA hY jo mnu`K dIAW smwijk, mwnisk Aqy
rUhwnIAq dIAW muSiklW nUM h`l kr idMdw hY[ ijhVw swDk sMgq nUM r`b smJdw hY auh

304
myry mwDau jI sqsMgiq imly su qirAw] rwg gUjrI m: õ, 10.
305
khu kbIr ieh khIAY kwih] swDsMgiq bYkuMTY Awih] rwg gauVI, kbIr, 325.
306
sqsMgqI sdw imil rhy scy ky gux gwih] isrIgwg m: ó, 35.
307
ijnI sKI kMqu pCwixAw hau iqn kY lwgau pwie] iqn hI jYsI QI rhw sqsMgiq myil imlwie] rwg
isrIrwg m: ó, 37.
308
gurmuiK Kojq Bey audwsI] rwg rwmklI m: ñ, 939.
309
sqsMgiq isau bwdu rcwey ] Anidnu duKIAw dUjY Bwie rcwey ] rwg isrIrwg m: ó, 88.
310
imil sqsMgiq Koju dsweI ivic sMgiq hir pRBu vsY jIau ] rwg mwJ m: ô, 94.
311
rqn isMG j`gI, sRI gurU gRMQ swihb swDnw dw srUp, pMny 88-9.
312
PrIdw Kwlku Klk mih Klk vsY rb mwih] slok, syK PrId, 1381.

259
iksy dw burw nhIN krdw, burw nhIN socdw, ie`k Coty ijhy siqsMgq rUpI iek`T qoN AwpsI
BweIcwry dI g`l SurU ho ky smu`cy bRihmMf q`k phuMcdI hY[ AsIN AOguxW nwl Bry pey hW[
swfy ivc ie`k vI gux nhIN hY[ AsIN AMimRq C`fky zihr Kw rhy hW[ mwieAw dy moh ny
swnMU BulwieAw hoieAw hY[ pirvwr ivc AsIN pRIqI lweI hoeI hY[ au`qm rsqw qW kyvl
sMgq hY ijQy jw ky jmW dw fr Kqm huMdw hY[ ies leI Ardws hY ik AwpxI Srx ivc
r`Ko[313 BweI kn`eIAw jI dI syvw dI audwhrx aunHW coN ie`k hY[ siqsMgq dI pRwpqI qoN
bwAd nw koeI vYrI rihMdw hY Aqy nw koeI bygwnw[314 sMgq ny suBwA bdl id`qw hY[
bIbI Amro jI dI sMgq ny bwbw Amrdws jI nUM gurU AMgd dyv jI dI sMgq krn v`l
ruicq kIqw[ siqsMgq Aijhw mwhOl hY jo iblku`l dunIAwdwrI qoN Al`g huMdw hY[ eyQy
ipAwr vrqdw hY[ rwq Aqy idn siqsMgq iv`c sPl ho jWdy hn[315 siqsMgq AijhI
QW hY ijQy bih ky hrI dy guxW dw guxgwn kIqw jWdw hY[316 gurU dI Xwd siqsMgq bx
jWdI hY[317 siqsMgq Aijhw sOKw Aqy mh`qvpUrn kyNdr hY ijQy Aw ky mnu`K iv`c ivkwrW
iKlw& lVHn dI SkqI pYdw huMdI hY[ inmrqw, hlImI, AwpsI BweIcwry vrgy gux
siqsMgq iv`coN Awpxy Awp pYdw huMdy hn[ ies leI gurbwxI iv`c vwr-vwr siqsMgiq
krn dw aupdyS id`qw hY[ ieh zrUrI nhIN ik swirAW aupr hI siqsMgq dw Asr pvy
keI Aijhy vI hn ijMnHW nUM siqsMgq iv`c Aw ky vI kuJ pRwpq nhIN huMdw[318 sMgq ivc
s`c dI g`l huMdI hY pr aunHW dy mnW ivc mwXUsI CweI rihMdI hY[319 sqsMgiq ivcoN ibbyk
buDI imldI hY[320 siqsMgq iv`c jwxw pRBU dI Srx iv`c jwx brwbr hY[ AsIN AOguxW
nwl Bry hW qy pRBU praupkwrI hY[321 sMgq pwrs vWg hY jo Awpxy kol rihx vwlI Dwq
nUM sonw bxw idMdw hY[ siqsMgq mnmuKW nUM vI gurmuK bxw idMdI hY[322 gurU Arjn dyv
jI d`sdy hn ik gurU qoN ibnHW igAwn pRwpq nhIN huMdw[ AsIN AnykW qrIikAW nUM vrq rhy

313
hm Avguix Bry eyk gun nwhI] AMimRq Cwif ibKY ibK KweI] mwieAw moh Brm BY BUlY suq dwrw isau
pRIq lgweI] iek auqm pMQ suinE gur sMgiq iqh imlMq jm qRws imtweI] iek Ardws Bwt kIrq
kI gur rwmdws rwKau srxweI] sv`eIey, ????1406.
314
ibsr geI sB qwiq prweI] jb qy swDsMgiq moih pweI]rhwau] nw ko bYrI nhI ibgwnw sgl sMig
hm kau bin AweI] rwg kwnVw m: õ, 1299.
315
rYix suhwvVI idnsu suhylw] jip AMimRq nwmu sMqsMig mylw ] rwg mwJ m: õ, 107.
316
sqsMgiq bih hir gux gwieAw] rwg mwJ m: ó, 115.
317
jh siqguru qh sqsMgiq bxweI] rwg gauVI guAwryrI m: ó, 160.
318
jy mylx no bhuqyrw locIAY n dyeI imlx krqwry] sqsMgiq FoeI nw lhin ivic sMgiq guir vIcwry]
slok m: ô, 307.
319
EQY scu vrqdw kUiVAwrw icq audwis] rwg gauVI m: ó, 314.
320
sqsMgiq imil ibbyk buiD hoeI] rwg Awsw, kbIr, 481.
321
mwDau sqsMgiq srin qum@wrI] hm Aaugn qum@ aupkwrI]rhwau] rwg Awsw, rivdws, 486.
322
pwrsu Byit kMcnu Dwqu hoeI sqsMgiq kI vifAweI] rwg gUjrI m: ñ, 505.

260
hW Aqy ivlk rhy hW[ moh, rog Aqy sog ies qn nUM icMbVy hoey hn Aqy AsIN jUnW iv`c
pey iPr rhy hW[ ies sB qoN Cutkwrw kyvl qy kyvl siqsMgq duAw skdI hY[323
sqsMgiq ivc Aw ky swDk ijauN-ijauN nwm swDnw iv`c l`gdw hY ies dI ilv l`gdI hY
Aqy ieh Awpxy ivkwrW nUM Kqm kr idMdw hY[324 jo swDk siqsMgq iv`c inrMqr l`gw
rihMdw hY Aqy auh ie`k idn nwm iv`c smw jWdw hY[325 gurmuK siqsMgq rwhIN nwm rUpI
pUMjI nUM iek`qr kr lYNdy hn[326 siqsMgq nUM au`qm ikhw hY Aqy syvkW dy crn Dox dI
g`l vI khI hY[ ieh swrIAW g`lW mnu`KI ihrdy nUM hor nrm kr idMdIAW hn[ hYNkV,
gumwn vrgy AOgux jo mnu`K nUM Ju`kx hI nhIN idMdy[ siqsMgq iv`c Aw ky swry gux suBwivk
hI swDk ivc Aw jWdy hn[ swfw in`j prmwqmw hY[327 AsIN dunIAWdwrI dy bMDnW iv`c
jkV ky Asl Awpy nUM Bu`l cu`ky hW[ siqsMgiq ivc swfy Awpy dI g`l huMdI hY[ ie`k
dunIAwvI imswl dyxI auicq hovygI ik koiel Awpxy b`cy Awp nhIN k`FdI[ koiel Aqy
kwauxI dy AWifAW dw rMg ieko ijhw hI huMdw hY[ koiel clwkI nwl kwauxI dy AWifAW nUM
su`t idMdI hY Aqy ausdy Awhlxy ivc Awpxy AWfy dy idMdI hY[ AKIr ivc jdoN kwauxI dI
imhnq nwl AWifAW coN b`cy inkldy hn qW auh kwauxI dI Awvwz nhIN pCwxdy[ koiel
Awvwz idMdI hY Aqy b`cy huMgwrw Brdy-Brdy AwpxI Asl mW kol phuMc jWdy hn ikauNik
koiel dI Awvwz aunHW dy Asl Awpy dI Awvwz huMdI hY[328 ies qrHW AsIN vI Awqmk
sihzwdy Aqy prmwqmw dI AMS hW[ swfw Asl Awpw prmwqmw hY[ pr dunIAwdwrI dI
mYl Aqy burI sMgq krky AsIN Awpxy Asly nUM iblkul Bu`l cu`ky hW[ siqsMgq swnUM swfy
Awpy v`l muVn leI Awvwz mwrdI hY[ siqsMgq hI d`sdI hY ik swfw kI audyS hY[ ieauN
jdoN rozwnw swDk siqsMgiq ivc iekwgr mn bYTdw hY, gurU dI g`l suxdw hY qW hOlI-
hOolI auh koiel dy b`icAW vWg Awpxy Awpy v`l prqxw SurU kr idMdw hY[ prmwqmw ivc
imlx l`gdw hY[ ies nUM gurbwxI ny inj Gr vwsw hoxw ikhw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI
kol ie`k swDk rozwnw AwauNdw sI Aqy gurU drSnW qoN bwAd hI AMn pwxI gRihx krdw
sI[ aus nUM dyKky iek hor ivAkqI vI aus nwl gurU dy drSnW nUM Awaux l`g ipAw[ auh
kyvl iek idn hI sMgq ivc igAw Aqy A`k igAw[ auh vySvw dy duAwry jwx l`gw[ pr

323
moh rog sog qnu bwiDE bhu jonI BrmweIAY] itknu n pwvY ibnu sqsMgiq iksu AwgY jwie rUAweIAY]
rwg dyvgMDwrI m: õ, 532.
324
sqsMgiq isau mylwpu hoie ilv ktorI AMimRq BrI pI pI ktih ibkwr ] rwg ibhwgVw, mrdwnw, 553.
325
sqsMgiq swDU lig hir nwim smweIAY] hir qyrI vfI kwr mY mUrK lweIAY] rwg soriT m: ó, 643.
326
imil sqsMgiq sMig gurwhw] pUMjI nwmu gurmuiK vyswhw] rwg jYqsrI m: ó, 699.
327
ndir pRBU sqsMgiq pweI inj Gir hoAw vwsw] rwg sUhI m: ô, 774.
328
bydI, auhI rcnw, swKI/pMnw– 9/58.

261
SrDwlU ny sMgq nw C`fI[ vwpsI vyly ieh dovyN iek QW qy iek`Ty hoieAw krdy sn[ iek
idn ivkwrI purS nUM vySvw nhIN imlI[ auh vwps priqAw Aqy Awpxy swQI dI aufIk
krn l`gw[ bYiTAW-bYiTAW pYrW nwl DrqI Kodx l`gw qW iek sony dI muhr imlI[ qyzI
nwl DrqI pu`tI qW iek gwgr koilAW nwl BrI imlI[ mn ’c A&sos kIqw ik jy ieh
swrI gwgr hI sony dIAW muhrW dI huMdI[ eyny nUM sqsMgI purS nMU dUrNo AwauNidAW
q`ikAw[ sqsMgI lgVw ky qur irhw sI, pYr aupr k`pVw bMinAw hoieAw sI Aqy pYroN ju`qI
k`FI hoeI sI[ ivkwrI purS ny ikhw ik mYN rozwnw mwVy pwsy jWdw hW Aqy mYnUM sony dI
muhr imlI hY[ qMU cMgy pwsy jWdw hY Aqy qYnUM sUl (kMfw) imlI hY[ dovyN jxy ies dw
Kulwsw krvwaux leI sRI gurU nwnk dyv jI pws phuMcy [ gurU jI ny ivkwrI purS nMU
d`isAw ik qYnUM pUrI gwgr sony dIAW muhrW dI imlxI sI[ pr bury pwsy jwx krky muhrW
koielw bx geIAW hn[ kyvl iek idn sMgq ivc Awaux krky qYnUM iek muhr sony dI
pRwpq hoeI hY[ sqsMgI s`jx nUM iksy krm krky sUlI imlxI sI pr sMgq ivc inrMqr
Awaux krky ies dI sUlI sUl bx geI hY[329 siqsMgq p`Qr mnW nUM ipGlw idMdI hY[
sMgq dy pRBwv krky irMf vI cMdn vWg mihkdw hY[330 swDk siqsMgq dI pRwpqI nwl
prmpd pRwpq krdw hY Aqy aus ivcoN vI guxW dI mihk Awaux l`gdI hY[ siqsMgq ivc
gux hI gux hn[ gurU jIv dy ipCly gunwh bKS idMdw hY Aqy siqsMgiq jo ausdw Awpxw
hI rUp hY, ivc rlw lYNdw hY[331 A`j vI jdoN iksy is`K nUM koeI szw/qnKwh suxweI jWdI
hY qW sMgq ivc hI suxweI jWdI hY[ szw suxn vwlw vI bVI ADIngI nwl gl ivc p`lw
pw ky gurU rUp sMgq dw hukm suxdw hY[ siqsMgq nUM cMdn, durmiq dI mYl inkwlx vwlI
Aqy shI buDI dyx vwlI ikhw hY[332 duinAwvIN lwlcW nMU pwsy r`Kky siqsMgq krnI
cwhIdI hY[333 gurU Amrdws jI aunHW swDkW dI DUVI msqk qy lwaux leI AwKdy hn
ijMnHW ny siqsMgq ivc bih ky hrI dy gux gwey hn[334 siqsMgq auh sQwn hY ijQy
swDUAW nwl goSt krnI cwhIdI hY ikauNik aunHW ny pRBU nUM pw ilAw hY[ ies goSt ivcoN
hor swDkW leI vI pRBU imlx dw rwh l`B peygw[335 BweI AdlI jI dI sMgq ny BweI

329
purwqn jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI, BweI vIr isMG (sMpw.), 68 qoN 70??
330
imil sqsMgiq prm pdu pwieAw mY ihrf plws sMig hir buhIAw] rwg iblwvl m: ô, 834.
331
ipCly gunh siqguru bKis ley sqsMgiq nwil rlwvY] rwg iblwvl, m: ô, 855.
332
durmiq mYlu geI sB nIkil sqsMgiq imil buiD pwie] rwg rwmklI m: ô, 880.
333
iesih iqAwig sqsMgiq krY] vfBwgI nwnk Ehu qrY] rwg rwmklI m: õ, 892.
334
iqn kI DUir lweI muiK msqik sqsMgiq bih gux gwiedw] rwg mwrU m:ó, 1065.
335
imil sqsMgiq kIjY hir gosit swDU isau gosit hir pRym rswiexu rwm nwmu rswiexu hir rwm nwm rwm
rmhu ry] rwg kydwrw m: ô, 1118.

262
ibDI cMd nMU bdl id`qw sI[ su`qy ivAkqI nMU su`qw ivAkqI nhIN jgw skdw[ AMnHy nMU
AMnHw ivAkqI rwh nhIN idKw skdw[ AnpVH nMU AnpVH iv`idAw dwn nhIN dy skdw[
sMgq ivc jwgdIAW rUhW invws krdIAW hn ijMnHW sdkw su`qw mn jwgdw hY[ 336
siqsMgiq ivc jwieAW mwieAw dw jm jwl tu`t jWdw hY[337 siqsMgq ivc pRBU dI
kIrqI kIqI jWdI hY[ ‘syeI ipAwry myl ijnHW imilAw qyrw nwm ic`q Awvy’ bol
siqsMgiq dI pRwpqI dI hI mMg hn[ siqsMgq dI DUV ATwhT qIrQW dy ieSnwn ijMnI
piv`qr hY[ ies leI jo ivAkqI swDsMgq krdw hY[ ausnUM qIrQ Xwqrw dI vI loV nhIN
pYNdI[ gurmiq Anuswr qIrQ pRBU dw nwm hY[338 ies leI ijhVy swDk hmySw siqsMgiq
ivc bihky nwm swDnw krdy hn[ aunHW nUM qIrQ dw Pl pRBU dy nwm ivcoN hI pRwpq huMdw
hY[ kbIr jI hYrwn ho ky Awpxy Awp nUM hI pRSn krdy hn ik mYN audws hW ik kI qIrQ
v`fy hn jW r`b dy dws v`fy hn ijMnHW krky qIrQ hoNd iv`c Awey[ 339 ies leI gurbwxI
Aijhy BgqW dI DUr dI locw krdI hY[ jy siqsMgq dI DUVI muK nwl l`g jwvy qW swry
qIrQW dy ieSnwn dy brwbr hY[340 qurIAw pd sB qoN sRySt hY, aus dI pRwpqI vI
siqsMgiq ivcoN huMdI hY[341 auh AOguxI bMdy jo p`QrW vWg Bwry hn auh vI siqsMgiq iv`c
imlky qr jWdy hn[342 lohw Bwrw huMdw hY[ auh pwxI ivc f`ub jWdw hY pr jykr ausnMU
l`kV dI sMgq iml jwvy qW auh qr jWdw hY[ iek`ly Bjn krn nwloN siqsMgq ivc kIqy
Bjn nUM vDyry vifAweI id`qI geI hY[343 gurU rwmdws jI siqsMgq dI mhwnqw d`sidAW
kihMdy hn ies siqsMgq dw hI pRqwp hY ik kbIr vrgw julwhw vI qr igAw hY344:
qvwrIK gurU Kwlsw ivc sMgq dI mhwnqw ie`k idRStWq nwl ibAwn kIqI hY:

dwxw Gws Kulw ky gaU co lYx vwgMU sMqW dI syvw sqsMg krky vIcwr rUpI d`uD l`Bdw hY,
ijs qy bRhm gXwn rUpI m`Kx pRwpq ho jWdw hY[...........qW qy siqsMg jY sw suKdweI qy
kusMg jYsw duKdweI hor koeI nhIN iesy vwsqy ivSeI purSW dw myl ivSy Bogx nwloN
mhwqmw ny burw iliKAw hY, jykr AgnI nwloN AgnI dw qipAw hoAw lwl lohw sIKr qy
burI qrW swVdw hY[.... ieh aupdyS sux ky BweI Bgvwny, Bgqy, bodly, ktwrU, ipRQIey
Awidk ny iPr bynqI kIqI mhwrwj! ieh jo kuC Awp ny PurmwieAw hY so krdy BI hW pr
mn piv`qr inribkwr nhIN hoiXAw gurU jI ny auqr id`qw, iksy KUh ivc ib`lI if`g peI,

336
pUrb krm AMkur jb pRgty ByitE purKu risk bYrwgI] rwg gauVI m: õ, 204.
337
kir ikrpw mylhu sqsMgiq qUit geI mwieAw jm jwlI] rhwau] rwg BYrau m: ô, 1134.
338
qIriQ nwvx jwau qIriQ nwm hY] rwg DnwsrI m: ñ, 687.
339
kih kbIr hau BieAw audws] qIrQu bfw ik hir kw dwsu] rwg gauVI, kbIr, 331.
340
sqsMgiq kI ryxu muiK lwgI kIey sgl qIrQ mjnITw] rwg swrMg m: õ, 1212.
341
qurIAw guxu sqsMgiq pweIAY ndrI pwir auqwrI] rwg mlwr m: ó, 1260.
342
AvgnIAwry pwQr Bwry sqsMgiq imil qry qrws] rwg kwnVw m: ô, 1295.
343
sqsMgiq imlu Bju rwm ] rwg kwnVw m: ó, 1297.
344
ijau sqsMgiq qirE julwho sMq jnw min BwvYgo] rwg kwnVw m: ô, 1309.

263
p`uCx gey pMifq nMU, pMifq ny kihAw ib`lI k`F ky pMjwh fol jl dy k`F idE, auhnMU ib`lI
k`FxI Xwd nw rhI, Fol pwxI dy k`F C`fy, pr bdbo nw geI[ pMifq dy khy Pyr sO fol
k`iFAw[ iesy qrHW Pyr pMj sO fol k`iFAw pr bdbo Pyr nw geI[ EVk ib`lI k`FI qW
jl piv`qr qy svwd hoXw dy bdbU geI[345

BweI ibDI cMd ny iqMn vr gurU jI qoN mMgy sn- swDU dw sMg, nwm dw rMg Aqy
inScw ABMg[346 sMgq ivc Aw ky swDk dy mn ivc cwA pYdw huMdw hY[ auh AMqr mn
nwl Ardws krdw hY ik myrI ie`k jIB qoN l`K Aqy l`KW qoN vIh l`K jIBW bx jwx Pyr
ie`k-ie`k zbwn nwl l`K-l`K vwrI mwlk dw nwm lvW[ pRBU dy s`cy nwm nUM itkwx leI
BWfw vI su`cw cwhIdw hY[ Anyk krm vI mwlk q`k phuMcwaux iv`c shweI is`D nhIN hoey[
gurU swihb ny ie`k rsqw d`isAw hY ik mwlk qoN AijhI bu`DI mMgI jwvy ijs nwl pRBU
pRwpqI hovy[ AYsI bu`DI idE ijs nwl quhwfy nwl pRIqI pvy[ ies b`uDI dI pRwpqI
siqsMgq iv`coN huMdI hY[
nwm swDnw
sRI gurU gMRQ swihb ivc nwm swDnw dI byAMq vifAweI kIqI hY[ nwm nMU mn ivc
itkwx leI swDnw kIqI jWdI hY[ nwm ibnW ieh srIr hnyrw hY[ nwm ibnW srIr ieauN
su`k jWdw hY ijvyN bwirS ibnW bnspqI s`uk jWdI hY[ nwm ny mn ivc vwsw krky mn nMU
SWq krnw hY[ vwr-vwr ismrn nwl ieh mn vs ivc Aw jWdw hY[ ismrn r`bI Xwd
hY[ r`b q`k AwpxI g`l phuMcwaux dw auqm swDn nwm ismrn hYY[ Anyk ipAwirAW ny
pRBU nMU ipAwr ivc Aw ky Xwd kIqw qW pRBU ny aunHW dI Bwvnw pUrI kIqI[ duK audoN l`gdy
hn jdoN jIv r`b nMU B`ul jWdw hY[347 gurmiq swDnw dw mMqv nwm swDnw rwhIN mn nMU
itkwxw hY[ nwm mn ivc vsx qoN bgYr mn itk hI nhIN skdw[ nwm ibhUn jIvn koeI
jIvn nhIN hY[ nwm nw jpx vwly dy muK coN bdboA AwauNdI hY[ nwm ibnW Kwxw, pIxw,
pihnxw, ivvhwr sB inrwrQk hn[ nwm hY- nwmI pRIqm nwl lgwqwr lgwau, snbMD
ijvyN hovy iksy srovr dw iksy cSm nwl sbMD[348 gurU qyg bhwdr swihb d`sdy hn ik
r`b dw ismrn krky ginkw dw, DRU dw, kuMcr dw, Ajwml pwpI dw auDwr hoieAw[ qMU vI
ausdI Srx ivc jw[ nwm dI kImq nhIN hY[ nwm jpxw pRBU Srx ivc jwx brwbr

345
igAwn isMG igAwnI, qvwrIK gurU Kwlsw, Bwg pihlw, pMny-356-57.
346
auhI, pMnw-445.
347
duKu qdy jw ivsir jwvY] rwm mwJ m: õ, 98.
348
vIr isMG BweI, nwm rs, auhI rcnw, pMnw-21.

264
hY[349 nwm ivc bVI qwkq hY[ iek duinAwvI imswl hY ik swfy ipqw dI mOq qoN bwAd
ipqw dI jwiedwd swfy nwm qW l`gI jdoN kwgzW ivc swfy ipqw dw nwm sI[ mirAw
hoieAW dy nwm ivc eynI qwkq hY[ auh vwihgurU qW hwzr hY[ sRI gurU Arjn dyv jI
d`sdy hn ik jykr iksy nMU muSikl hovy, koeI duSmx hovy, swk sbMDI swQ C`f jwx, koeI
shwrw nw rhy[ jykr auh ivAkqI r`b nMU Xwd kry qW auh swrIAW muSiklW qoN aubr
skdw hY[ jykr koeI kmzor hovy, B`uK Aqy grIbI dw drd hovy, pYsw kol nw hovy, koeI
DIrj dyx vwlw nw hovy[ jykr r`b nMU Xwd kry qW ieh rog dUr ho skdy hn[350 DRU ny mW
nMU p`uiCAw sI ik mwqw, mYN kI krW ijs nwl vYrI im`qr bx jwx Aqy rwj imly qW mwqw
ny ikhw sI ik qMU pRB nMU Xwd kr[351 AsIN ausdw nwm lYNdy hW jo swfy nyVHy Aqy swnMU
ipAwrw huMdw hY[ nwm swDnw r`b nwl ipAwr pwaux dw Aqy ausdy nyVHy hox dw vDIAw
qrIkw hY, ‚mn dI swDnw leI Ar ies mwrg auqy aunqI leI siqgurW ny ieko iek
qrIkw ’nwm’ dw idRVwieAw hY[ hor sB prclq qrIky lWBy kr id`qy Aqy rd kr id`qy[
ieh iek suhj suAwd dw cwau BirAw mwrg hY jo swnMU sQUl qoN sUKm, srgux qoN inrgu x
vl phuMcw idMdw hY[‛352 gurU swihb d`sdy hn ik sqXug ivc sq, qRyqy ivc X`g, duAwpr
ivc pUjw pRDwn sI pr klXug ivc nwm ismrn pRDwn hY[353 nwm qoN hI swrI isRStI dI
rcnw hoeI hY[354 nwm r`b dI SkqI hY[ ismrn r`b dy nwm dw vI huMdw hY Aqy ausdy
guxW dw vI huMdw hY[ nwm swDnw qoqw rtn, GMitAW b`DI smwDIAW lwaux dw nwm nhIN
hY[ AsIN ijs vsqU, ivAkqI nwl ipAwr krdy hW[ ausdI Xwd Awp muhwry hI swnMU
Awaux l`gdI hY[ nwm Xwd hY[ mW dw b`cy nwl ipAwr Awp muhwry huMdw hY[ ies ipAwr
leI ausnMU h`Q ivc koeI mwlw nhIN PVnI pYNdI[ koeI v`Krw sQwn, koeI v`Krw mwiDAm
nhIN cuxnw pYNdw[ sMswr-smuMdr qoN ACoh rihx leI lohwrIpw jogI ny jog mq dI ivDI

349
mn ry pRB kI srin ibcwro] ijh ismrq gnkw sI auDrI qw ko jsu aur Dwro] rhwau] Atl BieE
DRUA jw kY ismrin Aru inrBY pdu pwieAw] duK hrqw ieh ibiD ko suAwmI qY kwhy ibsrwieAw] jb
hI srin ghI ikrpw iniD gj grwh qy CUtw] mhmw nwm khw lau brnau rwm khq bMDn iqh qUtw]
rwg sorT, m: ù, 632.
350
jw kau musklu Aiq bxY FoeI koie n dyie] lwgU hoey dusmnw swk iB Bij Kly] sBo BjY Awsrw cUkY
sBu Asrwau] iciq AwvY Esu pwrbRhm lgY n qqI vwau] swihb inqwixAw kw qwxu] Awie n jweI
iQru sdw gur sbdI scu jwxu]rhwau] jy ko hovY dublw nMg BuK kI pIr] dmVw plY nw pvY nw ko dyvY
DIr] suAwrQ suAwau n ko kry nw ikCu hovY kwju] iciq AwvY Esu pwrbRhm qw inhclu hovY rwju] rwg
isrIrwg m: õ, 70.
351
prmysr ArwDIAY ijdU hoeIAY piqq punIqw] vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI 11/1.
352
Ardmn isMG bwgVIAw, ‚Sbd kIrqn mirAwdw‛, nwnk pRkwS p`iqRkw, qwrn isMG (sMpw.), pMnw-
217.
353
sqjuig squ qyqw jgI duAwpir pUjwcwr] qInO jug qInO idVy kil kyvl nwm ADwr] rwg gauVI
bYrwgin, rivdws, 346.
354
nwmY hI qy sBu ikCu hoAw ibnu siqgur nwmu n jwpY] rwg sUhI, m: ó 753.

265
ieauN d`sI- dunIAw dy DMiDAW qoN v`Kry rihxw[ Gr bwr C`f ky ru`KW hyT itkwxw krnw[
kMd mUl Kw ky guzwrw krnw Aqy qIrQW dw ieSnwn krnw[ ies qrHW mn nUM ivkwrW dI
mYl nhIN l`gdI qy mn suKI rihMdw hY[ iesdy snmuK sRI gurU nwnk dyv jI dw au`qr sI jo
mnu`K siqgur dI m`q lY ky pRBU dw nwm ismrdw hY[ auh Gr bwrI huMdw hoieAw vI DMiDAW
ivc K`cq nhIN huMdw[ aus dw mn Afol rihMdw hY, koeI sMswrk csky aus nUM poh nhIN
skdy[355 hwQI dI pYV ivc swrIAW pYVW Aw jWdIAW hn ievyN vwihgurU dy nwm iv`c
swrIAW qwkqW, brkqW hn[ sMq bwbw Aqr isMG msqUAwxy vwilAW nMU ie`k jigAwsU ny
pu`iCAw sI ik bwbw jI r`b nUM imlx dw kI rsqw hY? sMqW ny ausnMU hI suAwl kr id`qw
ik qUM sO kMm krnw cwhuMdw hY jW ie`k kMm? ausdw juAwb- jI ie`k kMm[ bs Pyr ie`k
kMm qW pRBU dw ismrn hY[ kbIr jI vI ies kQn auqy muhr lwauNdy hoey kihMdy hn ik hy
jIv kyvl nwm jp Aqy ie`k r`b dI Srx ivc pY[356 jdoN pRwxI ieh ie`k kMm idRVqw
nwl krdw hY qW bwkI swry kMm Awpxy Awp bx AwauNdy hn[ Syr isMG ilKdy hn, ‚jdoN
mn`uK dw AMdrlw bRhmMf AMdrly nwl ieksur ho jWdw hY qy ieh ieksurqw qoiVAw t`utdI
nhIN CoiVAw C`utdI nhIN qW ies iek rs AvsQw nMU ilv kihMdy hn[‛357 gurU Amrdws
jI ny ilv ibnW dyh nMU inmwxI d`isAw hY[358 ieh ilv mnu`K dy jnm smyN C`ut jWdI hY,
mwieAw Aw GyrdI hY[ gurU dI ikrpw nwl ieh ilv juVdI hY Aqy Pyr mwieAw vI kuJ
nhIN kih skdI[359 nwm swDnw t`utI ilv nMU joVdI hY[ jdoN ilv dI pRwpqI huMdI hY qW
swDk su`qw ipAw vI nwm jpdw hY[ kbIr jI kihMdy hn ik jo swDk supny ivc buVbuVw
ky muK qoN rwm kihMdy hn, mYN Awpxy qn dy cMm nwl aunHW dy pYrW dI ju`qI bxw ky
dyvW[360 nwm ismrn swDk ivc jwgrUkqw ilAwauNdw hY[ ausdw ihrdw koml huMdw hY[
hOlI-hOlI nwm mn ivc jgHW bxw lYNdw hY, ‚ismrn krnw mn nMU iek qulnw qy
ilAwauNdw, jnm mrn dI AwvwjweI k`tx vwsqy hY[ ies pwsy l`igAW kdy mwVy krmW dy
gyV qy kdy cMigAW dy gyV auKyVdy hn[ nwmI purS nMU ieh ksOtI smJky nwm nMU lgy

355
kMd mUlu Ahwro KweIAY AauDU boly igAwny] qIriQ nweIAY suKu Plu pweIAY mYlu n lwgy kweI] gorK
pUqU lohwrIpw bolY jog jugiq ibiD sweI] hwtI bwtI nId n AwvY pr Gir icqu n foulweI] ibnu nwvY
mnu tyk n itkeI nwnk BUK n jweI] hwtu ptxu Gru gurU idKwieAw shjy scu vwpwro] KMifq indRw
Alp AhwrM nwnk qqu bIcwro] rwg rwmklI m: ñ, 939.
356
kyvl nwmu jphu ry pRwnI prhu eyk kI srnW] rwg DnwsrI, kbIr jI, 692.
357
Syr isMG, auhI, pMnw 429.
358
swcI ilvY ibnu dyh inmwxI] dyh inmwxI ilvY bwJhu ikAw kry vycwrIAw] rwg rwmklI m:ó, 917.
359
ilv CuVkI lgI iqRsnw mwieAw Amr vrqwieAw] rwg rwmklI m: ó, 921.
360
kbIr supnY hU brVwie kY ijh muiK inksY rwmu] qw ky pg kI pwnhI myry qn ko cwmu] slok, kbIr,
1367.

266
rihxw cwhIdw hY, qy mu`Kqw ies nMU dyxI cwhIey[ bwkI sMswr Xwqrw ivc swnMU krmW dI
gqI dw pqw nhIN, ies krky AsW Awpxy Xqn krdy rihxy hn[ jy isry cVH gey vwh
vwh! jy nw cVHy, vwh vwh! gurU jI dw Bwv au`c surqy rihx qoN hY[‛361 bwbw &rId jI ny
r`b dy nwm nMU S`kr, KMf, Sihd, guV Aqy d`uD qoN vI im`Tw ikhw hY[362 r`b ibnW BgqW nMU
kuJ im`Tw nhIN l`gdw[363 nwm qoN hIxy ivAkqI dw jIvn iDRkwrXog hY[ aus nwloN pSU
cMgy hn jo Gwh PUs Kw ky AMimRq rUpI d`uD idMdy hn[364 nwm nMU KUb kih ky vifAwieAw
hY Aqy dunIAw dy gumwn nMU JUT ikhw hY[365 nwm jpx dI qIbr ie`Cw bwry igAwnI hrbMs
isMG ilKdy hn:

ieQoN q`k ik Awp hI vwihgurU dI Xwd ivc guMm ho jwvy, hor sB kuJ Bu`l jwvy, hr QWeIN
ieko sWeIN hI nzrI pvy ijvyN hIr nMU rWJy qoN ibnw Aqy mjnMU nMU lYlw qoN ibnw hor kuJ
nhIN sI idsdw[ pRym dw pRvwh Xwd nwl cldw hY[ ies leI rsnw inrMqr nwm ismrn
ivc lgI rhy, b`ul Prkdy hI rihx pr ies sB kuJ kwmnw rihq ho jwvy[366

gurbwxI ny mn qoN ArwDnw krn vwly nUM hI Bgq, jn, bRhmigAwnI, syvk,
gurmuK, jIvn mukq Awidk SbdW nwl slwihAw hY[ mnu`K aulJxW ivc pY ky Awpxy
jIvn dy mksd nUM hI aulJw lYNdw hY[

mnu`K jp, qp Aqy ieSnwnW dy c`krW iv`c ipAw hY[ nwm swDk leI nwm hI
ATwhT qIrQ bx jWdw hY, auh Awp hI ieSnwn krdw hY[ auh Awp hI sMjm r`Kdw hY
Aqy Awp hI nwm jpwauNdw hY[367 Aijhw swDk sONdy, jwgdy, au`Tdy, bYTdy kyvl nwm ivc
rMigAw rihMdw hY[368 pihlw aus kol ie`k zbwn sI pr nwm swDnw kridAW-kridAW
ieh AvsQw Aw jWdI hY ik swDk AwKdw hY ik qyry gux bhuqy hn[ 369 myrI iek zbwn
ienHW guxW nMU ibAwn nhIN kr skwdI[ hOlI-hOlI swDk dw rom-rom vI r`b dw nwm jpx

361
vIr isMG BweI, nwm rs, auhI rcnw, pMnw-20.
362
skr KMfu invwq guVu mwiKE mWJw duDu] sBy vsqU imTIAW rbu n pujin quDu] slok, syK PrId,
1379.
363
hir ibn kCU n lwgeI Bgqn ko mITw] rwg jYqsrI m: õ, 708.
364
psU imlih cMigAweIAw KVu Kwvih AMimRq dyih] rwg gUjrI m: ñ, 489.
365
KUbu KUbu KUbu KUbu KUbu qyro nwmu] JUTu JUTu JUTu JUTu dunI gumwn] rwg BYrau m: õ, 1138.
366
hrbMs isMG igAwnI, gurmiq BgqI, auhI rcnw, pMnw-5.
367
kwie jphu ry kwie qphu ry kwie iblovhu pwxI] lK caurwsIh ijin aupweI so ismrhu inrbwxI] rwg
gUjrI, iqRlocn, 526.
368
aUTq bYTq sovq jwgq iehu mnu quJih icqwrY] rwg iblwvl, m:õ, 820.
369
ijhvw eyk kvn gun khIAY] bysumwr byAMq suAwmI qyro AMqu n ikn hI lhIAY] rhwau] rwg DnwsrI,
m: õ, 674.

267
l`g pYNdw hY[370 ies krky hI gurU swihb ny romW dy kql krn qoN s^qI nwl vrijAw hY
ikauNik ienHW romW ny zbwnW bx jwxw hY[ duinAwvIN DMdy kridAW vI nwm swDnw jwrI
rihMdI hY[ swDk pl leI vI mwlk qoN dUr nhIN huMdw[ kbIr jI d`sdy hn ik myrI zbwn
hI mwlw bx geI hY[371 kbIr jI dI mwqw ny kbIr jI nMU ikhw sI ik dyK kbIr koeI
kWsI dw, koeI qWby dw, iksy ny lONg supwrI vycx dw kMm kIqw hY[ qUM vI koeI kwrobwr
kr[ kbIr jI ny ikhw ik hW mwqw, mYN nwm dw vwpwr kIqw hY[372 pRym Aqy ivSvws
sihq jpy nwm dI AihmIAq hY[ ies krky hI keI swDk swlW b`DI nwm swDnw qoN
bwAd vI kory rih jWdy hn Aqy keI swDk kuJ smyN ivc hI rUhwnIAq dIAW mMizlW qYA
kr jWdy hn:

pihlw ismrn mYl k`tdw hY[ Pyr inrml mn ivc ismrn nwl vwihgurU dw vws huMdw hY[
QoVHw-QoVHw roz ismrn krn nwl ieh lgwqwr ilv bx jWdI hY[ qy s`c ivc lY jWdw hY[
siqgurW ny isK K`uf dy cUhy nhIN bxwey, jo phwVW dIAW KuMdrW ivc vVky smwDIAW lw
bYTx[ AsW ny igRhsq ivc rihky h`sdy, Kyldy, KWdy pINdy, jgq &sOqIAW qoN aupr qridAW
inrlyp rihky gurmuK bxnw hY[373

nwm lYx ivc vI Byd hY[374 ieh Byd swDk dI Bwvnw dw hY[ auh muK qoN qW nwm
jpdw hY pr aus ivc dujYlqw, dUjw Bwau huMdw hY[ r`b dy Anyk nwm hn pr siqnwm
ausdw purwxw nwm hY[375 eyQy svwl pYdw huMdw hY ik r`b dw nwm kI hY? kI gurmiq ny
iksy v`Kry nwm dI bMidS nMU mMinAw hY:

gurU gMRQ swihb ivc prmwqmw dy Axigxq nwm vrqy gey hn Aqy iehnW swry nwvW nMU
brwbr dw Awdr id`qw igAw[ ieh nwm hn ijvyN rwm, rhIm, A`lHw, ivSnMU, iSv, krIm,
Kudw, hir, goibMd, gopwl, mwDo, mohn, Awid[ ieh nwm Kws krky do vK-vK Dwrimk
prMprwvW ivc imldy hn[ do ivroDI prMprwvW dy SrDwlU ieiqhws dy aus sqr qy iksy
vI qrHW iek dUjy dy prmwqmw sbMDI ivcwrW nMU mMnx qoN ienkwrI sn[ pr gurU gMRQ
swihb ivc AMiqm s`qw bwry vrqy gey nwm ieh drswauNdy hn ik ieko s`c dy hI ieh
swry nwm hn jo rhIm hY auhI goibMd hY, jo Kudw hY auhI gopwl hY Aqy jo A`lHw hY auhI
rwm hY[376

370
kbIr myrI ismrnI rsnw aUpir rwmu] slok, kbIr, 1364.
371
iknhI bnijAw kWsI qWbw iknhI laug supwrI] sMqhu bnijAw nwmu goibMd kwr AYsI Kyp hmwrI] rwg
kydwrw, kbIr, 1123.
372
vIr isMG BweI, nwm rs, auhI, pMnw-65.
373
gurmuiK roim roim hir iDAwvY] rwg rwmklI, m: ñ 941.
374
rwm rwm sBu ko khY kihAY rwmu n hoie] gurprswdI rwmu min vsY qw Plu pwvY koie] rwg gauVI, m:
ó, 491.
375
ikrqm nwm kQy qyry ijhbw] siqnwmu qyrw prw pUrblw] rwg mwrU, m: õ, 1083.
376
rohI, pUrv AMikq, pMnw-45.

268
koeI rwm AwKdw hY, koeI Kudw AwKdw hY, koeI guseIAw AwKdw hY Aqy koeI
A`lwh AwKdw hY[377 nwmdyv jI ny ausnMU bITl ikhw hY[378 keI swDk ausnMU mW kihMdy
hn:

sp`St hY ik prmwqmw nMU iksy ^ws nW rwhI bMinHAw jW drswieAW nhIN jw skdw[ ieh
nW kyvl swDk dIAW ieSt-BwvnwvW AQvw AnuBUqIAW dy pRqIk hn[ BwvnwvW dy AnMq
hox krky nwm vI AnMq hn[ prmwqmw dw Asl nwm qW auh hY ijs duAwrw ausdI hoNd
dw boD huMdw hY[379

prMqU qwrn isMG is`K prMprw, gurbwxI, BweI gurdws jI Aqy ieiqhws dy
hvwilAW nwl ieh isD krdy hn ik is`K leI jpxXog nwm vwihgurU hY prMqU ieh bMidS
hor m`qW dy swDkW leI nhIN hY:

gurmMqR vwihgurU sI[ rvwieq hI ies g`l dw pRmwx hY[ 1. ieh g`l pRc`ilq hY ik
mUlmMqR vwihgurU mMqR dI ivAwiKAw hY ‘jpujI’ mUlmMqR dI ivAwiKAw hY Aqy sRI gurU gMRQ
swihb jpujI dI ivAwiKAw hY[ 2. jdoN hI gurU Sbd dw pwT AwrMB huMdw hY jW hukm
ilAw jWdw hY qW ‘vwihgurU’ dw aucwrx pihlW huMdw hY[ 3. BweI gurdws jI ny vwihgurU
gurmMqR hox dw sMkyq kIqw hY[ 4. purwxIAW rcnwvW ivc ievyN quirAw AwauNdw hY ‘bolo jI
vwihgurU’ Agy swKI hor clI[ vwihgurU bol ivc hI sI[ 5. vwihgurU gurmMqR nMU hI Pyr
prgt kIqw igAw hY jdoN KMfy dw AMimRq Ckw ilAw igAw sI[380

r`b dw ismrn krn vwly r`b vrgy hI bx jWdy hn[ nwm iek`ly vI jipAw jWdw
hY Aqy sMgq rUp ivc vI jipAw jWdw hY[
Ardws

Ardws Sbd &wrsI Sbd Arzdwsq qoN bixAw hY[ ieh sMigAw rUp pRwrQnw,
bynqI, ivnX jW murwd mMgx dI ikirAw dy ArQW ivc AwieAw hY[381 Ardws ipAwry
A`gy ipAwr nMU pRgt krn dw Aqy ipAwr pwaux dw swDn hY[ ieh swDn swDnw ivc
qbdIl ho jWdw hY[ fw. nykI Anuswr:
Ardws isdk dy AiBAws dw pRmuK AMg hY[ ies ivc juVnw Awpxy r`b dy hzUr hwzr
ho ky Awqm smrpx krnw qy aus dI rihmq nMU AwpxI izMdgI ivc AwmMiqRq krnw hY
jdoN auh izMdgI ivc Aw jwvy qW kUV kbwV dUr ho jWdw hY[382

rGbIr isMG bIr Anuswr:

377
koeI bolY rwm rwm koeI Kudwie] koeI syvY guseIAw koeI Alwih] rwg rwmklI m: õ, 885.
378
pwnI mwih dyKu muKu jYsw] nwmy ko suAwmI bITlu AYsw] rwg kwnVw, nwmdyv, 1318.
379
rqn isMG j`gI, sRI gurU gMRQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-77.
380
qwrn isMG, nwnk pRkwS p`iqRkw, pMnw- 96.
381
mhwn koS, pMnw-80.
382
nykI, auhI, pMnw-30.

269
Ardws ienswn vwsqy BwvyN auh iksy AvsQw dw hovy, zrUrI hY[ srIrk loVW qoN lY ky aucIAW qoN
aucIAW Awqmk loVW dI nivrqI qk Ardws shwieqw krdI hY[ Ardws mn nMU inrmwx Aqy
inrml bxWdI hY[ bMdgI dy rsqy au`qy ieh hr iek pWDI leI ieqnI zrUrI hY ijqnI ik AMnHy
leI fMgorI[383

bwbw &rId jI Bgq dI pRIBwSw d`sdy hn ik auh mwx huMidAW inmwxw Aqy qwx
huMidAW inqwxw rihMdw hY[ inmwxw Aqy inqwxw qW hr koeI ho skdw hY pr mwx Aqy qwx
dy huMidAW inmwxw Aqy inqwxw hoxw s`cy swDk dI inSwnI hY[384 Ardws swDk aupr cVI
ivkwrW Aqy vf`qx dI mYl nMU auqwr idMdI hY[ Ardws ivc duinAwvIN pdwrQW qoN lY kyy
pRBU pRwpqI dI mMg mMgI jWdI hY[ gurU swihb ny duinAwvIN suKW dI mMg nMU jwiez ikhw hY
pr ies mMg ivc r`b dI SmUlIAq zrUrI hY[ Bgq kbIr jI ny Ardws rwhIN r`b qoN
au`nw ku mMigAw hY ijs nwl srIr c`ldw rhy[ mMgI geI mMg ivc loB nhIN hoxw
cwhIdw[385 Bgq DMnw jI ny vI Anyk pdwrQW dI mMg kIqI hY[386 gurbwxI ivc bhuqy
Bwv Ardws rUp ivc hI pRgt kIqy gey hn[ Ardws swDk dy rUhwnI jIvn ivc bhuq
shwiek hY[ Ardws rwhIN swDk r`b nMU ikrpw krn leI, AwpxIAW B`ulW bKS dyx leI,
Biv`K ivc bcwA leI Aqy nwm dI mMg krn leI pRyrdw hY[ aus leI r`b phwV vWg
mzbUq hY jo nw qW Awp foldw hY Aqy nw hI folx idMdw hY[387 iesdw ArQ ieh nhIN hY
ik r`b Ardws rwhIN qwkqvr bixAw hY[ auh sdIvIN hY[ swDk Aijhy BwvW rwhIN r`b dy
guxgwx krdw hY Aqy Awpxy Awp nMU r`b dy ADIn mMndw hY[ AijhI hwlq ivc Ardws
vI swDnw ho inbVdI hY[ Bgq sDnw jI ny Awpxy ie`k Sbd ivc Aijhy hI Bwv ivAkq
kridAW r`b dI Srx nMU bMUd, byVI, Syr rwhIN ibAwn kIqw hY ik qMU myrI lwj r`K , mYN
qyrw hW[388 Ardws rwhIN swDk dy mn ivc mwlk pRqI idRV inScw pYdw huMdw hY[
Ardws rwhIN r`b A`gy ipAwr dI mMg, iSkwieq, ikrpw dI mMg, duinAwvIN suKW dI mMg
Aqy Awqmk s&r ivc Aw rhIAW KVoqW bwry cwnxw pwieAw jWdw hY[ r`b A`gy Ardws
krnI AwpxI kwrguzwrI d`sx vWg hY[ swDk Awpxw Awpw ibnW iksy lukoA dy mwlk nMU

383
rGbIr isMG bIr, Ardws SkqI, pMny 71-2.
384
mwx hoidAw hoie inmwxw] qwx hoidAw hoie inqwxw] ko AYsw Bgq sdwey] syK PrId, 1384.
385
mY nwhI kIqw lbo] ieku nwau qyrw mY Pbo] rwg sorT, kbIr, 656.
386
Gr kI gIhin cMgI] jn DMnw lyvY mMgI] rwg DnwsrI, DMnw, 695.
387
qU myro myru prbqu suAwmI Et ghI mY qyrI] nw qum folhu n hm igrqy riK lInI hir myrI]rwg
rwmklI, kbIr,969.
388
mY nwhI kCu hau nwhI ikCu Awih n morw Aausr ljw rwiK lyhu sDnw jnu qorw] rwg iblwvl, sDnw,
858.

270
Awp d`sdw hY[ Awpxy AOguxW nMU Awp icqwrdw hY Aqy mwlk dI Srx mMgdw hY[389 keI
QW qy ieh vI ikhw hY ik hy mwlk kyvl hux dI vwrI iek vwr, r`K lY[390 AijhI AMqr
mn dI Ardws kdy ibrQI nhIN jWdI[ Ardws rwhIN hI rwxI qwrw dI guAwcI KVwA
imlI sI, dropqI dw cIr hrn nw ho sikAw, mhwrwjw rxjIq isMG dw Atk nMU pwr
krnw, kSmIrI pMifqW dI PirAwd, is`KW dI tu`tI gMfxI, bic`qr isMG dw hwQI dy m`Qy
ivc nwgxI mwrnw smyq AnykW audwhrxW Ardws dI SkqI nMU ibAwn krdIAW hn[
d&qr, skUl, kwlj dw kMm kwj Ardws jW ArzIAW shwry c`ldw hY[ rUhwnIAq ivc
swDk Ardws rwhIN Awpxy AMdroN AOguxW nMU pCwxdw hY[ gurbwxI ivc QW-QW qy AijhI
Ardws dw izkr imldw hY ijQy swDk Awpxy Awp nMU Cotw, dIn, Asmr`Q mihsUs krdw
hY[391 Ardws r`b Aqy swDk ivcwly pul vWg hY[ hOlI-hOlI ieh vI koeI zrUrI nhIN
rihMdw ik swDk mUMh qoN boly[ swDk dI ibnW boilAw vI Ardws pUrI huMdI hY[ swfI pMQk
Ardws dy bol syeI ipAwry myl ijMnHw imilAw qyrw nwm ic`q Awvy BjnIk purSW dy
drSnW dI mMg krdy hn Aqy srb`q dw Blw krn leI vcnb`D bxwauNdy hn[ swDk
Ardws rwhIN r`b qoN bMdgI dI hI ^Yr mMgdw hY[ gurbwxI ivc QW-QW izkr hY ik mMgx
leI auqm vsqU r`b dI Xwd Aqy ausdw nwm hY[392 bwkI vsqUAW iCMn BMgrqw leI hn[
Ardws ivc Sukr Aqy sbr dy Bwv huMdy hn[ jykr koeI pRwpqI hoeI hY qW mwlk dw
Sukrwnw krnw hY Aqy jykr nhIN hoeI qW sbr krnw hY[ ies bwbq KlIl ijbrwn
kihMdw hY:
qusIN Ardws audoN krdy ho jdoN duK-gRsq hovo jW iksy cIz dI aUxqweI hovy[ jdoN qusIN
AnMd mMgl ivc hovo qy sB qrHW BrpUr hovo, aus vyly vI Ardws ivc juVo qW cMgw hY[
Ardws hY kI, ieh auh AvsQw hY jdoN ik mn`uK Awpxy Awp dw ivsQwr krky bRihmMf
nwl iekimk ho jWdw hY[ jdoN qusIN Awpxy AMDyry nMU Asmwn ivc aultw ky KuS I AnuBv
krdy ho qW Awpxy AMdrly nUr nMU aultw ky vI iek s`cI KuSI mihsUs krnI cwhIdI hY...
l&zI pRwrQnw mYN quhwnMU isKw nhIN skdw[ r`b ieh l&z audoN q`k nhIN suxdw jd qk ik
auh Awp ienHW l&zW nMU swfy bulW duAwrw nhIN bulwauNdw[393

Ardws nwl swDk dy mn qoN Bwr l`Q jWdw hY[ ausnMU hOslw imldw hY[ aus ivc
nvIN aUrjw dw sMcwr huMdw hY[

389
ieku auqm pMQu suinE gur sMgiq iqh imlMq jm qRws imtweI] iek Ardwis Bwt kIriq kI gur
rwmdws rwKau srxweI] sveIey, ??? 1406.
390
Ab kI bwr bKis bMdy kau bhuir nw Bvjil Pyrw] rwg mwrU, kbIr, 1104.
391
hm sr dInu dieAwl n qum sir Ab piqAwru ikAw kIjY] bcnI qor mor mn mwnY jn kau pUrnu
dIjY] rwg DnwsrI, rivdws, 694.
392
ivsru nwhI dwqwr Awpxw nwm dyhu] gux gwvw idnu rwiq nwnk cwau eyhu] rwg sUhI m: õ, 762.
393
pdm, KlIl ijbrwn dy bcn iblws, pMnw-100.

271
ndir qoN ndir v`l
ndr dw ivSys sQwn hY[ ndr swDn vI hY Aqy Aml vI[ ijs aupr ndr huMdI hY,
auh hI bMdgI krdy hn[ ndr dw ArQ nzr hY[394 iesdy smwnArQI Sbd hn-
ikrpw, bKiSS, dieAw, pRSwd, rihmq, rihm, imhr, ndr krm Awid[ r`bI imhr qoN
ibnW bMdgI nhIN huMdI[395 eyQy suAwl pYdw huMdw hY ik Pyr auh ivAkqI jo bMdgI nhIN
krdy bVy suKwly FMg nwl bc jwxgy ik swfw qW koeI ksUr nhIN ikauNik swfy aupr imhr
nhIN hoeI[ gurU swihb d`sdy hn ik r`bI imhr qoN ibnW qW koeI vI jIv nhIN hY[ sB
aupr r`b dI ndr hY[ Prk eynw ku hY ik iksy aupr QoVHI hY, iksy aupr GnyrI hY[396 sRI
gurU goibMd isMG jI d`sdy hn ik kIVI qoN lY ky hwQI q`k swry jIvW aupr qyrI ikrpw
hY[397 Awp jI ny pwauNty BMgwxI dy jMg ivc hoeI ij`q nMU AkwlpurK dI ikrpw nwl
pRwpq hoeI ij`q d`isAw sI[398 swDk ny QoVHI qoN GnyrI ndr v`l Awauxw hY[ ies rsqy
dw nwm hI swDnw hY[ jdoN ausdI ndr p`uTI huMdI hY qW Syr Gwh Kwx nMU mjbUr ho jWdy
hn Aqy rwjy Aijhy iBKwrI bx jWdy hn ijMnHW nMU mMigAw BIK vI nhIN imldI[399 l`KW
KuSIAW Aqy pwqSwhIAW ausdI ndr krky hI imldIAW hn[400 ndr dw ivSys sQwn hY:
auNj vI Awsiqk isDWqW ivc ieh idRV krwieAw jWdw hY ik krnhwr ieko iek prmySr
hY, AsIN kuJ vI nhIN[ ies krky AwpxI swDnw dy bl nwl mukqI pRwpq krnw vI swfy
vs dI bwq nhIN, jy auh pRBU pRsMn ho ky ikRpw idRStI kry qW ausdI ‘ndir’ duAwrw hI
ieh pRwpqI sMBv hY[ ies ndir ‘pRswd’ vI ikhw igAw hY[ iesy ndr sdky pRBU ismrn
ivc lgwau huMdw hY qy iesy rwhIN Bvswgr qoN pwr ho skIdw hY[401
pRBU AwpxI ndr nwl inhwl kr idMdw hY[ ndr do rUp hn, ie`k pwsy iesdI mMg
kIqI jWdI hY Aqy dUjy pwsy ies qoN s`Kxw koeI nhIN hY[ BgqI rs dI pRwpqI ndr nwl
hI huMdI hY[
fw. Drppwl mYxI ilKdy hn:
hux jy AsIN aunHW swDnW ivcoN vyKx dI koiSS krIey qW mYnMU qW ieh l`gdw hY ik sB qoN
v`fw gurU swihb ny ijsnMU mh`qvpUrn smiJAw hY auh hY pRBU ndir, pRBU ikrpw[ jd q`k
pRBU ikrpw pRwpq nw hovy audoN q`k mnu`K sicAwrw bxn dy rsqy qy qur hI nhIN skdw[ so
ieQy iek svwl pYdw huMdw hY ik ikAw ndir, pRBU ikrpw Arijq kIqI jw skdI hY? ^ws
krky Awpxy jIvn dy ivc[ so iehdy ivdvwnW ny do jvwb idqy hn[ auh ieh ik pRBU

394
mhwn koS, pMnw-681.
395
ijsno qyrI imhr so qyrI bMidgI] rwg rwmklI m: õ, 961.
396
sBnw aupir ndir pRB qyrI] iksY QoVI iksY GxyrI] rwg mwJ m: ó, 119.
397
cItI qy kuMcr AsQUlw] sB pr ikrpw idRsit kir PUlw] ???
398
ikrpw kwl kyrI BeI jIq myrI] ???
399
ndir aupTI jy kry sulqwnw Gwhu krwiedw] dir mMgin iBK nw pwiedw] rwg Awsw m: ñ, 472.
400
lK KusIAw pwiqswhIAw jy siqguru ndir kryie] rwg swrMg m: õ, 44.
401
gurU gRMQ sMkyq koS, pMnw-189.

272
ikrpw Arijq nhIN kIqI jw skdI auh qW Awpy hI huMdI hY[ dUjw kihMdy hn ik nhIN
Arijq qW nhIN kIqI jw skdI pRBU ikrpw pr Aijhw vwqwvrx bxwieAw jw skdw hY
ijsdy ivc pRBU dI ikrpw ho jwvy[402

ndr leI vwqwvrx bxwaux leI swDnw dI zrUrq pYNdI hY[ ies dw Kulwsw sRI
gurU Arjn dyv jI ny sRI suKmnI swihb ivc CyvIN AStpdI ivc kIqw hY[ ies
AStpdI ivc d`isAw hY ik ikMnHy rUpW ivc pRBU ndr vrq rhI hY[ swDk nMU aus ndr dy
AMqrgq GxyrI ndr v`l Awauxw cwhIdw hY[ ndr rwhIN swDk Awp ndr krn vwlw bx
jWdw hY:
mnu`KI vqIry ivc pRswid dw gux hI sB qoN v`fI s`iBAwcwrk ^UbI hY[ pRswid hY hoCw nw
hoxw sgoN audwricq hoxw[ audwrqw hI pRswid dw zrUrI AMS hY[ pMjwbI, vqIry ivc v`D
qoN v`D audwricq hY[ aus ivc qMg-idlI nhIN hY, aus ivc swVw nhIN hY[ auh swrIAW
dI KuSI vyKky sVdw nhIN hY[403

CyvIN AStpdI ivc izkr hY ik r`b dI ikrpw krky qYnMU Kwx leI C`qI iksm dy
pdwrQ imldy hn, mnu`K r`b dI ikrpw krky srIr aupr KuSboA lwauNdw hY, r`b dI
ikrpw krky Gr ivc s`uK SWqI nwl v`sdw hY, r`b dI ikrpw krky Anyk rMg Aqy rs
Bogdw hY, r`b dI ikrpw krky rySmI vsqr pihndw hY, r`b dI ikrpw krky suKW dI syj
qy sONdw hY, r`b dI ikrpw krky lok qYnMU jwxdy hn, r`b dI ikrpw krky hI qMU DrmI hY,
r`b dI ikrpw krky hI qyrw mwx brkrwr hY, r`b dI ikrpw krky hI qyrIAW kmIAW
CupIAW hoeIAW hn, r`b dI ikrpw krky qyry q`k koeI phuMc nhIN skdw, r`b dI ikrpw
krky qYnMU durlB dyh imlI hY, qMU r`b dI ikrpw krky gihxy pihndw hY, r`b dI ikrpw
krky hwQIAW Aqy GoiVAW dI svwrI krdw hY, r`b dI ikrpw krky hI qyry kol bwg,
zmIn Aqy pYsw hY, r`b dI ikrpw krky hI qyrI bxqr bxI hY, qMU r`b dI ikrpw krky hI
puMn dwn krdw hY, r`b dI ikrpw krky hI Dwrimk rsmW pUrIAW krdw hY, r`b dI ikrpw
krky hI qyrw rUp suMdr hY, r`b dI ikrpw krky qyrI jwq cMgI hY, r`b dI ikrpw krky hI
qyrI pq bcdI hY, r`b dI ikrpw krky hI kMnW qoN suxdw hY, A`KW qoN dyKdw hY Aqy rsnw
qoN boldw hY, r`b dI ikrpw krky hI qyry h`Q kMm krdy hn, r`b dI ikrpw krky hI
sMpUrn Pl dI Aqy prmgq dI pRwpqI huMdI hY, r`b dI ikrpw krky qMU sMswr ivc pRgt
hoieAw hY, r`b dI ikrpw krky qyrw pRqwp hY, qyry kwrj pUry huMdy hn, qYnMU s`c dI pRwpqI

402
Drmpwl mYxI ( fw.), ‚ikv sicAwrw hoeIAY‛, gurU nwnk icMqn dI BUimkw, blkwr isMG (fw.),
(sMpw.), pMnw-238.
403
qwrn isMG, BgqI qy SkqI, pMnw-150.

273
huMdI hY, r`b dI ikrpw krky swirAW dI gqI huMdI hY[ ies pUrI AStpdI ivc d`isAw hY
ik qyry aupr r`b dI ikrpw hY Aqy qMU hor ikrpw jW GnyrI ikrpw dw pwqr bxn leI
mwlk dy gux gwn kr, ausdw ismrn kr Aqy ausdw Sukr kr[ AKIr ivc gurU jI
d`sdy hn ik pRBU dieAw nwl hI ihrdy ivc pRkwS huMdw hY Aqy ihrdy rUpI kml iKldw
hY[404 Bgq rivdws jI kQn krdy hn ik jo ivAkqI r`b dI ikrpw dy bwvjUd bMdgI
nhIN krdy auh jIvn dI bwzI hwr ky jwxgy[405
gurU gMRQ swihb ivc prmwqmw dI ikRpw dy nwl-nwl gurU dI ikRpw nMU vI bhuq mh`qv
id`qw igAw hY ‘jpujI’ ivc ikRpwlU prmwqmw dI pRwpqI gurU dI ikRpw/pRswid duAwrw khI
geI hY[ gurU Aqy prmwqmw AiBMn hox kwrx dohW dI ikRpw ijigAwsU leI pr Awv`Sk
hY[ gurU dI ikRpw qoN ibnw pRBU, mukqI, igAwn, BgqI Awid iksy dI pRwpqI sMBv nhIN ho
skdI Aqy gurU dI pRwpqI prmwqmw dI ikRpw nwl huMdI hY[406

r`b dI ikrpw dw cwhvwn ByK Aqy mn hT nhIN krdw[ ikrpw Awpxy Awp ivc
AnuSwSn huMdw hY jo swDk nMU swdgI Aqy sOKy rwh qy qordw hY[ r`b dI ndr r`b A`gy
pUrn smrpx dy ArQW ivc vI swhmxy AwauNdI hY[ ies nwl swDk dy mn ivc ivSvws
b`Jdw hY[ r`b dI ndr ivc swry gux Aw jWdy hn[
syvw
syvw dw ArQ iKdmq krnI huMdw hY[407 iksy vifAweI dI lwlsw nwl kIqI syvw
ivArQ hY[ pihlvwn Kurwk Kwx qoN bwAd ksrq krky KwDI hoeI Kurwk nMU pcwauNdw hY[
ies qrHW hI ismrn rUpI Kurwk nMU pcwaux leI syvw rUpI ksrq dI zrUrq hY[ jykr
Kurwk nw pcy qW aus nwl dsq Aqy aultIAW l`g jWdIAW hn[ ies qrHW kyvl ismrn
mn ivc AiBmwn dw vwDw kr idMdw hY ijvyN mYN eynI vwr ies mMqR dw jwp kIqw hY, mYN
eynI vwr ies bwxI dw pwT kIqw hY[ r`b igxqIAW-imxqIAW nwl KuS nhIN huMdw[
ismrn mn rwhIN kIqw jWdw hY Aqy syvw qn rwhIN kIqI jWdI hY[ syvw krn vwilAW nMU
drgwh ivc QW imldI hY[408 nwm ismrn dy nwl-nwl syvw krn nwl swDk ivc
inmrqw, praupkwr, srb`q dw Blw vrgy gux Awaux l`g pYNdy hn[ syvw inSkwm ho ky
krnI cwhIdI hY[ Aijhy swDkW nMU hI mwlk dI pRwpqI huMdI hY[409 sRI gurU Amrdws jI

404
rwg gauVI suKmnI m: õ, 269 qoN 271.
405
aUcy mMdir suMdr nwrI] rwm nwm ibnu bwjI hwrI] rwg sorT, rivdws, 659.
406
rqn isMG j`gI, sRI gurU gMRQ swihb ivc swDnw dw srUp, pMnw-73.
407
mhwn koS, pMnw-228.
408
ivic dunIAw syv kmweIAY] qw drgh bYsxu pweIAY] rwg isrI rwg, m: ñ, 26.
409
syvw krq hoie inhkwmI] iqs kau hoq prwpiq suAwmI] rwg gauVI suKmnI, m: õ, 286.

274
d`sdy hn gurU dI syvw ivc Awpw Bwv C`fxw pYNdw hY[410 sMgq dy joVy JwVny, JwVU dyxw,
p`KW J`lxw, JUTy brqn mWjxy, pRSwdw iqAwr krnw, Ckwauxw Awidk byAMq qrHW dIAW
syvwvW hn[ is`K ieiqhws ivc byAMq AijhIAW swKIAW hn ijMnHW rwhIN pqw l`gdw hY ik
nwm swDnw dy nwl-nwl syvw krn vwly swDkW AMdr CyqI rUhwnI qr`kI hoeI[ Aijhw
ies leI ik nwm ismrn vwlw Ajy Awlm bx irhw hY pr syvw krn vwlw Awml bx
cu`kw hY[ BweI mMJ sRI gurU Arjn dyv jI dw is`K sI jo gurU ky lMgrW leI jMgl coN
l`kVW lY ky AwieAw krdw sI[ ie`k idn l`kVW lYx gey nMU J`KV Aqy mINh ny Gyr
ilAw[ ie`k KUh iv`c jw if`gw[ gurU swihb is`KW nMU nwl lY ky aus KUh kol phuMcy Aqy
BweI mMJ nMU bwhr inklx leI r`sw su`itAw[ BweI mMJ ny Awp inklx qoN pihlw l`kVW
dI pMf nMU bwhr k`iFAw qW jo gurU ky lMgrW leI su`kw bwlx iml sky[ gurU Arjn dyv
jI ies syvw qoN eyny pRBwivq hoey ik BweI mMJ nMU Awpxw jhwz kih id`qw ijsdw ArQ
ieh sI ik qyrI syvw dI kmweI qoN is`iKAw lY ky hor swDk vI pwr phuMc jwxgy[411 ies
qrHW hI BweI kn`eIAw jI ibnW Byd Bwv qoN zKmI hoey ihMdUAW Aqy qurkW nMU pwxI
iplwauNdy sn[ gurU swihb vyly Awtw pIsx, pwxI Fox, p`Kw Pyrn dw izkr AwauNdw hY[412
syvw ivc hmdrdI, inSkwmqw Aqy cwA hoxw cwhIdw hY[ syvw auh hI pRvwn huMdI hY ijs
ivc gurU dw mMn mMndw hY[413 AsIN A`j q`k syvw dw Kyqr smJ hI nhIN sky[ mhwrwjw
rxjIq isMG ny sRI hirmMidr swihb aupr sony dy p`qry cVvw ky syvw kIqI sI[ is`ty vjoN
lok ausnMU r`b dw mMidr kihx dI QW sony dw mMidr kihx l`g pey hn[ BweI kn`eIAw
jI ny iP`kw pwxI pRym sihq iplwieAw sI[ AsIN im`Tw pwxI pRym rihq iplwauNdy hW[
AwDuinkIkrn ny syvw dy srUp nMU bdl id`qw hY[ AsIN ivrwsqI iemwrqW nMU Fwh ky roVI
bxw id`qI hY Aqy drKqW dw bwlx bxw id`qw hY[ lMgr vI bhuqI QW qy mu`l dy mzdUr hI
iqAwr krdy hn[ pr h`QIN syvw dw v`Krw AwnMd hY[ nwm ismrn dw pqw kyvl nwm
ismrn vwly nMU huMdw hY pr syvw krn vwly dw js CyqI sMswr ivc PYl jWdw hY[ nwm
ismrn iQaUrI hY Aqy syvw pRYktIkl[ nwm ismrn kihxI hY Aqy syvw krxI hY[ jykr
AMdr nMU nwm ismrn nwl KuSI imldI hY qW bwhrI qn nMU syvw nwl sMquStI imldI hY[

410
Awpu gvwie syvw kry qw ikCu pwey mwnu] rwg Awsw, m: ò, 474.
411
mM\ ipAwrw gurU nMU gur mM\ ipAwrw] mM\ guru kw boihQw jg lMGxhwrw] ikrpwl isMG (fw.), (sMpw.),
sRI gurU Arjn dyv jI, Bwg pihlw, pMnw- 318.
412
pKw PyrI pwxI Fovw hir jn kY pIsxu pIis kmwvw] nwnk kI pRB pwis bynMqI qyry jn dyKxu pwvw]
rwg sUhI, m: õ, 749.
413
sw syvw kIqI sPl hY ijqu siqgur kw mn mMny] jw siqgur ku mnu mMinAw qw pwp ksMml BMny] rwg
gauVI, m: ó, 314.

275
BweI gurdws jI ny Awpxy kib`qW ivc izkr kIqw hY ik ijvyN KMf-KMf kihAw zbwn
im`TI nhIN huMdI, A`g-A`g kihAw TMf dUr nhIN huMdI, vYd-vYd kihAw rog nhIN k`itAw
jWdw, pYsw-pYsw kihAw AmIr nhIN bixAw jWdw, cMdn-cMdn kihAw vwSnw nhIN
AwauNdI, cMd-cMd kihAw cwnx nhIN huMdw[ ies qrHW kyvl igAwn dIAW g`lW krn nwl
krxI pRwpq nhIN huMdI[414 ies leI krxI pRwpq krn leI syvw hI vDIAw mwiDAm hY:

mnu`Kqw dI syvw, ibnw iksy jwq, Drm Awid dy ivqkry dy swry DrmW dw bVw zrUrI
inSwnw hY[ eIsweIAq dI swrI qr`kI ies ivc hY[ gurU swihbwn Awpxy is`KW dy Krc
nwl clwey lMgr, bxwey Sihr qy dvwKwny swirAW leI Ku`lHy r`Kdy[ auh ienHW sMsQwvW dw
imAwr au`cw r`Kdy[415

AsIN Aksr dunIAwdwrI ivc iksy nw iksy nwl g`usy huMdy hW pr syvw kridAW
jykr auh ivAkqI pMgq ivc bYTw hovy qW AsIN ausdI vI gurU dw rUp jwxky syvw krdy
hW[ syvw swfy AMdroN bygwngI dI Bwvnw nMU Kqm krky inrml ipAwr nMU surjIq krdI
hY[
ausqq
gurmiq ny r`b dI ausqq leI kQw Aqy kIrqn nMU au`qm mMinAw hY[ ieh iek`l
ivc vI huMdy hn Aqy sMgq ivc vI[ ieh dovyN pRym dy Bwv nMU pRgt krn dy swDn hn[
ies swDnw rwhIN swDk bwhrmuKI ho ky gux gwauNdy hn Aqy AMqrmuKI ho ky ivkwrW nwl
lVdy hn[ ieh swDk dI zbwn rwhIN Dur q`k phuMcdy hn Aqyy Dur qoN zbwn q`k[ ieh
Amr bol huMdy hn[ ienHW nMU bcn vI ikhw jWdw hY[416 ienHW ivc s`cweI, piv`qrqw Aqy
komlqw dy Bwv huMdy hn[ eyQy kQw qoN Bwv ieh vI nhIN jo swfy gurU GrW ivc irvwieqI
hY[ ijs ipAwry nwl swDk ipAwr krdw hY[ kQw aus ipAwry dIAW g`lW hn[ kQw iqMn
qrHW dI hY- hrI dI kQw, gurU dI kQw Aqy AkQ kQw[ sRI gurU Amrdws jI &urmwn
kihMdy hn ik hy sMq jno qusIN pRBU dI Ak`Q kQw kro Aqy ivcwro ik mwlk dI pRwpqI
ikvyN hovygI[417 r`b dIAW kQw khwxIAW gurU dy im`qr suxwauNdy hn[ 418 kQw Aqy kIrqn

414
KWf KWf khY ijhbw n svwd mITo AwvY, Agin Agin khY sIq n ibnws hY]
bYd khY rog imtq n kwhU ko, drb drb khY koaU drbih n iblws hY]
cMdn cMdn khq pRgtY n subws bwsu, cMdu cMdu khY auijAwro n pRgws hY]
qYsy igAwn gosit khq n rhq pwvY, krnI pRDwn Bwn audiq Akws hY] kib`q BweI gurdws, pMnw-
271.
415
qwrn isMG, BgqI Aqy SkqI, pMnw-164.
416
Bgq muKY qy boldy sy vcn hovMdy] rwg gauVI m: ô, 306.
417
Awvhu sMq ipAwirho AkQ kI krh khwxI] krh khwxI AkQ kyrI ikqu duAwrY pweIAY] rwg
rwmklI, m: ó, 918.

276
ivc AMqr ieh hY ik kQw khI jWdI Aqy kIrqn gwien kIqw jWdw hY[ kQw-kIrqn
ivc r`b dy gux nMU d`isAw jWdw hY[ ies nwl swry d`uKW dw nws huMdw hY[ mn aupr l`gI
ivkwrW dI mYl auqr jWdI hY[ ieh dovyN r`b dI ausqq krn dw swDn vI hn swDnw vI[
ieQy iek svwl pYdw huMdw hY ik kQw Aqy kIrqn piVAw iliKAw kr skdw hY[ Pyr
AnpVHW dw kI bxygw? irkSw clwaux vwly, mzdUr, ikswn ikvyN kQw kIrqn kr skdy
hn? gurU swihb d`sdy hn ik bMdgI ivc pVHy Aqy AnpVH dw suAwl nhIN hY[419 kQw
Aqy kIrqn r`b dI kIrqI dw ihrdy coN PuitAw cSmw huMdw hY[ ipAwr ivc boly swry bol
r`b v`loN pRvwn kIqy jWdy hn[ ieiqhwisk pRmwx hY ik s`qw blvMf gurU Gr dy kIrqnIey
sn[ ieh dovyN gurU jI qoN nwrwz ho gey Aqy gurU Gr ivc kIrqn nw krn dI g`l khI[
sRI gurU Arjn dyv jI ny bhuq mnwieAw pr auh nw mMny qW gurU jI ny is`Dy swdy Aqy rwg
iv`idAw qoN hIxy is`KW nMU hukm id`qw sI ik PVo isrMdy Aqy gurU dI aupmw kro[420 ijMnW
ijMnW swfw gurU Gr dw FWcw piVAw iliKAw huMdw jw irhw hY[ au`nw-a`unw AsIN BweI
mrdwny vrgy inSkwm kIrqnIAw qoN mihrUm huMdy jw rhy hW[ klX`ug ivc kIrqn dI
pRDwnqw d`sI geI hY[ jo gurmuK kIrqn ivc iDAwn nwl jpdy hn[ auh Awp qW qrdy
hn sgoN AwpxIAW keI kulW nMU vI qwr lYNdy hn[421 rwmklI sd nW dI bwxI ivc
d`isAw hY ik imRqU hox qoN bwAd roxw nhIN cwhIdw sgoN kIrqn krnw cwhIdw hY[ 422
kIrqn inSkwm ho ky krnw cwhIdw hY[423 Aijhw kIrqn kro jo eyQy Aqy EQy kMm
Awvy[424 sRI gurU nwnk dyv jI ny r`b qoN ivCVIAW rUhW nUM kIrqn dy mwiDAm rwhIN r`b
nwl joiVAw[ Awp jI ny Awpxy Awp nMU r`b dw FwFI425 Aqy Swier426 ikhw hY:
ikauNik gurU gMRQ swihb ivc drj bwxI dw kIrqn krnw ies gMRQ dI buinAwdI loV hY[
rwg audws mnW nMU surjIq kr idMdw hY[ kIrqn buJy hoey mn nMU tuMb ky aus AMdr
AiDAwqimk kMbxI CyV idMdw hY, swrw vwqwvrx JUm auTdw hY[427

418
hir kIAw kQw khwxIAw guir mIiq suxweIAw] bilhwrI gur Awpxy gur kau bil jweIAw] rwg
iqlMg, m: ô 725.
419
jo pRwxI goivMdu iDAwvY] piVAw AxpiVAw prm giq pwvY] rwg gauVI, m: õ, 197.
420
igAwnI igAwn isMG, auhI rcnw, pMnw- ???
421
kljug mih kIrqnu prDwnw] gurmuiK jpIAY lwie iDAwnw] Awip qrY sgly kul qwry hir drgh piq
isau jwiedw] rwg mwrU, m: õ, 1075.
422
AMqy siqgur boilAw mY ipCY kIrqnu kirAhu inrbwxu jIau] rwg rwmklI, suMdr jI, 923.
423
krm Drm pwKMf jo dIsih iqn jmu jwgwqI lUtY] inrbwx kIrqnu gwvhu krqy kw inmK ismrqu ijqu
CUtY] rwg sUhI m: õ, 747.
424
AYsw kIrqnu kir mn myry] eIhw aUhw jo kwim qyry] rwg gauVI m: õ, 236.
425
hau FwFI vykwru kwrY lwieAw] rwiq idhY kY vwr Durhu PurmwieAw] rwg mwJ, m: ñ 150.
426
nwnku swieru eyv khqu hY scy prvdgwrw] rwg DnwsrI, m : ò, 660.
427
rqn isMG j`gI, sRI gurU gMRQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-84.

277
Awp jI ny BweI mrdwnw jI dI mOq qoN bwAd ausdy p`uqr Sihzwd nMU rbwb dy ky
kIrqn krn dI pRyrnw id`qI sI[428 kQw iv`c kyvl suixAw jWdw hY pr kIrqn ivc
suxn dy nwl-nwl gwieAw Aqy jipAw vI jWdw hY[ gurU swihb d`sdy hn ik jo idn rwq
inSkwm ho ky kIrqn krdy hn[ auh dubwrw jUnIAW ivc nhIN Awauxgy[429 sRI gurU
Arjn dyv jI ny kIrqn krn vwly dy gux d`sy hn[ auh kIrqn krn vwlw Blw hY jo
iek EAMkwr dI ausqq dI Dun Alwpdw hY[ Awp ie`k AkwlpurK ivc inScw r`Kdw hY
Aqy hornW dw inScw vI p`kw krwauNdw hY[ auh mwieAw dy JUTy DMidAW nMU C`f idMdw hY[
sMqoK Dwrn krky pMj qrHW dy vwjy bxw lYNdw hY[ sw, ry, gw, mw ,pw, Dw, nI s`q surW nMU
jIvn ivc Dwrn kr lYNdw hY[ auh mwx-qwx C`f idMdw hY Aqy bury pwsy pYr nhIN pwauNdw[
auh prmwqmw nMU nyVHy jwxdw hY[ aus leI swrIAW burIAW AwdqW iqAwgxIAW GuMGrUAW
dI Awvwz bx jWdIAW hn[ auh Awqmk suK mwxdw hY[ Aijhw kIrqnIAw kroVW coN
ie`k hY[430 auprokq kQn qoN swP ho jWdw hY ik kIrqn krn vwly ivc dujYlqw, duibDw
jW burweIAW huMdIAW[ Aijhw kIrqn jdoN huMdw hY qW mn l`gdw hY[ 431 ieh AMqrIv dI
swDnw hY[ Bgq nwmdyv jI muhMmd quglk dI kYd ivc kYdI sn[ Awp jI dy h`QW Aqy
pYrW nMU byVIAW pweIAW hoeIAW sn[ Awp jI ny byVI aupr byVI nMU mwrky Awvwz pYdw
kIqI Aqy mwlk dy gux gwey[432 kQw Aqy kIrqn dw Awps ivc Atu`t irSqw hY[ sRI
gurU Arjn dyv jI ny Awpxy isK JWJU, mukMdy Aqy ikdwrw dy p`uCx qy d`isAw sI:
jYsy mwqw puqRW krky soBqI hY] qy puqRW dI pwlxw mwqw kr hNodI hY] qy kQw mwqw hY qy
kIrqn p`uqR hY] qW isKW Ardws kIqI jI iesdw ipqw kOn hY] qw bcn hoieAw pRym jo
hY so kQw dw Brqw hY] qy kIrqn dw ipqw hY] pRym krky dono soBw pwvdy hYn] qw Ehu
sdw hjUr kIrqn krn] qy inSkwm ho ky kC kwmnw nw krn]433
ieQy ieSwrw pRym v`l hY[ aunHW swDkW dy sB mnorQ pUry ho jWdy hn jo pRym sihq
kQw-kIrqn rwhIN r`b dI ausqq krdy Aqy suxdy hn[
hukm dI ADIngI

428
hrpwl isMG pMnU fw., gOqm qoN qwskI q`k, pMnw-???
429
hir idn rYin kIrqn gweIAY] bhuiV n jonI pweIAY] rwg soriT m: õ, 624.
430
EAMkwr eyk Duin eykY eykY rwgu AlwpY] eykw dysI eyku idKwvY eyko rihAw ibAwpY] eykw sUriq eykw hI
syvw eyko gur qy jwpY] Blo Blo ry kIrqnIAw] rwm rmw rwmw gun gwau] Coif mwieAw ky DMD
suAwau] rhwau] pMc bijqR kry sMqoKw swq surw lY cwly] bwjw mwxu qwxu qij qwnw pwau nw bIgw
GwlY] PyrI Pyru nw hovY kbhI eyku sbdu bMiD pwlY] nwrdI nrhr jwix hdUry] GUMGr KVku iqAwig
ivsUry] shj AnMd idKwvY BwvY] eyhu inriqkwrI jnm n AwvY] jo ko Awpny Twkur BwvY] koit miD
eyhu kIrqnu gwvY] swD sMgiq kI jwvau tyk] khu nwnk iqsu kIrqnu eyk] rwg rwmklI, m: õ, 825.
431
suix bynMqI suAwmI Apuny nwnku iehu suKu mwgY] jh kIrqnu qyrw swDU gwvih qh myrw mnu lwgY] rwg
sorT, m: õ, 610.
432
pwvau byVI hwQhu qwl] nwmw gwvY gun gopwl] rwg BYrau, nwmdyv, 1166.
433
bydI, pUrv AMikq, pMny-91-2.

278
hukm rwhIN swnMU pqw l`gdw hY ik swnMU kI krnw cwhIdw hY Aqy kI nhIN krnw
cwhIdw[ gurU swihb ny hukm nMU r`b nwl joV ky ies ivcoN duinAwvI dwAvy Kwrj kIqy
hn:
ieh mUl rUp ivc ArbI BwSw dw Sbd hY Aqy iesdw koSgq ArQ hY- AwigAw,
&rmwn, AwdyS[ Arb Aqy ausdy smIpvrqI dySW ivc ies Sbd dI vrqoN ielwhI jW
SwhI &rmwnW leI pRwcIn kwl qoN huMdI AweI hY[ kurwink swihq ivc vI ieh Sbd ienHW
hI ArQW ivc vriqAw igAw hY[434

mnu`K nMU du`K qW l`gdy hn ikauNik auh hukm nMU nhIN buJdw pr jdoN auh hukm nMU
buJdw hY qW ausnMU suK pRwpq huMdw hY[435 jpujI swihb dy SurU ivc iek suAwl AwauNdw hY
ik ikvyN sicAwrw bixAw jwvy Aqy ikvyN JUT dI kMD qoVI jwvy[ iesdw juAwb gurU jI ny
hukm Anuswr jIvn jIx dw aupdyS dy ky id`qw hY[436 hukm mMnx dw Bwv Awpxw Awp
gurU nMU pUrI qrHW smripq krnw hY, ‚jo lok prmwrQ dy rsqy dy pWDI huMdy hn, aunHW nMU
hr vwikAw au`cw krdw hY, ikauNik auh Bwxw mMn lYNdy hn qW isdk dI qwkq vDdI hY, jy
Ardws krdy hn qW vwihgurU dy nyVyH huMdy hn[437‛ iesnMU Awpw mwrnw vI kihMdy hn[
BweI mMJ nMU sRI gurU Arjn dyv jI ny ikhw sI ik is`KI aupr is`KI nhIN itkdI[ Bwv jy
qMU myrw bxnw hY qW qYnMU hukm dI ADIngI kbUl krnI pvygI[ ieh AijhI Bwvnw hY jo
ipAwr coN pYdw huMdI hY[ ieh Awp muhwry pYdw hoieAw auh zzbw hY jo ieiqhws rwhIN swnMU
d`sdw hY ik jMg dOrwn gurU jI ny ijs vI is`K dI ij`Qy ifaUtI lw id`qI auQy auh is`K
ijaUNdw nhIN imilAw sgoN ausdI lwS imlI sI[ gurU dy pRym ivc Aw ky swDk sqbcn dw
AiDkwrI bxdw hY[438 hukm mMnxw mrx kbUl krnw hY[439 ijs qrHW murdw kbr ivc
audoN QW pwauNdw hY jdoN auh mr jWdw hY[ jykr ausdy iksy ie`k AMg ivc vI jwn hovy qW
ausnMU kbr ivc nhIN pwieAw jWdw[ ies qrHW jdoN q`k swDk hukm dy AMqrgq
AwpxIAW ie`CwvW nMU nhIN mwrdw audoN q`k auh gurU nMU pRvwn nhIN huMdw[ hukm do qrHW dy
hn: dYvI hukm Aqy ivAkqIgq hukm[ dYvI hukm dy AMqrgq ivAkqIgq hukm AwauNdw
hY[ dYvI hukm ivc mnu`K jvwbdyh nhIN hY[ ies ivc auh r`b v`loN kIqy nMU Bwxw mMnky

434
sRI gurU gMRQ swihb swDnw dw srUp, pMnw-98.
435
jb lgu hukmu n bUJqw qb hI lau duKIAw] gur imil hukmu pCwixAw qb hI qy suKIAw] rwg Awsw,
m: õ, 400.
436
ikv sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil] hukim rjweI clxw nwnk iliKAw nwil] jp, ñ-1
437
vIr isMG BweI, ‚nwm rs‛, auhI rcnw, pMnw-9.
438
siq bcn swDU aupdys] siq qy jn jw kY irdY pRvys] rwg gauVI suKmnI, m: õ, 284.
439
pihlw mrxu kbUil jIvx kI Cif Aws] hohu sBnw kI ryxukw qau Awau hmwrY pwis] rwg mwrU, m: õ,
1102.

279
isr m`Qy pRvwn krdw hY[ ies ivc jnm, mOq, vrKw, sokw, BUcwl, hVH Awidk AwauNdy
hn[ ienHW swirAW ivc mnu`K jvwbdyh nhIN hY[ iesqoN bwAd Aw jWdw hY ivAkqIgq
hukm[ ies ivc mnu`K suqMqr hY[ ausnMU cMgy Aqy bury krmW dw Aqy aunHW dy nqIijAW dw
pqw hY[ ies leI auh jdoN Awp muhwrw ho ky kuJ krdw hY qW auh r`b dw jvwbdyh huMdw
hY[ dYvI hukm ADIn ivAkqIgq hukm hY[ iesnMU sRI gurU Arjn dyv jI ny AwpxI bwxI
ivc ibAwn kIqw hY ik ie`k pwsy J`KV, JWgI, mINh pY irhw hY Aqy smuMdr n`ko -n`k Brky
vg irhw hY[ dUjy pwsy gurU dw is`K hY ijsnMU hukm hY ik qMU gurU dy drSn krny hn[ gurU
dw is`K dYvI hukm ijs ivc J`KV JWgI, mINh, Aqy smuMdr n`ko-n`k Brky vg irhw hY, nMU
pRvwn krky ies ADIn ivAkqIgq hukm dI pwlxw krdy hoey swrIAW muSiklW dy
bwvjUd gurU dy drSnW nMU jWdw hY[440 auh dYvI hukm nMU aulwhmw nhIN idMdw Aqy
ivAkqIgq hukm nMU nzrAMdwz nhIN krdw[ hukm buJx ivc suK, BuK Aqy duK nMU koeI
QW nhIN hY[441 swDk suK, BuK Aqy duK nMU vkqI jwxky hukm nMU buJdw hY[ gurU dw sBqoN
v`fw hukm hY ik swDk Awpxw mUl pCwxy[ ijhVy swDk hukm pCwx lYNdy hn[ aunHW nMU
haumYN kuJ nhIN AwKdI[ hukm dI pCwx krnI hI r`b nMU imlx dI inSwnI hY[ 442 hukm
dI pCwx nwl hI swDk dI rUhwnI izMdgI SurU ho jWdI hY[ ausnMU pCwx ho jWdI hY ik
ikhVy kMm Bly hn Aqy ikhVy bury hn[ AigAwnqw vs auh ijMnHW sMswirk rsW nMU sdIvIN
mMndw sI pr ausdI AigAwnqw Kqm hox l`gdI hY[ ausnUM pqw l`gdw hY ik sB pwsy r`b
dw Bwxw vrq irhw hY[ hukm buJx vwly s`c ivc smw jWdy hn[ swDk hukm dI pwlxw
krdy hoey srIr Aqy suAwsW nwl bMdgI krnI SurU kr idMdw hY[ jpujI swihb ivc
kRmvwr cwr pOVIAW suxn dIAW Aqy cwr mMnx dIAW hn[ ieh ie`k dUjy ibnW ADUry
hn[ swDk dI is`iKAw suxn qoN AwrMB huMdI hY[ pihlw swDk sMgq iv`coN, kQw kIrqn
ivcoN, suxdw hY ik mnu`Kw srIr dw kI mMqv hY[ auh suxIAW g`lW nMU mMndw hY[443 sRI gurU
Amrdws jI ny AwnMd swihb dI bwxI ivc suxn bwry ikhw hY ik myry kMno quhwfw mksd
s`c suxnw hY[ ieh s`c suxky mn qn hirAw ho jWdw hY[444 suxn nwl hI Anyk duKW dw

440
JKVu JwgI mIhu vrsY BI guru dyKx jweI] smuMd swgru hovY bhu Kwrw gurisKu lMiG gur pih jweI] rwg
sUhI, m: ô, 757.
441
jy suKu dyih q quJih ArwDI duiK BI quJY iDAweI] jy BuK dyih q ieq hI rwjw duK ivic sUK mnweI]
rwg sUhI, m: ô, 757.
442
pRB imlxY kI eyh nIswxI] min ieko scw hukmu pCwxI] rwg mwJ, m: õ, 106.
443
suixAw mMinAw min kIqw Bwau] AMqrgiq qIriQ mil nwau] jpu, ñ, 5.
444
ey sRvxhu myirho swcY sunxY no pTwey] swcy sunxY no pTwey srIir lwey suxhu siq bwxI] rwg rwmklI,
m: ó, 982.

280
nws ho jWdw hY[445 jykr swDk suxI hoeI is`iKAw nMU mMndw nhIN qW aus v`loN suxI hoeI
is`iKAw inrwrQk hY[
mMnx nwl swDk dy mn ivc Brosw pYdw huMdw hY[ r`b nMU auh hr QW mMnx l`g
pYNdw hY[ auh SMky KVy nhIN krdw sgoN suxI hoeI g`l nMU sq AwKky mMndw hY[ mMnx nwl
hI ausdw suixAw sPl huMdw hY[ gurU nMU kIqw nmskwr pRvwn huMdw hY[ swDk dw mn mMn
jWdw hY[ Aijhy mMny hoey mn nwl kIqI syvw nwl gurU dw mn vI mMn jWdw hY[ jdoN gurU
dw mn mMn igAw qW swDk gurU dy mn nMU BwA jWdw hY[ mn Aqy gurU dy mMnx qoN bwAd
koeI zrUrq nhIN rih jWdI ik dunIAw vI quhwnMU mMny[ swDk dy AnykW pwpW dw nws ho
jWdw hY[ mn dy mMnx nwl qmwm muSiklW dy h`l ho jWdy hn[ bMdgI krn vwlw bury pwsy
pYr nhIN pwauNdw[ swDk aunHW kMmW nMU iqAwgxw SurU kr idMdw hY ijMnHW ivc koeI gux nhIN
hn[ ies AvsQw iv`c auh bury kMmW qoN Srm mihsUs krn l`g pYNdw hY[446 ijQy Srm
Aw jWdI hY auQy Drm Awauxw SurU ho jWdw hY[ Srm Aqy Drm dw Kws irSqw hY[ bury
kMmW qoN Srm Awaux nwl swDk JUT qoN bcdw hY[ aus ivc cMgy Aqy mwVy krmW nMU
inKyVn dI smJ Aw jWdI hY[ ausnMU pqw l`gdw hY ik nyk krmW qoN ibnW qirAw nhIN
jwxw[ swDk AMdr mwlk pRqI inrml BY pYdw huMdw hY[ auh AwigAwkwr bx jWdw hY[
swDk ijs pMD aupr c`l irhw hY[ aus aupr c`lx vwly r`b dI g`l mMndy hn[ ausnMU
AwpxI g`l nhIN mnwauNdy[ swDk mwlk nMU jvwb nhIN idMdw[ auh sqbcn dw AiDkwrI
bx jWdw hY[ hukm mMnx nwl pRvwn huMdw hY[ ausnMU Ksm dw mihl pRwpq huMdw hY[ 447
swDk gurU dy hukm Anuswr hI kMm krdw hY Aqy drgwh ivc phuMcdw hY[ swihb isMG
socY soic n hoveI vwlI pauVI bwry ilKdy hn:
ies pauVI dI pMjvIN quk piVAW ieh pqw lgdw hY ik ies pauVI ivc gurU nwnk
swihb mn nMU sicAwrw krn dw qrIkw d`s rhy hn[ sBqoN pihlW auhnW swDnW dw
izkr krdy hn jo hor lok vrq rhy hn[ qIrQW dw ieSnwn, jMglW ivc jw ky smwDI
lwauxI, mn nMU mwieAw ivc pihlW rjw lYxw, SwsqRW dI i&lws&I- ieh Awm prclq
qrIky sn[ pr siqgurU jI iehnW qoN v`Krw auh swDn d`sdy hn, ijs nMU guris`KI dw
mu`Flw inXm smJ lYxw cwhIdw hY, Bwv Akwl purK dI rzw ivc qurnw[448

srIrk Aml

445
suixAY duK pwp kw nwmu] jpu, 2.
446
PrIdw ijnI kMmI nwih gux qy kMmVy ivswir] mqu srimMdw QIvhI sWeI dY drbwir] slok, syK PrId,
1381.
447
hukim mMinAY hovY prvwxu qw KsmY kw mhlu pwiesI] KsmY BwvY so kry mnhu icMidAw so Plu pwiesI]
qw drgh pYDw jwiesI] rwg Awsw, m: ñ, 471.
448
swihb isMG, jpujI stIk, pMnw-15.

281
swDnw ivc srIr hI Aijhw Bwg hY jo sQUl hY Aqy ijsnUM dyiKAw Aqy pkiVAw
jw skdw hY[ iesdy iqMn pVwA hn- bcpn, juAwnI Aqy buFwpw[449 ieh koeI zrUrI
nhIN ik srIr aupr bcpn Awvy ikauNik keIAW dI mOq jnm smyN hI ho jWdI hY[ ieh
vI koeI zrUrI nhIN hY ik srIr aupr jvwnI Awvy, ieh vI koeI zrUrI nhIN hY ik srIr
aupr buFwpw Awvy[ swDk nMU srIr dy ibnsx dw pqw huMdw hY[ kbIr jI dw &urmwn hY ik
jd q`k qyry srIr aupr buFwpw nhIN AwieAw, qYnMU mOq nhIN AweI, qyrI zbwn nhIN rukI[
EnI dyr q`k qMU bMdgI kr[ jykr qMU hux bMdgI nhIN krygw qW AMq Awaux qy qMU bMdgI
nhIN kr skygw[450 mnu`Kw srIr dw mMqv hI bMdgI krnw hY[ swry pSU-pMCIAW ivc mnu`K
hI hY ijsdy srIr dy kysW dw rMg bdldw hY[ ies bdlwA ip`Cy sunyhw hY ik mnu`K dy
jIvn dw Kws mnorQ hY Aqy auh pl-pl krky mOq dy nyVyH jw irhw hY[ kwilAW kysW nMU
ic`ty huMdy q`k ky bwbw &rId jI ny AwiKAw ik qyrI mOq nyVH y hY[451 gurbwxI ivc DRU Aqy
pRihlwd do Aijhy BgqW dw izkr hY ijMnHW qoN BgqI dI pRyrnw lYxI cwhIdI hY[ 452 DRU Aqy
pRihlwd dI bwl aumr sI[453 bwbw &rId jI ny iek QW qy ikhw hY ik bMdgI leI Xog
aumr jvwnI hI hY[454 buFwpy ivc bMdgI nhIN hoxI[ Aijhw kihx ip`Cy ie`ko-ie`k kwrn
ieh hY ik jvwnI ivc swfI dyKx SkqI, bolx SkqI, suxn SkqI, Xwd SkqI Aqy
ijsmwnI SkqI vDyry huMdI hY[ buFwpy ivc nw Su`D suixAw jWdw hY Aqy nw Su`D boilAw
jWdw hY[ iesdw hvwlw vI Awp jI dy slokW ivc imldw hY ik mYN hux bzurg ho igAw hW
Aqy myrw srIr kMbx l`g ipAw hY[455 dUjw hvwlw hY ik ibrD AvsQw Aw geI hY Aqy
myrw pwxI dw ku`jw nyVHy hox dy bwvjUd vI kohW qy ipAw l`gdw hY[ kdy jvwnI ivc ienHW
l`qW shwry mYN dUr-dUr q`k igAw sI[456 Bgq kbIr jI AwKdy hn ik qyyry pYr, isr
kMbdy pey hn, A`KW coN pwxI vg irhw hY Bwv A`KW kmzor ho rhIAW hn[ gly coN Sbd

449
bwl juAwnI Aru ibriD Puin qIin AvsQw jwin] khu nwnk hir Bjn ibnu ibrQw sB hI mwnu] slok,
m: ù, 1428.
450
jb lgu jrw rogu nhI AwieAw] jb lguu kwil gRsI nhI kwieAw] jb lgu ibkl BeI nhI bwnI]
Bij lyih ry mn swirgpwnI] Ab n Bjis Bjis kb BweI] AwvY AMqu n BijAw jweI] rwg BYrau,
kbIr, 1159.
451
dyKu PrIdw ju QIAw dwVI hoeI BUr] Aghu nyVw AwieAw ipCw rihAw dUir] slok, syK PrId, 1378.
452
rwm jphu jIA AYsy AYsy] DRU pRihlwd jipE hir jYsy] rwg gauVI, kbIr, 337.
453
pWc brK ko AnwQu DRU bwirku hir ismrq Amr Atwry] rwg mwrU, m: õ, 999.
454
PrIdw kwlI ijnI nw rwivAw DaulI rwvY koie] kir sWeI isau iprhVI rMgu nvylw hoie] slok, syK
PrId, 1378.
455
buFw hoAw syK PrIdu kMbix lgI dyh] jy sau virAw jIvxw BI qnu hosI Kyh] auhI, 1380
456
PrIdw ienI inkI jMGIAY Ql fUMgr BivEm] Aju PrIdY kUjVw sY kohW QIEim] auhI, 1378.

282
457
vI nhIN inkldy pey qy hux qMU Drm dI Aws krdw hY? Bgq BIKn jI vI d`sdy hn
ik hy swDk hux qMU ikvyN bMdgI krygw[ qyrIAW A`KIAW kmzor ho geIAW hn qy ienHW coN
nIr vgdw ipAw hY[ qyry kys ic`ty ho gey hn qy qyrw glw rukdw ipAw hY[458 jo swDk
jvwnI ivc AiBAwsI bx jWdy hn[ aunHW nMU buFwpy ivc muSiklW nhIN AwauNdIAW[ aunHW
nMU bwxI kMT ho jWdI hY[ in`q dw krm jIvn ivc Aw c`ukw huMdw hY[ Drm gMRQ dIAW
is`iKAwvW pVH leIAW huMdIAW hn[ h`QI syvw, ikrq kr leI huMdI hY[ hux jykr koeI
swDk iksy vI kwrn krky jvwnI ivc bMdgI vwly pwsy nhIN AwieAw qW jy auh ieh smJ
lvy ik hux qW mYN bzurg ho igAw hW Aqy myry qoN bMdgI nhIN hoxI[ Aijhy inAwsry hoey
swDk nMU gurU Amrdws jI hOslw idMdy AwKdy hn ik qMU Gbrw nhIN qMU buFwpy ivc vI
bMdgI kr skdw hY[459 keI swDk ibrD AvsQw dy bwvjUd vI srIrk rsW ivc glqwn
rihMdy hn[ Aijhy swDkW nMU gurU qyg bhwdr jI pRyrdy hn ik dyKo quhwfw isr kMbdw hY,
pYr au`KVdy hn, nYxW dI joq vI jvwb dy rhI hY[ AijhI hwlq ho geI hY pr qusIN Ajy
vI bMdgI v`l ruicq nhIN hoey[460 srIr dy qMdrusq rihMidAW hI bMdgI SurU kr dyxI
cwhIdI hY[ gurU swihb d`sdy hn ik bMdgI qoN ibnW KWidAW-KWidAW mUMh, pwauNidAW-
pwauNidAW srIr jvwb dy jWdw hY[ Aijhy lokW dw jIvm iDRkwrXog hY[ 461 bMdgI leI
qurn vwly pYr, r`b A`gy Jukx vwlw sIs, r`b dw js krn vwlw mMUh soBnIk hY[462 mn
Apiv`qr huMdw hY loB nwl, zbwn Apiv`qr huMdI hY JUT bolx nwl, A`KW Apiv`qr huMdIAW
hn prwieAw qn Aqy Dn q`kx nwl, kMn Apiv`qr huMdy hn cuglIAW suxn nwl[ 463
AMqr mn qoN pRBU dI ArwDnw krnI cwhIdI hY, zbwn nwl gurU nMU jpxw cwhIdw hY, A`KW
nwl gurU dy dIdwr krny cwhIdy hn, kMnW nwl pRBU dI kIrqI suxnI cwhIdI hY[ pRMqU ieh

457
crn sIs kr kMpn lwgy nYnI nIru Aswr bhY] ijhvw bcnu suDu nhI inksY qb ry Drm kI Aws kry]
rwg Awsw, kbIr 479.
458
nYnhu nIru bhY qnu KInw Bey kys duD vwnI] rUDw kMTu sbd nhI aucrY Ab ikAw krih prwnI] rwg
sorT, BIKn jI, 659.
459
PrIdw kwlI DaulI swihbu sdw hY jy ko iciq kry] slok, m: ó-1378.
460
isru kMipE pg fgmgy nYn joiq qy hIn] khu nwnk ieh ibiD BeI qaU n hir ris lIn] slok, m:
ù, 1428.
461
KWidAw KWidAw muhu GTw pYnMidAw sBu AMgu] nwnk iDRgu iqnw dw jIivAw ijn sic n lgo rMgu]rwg
gUjrI, m: õ 523.
462
pwv suhwvy jW qau iDir juldy sIsu suhwvw crxI] muKu suhwvw jW qau jsu gwvY jIau pieAw qau
srxI] rwg rwmklI, m: õ, 964.
463
mn kw sUqku loBu hY ijhvw sUqku kUVu] AKI sUqku vyKxw pr iqRA pr Dn rUpu] kMnI sUq ku kMin pY
lwieqbwrI Kwih] nwnk hMsw AwdmI bDy jm puir jwih] rwg Awsw, m: ñ 472.

283
vsqUAW ikrpw dIAW hn[464 bwbw &rId jI AwKdy hn ik isr dw mksd r`b dI
iebwdq ivc Jukxw hY[auh isr v`F dyxw cwhIdw hY jo isr r`b dI iebwdq ivc nhIN
Jukdw[465 Aqy c`uly ivc swV dyxw cwhIdw hY[466 so auprokq ivcwr qoN ieh is`tw
inkldw hY ik isr r`b nMU nmskwr leI hY, kMn r`b dIAW g`lW suxn leI hn, zbwn r`b
dIAW g`lW krn leI hY, h`Q pYr syvw leI hn[ hOlI-hOlI AiBAws Aijhw rUp Dwrn
kr jWdw hY ik swDk dIAW smUh ieMdrIAW Aqy aus dy rom vI pRBU v`l ruicq ho jWdy
hn[ jo ivAkqI grIbW aupr dwhVIAW iK`cdy hn[ aunHW dIAW dwhVIAW A`g ivc
swVIAW jwxgIAW[467 auh dwhVIAW s`ucIAW hn jo gurU dy crnW qy l`gdIAW hn[ 468
swDk cwhuMdw hY ik auh Awpxy kysW nwl gurU nMU cOr kry[ ieh Awpw smrpx dI Bwvnw
hY[469 isr iDRkwrXog hY jykr gurW dy crnW ivc nhIN Jukdw, A`KW iDRkwrXog hn jykr
prweI iesqrI nMU q`kdIAW hn, kMn iDRkwrXog hn jykr gur aupdyS iDAwn nwl nhIN
suxdy, zbwn iDRkwrXog hY jo r`b dy nwm qoN ielwvw kuJ ismrdI hY, h`QW Aqy pYrW nMU
iDRkwrXog ikhw hY jo syvw ibnW koeI hor kMm krdy hn[470
in`q dw Aml Aqy svY mMQn
swDk nMU gurU Srx Aqy sMgq dI pRwpqI ho geI hY, auh nwm ismrn, syvw Aqy kQw
kIrqn rwhIN vI bMdgI krn l`g ipAw hY[ AijhI AvsQw Aw bxI hY ijQy ausdw ie`k
vI imMt r`b dI Xwd qoN ibnW nhIN bIqdw[ ausdw sOxw, jwgxw, auTxw, bYTxw sB bMdgI
leI hY[ AijhI jIvn jwc swnMU sRI gurU nwnk dyv jI dy jIvn ivcoN vI imldI hY:
siqgurU pihr rwq rihMdy jwgdy sn[ BweI lihxw jI aus smyN Awpxy suAwmI dI syvw
leI iqAwr-br-iqAwr huMdy[ siqgur snwn leI rwvI qy jWdy qW Awp vsqR leI mUMh
JwKrw hox q`k Afol KVy rihMdy[ siqgurU rwvI qoN bwhr Aw ky vsqR Dwrn krdy Aqy
BweI lihxw jI gurU jI dy nwl Gr prqdy[ svyr swr blvMf kIrqn dI cONkI AwrMB
idMdw Aqy sMgqW gurU jI dy nwl hI dIvwn ivc Aw sjdIAW[ BweI lihxw jI sMgqW dI
shUlq dI dyKBwl Aqy syvw ivc ruJ jWdy[ Aglw pihr lMgr dw swmwn iek`qr krn

464
AMqir guru AwrwDxw ijhvw jip gur nwau] nyqRI siqgur pyKxw sRvxI sunxw guir nwau] rwg gUjrI,
m: õ, 517.
465
auTu PrIdw aujU swij subh invwj gujwir] jo isru sWeI nw invY so isru kip auqwir] slok, syK
PrId, 1381.
466
jo isru sWeI n invY so isru kIjY kWie] kuMny hyiT jlweIAY bwlx sMdY Qwie] auhI, 1381.
467
grIbw aupir ij iKMjY dwVI] pwrbRhim sw Agin mih swVI] rwg gauVI, m: õ, 199.
468
sy dwVIAW scIAw ij gur crnI lgMin] Anidnu syvin gur u Awpxw Anidnu Anid rhMin] slok vwrW
qy vDIk, m: ó, 1419.
469
myry rwm hir jn kY hau bil jweI] kysw kw kir cvru Fulwvw crx DUiV muiK lweI] rhwau] rwg
sUhI, m: õ, 749.
470
iDRgu isru jo gur nw invY gur lgY n crxI[ iDRgu loieix gur drs ivxu vyKY pr qrxI[ iDRgu srvix
aupdys ivxu suix suriq n DrxI[ iDRgu ijhbw gur sbd ivxu hor mMqR ismrxI[ ivxu syvw iDRgu hQ pYr
hor injPl krxI[ pIr murIdW iprhVI suK siqgur srxI[ vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI- 27/10.

284
Aqy iqAwr krn ivc bIqdw[ idn dy dUjy pihr ivc lMgr vrqdw Aqy siqgurU pRSwd
Ckx auprMq bkwiex dy bwg ivc Aw ibrwjdy[ qIjw pihr Bjn Aqy Sbd dI ivcwr
dw huMdw[ cOQw pihr sMiDAw dy kIrqn dw Aqy rwq dy pihly pihr ivc pRSwd ip`CoN
kIrqn soihly dw pwT huMdw[471

bMdgI dw koeI vylw nhIN hY[ prMqU swDk nMU AnuSwSn ivc Fwlx leI mirXwdw
dI bhuq zrUrq hY[ sRI gurU nwnk dyv jI dy smyN hI ieh mirXwdw bx geI sI[
krqwrpur rihMidAW gurU jI ny svyry jpujI Aqy Swm nMU sodr Aqy AwrqI dw pwT krnw
lwzmI kr id`qw sI[ sRI gurU rwmdws jI ny is`K dI in`q dI ikirAw bwry d`isAw hY ik
gurU dw is`K AMimRq vyly au`Ty Aqy nwm jpxw SurU kr dyvy[ ieSnwn kry Aqy gurU dy
aupdyS nMU Xwd r`Ky[ ies nwl pwp auqr jwxgy[ swDk idn cVidAW gurbwxI pVy Aqy
bihMidAW Aqy auTidAW hrI dw nwm iDAwvy[ Aijhw is`K gurU nMU BwauNdw hY[ Aijhy
guris`K dy crnW dI DUV dI locw krnI cwhIdI hY jo Awp qW juVdw hY Aqy hornW nMU vI
ies pwsy lwauNdw hY[472 swDk nMU AMimRq vyly auTx ivc Awls Aqy susqI bwDw bxdy
hn,‚Awqmk mwrg dy pWDI nMU aupr ilKy dohW duSmxW dw iKAwl r`Kxw cwhIdw hY[ ieh
dovyN Awqm mwrg qy c`lx vwly AnykW pWDIAW dy rsqy ivc AYsy roVy Atkwdy hn ik
aunHW leI Awqmk s&r krnw AsMBv ho jWdw hY[‛473 bwbw &rId jI d`sdy hn muslmwn
nMU pMj vyly dI nmwz zrUr pVnI cwhIdI hY[474 jo muslmwn svyr dI nmwz rwhIN r`b A`gy
isjdw nhIN krdw[ aus swDk dw isr v`F dyxw cwhIdw hY[ Awp Anuswr jo swDk
suv`Kqy nhIN au`Tdy auh mirAw smwn hn[475 bMdgI ivc ies audm dw ivSys sQwn hY:
ies leI purswrQ bVw zrUrI hY[ pRBU ny swfI hsqI ivc Awqmw, mn Aqy srIr dw
sbMD kwiem kIqw hY[ ienHW iqMnW nMU Awpo Awpxy &rz pUrw krnw cwhIey, ienHW iqMnW nMU
kMm lwauxw zrUrI hY[ ieh &rz pUrw krnw Bwv kMm lwauxw audm dw hI is`tw hn[ ijMnHw
icr AwdmI audm nw kry r`b vI auhdI shwieqw nhIN krdw[ gurU swihb jI ny gurbwxI
ivc QW-QW ikrswnW, vxjwirAW, ivaupwrIAW qy hor kirMidAW dy pRmwx dy ky ikhw hY ik
ienHW vWg audm kro[ ieauN Awpxw jIvn au`cw kro qy Awpxw lok prlok suAwro[ ies

471
divMdr isMG ividAwrQI (fw.), ‚jigAwsU qoN AnMq pd dI Xwqrw‛, blkwr isMG (fw.), (sMpw.), auhI
rcnw, pMnw 101.
472
gur siqgur kw jo isKu AKwey su Blky auiT hir nwm iDAwvY] audmu kry Blky prBwqI iesnwnu kry
AMimRq sir nwvY] aupdyis gurU hir hir jpu jwpY siB iklivK pwp doK lih jwvY] iPir cVY idvsu
gurbwxI gwvY bhidAw auTidAw hir nwmu iDAwvY] jo swis igrwis iDAwey myrw hir hir so gur isKu
gurU min BwvY] rwg gauVI, m: ô, 305.
473
rGbIr isMG bIr, bMdgInwmw, pMnw-321.
474
PrIdw by invwjw kuiqAw eyh n BlI rIiq] kbhI cil n AwieAw pMjy vKq msIiq] slok, syK
PrId, 1381.
475
PrIdw ipCl rwiq n jwigEih jIvdVo muieEih] jy qY rb ivswirAw q rib n ivsirEih] auhI,
1383.

285
leI Koj, qlwS qy audm bMdy leI zrUrI hn[ ausnMU ijhVw BI idloN Kojygw, eImwndwrI
nwl qy scweI s&weI nwl jo audm krygw, auh zrUr Pl pRwpq krygw[476

sUrj cVn qoN pihlw dw smW bKiSSW dw smW hY prMqU ies vkq ijMnHW swDkW
dIAW A`KW ivc nINd CweI hY, aunHW nMU ipAwry dy ipAwr dI bKiSS nhIN iml skdI[ 477
gurU rwmdws jI d`sdy hn ik ies vkq keI lok jwgdy hn pr aunHW nMU bMdgI nhIN
imldI[ AiBAwsI swDkW nMU mwlk Awp jgwky ieh dwq idMdw hY[478 ieh vkq mn nwl
Gol krn dw huMdw hY[479 nId AwKdI hY ik mYN au`Tx nhIN dyxw Aqy bMdgI krn vwlw nId
Aqy Awls dw iqAwg krky au`Tdw hY[ ies vkq jW AwkwS ivc qwry jwgdy hn jW r`b
dy ipAwry jwgdy hn[480 AMimRq vyly nMU v`qr dw vylw ikhw jWdw hY[481 DnI rwm cwiqRk ny
vI iliKAw hY- ies vyly jW jwgdy qwry ivc Asmwn jW koeI bYTw Bgq jn krdw KUhy qy
ieSnwn[ ieh suBwivk hI hY svyr dy kIqy kMm dw Asr swfy jIvn qy swrw idn rihMdw
hY[ ijs qrHW svyr dI nINd dw v`Krw mzw hY ies qrHW svyr dI bMdgI dw v`Krw AwnMd
hY[ AMimRq vylw svyry SurU nhIN huMdw[ ijsny AMimRq vyly swDnw krnI huMdI hY[ auh rwq nMU
hI iqAwrI krdy hn[482 auh G`t KWdy hn Aqy G`t sONdy hn[ auh pSUAW vWg iF`f nhIN
Brdy[ AMimRq vyly swDk au`Tky ieSnwn krdw hY Aqy Pyr inqnym jW nwm ismrn krdw
hY[ ieh vI hr ivAkqI dw Awpxw inrxw hY pr gurmiq ny AMimRq vyly pMj bwxIAW nMU,
Swm vyly sodr rihrws Aqy AwrqI nMU Aqy sOx vyly kIrqn soihlw dI bwxI pVx nMU
lwzmI krwr id`qw hY[ sUrj cVn qoN pihlw dw ieSnwn qn nMU Aqy nwm ismrn mn nMU
Arog krdw hY[483 swDk mwlk A`gy vwr-vwr ArdwsW krdw rihMdw hY[ auh swrIAW
rIqW dw iqAwg krdw hY ijMnW rwhIN mwlk ivsrdw hY[484 swDk svY mMQn krdw hY[
ausdw qn Aqy mn dovyN ies ivc Swiml huMdy hn[ dUijAW nMU burw kihx qoN pihlw Awpxy

476
Syr isMG, auhI rcnw, pMnw- 438.
477
PrIdw rwiq kQUrI vMfIAY suiqAw imlY nw Bwau] slok, syK PrId, 1382.
478
dwqI swihb sMdIAw ikAw clY iqsu nwil] ieik jwgMdy n lhin ieknw suiqAw dyi e auTwil] slok,
syK PrId, 1384.
479
hau gosweI dw pihlvwnVw] mY gur imil auc dumwlVw] rwg isrIrwg, m: õ, 74.
480
iBMnI rYnVIey cwmkin qwry] jwgih sMq jnw myry rwm ipAwry] rwm ipAwry sdw jwgih nwmu ismrih
Anidno] crx kml iDAwnu ihrdY pRB ibsr nwhI iek iKno] rwg Awsw m: õ, 459.
481
hir Dnu rqnu jvyhru mwxku hir DnY kwil AMimRq vylY vqY hir BgqI hir ilv lweI] hir Dnu AMimRq
vylY vqY kw bIijAw Bgq Kwie Kric rhy inKutY nwhI] rwg sUhI m: ô, 734.
482
pihlY pihry PulVw Plu BI pCw rwiq] jo jwgMin lhMin sy sweI kMno dwiq] slok , syK PrId, 1384.
483
kir iesnwnu ismir pRBu Apnw mn qn Bey Arogw] koit ibGn lwQy pRB srxw pRgty Bly sMjogw] rwg
sorT m õ, 611.
484
jwlau AYsI rIiq ijqu mY ipAwrw vIsrY] nwnk sweI BlI prIiq ijqu swihb syqI piq rhy] rwg
vfrMs m: ò, 590.

286
AMdr JwqI mwrdw hY[485 mihsUs krdw hY ik swirAW ivc r`b hY[ auh iksy dw idl nhIN
duKwauNdw[486 swDk h`k dI kmweI krdw hY[ aus kmweI nwl Awpxw Aqy pirvwr dw
jIvn inrbwh krdw hY[487 auh AwpxI kmweI ivcoN loVvMdW dI mdd vI krdw hY:
gurU nwnk dyv jI dI BgqI kyvl BgqI nhIN, BgqI Aqy ikrq dw iek suc`jw sumyl hY[
ies ivc kwmhIxqw nhIN, krmSIlqw hY[ iesdw kwrx ieh hY ik gurU nwnk dyv jI ny
vYrwg Aqy iqAwg dy twkry qy gRihsq aupr ivSys zor id`qw[488

nwm jpxw, ikrq krnI Aqy vMf Ckxw ausdy jIvn ivc Aw c`ukw huMdw hY[ ausdw
h`Q kwr v`l huMdw hY Aqy ic`q Xwr v`l huMdw hY[ duinAwvIN DMdy-DMdwr kridAW vI ausdw
iDAwn mwlk v`l huMdw hY[ jykr auh dunIAWdwrW dIAW g`lW krdw vI hY qW aus ivc vI
prmwrQ hI huMdw hY[ Bgq kbIr jI d`sdy hn ik mYnMU audoN muSikl AwauNdI hY jdoN mYN
sUeI ivc DWgw pwauNdw hW[489 nwmdyv jI d`sdy hn ik mYN mn nMU gj Aqy zbwn nMU kYNcI
bxw ilAw hY[ hux mYN nwp-nwp ky jmW dI PwhI nUM v`F irhW hW490
gurU Arjn dyv jI d`sdy hn ik rivdws cmVy dIAW j`uqIAW nhIN joVdw auh qW
tu`ty mnW nMU joVdw hY[491 nwmdyv jI d`sdy hn ik ieh AvsQw AijhI ho jWdI hY ijvyN
b`cy pqMg aufwauNdy hn Aqy swQIAW nwl g`lW vI krdy hn pr iDAwn eynw pRp`k ho
igAw huMdw hY ik pqMg ivcoN iDAwn lWBy nhIN huMdw[ muitAwrW gwgrW aupr gwgrW r`K ky
KUh qoN pwxI ilAwauNdIAW hn pr gwgr nhIN igrn idMdIAW[ gaU Gr ivc v`Cy nMU C`fky
jMgl ivc Gwh crn jWdI hY pr iDAwn v``Cy ivc huMdw hY[ mW Gr ivc kMm kwr krdI hY
pr iDAwn pMGUVy ivc s`uqy b`cy ivc huMdw hY ik ikqy b`cw roNdw qW nhIN[ ies qrW swDk
dw iDAwn r`b v`l rihMdw hY[492 nwmdyv Aqy iqRlocn jI smkwlI hoey hn[ ie`k idn
nwmdyv nMU k`pVy DoNdy vyKky iqRlocn ny suAwl kr id`qw ik nwmdyv qMU qW lokW dy k`pVy hI
DoeI jWdw hY[ qMU bMdgI kdoN krdw hovygw? nwmdyv ny juAwb id`qw, iqRlocn mYN h`QW nwl

485
PrIdw jy qU Akil lqIPu kwly ilKu n lyK] AwpnVy igrIvwn mih isru nIvW kir dyKu] slok, syK
PrId, 1378.
486
ieku iPkw n gwlwie sBnw mY scw DxI] ihAwau n kYhI Twih mwxk sB Amolvy] auhI, 1384.
487
Gwil Kwie ikCu hQhu dyie] nwnk rwhu pCwxih syie] rwg swrMg m: ò, 1245.
488
mnmohn isMG, auhI, pMnw-123.
489
jb lg qwgw bwhau byhI] qb lgu ibsrY rwm snyhI] rwg gUjrI, kbIr 524.
490
mnu myro gju ijhbw myrI kwqI] mip mip kwtau jm kI PwsI] rwg Awsw, nwmdyv, 485.
491
cmrtw gWiT n jneI] logu gTwvY pnhI] rhwau] Awr nhI ijh qopau] nhI rWbI Twau ropau] logu
gMiT gMiT Krw ibgUcw] hau ibn gWTy jwie phUcw] rivdwsu jpY rwm nwmw] moih jm isau nwhI
kwmw] rwg sorT, rivdws, 659.
492
AwnIly kwgdu kwtIly gUfI Awkws mDy BrmIAly] pMc jnw isau bwq bqaUAw cIq su forI rwKIAly]
mn rwm nwmw byDIAly] jYsy kink klw icqu mWfIAly] rhwau] rwg rwmklI, nwmdyv, 972.

287
k`pVy DoNdW hW Aqy myrw ic`q mwlk nwl juiVAw hW[493 gurU Arjn dyv jI ny ies
AvsQw nMU TwTw bwgw ikhw hY[ swDk muK nwl dunIAwdwrI dIAW g`lW vI krdw hY pr
ausdw mn r`b dI Xwd ivc iB`ijAw rihMdw hY[494 gurmiq ny swDk nMU bMd A`KW dI
smwDI nhIN isKweI[ auh A`KW KolH ky kMm kwr krdw hY[ ies nMU hI sihj AvsQw ikhw
hY[ ieh AvsQw jdoN AMdr Aw jWdI hY qW ieh C`fI nhIN jWdI[495
ivAwkul ihrdy dI hwlq

ipAwr swDk dy mn ivc ibrhu nMU bIjdw hY[ bwbw &rId jI ny ibrhu nMU isrmOr
ikhw hY[ ies ibnW qn mirAw brwbr hY[496 auh mwlk dy drSnW nMU auqwvlw ho au`Tdw
hY[ ieh AvsQw ivXog dI hY[ ies AvsQw nMU AiBAwsIAW ny v`KoN v`K qrIikAW nwl
ibAwn kIqw hY[ swDk htkory lYNdw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ny AwpxI bwxI ivc
ibAwn kIqw hY ik iek cIs ijhI auTdI hY[ ies drd dw ielwz duinAwvI vYd kol
nhIN hY[ vYd AwauNdw hY Aqy nvz PVky dyKdw hY pr drd qW ikqy hor hY[497 Bgq
BIKn jI d`sdy hn ik AYsI pIV auTI ik ijsdw koeI ielwz hI nhIN hY[ 498 bwbw &rId
jI d`sdy hn ik ieh drd qW ipAwry nMU hI d`isAw jw skdw hY[499 nwmdyv jI d`sdy hn
ik ieh AvsQw Btkx vwlI huMdI hY ijvyN gW v`Cy qoN ibnW auqwvlI huMdI hY[ cwhy ijMny
mrzI cMgy p`Ty, dwxw gW nMU idE[ auh ivAwkul ho auTdI hY Aqy ausnMU SWqI audoN imldI
hY jdoN v`Cy nwl myl ho jWdw hY[ ieh hwlq ievyN dI hY ijvyN pwxI ibnW m`CI dI huMdI
hY[500 ie`k &wrsI dy Swier ny Awpxy p`uqr nMU AijhI AvsQw nMU pu`jy swDkW dIAW nO
inSwnIAW d`sIAW hn:
AwSkwrw nvy inSwnI AY ipsr, AwhW srdo, rMg zrdo, cSm qr,
km Kurdno, km guPqno, ^uAwbkS hrwm, ieMqzwrI, bykrwrI, dsq sr[501
r`b dy AwSk hauky lYNdy hn, rMg pIlw pY jWdw hY, A`KW coN nIr vgdw hY, ^urwk
G`t jWdI hY, bolcwl G`t jWdI hY, ipAwry dw ieMqzwr rihMdw hY, ipAwry ibnW idl

493
nwmw khY iqlocnw muK qy rwmu sMmwil] hwQ pwau kir kwmu sBu cIqu inrMjn nwil] slok, kbIr, 1376.
494
swic nwim myrw mnu lwgw] logn isau myrw TwTw bwgw] rwg Awsw m: õ, 384.
495
shij smwnw BIqry CoifAw nh jwie] rhwau] rwg iblwvl m: õ, 808.
496
ibrhw ibrhw AwKIAY ibrhw qU sulqwnu] PrIdw ijqu qin ibrhu n aupjY so qnu jwxu mswnu] slok,
syK PrId, 1379.
497
vYdu bulwieAw vYdgI pkiV FMFoly bWh] Bolw vYdu n jwxeI krk klyjy mwih] rwg mlwr m: ò, 1279.
498
rwm rwie hoih bYd bnvwrI] Apny sMqh lyhu aubwrI]rhwau] mwQY pIr sIrir jlin hY krk kryjy
mwhI] AYsI bydn aupij KrI BeI vw kw AauKDu nwhI] rwg sorT, BIKn, 659.
499
dyKu PrIdw ij QIAw skr hoeI ivsu] sWeI bwJhu Awpxy vydx khIAY iksu] slok, syK PrId, 1378.
500
moih lwgqI qwlwbylI] bCry ibnu gwie AkylI] pwnIAw ibnu mInu qlPY] AYsy rwm nwmw ibnu bwpuro
nwmw] rhwau] rwg goNF, nwmdyv, 874.
501
sMq eISr isMG, auhI, pMnw- 109.

288
bykrwr rihMdw hY, nINd nhIN AwauNdI Aqy hrdm h`Q isr qy r`K ky aufIk krdy rihMdy
hn[ sRI gurU Arjn dyv jI d`sdy hn ik ipAwry ibnW rwq nhIN guzrdI, nINd nhIN
AwauNdI[502 mn drSnW nMU ieauN ivAwkul huMdw hY ijvyN ipAwsw pwxI ibnW ivAwkul huMdw
hY[503 A`KW coN ipAwr dy hMJU vg qurdy hn[504 ie`k iprq swfy s`iBAwcwr dw ih`sw rhI
hY ik prdys gey Brw leI BYx, prdys gey pqI leI pqnI, prdys gey p`uqr leI mW
kWvW h`Q sunyhw ByjdI sI ik kwvoN aufo Aqy ikqoN pqw lY ky AwE[ Bgq kbIr jI d`sdy
hn ik mYN vI mwlk dI aufIk pqIvrqw AOrq vWg A`KW ivc jl Brky krdw hW Aqy
kWvW nMU aufwauNdw hW ik myry ipAwry dw sunyhw lY ky Awvo[ 505 swDk ivc dInqw Aw jWdI
hY[ auh qVP au`Tdw hY ik mYN bhuq jnmW dw ivCiVAw hW Aqy ieh jnm qyry lyKy hY[ 506
qUM dwqw hY mYN qyry dr dw mMgqw hW[507 AsIN mYly hW qusIN aujl krn vwly ho, AsIN
inrgun hW qusIN dwqy ho, AsIN mUrK hW qusIN isAwxy ho[ swnMU Awpxw b`cw smJky r`K
lvo[508 kbIr jI Awpxy Awp nMU rwm dw k`uqw AwKdy hn[ aus ku`qy dw nwm moqI hY[ 509
mwlk ijs pwsy ausnMU iK`cdw hY aus pwsy jWdw hY[ gurU Amrdws jI d`sdy hn ik myrI
n`Q Ksm dy h`Q hY[510 bwbw &rId jI d`sdy hn ik qn su`k ky ipMjr ho igAw hY, Ajy
r`b nhIN AwieAw[511 mYnMU mwlk dy Awaux dI Aws hY[
ieh ipAwr dIAw cobW ijMnHW nMU l`gdIAW hn, auh hI jwx skdy hn[512 kbIr jI
d`sdy hn ik s`p dy fMgy dw ielwz hY pr ibrhu rUpI s`p ijMnW nMU lV igAw auh ijaUNdy

502
iek GVI n imlqy qw kiljugu hoqw] huix kid imlIAY ipRA quDu BgvMqw] moih rYix n ivhwvY nId n
AwvY ibnu dyKy gur drbwry jIau] rwg mwJ m: õ, 97.
503
myrw mnu locY gur drsn BweI] iblp kry cwiqRk kI inAweI] rwg mwJ m: õ, 96.
504
hau rih n skw ibnu dyKY pRIqmw mY nIru vhy vih clY jIau] rwg mwJ m: ô, 94.
505
pMQu inhwry kwmnI locn BrI ly auswsw] aur n BIjY pgu n iKsY hir drsn kI Awsw] aufhu n kwgw
kwry] byig imlIjY Apuny rwm ipAwry] rhwau] kih kbIr jIvn pd kwrin hir kI Bgiq krIjY]
eyku AwDwru nwmu nwrwien rsnw rwmu rvIjY] rwg gauVI, kbIr, 338.
506
bhuq jnm ibCury Qy mwDau iehu jnmu qumwry lyKy] kih rivdws Aws lig jIvau icr BieE drsnu
dyKy] rwg DnwsrI, rivdws, 694.
507
hm BIKk ByKrI qyry qU inj piq hY dwqw] hohu dYAwl nwmu dyhu mMgq jn kMau sdw rhau rMig rwqw]
rwg DnwsrI, m: ó, 666.
508
hm mYly qum aUjl krqy hm inrgun qU dwqw[ hm mUrK qum cqur isAwxy qU srb klw kw igAwqw]
rwg sorT m: õ, 613.
509
kbIr kUkru rwm ko muqIAw myro nwau] gly hmwry jyvrI jh iKMcY qh jwau] slok kbIr, 1368.
510
nik nQ Ksm hQ ikrqu Dky dy] jhw dwxy qhW Kwxy nwnkw scu hy] rwg sorT, ò, 653.
511
PrIdw qnu sukw ipMjr QIAw qlIAW KUMfih kwg] AjY su rbu n bwhuiVE dyKu bMdy ky Bwg] slok, syK
PrId, 1382.
512
lwgI hoie su jwnY pIr] rwm Bgiq AnIAwly qIr] rhwau] rwg gauVI, kbIr, 327.

289
nhIN, jykr auh ijaUNdy hn qW pwglW vWg ijaUNdy hn[513 swDk supinAW rwhIN mwlk dy
drSnW dw AnuBv krdy hn[ A`KW Br AwauNdIAW hn[ pr kI krIey mYN aus kol Awp
jw nhIN skdw Aqy iksy nMU Byj nhIN skdw[514 ies AvsQw nwloN mrnw cMgw hY[515
guxwqimk Aml
AsIN ip`Cy Aml dy AMgW nMU vwicAw hY[ ies pMD ’qy c`lidAW-c`lidAW swDk
ivc gux Aw jWdy hn[ gurbwxI ivc iesdy hvwly vI imldy hn[ ies Aml ivc guxW nMU
AwDwr bxwieAw jWdw hY[516 Aml dw bwhrI sbMD Drm nwl sbMiDq bwxy Aqy rsmW
nwl huMdw hY[ hr Drm dy ivAkqI dI pCwx ausdy bwhrI pihrwvy qoN ho jWdI hY[ is`KW
dI pMj kkwrI rihq, ihMdU dw jnyaU, muslmwn dI topI Awid bwhrI pRgtwivAW nwl aus
swDk dy ivSvws dw pqw l`gdw hY[ bwhrI pRgtwivAW nUM hI rsm kihMdy hn[ rsm
swDk dI rUhwnI au`nqI v`l vDx dw pihlw kdm hY[ cOQy gurU sRI gurU rwmdws jI dw
dwhVw godI ivc pYNdw sI[ ie`k vwr bwbw sRI cMd jI gurU rwmds jI nMU AMimRqsr imlx
gey[ Awp jI ny gurU jI qoN pu`iCAw:
suxwE, dwhVw ikauN AYqnw lMmw hY[ swihb ny inmrqw Bwv ivc PrmwieAw: Awp jYsy
siqpurKW dy crn JwVx leI[ qW sRI cMd jI ny ‘DMn DMn’ AwiKAw qy g`dI Xog qusIN hI
ho AwK ky ikhw:qumrI mihmw AiDk hY, khIey kwih bxwie, qumry sr mih jo mjih,
pwpI vI giq pwie]517

AMdrUnI Aqy bwhrUnI swDnw dw cOl Aqy iClky vwlw irSqw hY[ iClky ibnW auh
KwDw qW jw skdw hY pr aus ivc jMmx SkqI nhIN rihMdI[ ijs qrHW pwxI nUM nMgy h`QI
pkiVAw nhIN jw skdw[ aus nUM pkVx leI iglws jW iksy hor brqn dw shwrw lYxw
pYNdw hY[ rsm ivSvws pYdw krdI hY Aqy aus ivSvws rwhIN gux iek`qr kIqy jWdy hn[
ies rsm coN pYdw hoey AnuBv AMqr Awqmy q`k phuMc krdy hn[ pr jykr ieh rsm
kyvl qn q`k rih jwvy qW ieh pwKMf ho inbVdI hY[ gurU swihb ny Awpxy smyN dy
Dwrimk AwgUAW nwl ies g`l aupr hI sMvwd rcwieAw ik swfI pUjw, syvw, Dwrimk
krm kyvl qn q`k hI rih cu`ky hn[ ies ivcoN gux Alop huMdy jw rhy hn[ piq qoN ibnHW
pUjw, sq qoN ibnHW sMjm Aqy jq qoN ibnHW jnyaU dI koeI kImq nhIN[ nhw Do ky iqlk lw

513
kbIr ibrhu BuXMgmu min bsY mMqu n mwnY koie] rwm ibEgI n jIAY kIAY q baurw hoie] slok, kbIr,
1368.
514
supnY AwieAw BI gieAw mY jlu BirAw roie] Awie n skw quJ kin ipAwry Byij n skw koie] rwg
vfhMs m: ñ,558.
515
ivCoVw suxy fuKu ivxu ifTy mirEid] bwJu ipAwry Awpxy ibrhI nw DIroid] rwg mwrU m: õ, 1100.
516
ivxu gux kIqy Bgiq n hoie] jpu, sRI gurU nwnk dyv jI, 5.
517
siqbIr isMG, swfw ieiqhws, pMnw-178.

290
ky qusIN swP nhIN ho skdy jd q`k Awp s`c Dwrn nhIN krdy[518 kwzI Kudw dy nwm dI
qsbI Pyrdw hY[ auh irSvq lY ky AinAW kr idMdw hY Aqy Drm gRMQ dI iksy quk dw
hvwlw vI dy idMdw hY qW Aijhw sB kuJ smwj dw Blw ikvyN kr irhw hY[519
Aijhy lokW ny Drm nUM kyvl bwhrI rsmW q`k sImq kr id`qw sI[ aunHW nUM
AwlsI Aqy inkMmy bxwieAw[ smwj pRqI aunHW dy mn ivcoN izMmyvwrI Kqm ho geI[ isD
prbqW iv`c jw luky sn[520 aunHW dy ip`Cy l`gky lok smwj nUM burw kihx l`g pey sn[
gurmiq ny AijhI swDnw dI pRoVqw kIqI ijs rwhIN gux pYdw hox Aqy AOguxW dw nws
hovy[ gurmiq ny jnyaU dw KMfn nhIN kIqw sgNo d`isAw ik hor qW BwvyN iksy iv`c dieAw,
sMqoK, jq, sq vrgy gux nw hox pr jnyaUDwrI iv`c Aijhy gux hoxy zrUrI hn[521 ies
qrHW jykr bwhrI rsm swDk dy ivSvws ivc idRVqw ilAwauNdI hY Aqy smwj leI
suKdweI hY qW auh rsm pRvwn hY[ guxwqimk swDnw sB leI brwbr huMdI hY[ ies ivc
hr aus swDk dw izkr huMdw hY jo Awpxy mzhb muqwbk Aml krdw hY[ ivAkqI Anyk
ByK Dwrn krdy hn pr mn ivcoN kpt nhIN jWdw[ AijhI kwr kIqI jwvy qW jo ihrdy coN
s`c pRgt ho jwvy[ gurmiq swDnw sq, sMqoK Aqy dieAw dI kmweI krn dI pRoVqw
krdI hY[ ies swDnw nwl mnu`K iv`c Awpw Bwv Kqm ho jWdw hY[ Anyk jp, qp, qIrQ
rtn qW kI jykr qIrQ aupr vws vI kr leIAy, puMn, dwn vI krIey pr s`c qoN ibnHW
ienHW dI koeI kImq nhIN[522 byAMq irSI, munI, qp`svI pRBU pRwpqI iv`c ju`ty hoey hn[
sRySt gux ikqy bwhr nhIN hn ieh dyhI AMdr hI hn[ ienHW nUM inKwrky, svwrky Aqy
pRgtwaux dw nwm hI qW swDnw hY[ gurU nwnk dyv jI d`sdy hn ik kwm Aqy kRoD nMU Kurpy
bxw lvo[ Pyr qn rUpI DrqI nMU Kojo[ ieh Koj gurmuK krdy hn[523 hT nwl swDnw
pRvwn nhIN cVdI[ mnmuK mnhiT krky Qk jWdy hn[524 mnhiT dI QW mnFiT krnw
pYNdw hY Bwv pRBU Srx ivc inmwxw bxky Fihxw pYNdw hY[525 gurU swihb Anyk prMprwgq

518
piq ivxu pUjw sq ivxu sMjmu jq ivxu kwhy jnyaU] nwvhu Dovhu iqlku cVwvhu suc ivxu soc n hoeI]
rwg rwmklI m: ñ AStpdIAw, 903.
519
kwjI hoie kY bhY inAwie] Pyry qsbI kry Kudwie] vFI lY kY hku gvwey] jy ko puCY qw piV suxwey]
slok m: ñ,951.
520
isD Cip bYTy prbqI kauxu jgiq kau pwir auqwrw[ vwrW BweI gurdws, vwr/pauVI- 1/29.
521
dieAw kpwh sMqoKu sUqu jqu gMFI squ vtu] slok m: ñ, 471.
522
jpu qpu sMjmu swDIAY qIriQ kIcY vwsu] puMn dwn cMigAweIAw ibnu swcy ikAw qwsu ] rwg isrIrwg
m: ò, 56.
523
kwmu koRDu duie krhu bsoly gofhu DrqI BweI] ijau gofhu iqau qum suK pwvau ikrqu n myitAw jweI]
rwg bsMq ihMFol m: ñ, 1171.
524
mnhiT iknY n pwieE sB Qky krm kmwie] slok m: ó, 593.
525
myil lYhu dieAwl Fih pey duAwirAw] rwg jYqsrI m: õ, 709.

291
mwrgW dw izkr ivsQwr nwl krdy hn[ hr swDk pRmwqmw nUM Koj irhw hY[ ausdy
drSnW dw cwhvwn hY[ jMglW nUM k`Cdw iPrdw hY[ auh pRmwqmw srgun vI hY Aqy inrgun
vI hY[ Cy SwSqrW dw igAwn mUMh zbwnI Xwd hY pr ausdy mn dI hwlq Btkx vwlI hY[
gurbwxI ny swDk nUM s`c aupr KVx dI pRyrnw id`qI hY[ s`c dy byS`k bVy ivrwt, fUMGy
Aqy rh`smeI ArQ hn pr Awm lokW dI smJ iv`c Awaux vwlw ArQ ieh hY ik izMdgI
iv`c pwrdrSqw r`KxI bury krmW nUM iqAwgxw Aqy s`c Drm qy kyNdirq hoxw hY[ s`c
bolxw AijhI swDnw hY ijs nwl swrIAW muSiklW hI h`l ho jWdIAW hn[ 526 gurmiq ny
nwm nwl mn dy ieSnwn nUM au`qm mMinAw hY[ r`b dw nwm hI myrw jp, qp, vrq Aqy
inq dw kMm hY[ jogI jog iv`c, BogI Bog iv`c, qpIAw qp iv`c msq hY qy qIrQW aupr
jw ky ml-ml ky nhwauNdw hY pr Bgq nUM ienHW nwl koeI vwsqw nhIN[ auh qW qrsdw hY
ik koeI aus nUM r`b dw sunyhw suxw dyvy[527 Anyk Bgq Aijhy hn jo Awp juV cu`ky hn
Aqy horW nUM joVdy hn[ auh jnm-mrn iv`c nhIN hn[ auh hor jIvW nUM vI BgqI dw dwn
idMdy hn[528 sRI gurU nwnk dyv jI miCMdR nUM sMboDn huMidAw kihMdy hn ik jo swDk pMjy
ivkwrW nUM Awpxy vs iv`c kr lYNdw hY Aqy foldw nhIN auh AijhI jIvn jugq Aqy jog
swDn nwl Awp vI qr jWdw hY Aqy AwpxIAW kulW nUM vI qwr lYNdw hY[529 koeI AMn
iqAwgI iPrdw hY, koeI DrqI aupr BRmx krdw iPrdw hY[ pr mYN pRBU dI Srn hI q`kI
hY[ jykr mn JUTw hY qW aus rwhIN kIqI swDnw vI JUTI hI huMdI hY[ auh qpw vI khwauNdw
hY, qIrQW aupr jw-jw ky BrmW ivc guAwicAw ipAw hY[530 jogIAW dy krmcwr ij`Qy
AOKy hn auQy ru`Ky vI[ gurU swihb ny ies ru`Kypx iv`c guxW dI AijhI imTws imlweI ik
ieh sOKy vI l`g l`g pey Aqy im`Ty vI[ kbIr jI kihMdy hn mon nMU muMdrw, ivcwr nUM K`pr
bxw, srIr nUM JolI Aqy nwm nUM ADwr bxw, Aijhw jog kmw ik gRihsq iv`c rihMidAW
gurU v`l muK rhy[ bu`DI rUpI ibBUq, surq rUpI isMgI vjw[ vYrwg Dwrn krky qn rUpI
ngr iv`c iPr Aqy mn rUpI ikMgrI vjw[ pMjW q`qW nUM pkV Aqy AijhI smwDI Dwrn

526
bolIAY scu Drm JUTu n bolIAY] jo guru dsY vwt murIdw jolIAY] rwg Awsw, syK PrId, 488.
527
jogI hovY jogvY BogI hovY Kwie] qpIAw hovY qpu kry qIriQ mil mil nwie] qyrw sdVw suxIjY BweI jy
ko bhY Alwie] rhwau] rwg sUhI m :ñ, 730.
528
BwgTVy hir sMq qumwry ijn Gir Dnu hir nwmw] prvwxu rwxI syeI ieh Awey sPl iqnw ky kwmw]
rwg sUhI, m: õ, 749.
529
suix mwiCMdRw nwnku bolY] vsgiq pMc kry nh folY] AYsI jugiq jog kau pwly] Awip qrY sgly kul
qwry] rwg rwmklI m: ñ, 877.
530
BweI eyhu qpw n hovI bgulw hY bih swD jnw vIcwirAw] rwg gauVI m: ô, 315.

292
kr[ Drm Aqy dieAw dI mn iv`c vwVI bxw lY[531 muslmwn dI swDnw ivc auh srIr
nUM msIq bxw mn nUM mu`lw Aqy Kudw pwk nUM klmw Pyr AwpxI SrIAq Anuswr izMdgI
ijauxI SurU kr[ kurAwn Aqy kqyb dI is`iKAw nUM idloN Dwrn kr[ ds ieMdrIAW nUM vs
ivc kr[ pMjW nUM bMno, ieauN pRvwn hoeIdw hY[ imhr nMU msIq bxw, isdk nMU mus`lw, h`k
hlwl nMU kurwn bxw, cMgy kMmW nMU suMnq bxw, sIl nMU rozw bxw qW qMU muslmwn khwaux dw
h`kdwr hY[ cMgy kMmW nMU kwAbw bxw, s`c nMU murSd bxw Aqy cMgy krmW nMU klmw Aqy
nmwz bxw[ ausdy Bwxy ivc rihxw qsbI hY[ Aijhw krn nwl qyrI lwj r`KI jwvygI[532
pMj nmwzW vI gux vwlIAW hoxIAW cwhIdIAW hn[ pihlI nmwz s`c dI, dUjI nmwz
iemwndwrI dI, qIjI nmwz bMdgI dI KYr mMgx dI, cOQI nmwz nIAq rws krn dI Aqy
pMjvI nmwz isPq slwh krn dI hoxI cwhIdI hY[ cMgy krmW dw klmw pVx vwlw hI
s`cw muslmwn hY[533 kbIr jI d`sdy hn ik jykr swDk dy mn ivc kpt hY qW aus v`loN
kIqw vuzU, Doqw mUMh, kIqw isjdw Aqy kIqw h`j iksy kMm nhIN hY[ 534 s`c dI nmwz Aqy
XkIn dw mus`lw hovy[535 gurU swihb ny sU&I swDkW dIAW cwr rUhwnI mMizlW dI g`l vI
kIqI hY[ swDk pihlW SrIAq Dwrn kry[ r`b nUM AMdr Kojxw qrIkq hY[ mn nUM mwrnw
mwrPq hY Aqy s`cweI dI pRwpqI hkIkq hY ijs ip`Co dubwrw mOq nhIN AwauNdI[536 s`c nUM
kmwaux vwlw kwzI hY, idl nUM su`D krn vwlw hwjI hY[537 bRwhmx auh hY jo bRhm nUM
pCwxy, jp, qp, sMjm ivc Drm kmwvy, sIl Aqy sMqoK Dwrn kry, swry bMDn qoV ky
mukq ho jwvy[ gurmiq ny hr m`q dI swDnw nUM shI idSw dy ky aus ivcoN mwnv mukqI dw
rwh l`iBAw hY[ mn nMU hwlI bxw, cMgy kMmW dI KyqI kr, Srm dw pwxI dy, srIr nMU Kyq
bxw, nwm nMU bIj bxw, sMqoK dw suhwgw Pyr Aqy is`Dw swdw pihrwvw Dwrn kr[538

531
muMdRw moin dieAw kir JolI pqR kw krhu bIcwru ry] iKMQw iehu qnu sIAau Apnw nwmu krau AwDwru ry]
AYsw jogu kmwvhu jogI] jp qp sMjmu gurmuK BogI] rhwau] buiD ibBUiq cFwvau ApunI isMgI suriq
imlweI] kir bYrwgu iPrau qin ngrI mn kI ikMgurI bjweI] pMc qqu lY ihrdY rwKhu rhY inrwlm
qwVI] khqu kbIru sunhu ry sMqhu Drmu dieAw kir bwVI] rwg rwmklI, kbIr, 970.
532
imhr msIiq isdku muslw hku hlwlu kurwxu] srm suMniq sIlu rojw hohu muslmwxu] krxI kwbw scu
pIru klmw krm invwj] qsbI sw iqsu BwvsI nwnk rKY lwj] rwg mwJ m: ñ, 140.
533
pMij invwjw vKq pMij pMjw pMjy nwau] pihlw scu hlwlu duie qIjw KYr Kudwie] cauQI nIAiq rwis
mnu pMjvI isPiq snwie] krxI klmw AwiK kY qw muslmwx sdwie] rwg mwJ m:ñ, 141.
534
ikAw aujU pwku kIAw muhu DoieAw msIiq isru lwieAw] jau idl mih kptu invwj gujwrhu ikAw hj
kwbY jwieAw]rwg pRBwqI, kbIr, 1350.
535
scu invwj XkIn muslw] rwg mwrU m:õ, 1083.
536
dyh msIiq mnu maulwxw klm KudweI pwku Krw] srw srIAiq ly kMmwvhu] qrIkiq qrk Koij
tolwvhu] mwrPiq mnu mwrhu Abdwlw imlhu hkIkiq ijqu iPir n mrw] rwg mwrU m: õ, 1083.
537
scu kmwvY soeI kwjI ] jo idlu soDY soeI hwjI] rwg mwrU m: õ, 1084.
538
mn hwlI ikrswxI krxI srmu pwxI qnu Kyqu] nwmu bIju sMqoKu suhwgw rKu grIbI vysu] rwg sorT m:
ñ, 595.

293
ipAwr dy krm kr, ieh bIj au`gygw Aqy qyrw Gr Br jwvygw[ gurU Arjn dyv jI ny
grIbI nMU gdw ikhw hY[539 iksy GuimAwr nUM hIrw l`Bw Aqy aus ny hIry nUM mxkw smJ ky
Koqy dy gl ivc pw id`qw[ ie`k idn iek zohrI ny aus Koqy dy gl hIrw dyKky Koqy nMU cOKy
mu`l qy KrId ilAw[ Koqy dy gloN hIrw lwhky hIry dy kdrdwnW iv`c phuMcw ky hIry dI
kImq pvw id`qI[ ieauN gurU swihb zohrI hn[ pwKMfI lok GuimAwr hn, kiTn swDnwvW
Koqw hn Aqy hIrw swfw jnm hY[ gurU swihb ny swDkW nMU hT jogIAW dy pMjy coN Cufw ky,
Awpxy Awp dw Aihsws krvw ky pRBU nwl joiVAw hY[ ies jnm nUM sRI gurU nwnk dyv jI
ny hIrw ikhw hY[ pr ieh jIvn JUTy AmlW nMU AKiqAwr krky kaufI bx igAw hY[
kbIr jI qW kihMdy hn ik mYN Anmolk hIrw Awm h`tIAW qy ivkdw q`ikAw[ auh h`tIAW
vwly ies dy gwhk nhIN[ KrIddwr Aqy kdrdwn qoN ibnHW ieh hIrw kaufIAW BwA
ivikAw[540 gurmiq swDnw ivc guxW dI aucycI QW hY ienHW bgYr cotW hI imldIAW hn[
gurmiq swDnw guxW nUM iek`Tw krdI hY Aqy AOguxW nUM pCwVdI hY[ ieh swDk dy ihrdy
Aqy muK ivcly AMqr nUM myt idMdI hY[ jykr ihrdy iv`c kpt hovy qW auh swDnw JUTI
hY[AijhI swDnw hI pRvwn huMdI hY[
Aml dw isKr
Aml dw isKr mn nMU ij`q lYxw Aqy r`b nwl imlwp hY[ swDnw mn dI Koj leI
huMdI hY[ isKr’qy phuMc ky ieh Koj sMpUrn huMdI hY[ kUV dI kMD Fih jWdI hY Aqy
bnvwrI iml jWdw hY[ SurU ivc mn nMU Anyk AOgux icMbVy hoey sn[ ieh mYlw sI pr
vwr-vwr dy AiBAws ny mn nMU inrml kr id`qw hY[ pihlw swDk r`b v`l jw irhw sI
pr inrmlqw qoN bwAd r`b swDk v`l AwauNdw hY[541 AOgux gux bx jWdy hn[ SWqI Aqy
DIrj dI pRwpq huMdI hY[ mn dI ij`q jg dI ij`q bx jWdI hY[542 suKmnI swihb ivc
isKr ’qy phuMcy swDk dw vrxn hY[ Bgq auh hY ijsdy ihrdy ivc s`c hY, ausdI krnI
s`c huMdI hY, auh s`c boldw hY, s`c dyKdw hY, s`c ivc vrqdw hY Aqy s`c ivc hI smw
jWdw hY[543 swDk ivc ivkwrW dy hulwry nhIN v`jdy[ kdy nw nws hox vwlI AvsQw pRwpq

539
grIbI sdw hmwrI] KMnw sgl rynu CwrI] iesu AwgY ko n itkY vykwrI] gur pUry eyh gl swrI] rwg
sorT m: õ, 628.
540
kbIr eyku AcMBau dyiKE hIrw hwt ibkwie] bnjnhwry bwhrw kaufI bdlY jwie] slok kbIr jI,
1372.
541
kbIr mn inrml BieAw jYsw gMgw nIr] pwCY lwgo hir iPrY khq kbIr kbIr] slok kbIr, 1367.
542
AweI pMQI sgl jmwqI mn jIqY jgu jIqu] jpu, sRI gurU nwnk dyv jI, 6.
543
Bgqu Bgqu suxIAY iqhu loie] jw kY ihrdY eyko hoie] scu krxI scu qw kI rhq] scu ihrdY siq muiK
khq] swcI idRsit swcw Awkwru] scu vrqY swcw pwswru]pwrbRhm ijin scu kir jwqw] nwnk so
jn sic smwqw] rwg gauVI suKmnI m:õ, 283.

294
huMdI hY[544 BweI nMd lwl jI ies hwlq bwry d`sdy hn ik r`b dy prCWvyN nwl idl dy
pYr ivcoN ivCoVy dw kMfw inkl jWdw hY, ies kMfy dy inklx nwl r`b idl ivc vwsw
krdw hY[ swDk kqry vWg r`b rUpI swgr ivc smw jWdw hY[545 dubwrw ivCoVw nhIN
huMdw[ hr qrHW dy fr, sog, KuSIAW k`lH dIAW g`lW l`gdIAW hn[ jIvnmukq AvsQw dI
prwpqI huMdI hY[ ies imlwp nMU hI gurmuK, jn, praupkwrI, bRhmigAwnI, sMq, swD
SbdW nwl vifAwieAw igAw hY[ gurU qyg bhwdr jI d`sdy hn ik imlwp vwly swDk dI
inSwnI hY ik aus leI im`tI Aqy sonw brwbr ho jWdy hn, duK, suK, snyh brwbr ho jWdy
hn[ ausnMU inMdw Aqy ausqq dw iPkr nhIN rihMdw, loB, moh Aqy AiBmwn nhIN rihMdw,
auh KuSI Aqy gmI, mwn Aqy Apmwn ivc iekrs rihMdw hY[ ieh imlwp dI jugqI
ikrpw nwl pRwpq huMdI hY[ ieh lInqw pwxI ivc pwxI dy smwaux vWg hY[546 aus ivc
byS`k Anyk gux Awey hn[ iesdy bwvjUd auh sMswrI rihMdw hY[ kml Aqy murgwbI vWg
Awpxy Drwql qoN dUr nhIN jWdw, ‚Bgq Awpxy mn au`qy pUrw kwbU r`Kky sMswr dy kwr
ivhwr krdw hY[ auh hr g`l au`qy sMqoKI rihMdw hY[ mwn, Apmwn, grmI srdI, inMdw
ausqiq aus leI iek smwn hY[ auh iQr buDImn huMdw hY[‛547 ieh imlwp joq dw joq
ivc, pwxI dw pwxI ivc, sUrj dw ikrn ivc vrgw huMdw hY[ 548 inrlyp AvsQw pRwpq
huMdI hY[ svrg dI KuSI Aqy nrk dw fr Kqm ho jWdw hY[549 Aijhy juiVAw hoieAw dy
Cy l`Cx hn[1. nwm dw jwp 2. inrml Aqy inrvYr 3. pMc doKW qoN rihq 4. G`t Bojn
Aqy kml rUpI 5. imqR SqrUAW nMU brwbr aupdyS dyx vwly 6. prweI inMdw nw suxn
vwly[550
mnmohn isMG Anuswr, ‚gurU swihb ny iehnW dI swSqRI FMg dI SyxI vMf nhIN
kIqI[ iesy leI auh Awpxy Awp nMU nw auqm nw m`Dm Aqy nw hI nIc BgqW ivc igxdy
hn, auh qW hrI dy Srxwgq Bgq hn, nwm ivc r`qy, mwieAw qoN bylwg smsq ZmW Aqy

544
dwsu kmIru ciVE gV aUpir rwju lIE AibnwsI] rwg BYrau m: õ, 1162.
545
br idlq gr prqvy h`k br&gMd ^wir ihjrq rw z pwie idl kunMd]286]
^wir ihjr Az pwie idl cMU dUr Sud ^wnwie idl Az ^udw mwmUr Sud]287]
hmcU kqrw kU bdirAw dr &qwd AYn dirAw gAqo vslS dsqdwd]288] BweI nMd lwl gRMQwvlI,
pMny-110-1.
546
jo nru duK mY duKu nhI mwnY] suK snyhu Aru BY nhI jw kY kMcn mwtI mwnY] rwg sort m: ù, 633.
547
pMnU, sRI gurU gMRQ swihb Aqy rihq mirAwdw, AmrjIq gryvwl (sMpw.), auhI rcnw, pMnw-351.
548
sUrj ikrix imly jl kw jl hUAw rwm] joqI joiq rlI sMpUrn QIAw rwm] rwg iblwvl m: õ, 846.
549
kvnu nrk ikAw surgu ibcwrw sMqn doaU rwdY] rwg rwmklI, kbIr, 969.
550
mMqRM rwm rwm nwmM dwnM srbqR pUrnh] gwnM sm duK suKM jugiq inrml inrvYrxh]
dXwlM srbqR jIAw pMc doK ibvrijqh] BojnM gopwl kIrqnM Alp mwXw jl kml rhqh]
aupdysM sm imqR sqRh BgvMq Bgiq BwvnI] pr inMdw nh sRoiq sRvxM Awpu iqwig sgl ryxukh]
Kt lKx pUrnM purKh nwnk nwm swD svjnh] slok shsikRqI m: õ, 1357.

295
rogW qoN inivrq‛551 sRI gurU nwnk dyv jI vI Aijhw hI d`sdy hn[ 552 gurU qyg bhwdr
jI Anuswr Aijhw syvk kroVW iv`c koeI ie`k ikhw hY[553 gurmuK cOQI pOVI qy phuMcdy
hn[ pihlI pOVI r`b hY, dUjI pOVI duibDw hY, qIjI pOVI iqMn guxW vwlI mwieAw hY Aqy
cOQI pOVI gurmuKW dI hY[554 ies nUM cOQw pd vI ikhw hY[ g`lW nwl bihSq nhIN imldI[
ies leI Aml zrUrI hY[ sRI gurU nwnk dyv jI d`sdy hn ik ijhVy swDkW dy mn hrI
iv`c r`q cu`ky hn[ aunHW dw KwDw, pihinAw, pYsw, aunHW dy Gr, mMdr, mhl, srwvW
piv`qr hn ikauN ik ieh lokW dy Bly leI hn[ auQy Q`ky hwirAW nUM Awrwm imldw hY[
aunHW dy GoVy, GoiVAW dIAW rkwbW, GoiVAW dy kMbl vI piv`qr hn ikauN ik ienHW aupr
gurmuK svwrI krdy hn[ nwm jpx vwilAW dy krm, Drm kwrj sB piv`qr hn, ieh
sB piv`qr ies krky ho gey ikauN ik gurmuKW dw ie`k vI svws, ie`k vI pl AjweI
nhIN jWdw[555 fw. Smsyr isMG ny Aijhy Awml nMU AwdrS mnu`K ikhw hY:

AwdrS mnu`K pMj guxW (siq, sMqoK, dieAw, Drm qy DIrj) dw DwrnI huMdw hY qy pMj
AvguxW (kwm, kRoD, loB, moh qy AhMkwr) dw iqAwgI huMdw hY[ AwdrS mnu`K pRBU hukm
mMnxw, js gwauxw, js suxnw, js nMU mMnxw Aqy mn ivc vswauxw Awid AiDAwqimk
kImqW nMU ApnwauNdw hY[ auh kyvl ienHW nMU kihx mwqr nhIN krdw sgoN vIcwr krky
jIvn dy Aml ivc ilAwauNdw hY[556
aunHW ny Drm dy aupdyS nUM jIvn iv`c Dwrn kr ilAw hY[ piv`qr nwl juVky auh
Awp piv`qr bx gey hn[ Pu`l Pl dw rUp Dwrn kr jWdw hY[ igAwn dI pRwpqI leI
krm AiBAws kIqw jWdw hY pr igAwn dI pRwpqI qoN bwAd swry Xqn mu`k jWdy hn[557
iGau dI pRwpqI leI hI du`D nUM irVkxw hY[ iGau pRwpq huMidAW hI du`D iv`c mDwxIAW
c`lxIAW bMd ho jWdIAW hn[ ipRM. hrBjn isMG Aijhy imlwp dI srbq mwnvqw leI
aumId kridAW ilKdy hn:
sicAwr bxn leI mnu`K nMU pauVI cVHn smwn swry fMifAW dI AwvS`kqw hY[ gurbwxI
igAwn hY, pRkwS hY, ijs ibnW AMDkwr ivc TohkrW hI TohkrW hn[ kwS! auh idn kd

551
mnmohn isMG, auhI rcnw, pMnw 177.
552
AYjI nw hm auqm nIc nw miDm hir srxwgiq hirky log] nwm rqy kyvl bYrwgI sog ibjog ibsrijq
rog] rwg gUjrI m:ñ,
553
inis idnu mwieAw kwrny pRwnI folq nIq] kotn mY nwnk koaU nwrwienu ijh cIiq] slok m: ù,
1497.
554
coQY suMnY jo nru jwxY qw ko pwpu n puMnM] rwg rwmklI m: ñ, 943.
555
iqn kw KwDw pYDw mwieAw sBu pivqu hY jo nwim hir rwqy] iqn ky Gr mMdr mhl srweI siB pivqu
hih ijnI gurmuiK syvk isK AiBAwgq jwie vrswqy] iqn ky qury jIn KurgIr siB pivqu hih ijnI
gurmuiK isK swD sMq ciV jwqy ] iqn ky krm Drm kwrj siB pivqu hih jo bolih hir hir rwm
nwmu hir swqy] ijn kY poqY puMnu hY sy gurmuiK isK gurU pih jwqy ] rwg soriT m: ñ, 648.
556
Smsyr isMG fw., is`K Drm ivc AwdrS mnu`K dw sMklp, pMnw-120.
557
igAwnY kwrn krm AiBAws] igAwnu BieAw qh krmh nwsu] rwg BYrau, rivdws, 1167.

296
cVygw jd smsq sMswr <> dw pujwrI qy sihvws qy Bwvk eykqw dy ies Ad`uqI Drm
gMRQ ivc hoey sPl qjrby qoN lwB auTwaux leI kmr bsqw ho ky ‘bygmpury’ dw vwsI
hovygw jW vwsI hox dw Xqn krygw[558

ies AvsQw nMU hI inrlyp AvsQw ikhw jWdw hY[ bRhmigAwnI, inrbwn,
jIvnmukq, gurmuK, sMq, jn, swDU, Awidk SbdW nwl ibAwn kIqw hY[559 qwrn isMG ny
ies AvsQw nMU cVdIklw ikhw hY:

Asl ivc jy mnu`K ivc iek gux AwauNdw hY qW nwl AnykW hor vI Aw jWdy hn qy jy
iek AOgux AwauNdw hY qW nwl AnykW hor vI Aw jWdy hn[ ieh swrIAW cIzW rl-imlky
hI SKsIAQ bxWdIAW hn qy isK SKsIAq ies ihswb cVdIklw vwlI SKsIAq khI
jw skdI hY[560
bMdgI dy Aml iv`c ivcwrn vwlw p`K ieh hY ik keI QW gurU swihb keI hukm
idMdy hn pr keI QW qy ie`k, do jW iqMn hukm idMdy hn[ Bgq kbIr jI ny swDk nMU Bolw
suBwauy Dwrn krn leI ikhw hY, bwbw &rId jI ny s`c bolx Aqy JUT nw bolx dy do hukm
id`qy hn, sRI gurU nwnk dyv jI ny inmrqw, mw& krnw Aqy im`Tw bolx dy iqMn gux Dwrn
krn dw hukm id`qw hY[ Aijhw ies krky hY ik swDk Gbrw nw jwvy ik ies mwrg qy
qurn leI qW bhuq g`lW dw iDAwn r`Kxw pvygw[ Coty rUp ivc aupdyS dy ky vI swDkW nMU
Aml krn v`l pRyirq kIqw hY[ gurbwxI ivc bySumwr AmlW dw izkr krky iesdy
pRvwinq Aqy ApRvwinq p`K ’qy ivcwr kIqI geI hY[

558
hirBjn isMG (ipRM.), Awid bIV dw sMkln qy sMpwdn, blkwr isMG (sMpw.), auhI rcnw, pMnw-207.
559
pRB kI AwigAw Awqm ihqwvY] jIvn mukiq soau khwvY] qYsw hrKu qYsw ausu sogu] sdw AnMdu qh
nhI ibEgu]qYsw suvrnu qYsI ausu mwtI] qYsw AMimRq qYsI ibKu KwtI] qYsw mwnu qYsw AiBmwnu] qYsw
rMku qYsw rwjwnu] jo vrqwey sweI jugiq] nwnk Ehu purKu khIAY jIvn mukiq] rwg gauVI suKmnI
m: õ, 275.
560
qwrn isMG, BgqI qy SkqI, pMnw- 167.

297
AiDAwie CyvW - qulnwqimk AiDAYn Aqy ivSlySx

Koj kwrj dy pihly AiDAwie ivc dohW DrmW dy mu`F, smwijk hwlwq bwry
jwxkwrI id`qI geI sI[ ies AiDAwie ivc ivcwr kIqI jwvygI ik dohy Drm gRMQ kI
kih rhy hn[ ie`k Drm iv`c jnm lY ky aus Drm nUM shI rUp ivc smJxw kiTn hY Aqy
aus qoN vI vDIk kiTn hY dUjy Drm gRMQ nUM smJxw[ Drm dw ividAwrQI hox nwqy myry
swhmxy bVy suAwl hn jo qrksMgq vI hn Aqy qrkhIx vI[ Drm nUM jwxn leI
Akwdimk Kyqr iv`c v`fy-v`fy Adwry, AkwS nUM CUMhdIAW iemwrqW iv`c c`l rhy hn[ hr
ivAkqI Drm nUM jwxnw cwhuMdw hY[ mnu`K idsdy pswry ipCy vrqdI Aid`K SkqI nUM
smJx leI ividAw dw shwrw lYNdw hY[ Anyk dwrSinkW ny Drm nUM smJx leI Anyk
ivDIAW dI sQwpnw kIqI hY qW jo Drm nUM smiJAw jw sky[ smwj ivigAwn, ieiqhws,
swihq, BUgol smyq swrIAW iv`idAwvW dw kyNdr Drm hY[ mnu`K nUM jdoN iksy cIz dy
juAwb nhIN imldy qW auh Drm gRMQ v`l AwauNdw hY[ ieQy Aw ky auh Awpo AwpxI smr`Qw
muqwbk Drm gRMQ nUM smJx dw Xqn krdy hn[ kuJ smJ pYNdI hY Aqy bwkI smJ qoN prHy
idsdw hY[ jo smJ AwieAw auh qW TIk pr jo smJ nhIN AwieAw aus bwry AwpxI rwie
d`sdy hn[ is`ty vjoN Drm gRMQ dIAW g`lW nUM byjwn kQn kIqw jWdw hY[ smJ aunHW nUM
Awp nhIN AweI Aqy izMmyvwr Drm gRMQ nUM kr id`qw jWdw hY[ ies sOVI soc dw iSkwr
kurAwn mjId Aqy sRI gurU gRMQ swihb vI hoey hn Aqy ho rhy hn[ Axigxq
glqPihmIAW, AMD ivSvws sQwipq ho cu`ky hn jdik Aijhw koeI vI ic`qr dohW Drm
gRMQW iv`c nhIN hY[ Drm gRMQ ivDIAW nUM iDAwn ivc r`KidAW nhIN rcy gey[ blik
ivDIAW Drm gRMQW nUM vyKky hoNd iv`c AweIAW hn[ g`l inbyVW qW Drm gRMQ nUM smJx dw
ieko-ie`k qrIkw hY Aqy auh hY AnuBv[ ies AnuBv dI pRwpqI Brosy bgYr nhIN huMdI
Aqy Brosw pRwpq krn leI aus Drm Anuswr socxw pYNdw hY[ swnMU jwx lYxw cwhIdw hY
ik Drm nMU smJx dw pYmwnw kI hY[
Dwrimk sihxSIlqw
dohy Drm gRMQ Dwrimk sihxSIlqw dI g`l Awpxy-Awpxy AMdwz ivc krdy hn[
ieslwm Aqy is`K Drm dIAW kuJ zrUrI rsmW hn[ ienHW bwhrI rsmW dy ivcwly ivSvws
pldw hY[ hr Drm ivc rsm Aqy ivSvws dw Kws sQwn hY[ jykr AsIN rsm nMU AwDwr
bxwky g`l krWgy qW kdy vI sdBwv vwlI Bwvnw jIvq nhIN rhygI ikauNik ies ivc

298
v`KryvyN hn[ hW, jy ivSvws nMU AwDwr bxwvWgy qW aus Drm dI is`iKAw vI shI rUp ivc
phuMcygI Aqy smwj ivc vI SWqI kwiem rhygI[ d`Kx dI DrqI ’qy bhwdr Swh ny sRI
gurU goibMd isMG jI nMU pu`iCAw sI ik quhwfw Drm cMgw hY ik swfw Drm cMgw hY[ gurU jI
ny ikhw sI:
qum ko qumHwrw KUb, hm ko hmwrw KUb[
ijs Drm ivc koeI pYdw hoieAw huMdw hY aus Drm pRqI ausdw ivSvws hoxw
suBwivk hY[ ies krky hI jdoN vI iksy Drm dy bwhrI rUp dyKky Zlq Dwrnw bxweI
jWdI hY qW lokW dy jzbwqW nMU Tys phuMcdI hY[ kurAwn AwKdw hY ik Drm dy mwmly ivc
iksy nwl zor-zbrdsqI nhIN hY[ Drm iksy dI in`jI jwiedwd nhIN hY[ Drm auhdw hY
jo Drm dw hY:
Drm dy mwmly ivc koeI zor-zbrdsqI nhIN hY[1

ipCly AiDAwvW ivc d`isAw igAw sI ik pYZMbrW dy GrW ivc aunHW dI muKwl&q
huMdI rhI[ nUh (A.) dI pqnI, lUq (A.) dI pqnI, muhMmd (s.) dw cwcw jo qwaumr
Awp dw ivroD krdw irhw sI[ dUjy pwsy i&rAOn burw hY pr ausdI pqnI A`lwh A`gy
&irAwd krdI hY ik r`bw, mYnMU nrk dy Awzwb qoN bcweI[ ausdy drbwr ivc KVw iek
s`cw ivAkqI AwKdw hY ik kI qusIN mUsw nMU ies krky mwrnw cwhuMdy ho ikauNik iesny r`b
nMU iek ikhw hY[ jdoN nUh (A.) ny r`b A`gy Ardws kIqI sI ik kI qyrw ieh hukm myrI
AOlwd nwl vI rhygw qW r`b nw ikhw sI, nhIN[ iesqoN hI spSt ho jWdw hY ik Drm
kyvl iek ivAkqI dI mlkIAq nhIN hY[ gurU Gr ivc guirAweI dw Kws sQwn hY[ sRI
gurU nwnk dyv jI ny guirAweI Awpxy syvk bwbw lihxw jI nMU id`qI sI jo swibq krdw hY
ik s`c dy rwh ’qy iksy nwl ilhwz nhIN hY[ bwhrI jIvn dy nwl quhwfw AMqr Awqmw vI
iekimk hoxw cwhIdw hY[ bwhrI qOr ’qy rsm dy nwl-nwl Aml vI zrUrI hn[ bMdw
kyvl ies gumwn ivc nw rhy ik Swied iksy Drm ivc jnm lYx nwl hI mYN r`b nMU pRvwn
ho jwvWgw[ r`b nMU pRvwn hox leI hukm mMnxw pYNdw hY[ kurAwn dIAW AwieqW vwr-vwr
ieh g`l nMU idRV krwauNdIAW hn ik iebrwhIm (A.) nw XhUdI sI Aqy nw hI eIsweI
sI[ auh qW musilm sI:
hy ikqwb vwilE! qusIN iebrwhIm dy (Drm) bwry ikauN JgVw krdy ho? qOrYq Aqy AMjIl
qW iebrwhIm dy ipCoN hI auqrIAW hn[ Pyr kI qusIN ieMnI g`l vI nhIN smJdy-qusIN lok

1 2:256.

299
ijMnhW cIzW qoN jwxU ho, aunHW bwry qW bhuq vwd-ivvwd kr c`uky ho, hux aunHW mwmilAW
auqy ikauN vwd-ivvwd krn qur pey ho ijMnHw bwry quhwnMU kuJ vI igAwn nhIN hY[ A`lwh
jwxdw hY, qusIN nhIN jwxdy[ iebrwhIm nw XhUdI sI qy nw eIsweI, sgoN auh qW iekwgr
ic`q musilm sI Aqy auh iblkul iSrk krn vwilAW iv`coN nhIN sI[2
musilm koeI jwq nhIN[ ieh qW auh gux hY jo iek r`b dI bMdgI krn vwly ivc
Aw jWdw hY[ kurAwn Drm dy mwmly ivc sihxSIl hY[ keI vwr Drm dI g`l kridAW
ieh suAwl vI Aw jWdw hY ik jykr r`b iek hY qW lok ikauN iBMn hn? ieh iBMnqw
vKryvw is`D krn leI nhIN hY[ ies iBMnqw nMU mwxnw hY[ muhMmd (s.) ny Awpxy AwKrI
BwSx ivc ikhw sI ik kwly nMU gory auqy, gory nMU kwly auqy koeI iglHw nhIN hY[ ArbI Aqy
gYr ArbI iek smwn hn[ qusIN swry hI Awdm dI sMqwn ho Aqy Awdm im`tI dy bxy hoey
sn[ ies iBMnqw ivc sB nwl ipAwr r`Kxw bMdgI hY[ piv`qr kurAwn dw kQn hY:
Pyr hy nbI! AsW quhwfy v`l ieh ikqwb G`lI ijhVI scweI lY ky AweI hY Aqy mUl
ikqwb ivcoN jo kuJ ausdy A`gy mOjUd hY ausdI puStI krn vwlI hY qy auhdI ingrwn hY[
ies leI qusIN A`lwh dy auqwry hoey kwnMUn Anuswr lokW dy mwmilAW dw PYslw kro Aqy
jo scweI quhwfy kol AweI hY auhqoN mUMh moV ky auhnW dIAW ie`CwvW dI pYrvI nw kro-
AsW quhwfy (mnu`KW) ivcoN hryk leI iek Drm ivDwn Aqy iek kwrj pRxwlI inXq
kIqI[ jykr quhwfw r`b cwhuMdw qW quhwnMU swirAW nMU iek aumq vI bxw skdw sI, pr
auhny ieh ies leI kIqw ik jo kuJ ausny quhwnMU lokW nMU id`qw hY aus ivc quhwfI prK
kry[ so BlweIAW ivc iek dUjy qoN A`gy vDx dw Xqn kro[ AMq qusI swirAW ny r`b
v`l prq ky jwxw hY, Pyr auh quhwnMU Asl hkIkq d`s dyvygw ijs ivc qusIN mqByd
krdy rhy ho[3

auprokq kQn qoN pqw l`gdw hY ik jd r`b hI nhIN cwhuMdw qW mnu`K ikauN Dwrimk

k`tVqw dw iSkwr ho irhw hY[ kurAwn dw ieh ivSvws iblku`l nhI ik iksy nMU D`ky nwl

ieslwm ivc ilAwieAw jwvy[ pYZMbr s`dw idMdy sn jy iksy ny mMn ilAw qW vI TIk jy

nw mMinAW qW auh Awp jvwbdyh hY[ piv`qr kurAwn dw kQn hY:


AwK idE ik hy ienkwrIE! mYN auhnW dI bMdgI nhIN krdw ijhnW dI bMdgI qusIN krdy
ho qy nw hI qusIN aus dI bMdgI krn vwly ho ijsdI bMdgI mYN krdw hW[ nw mYN auhnW dI
bMdgI krn vwlw hW ijhnW dI bMdgI qusW kIqI hY Aqy nw qusIN ausdI bMdgI krn vwly
ho ijsdI bMdgI mYN krdw hW[ quhwfw leI quhwfw dIn-Drm hY qy myry leI myrw dIn-
Drm[4
jykr qyry r`b dw Bwxw ieh huMdw (ik DrqI qy swry eImwn vwly qy AwigAwkwr hI hox) qW
smUh Drq vwsI eImwn lY Awey huMdy[ Pyr kI qMU lokW nMU mjbUr krygw ik auh eImwn vwly
bx jwx?5

2 3: 65 qoN 67.
3 5: 48.
4 109: 1-6.
5 10:99.

300
AMqr Drm sMvwd
dohW DrmW dy bwhrI krm Alihdw hn ieslwm ivc nmwz, rozy, zkwq h`j Aqy

kurbwnI smyq hor AkIidAW dw vrxn hY[ ies qrHW hI is`K Drm ivc pMj kkwrI

rihq, lMgr, sMgq, dsvMD dw sQwn hY[ pr AMdrUnI qOr ’qy ieh swry krm mukMml bMdw

bxwaux leI hn[ dohW DrmW dw audyS mnu`K ivcoN swrIAW burweIAW nMU k`Fxw hY[ iesnMU

pwk krky iesdy Asl Awpy nwl joVxw hY[ gurmiq Aml dy isKr nMU r`b ivc iekrUp

ho jwxw mMndI hY pr ieslwm Anuswr bMdw bMdw hI rhygw Aqy r`b, r`b[ dohW DrmW ivc

Aqy Drm gMRQW ivc lgBg iek hzwr swl dw AMqr hY[ ghu nwl vyiKAW pqw l`gdw hY

ik hzrq muhMmd (s.) Aqy sRI gurU nwnk dyv jI nMU Dwrimk, smwijk Aqy rwjnIiqk

auQl-puQl dy snmuK hoxw ipAw sI[ jy muhMmd (s.) nMU ivroDIAW ny aunHW dI jnm BUmI

coN inklx leI mjbUr kIqw sI qW sRI gurU nwnk dyv jI nMU kurwhIAw vI ikhw sI[ is`K

gurUAW nMU hkUmq dy qS`dd dw iSkwr hox ipAw sI[ jy muhMmd (s.) nMU A`lwh ny qlvwr

cu`kx dw hukm id`qw sI qW is`K Drm ivc vI sRI gurU Arjn dyv jI dI Shwdq qoN bwAd

is`K Drm ivc SSqrW dI vrqoN zrUrI krwr id`qI geI sI[

jy muhMmd (s.) vyly dy hwlwqW ’qy nzrswnI krIey qW ieh g`l swhmxy AwauNdI hY

ik m`kw bu`qW dw Gr bx igAw sI, Arb dy hwlwq jMglI sn[ qihzIb, ilAwkq,

AwpsI sWJ Kqm ho cu`kI sI[ AOrqW nMU iGRxw nwl vyiKAw jWdw sI[ kurAwn ny AOrq

jwqI dy mwn-snmwn nMU bIbI mrIAm rwhIN vifAwieAw[ ivrwsq vrgy kwnMUn id`qy qW jo
AOrq dI ibhqrI hovy[ ies qrHW hI gurU Gr ny sqI pRQw dw ivroD kIqw, ivDvw ivAwh

nMU mwnqw id`qI[ dohy Drm ie`k is`iKAw dI g`l krdy hn[ smyN qy sQwn dI bihs kwrn

AweI drwr nUM Kqm krn dw kMm krdy hn[ Drm nMU pUrI iemwndwrI, hmdrdI Aqy aus

Drm dy nzrIey nwl smJxw cwhIdw hY qW jo AwpsI BweIcwrw vDy[ A`j mnu`K kyvl

Awpxy Drm q`k rihky jIvn nhIN guzwr skdw[ ausnMU hor DrmW nwl sMvwd rcwauxw hI

pvygw[ imswl dy qOr ’qy gurbwxI ivc bwbw PrId jI d`sdy hn ik iek muslmwn leI

pMj vkq dI nmwz byh`d zrUrI hY[ hux jykr iek is`K pRcwrk nMU ieh hI nhIN pqw ik

nmwzW dy smyN kI hn, nwm kI hn qW auh kdy vI bwbw PrId jI dy ies vwk dw Kulwsw

nhIN kr skygw[ ies qrHW hI vuzU ikvyN huMdw hY, h`j ’qy kI kIqw jWdw hY[ ies qrHW hI
iek muslmwn leI vI is`K Drm nMU smJxw musikl hovygw jy auh aus Drm dI mukMml

301
is`iKAw nMU gRihx nhIN krdw[ Awpxy Drm dy nwl-nwl dUjy DrmW dI is`iKAw, cwry

idSwvW iv`c PYly mnu`KW nUM ie`k jgHW iek`Tw krn dI koiSS krdI hY[ ies iv`c

nukqwcInI jW iksy hor Drm dI inMdw nhIN huMdI sgoN ausdw siqkwr hmdrdI nwl kIqw

jWdw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI nUM nw qW jnyaU qoN n&rq sI qy nw hI muslmwn dI nmwz

aupr ieqrwz sI[ aunHW dw mnorQ sI ik Drm dI AMdrUnI Bwvnw nUM smiJAw jwvy[ sRI

gurU goibMd isMG jI duAwrw ricq bwxI Akwl ausqiq AMqr Drm sMvwd dI imswl pyS

krdI hY :
koaU BieE muMfIAw sMinAwsI koaU jogI BieE, koaU bRhmcwrI koaU jqI
Anumwnbo[ihMdU qurk koaU rwi&zI iemwm sw&I, mwns kI jwiq sbY eykY
pihcwnbo[eyk hI kI syv sB hI ko gurdyv eyk, eyk hI srUp sbY eykY joiq
jwnbo[dyhurw msIq soeI pUjw AO invwz EeI, mwns sbY eyk pY Anyk ko BRmwau
hY[dyvqw Adyv j`C gMDRb qurk ihMdU, inAwry inAwry dysn ky Bys ko pRBwau hY[
eykY nYn eykY kwn eykY dyh eykY bwn, Kwk bwd Awiqs AO Awb ko rlwau hY[
A`lh AByK soeI purwn Aau kurwn EeI, eyk hI srUp sbY eyk hI bnwau hY[6
jy ieh smJ ilAw jwvy ik A`lwh, rwm, Kudw, vwihgurU, Xhovwh ie`k r`b dy nwm

hn qW JgVy dw svwl hI pYdw nhIN hMudw[ swry ie`k ipqw dI sMqwn hn[ ausnUM Xwd krn

dy qrIky v`Kry hn[ AijhI smJ dI Gwt krky smwj iv`c JgVy pYdw huMdy hn[ AMqr

Drm sMvwd Ajoky smyN dI zrUrq hY[ iek Drm q`k sImq ivAkqI dUjy Drm dy rsm

irvwj nUM pwKMf Aqy JUT hI d`sdw hY[ dUjy Drm dw AiDAYn krn vwlw ivAkqI Awpxy

Drm dy nwl-nwl, dUjy Drm dI vI ie`zq krdw hY[ keI icMqk ieh kih idMdy hn ik

smwj iv`c sB qoN izAwdw KUn Drm dy nW 'qy hI fu`ilHAw hY[ mYN ies ivcwr dy ault hW[

Asl iv`c Drm dy nW 'qy lVweIAW nhIN hoeIAW sgoN glq&ihmI krky lVweIAW hoeIAW

hn ijsdw KimAwzw lokW nMU jzbwqI zKm Kw ky Bugqnw ipAw hY[ jd ie`k Drm dI g`l
kIqI jWdI hY qW smwj ivcoN AwpsI sWJ Kqm huMdI hY[ ieh AsIN ieiqhws dy pMinAW 'qy

dyK c`uky hW ijvyN sMMn 1947 eI. dI vMf Drm AwDwirq sI[ Drm gMRQ ijs DrqI nUM sWJI

DrqI ibAwn krdy rhy, mnmu`KW ny aus DrqI nUM Drm dy nW 'qy vMf id`qw[ ies sB dy

ip`Cy glq PihmIAW hI hn[ msijdW Aqy mMidr r`b dy Gr hn[ ieho ijhIAW

Axigxq audwhrxW id`qIAW jw skdIAW hn ij`Qy Drm nUM mu`dw bxwky Drm dIAW Asl

kdrW-kImqW nUM Tys phuMcweI geI[ AMqr Drm sMvwd d`sdw hY ik rwm qy rhIm iv`c

6 fw. rqn isMG j`gI, dsm gRMQ pwT sMpwdn Aqy ivAwiKAw, Bwg-pihlw, pMnw- 52.

302
koeI Prk nhIN, ihMdUAW leI ijvyN kWSI dI Xwqrw hY[ aus qrHW hI muslmwnW leI kwAby

dI Xwqrw hYY[ ieh nIqI Drm nUM shI rUp iv`c prIBwiSq krn iv`c kwrgr is`D ho

skdI hY[ ieh AiDAYn hr mnu`K Aqy hr Drm iv`c sWJ pwaux dw kMm krdw hY[ ies

AiDAYn dw mnorQ AwpsI iv`Q nUM Kqm krnw hY Aqy ieh sunyhw dyxw hY:
Avil Alh nUr aupwieAw kudriq ky sB bMdy]
eyk nUr qy sBu jgu aupijAw kaUn Bly ko mMdy]7
Drm mwnvqw nUM ie`k Dwgy iv`c proNdw hY[ Drm dy ArQ hI joVnw jW bMnHxw hn
pr jdoN Drm hI mnu`K qy mnu`K iv`c dIvwr bx igAw jW Drm dy prdy ip`Cy glq kMm
hox l`g pey qW kwrl mwrks ny vI kih id`qw 'Drm lokW dI APIm hY[' Drm sdIvIN
su`K dyx vwlw, ipAwr Aqy BweIcwry nUM vDwaux vwlw hY[ ieh qW hI hovygw jdoN ie`k Drm
nUM mMnx vwlw dUjy Drm dI pUrI jwxkwrI r`Kygw Aqy ausdI AMqrIv Bwvnw nUM
smJygw[gurbwxI ivc izkr hY ik Anyk swDk Anyk nwvW nwl Aqy Anyk bwhrI
qrIkAW nwl r`b nMU Xwd krdy hn :
koeI bolY rwm rwm koeI Kudwie] koeI syvY guseIAw koeI Alwih]ñ]
kwrx krx krIm] ikrpw Dwir rhIm]ñ] rhwau]
koeI nwvY qIriQ koeI hj jwie] koeI krY pUjw koeI isru invwie]ò]
koeI pVY byd koeI kqyb] koeI EFY nIl koeI supyd]ô]
khu nwnk ijin hukmu pCwqw] pRB swihb kw iqin Bydu jwqw]õ]ö]8
ies Sbd iv`c rwm, Kudw, guseIAw, A`lwh, krIm, rhIm ie`k SkqI dy nwm hn

jo AMdrUnI qOr 'qy mnu`K nMU SwqI idMdy hn[ qIrQ Aqy h`j, pUjw Aqy nmwz, byd Aqy

kqyb, pihrwvw nIlw Aqy ic`tw bwhrI pRgtwvw hn[ pwxI nUM Awb, Water, jl ikhw

jWdw hY[ gMny nUM kmwd, eIK, Sugarcane ikhw jWdw hY[ ipau nUM ipqw, bwp, Father

ikhw jWdw hY pr AMqrIvI qwkq jW guxW iv`c A`KrW dy bdlx nwl Prk nhIN pYNdw[

qulnwqimk AiDAYn ieh d`sdw hY ik bwhrI BysW nwloN AMqrIvI Bwvnw nUM smJx dI
zrUrq hY[ s`cy XhUdI, s`cy eIsweI, s`cy muslmwn, s`cy ihMdU, s`cy boDI, s`cy jYnI, s`cy

pwrsI jW iksy hor Drm nUM mMnx vwly dI shI pCwx ikqwbW, rswilAW, BwSxW iv`coN nhIN

imldI sgoN ausdy Drm gRMQ iv`coN imldI hY[ is`K auh nhIN jo AsIN kihMdy hW[ sgoN is`K

auh hY jo gurbwxI kihMdI hY[ iblku`l iesy qrHW muslmwn dw rUp auh jo kurAwn iv`c

7 Bgq kbIr, 1349.


8 rwmklI m: õ, 885.

303
drswieAw igAw hY, eIsweI auh jo bweIbl Anuswr hY[ pRgtwvy Drm dw bwhrI rUp hn

qy AMqrsUJ AMqrIvI rUp[

ies AiDAwie iv`c ivSvws 'qy kyNdirq ho ky dohW Drm gMRQW dI g`l kIqI jw
irhw hY[ kurAwn mjId Aqy sRI gurU gRMQ swihb ivckwr ie`k hzwr swl dy AMqr dy
nwl-nwl bolI, SYlI, idRStWq Aqy sQwn dw vI AMqr hY[ Drm gRMQ ivc auQy dy BUgoilk
mwhOl dw vI izkr huMdw hY[ Arb dy ielwky iv`c KjUrW Awm hn ies leI bIbI mrIAm
nUM r`b KjUrW Kwx leI kihMdw hY[ pMjwb dy ielwky iv`c KjUrW dw izkr nhIN AwauNdw[
donoN Drm gMRQW ivc Anykqw dy nwl eykqw hY[ donoN Drm gRMQW dI mUl is`iKAw r`b, mnu`K
Aqy smwj ’qy kyNdirq hY[ ies AwDwr ’qy ivcwr pyS kIqy jw rhy hn[

r`b
r`b nUM smJx leI iksy qwkq dI zrUrq nhIN hY[ aus dI rihmIAq dIAW
inSwnIAW QW-QW ’qy hn[ dohy Drm gMRQW iv`c s`cy r`b dI vifAweI kIqI geI hY Aqy
JUTIAW SkqIAW nUM mMnx qoN roikAw igAw hY[ lokW dy iKAwlW nMU iek krn leI zrUrq
sI ik auhnW dy mn ivc vsy r`b dy A`f=A`f srUpW nMU Kqm krky iek rUp idRV
krvwieAw jwvy[ muhMmd (s.) dy iek r`b dy AYlwn ny swry Arb nMU hlUx ky r`K id`qw
sI[ Awp (s.) dw ivroD hoieAw Aqy jMg vI lVny pey sn[ kurAwn Aqy gurbwxI vwr-
vwr AwKdI hY qyrw r`b ie`k hY[ auh mUrq nhIN, Akwl mUrq hY[ iebrwhIm (A.) dw
ipqw Awjr mUrqI pUjk sI[ Gr iv`c Anyk mUrqIAW sn ijMnHW coN ie`k mUrqI v`fI sI[
iek idn iebrwhIm (A.) ny ipqw dI gYrhwzrI iv`c v`fI mUrqI nUM C`fky, CotIAW
mUrqIAW nUM qoV id`qw[ ipqw ny Aw ky pu`iCAw ik ieh kwrw iksny kIqw hY, iebrwhIm
(A.) ny ikhw ik ies v`fI mUrqI ny CotIAW mUrqIAW nUM qoV id`qw hY[ ipqw ny ikhw ieh
ikvyN ho skdw hY? ieh mUrqI qW byjwn hY[ iebrwhIm (A.) ny ikhw mYN ieh hI d`sxw
cwhuMdw hW ik ieh mUrqI byjwn hY[ mYN AijhI qwkq dI bMdgI krdw hW jo jwndwr hY[
ies leI myrw r`b suxdw hY, vyKdw hY Aqy juAwb idMdw hY[ ies qrHW dI hor Gtnw
iebrwhIm (A.) dy jIvn coN imldI hY ik iek ivAkqI Awpxy Awp nUM r`b sdwauNdw sI[
iebrwhIm (A.) ny ausnUM ikhw ik jykr qUM r`b hY qW sUrj nUM p`Cm v`loN cVdw kr[ ieh
sux ky auh ivAkqI sMun ho igAw ikauNik Aijhw krnw ausdy v`s ivc nhIN sI[

304
gurmiq bu`qpRsqI dy ivru`D hY[ bu`q pUjkW dI pUjw krn vwly Awp bu`q bx jWdy
hn[ Bgq nwmdyv jI d`sdy hn ik qUM ie`k p`Qr aupr pYr r`Kky qurdw hY Aqy ie`k p`Qr
dI pUjw krdw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI d`sdy hn ik lokW dw jIvn p`Dr eynw Q`ly jw
c`ukw sI ik auh kyvl Dwrimk pujwrIAW ’qy inrBr hox l`g pey sn[ Bwrq dw lMmw smW
Zulwm rihx dw kwrn vI ieh hI sI ik lok iek r`b dI bMdgI Bu`lky hor-hor SkqIAW
dy Zulwm bx cu`ky sn[ bwbr dy Bwrq aupr hmly vyly cwhIdw qW ieh sI ik lok ausdw
mukwblw krdy pr auh swry JUTIAW SkqIAW dI pUjw ivc ru`Jy rhy[ Awpxy Awp nMU r`b
khwaux vwly dwAvw kr rhy sn ik auh bwbr dIAW &OjW nMU AMnHw kr dyxgy pr Aijhw
koeI vI kQn shI swbq nw hoieAw[ jdoN gurU jI jgnwQpurI gey qW dyiKAw ik pMifq
r`b dI AwrqI auqwr rhy hn[ gurU swihb ny ikhw ik r`b dI AwrqI qW smu`cw bRihmMf
auqwr irhw hY[ dohW Drm gMRQW iv`c bu`qpRsqI dw KMfn kIqw igAw hY[
kwAbw r`b dw Gr nw rihky bu`qKwnw bx igAw sI[ muhMmd (s.) dy jnm qoN
pihlW 700 dy nyVyH-qyVyH bu`q auQy r`Ky hoey sn[ mnu`K Anyk SkqIAW dw iKdmqdwr bx
igAw sI[ lok bu`qW jW mUrqIAW dI pUjw iv`c eyny Kicq ho cu`ky sn ik auhnW dy idl
Aqy idmwg vI p`Qr bx cu`ky sn[ AKlwkI kImqW igrwvt v`l jw rhIAW sn[ kurAwn
dIAW AwieqW nwzl hoeIAW ik qyrw r`b ie`k hY[ aunW lokW ny kdy soicAw vI nhIN sI ik
r`b ie`k hY[ kurAwn ny eIsweI Drm dy ies ivSvws dw vI KMfn kIqw hY ik eIsw (A.)
r`b dw pu`qr hY[ r`b iek hY pr lokW ny ausdy tukVy krky ausnMU iqMn bxw id`qw sI[
kurAwn d`sdw hY ik eIsw (A.) Awm ienswn hY[ r`b jo cwhy kr skdw hY[ ausny buFwpy
ivc iebrwhIm nMU p`uqr dy jnm dI KuSKbrI dy ky invwijAw sI[ jykr iksy mnu`K dw
ibnW bwp qoN kyvl mW rwhIN jnm lYxw, ausnMU r`b dw pu`qr bxwauNdw hY qW Pyr Awdm qW
ibnW mW-ipE qoN pYdw kIqw igAw sI[ kI ausnMU vI r`b mMn lvWgy?
gurmiq qoN pihlW iqMn SkqIAW dI pUjw dw irvwz sI[ bRhmw, ivSnUM Aqy mhyS[
bRhmw nUM auqpqI dw, ivSnUM nUM rozI dw Aqy mhyS nUM sMGwr dw dyvqw mMinAw jWdw sI[ sRI
gurU nwnk dyv jI ny ies ivSvws nMU qoiVAw Aqy gixq dy AWkVy nwl iesnUM pirBwiSq
vI kIqw[ sRI gurU gMRQ swihb dI SurUAwq ‘ñ' qoN huMdI hY[ SbdW dy ArQ smW pw ky bdl
jWdy hn pr gixq dy A`Kr nhIN bdldy[ dohW Drm gMRQW ny qOhId aupr bhuq zor id`qw
hY[ Awpxy pUrvzW dIAW g`lW C`fo Aqy iek r`b nMU mMno[ swnMU bxwaux vwlw Aqy smwj nMU
clwaux vwlw ie`k r`b hY[ kurAwn iv`c r`b nUM bwdSwh vWg icqirAw hY[ ijsdw v`fw
isMGwsn hY, &irSqy pRkrmw krdy pey hn[ ausdI koeI sMqwn nhIN Aqy nw hI auh iksy

305
dI sMqwn hY[ AKqrul vwsy ilKdy hn,‚r`b dy auh swry gux jo mUlmMqR ivc d`sy gey hn[
auh kurAwn ivc vI drz hn[ iek leI Ahd, siqnwm leI Al-hk, krqw leI
Kwilk, purK leI nPs, AkwlmUrq leI heI aU lw XwmUq, AjUnI leI lwm Xild vw
lwm XUlwd, inrBau leI lwXwKO&, inrvYr leI lwXwXlIn, gurU leI hwdI hY[‛9
kurAwn ivc r`b dy niVMnvyN nwm hn, gurbwxI ivc Anyk nwm hn[ gurbwxI ny kurAwn
ivc Awey nwvW ivcoN kuJ nwvW nMU vriqAw vI hY ijvyN A`lwh, rhIm, ^wilk, kbIr,
krIm, h`k, kwidr, Avl, Aqy nUr[
kurAwn iv`c sUrw ieKlws Aqy sRI guru gMRQ swihb ivc mUlmMqR iek r`b dy srUp
nUM sp`St rUp iv`c pyS krdy hn:
AwKo ik auh A`lwh hY, ieko-iek[ A`lwh sB qoN byprvwh hY qy swry ausdy muQwj hn[
nw ausdI koeI sMqwn hY qy nw hI auh iksy dI sMqwn Aqy koeI ausdy joV dw nhIN hY[10

mUlmMqR ivc ny r`b dw srUp ieMJ d`isAw hY:


¡ siqnwmu krqw purKu inrBau inrvYru Akwl mUriq AjUnI sYBM gurpRswid]11
jo ivAkqI ie`k r`b dI bMdgI nhIN krdy auh QW-QW TokrW KWdy hn[ Aijhy lokW
nUM dohW Drm gRMQW ny krVweI nwl vrijAw hY[ gurbwxI Anuswr auh kwgz sVy, isAwhI
Aqy ilKwrI sVy jo ie`k r`b qoN ibnW hor SkqIAW dI vifAweI krdw hY[ ie`k r`b nUM nw
mMnx vwlw kw&r hY[ kurAwn dw kw&r Aqy gurmiq dw mnumuK, kurAwn dw musilm Aqy
gurmiq dw gurmuK iek ArQ r`Kdy hn[ dohW Drm gRMQW ivc r`b dw gu`sy vwlw Aqy
ipAwr vwlw srUp ibAwn kIqw igAw hY[ Aksr ieslwm dy r`b bwry ikhw jWdw hY ik
auh gu`sy vwlw hY[ kurAwn dI hr sUrq qoN pihlW r`b nMU rihmwn d`isAw igAw hY[ vwr-
vwr A`lwh dIAW inSwnIAW dIAW ksmW KwDIAW geIAW hn[ A`lwh mn`KW nwl ipAwr
krdw hY[ swfy Awly-duAwly dI hr SY ausdy hukm ivc hY[ ausny Aijhy jIvW dI isrjxw
vI kIqI ijMnHW nMU nMgIAW A`KW nwl nhIN vyiKAw jw skdw[ r`b mnu`K koloN bs eynw hI
cwhuMdw hY ik mnu`K DrqI aupr ivgwV nw PYlwey[ r`b dIAW dwqW dw Sukr kro Aqy
muSikl ivc sbr qoN kMm lvo[ dohW Drm gMRQW ivc r`b dy Anyk p`K d`sy gey hn[ keI
vwr ieh vI suxn ivc AwauNdw hY ik ieslwm dw r`b s`qvyN AwkwS ’qy rihMdw hY[ ieh

9 All the attributes of God mentioned in the Moolmantra are also there in the Qura’n , Ek is ahad,
Satnam is al-Haq, Karta is Khaliq, Purakh is Nafs, Akal murat is Hayy-o-la Yamoot, Ajuni is Lam Yalid
wa lam Yullad, Nirbhay is Laya Khoof, Nirwair is Layalin, Gur is Hadi. Darshan singh, Guru Granth
Sahib among the Scriptures of the World, p-233.
10 112:1-4.
11 sRI gurU gMRQ swihb, jpu, pMnw-1

306
g`l isrP r`b dy iek p`K nMU AwDwr bxwky khI geI hY[ kurAwn ivc r`b nMU bwdSwh
vWg pyS kIqw hY[ swrI DrqI ’qy ausdw hukm c`ldw hY[ s`qvyN AwkwS ’qy bYT x dw Bwv
r`b nMU siqkwr dyxw hY Aqy lokW nMU d`sxw hY ik r`b v`fw hY[ Drm gMRQ dI bolI Awm bolI
nhIN huMdI ieh icMnHW qy pRqIkW dI bolI huMdI hY iojs ivc v`fy ArQ huMdy hn[ dohy Drm
ie`k r`b dI hoNd nUM mMndy hn Aqy ie`k r`b dI bMdgI krn leI pRyrdy hn[

mnu`K
Drm dI hoNd mnu`K nwl sMbMiDq hY[ jdoN smwj iv`c iksy iksm dy srkwrI kwnUMn
nhIN sn bxy qW audoN Drm hI mnu`K jwqI dw mwrg drSn krdw sI[ Drm pRqI mnu`K dI
rucI GtI nhIN sgoN idn-b-idn v`DdI jw rhI hY[ Ajoky Xu`g iv`c Drm dI jwxkwrI qy
PYlwA ivigAwink qrIikAW nwl ho irhw hY[ ie`k qoN bwAd ie`k nvIAW kwFW, purwxIAW
kwFW nUM ip`Cy kr rhIAW hn[ iesdy bwvjUd vI Drm pRqI mnu`K dI iK`c Aqy jwnx Bu`K
GtI nhIN[ Drm kI hY? iesdw rUp kI hY? ies svwl aupr hr Drm gMRQ ny smyN-smyN
isr rOSnI pweI hY pwp Aqy puMn dw sMklp, Biv`K dy su`K leI Awpxw vrqmwn suAwrnw,
ieh sB Drm dy Kyqr dIAW g`lW hn[ Drm dw Gyrw bhuq ivSwl hY[ svyr qoN lY ky sOx
q`k Aqy rwq qoN lY ky svyr q`k Drm dy duAwly DrmI mnu`K pRkrmw krdw hY[ swry Drm
gMRQ, pYgMbr, Avqwr qy gurU v`Ko-v`K smyN Aqy sQwnW iv`c jMmy Aqy pRPu`ilq hoey pr smyN
qy sQwn dy AMqr dy bwvjUd vI kuJ ku AYsIAW kVIAW jW nYiqk mu`l hn jo hr Drm iv`c
pRDwn Aqy sWJy hn[
mnu`K ies sMswr dw sB qoN cyqMn pRwxI hY[ ies ny AwpxI qwkq nwl v`fIAW KojW
kIqIAW hn[ ipAwr nwl smwj ivc SWqI vI bxweI hY Aqy AhMkwr v`s pSUAW-pMCIAW
smyq kudrqI sOimAW aupr kbzw vI kIqw hY[ Drm-gMRQ Aqy pYZMbr jW gurU ’qy DrqI
dw Awgmn mnu`K nUM mwVy pwsy qoN rok ky cMgy pwsy lwauxw huMdw hY[ mnu`K kyvl h`f, mws
dw nwm nhIN hY[ ies iv`c rUh hY ijsdI bdOlq ieh qurdw-iPrdw hY[ ies kol mn hY jo
mnu`K nUM BjweI iPrdw hY[ kurAwn mnu`K nUM Awdm dI sMqwn Aqy gurbwxI ‘rwm kI AMs'
AwKdI hY[ mnu`K leI r`b ny ikMnIAW inAwmqW bKSIAW hn[ ieh bol skdw hY, Awpxy
iKAwlW nUM pRgt krn dy ies kol bhuq swDn hn[ iesdy jIvn dw prm audyS r`b dw
AwigAwkwr bxnw hY[ mnu`K ny ie`k r`b dI bMdgI nUM C`fky DrqI aupr ivgwV pYdw kIqy
hn[ jykr AsIN A`j dy pRsMg ivc dyKIey qW swfI DrqI aupr mnu`KW dI igxqI hor

307
jwqIAW nwloN vDyry hY[ mnu`K mnu`K nUM Kqm krn leI Aijhy swDn iqAwr krI bYTw hY jo
plW iv`c r`b dI bxweI isRStI nUM brbwd kr skdy hn[
dohy Drm gRMQ d`sdy hn ik qyrw mksd DrqI ’qy ivgwV pYdw krnw nhIN hY, sgoN
SWqI pYdw krnw hY[ dohy Drm gRMQ iksy pSU-pMCI, drKq, phwV, pwxI, hvw ru`qW nUM
aupdyS nhIN krdy ikauNik ieh swry qW pihlW hI r`bI hukm iv`c hn[ sUrj kdoN qoN
inrivGn r`bI hukm iv`c cVHdw hY Aqy Fldw hY[ swry jIv-jMqU r`b dy hukm ivc kwr-
ivhwr kr rhy hn[ isRStI dI swjnw vyly qoN ieh pRvwh inrMqr c`l irhw hY[ ies swry
vrqdy vrqwry ivckwr mnu`K hY jo r`b dy hukm qoN AwkI hoieAw ipAw hY[ ies nUM AMnHw,
gUMgw Aqy p`Qr idl ikhw hY[ ieh burI g`l nUM iDAwn nwl Aqy cMgI g`l nUM kwhlpuxy
nwl suxdw hY[ ieh Awpxy Asl audyS qoN KuMJ cu`kw hY[ iesdIAW mnokwmnwvW ny ieh
is`D kr id`qw hY ik ieh sMswr, pirvwr, jwiedwd sdIvIN hn[ ie`k idn iesdIAW
mnokwmnwvW iesnUM lY fu`bxgIAW[ Pryb, DoKw, p`Kpwq, n&rq ies kdr ies mnu`K ’qy
hwvI hoeIAW peIAW hn ik ieh Awp hI r`b bixAw bYTw hY[ mnu`K dy hMkwr nUM iPrAOn,
hwmwn, hrxwKS, rwvx dy icMnHwqmk nwvW qihq ibAwn kIqw hY[
dohy Drm gMRQ mnu`K dy AhM nUM ieh kihky Kqm krdy hn ik qUM qW im`tI dw puqlw
hY[ mnu`K dw jIvn AYvyN vwprI Gtnw nhIN hY[ r`b v`loN pYZMbr jW gurU lokweI dy Bly
leI Byjy gey sn[ mnu`K ny aunHW dI nw&rmwnI kIqI, ivroD kIqw Aqy aunHW nUM kql vI
kIqw[ mnu`K nwSukrw hY[ ieh Anyk dwqW dw AwnMd mwxdw hY[ iesdy bwvjUd ieh r`b
dw Sukr nhIN krdw[ jdoN A`lwh ny AwdmI dI isrjxw krnI sI qW &irSiqAW ny ikhw
sI ik AsIN qyrI g`l mMndy hW[ mnu`K DrqI ’qy ivgwV pYdw krygw pr r`b ny Pyr vI
Awdm dI isrjxw kIqI[ ieh vwikAwq puStI krdw hY ik ijnHW aumIdW nUM m`dynzr
r`Kky mnu`K dI isrjxw kIqI geI sI[ mnu`K aunHW nUM pUrIAW kry[ gurmiq ny curwsI l`K
jUnW coN a`uqm jUn mnu`K dI d`sI hY[ mnu`K ny r`b nwl vwAdw kIqw sI ik mYN qyrI bMdgI
krWgw[ qyrw AwigAwkwr bxky rhWgw[ ieh AwpxI vwAdy nUM Bu`l cu`kw hY[ mnu`K au`qm
qW hY jykr r`b dI bMdgI krdw hY nhIN qW pSU iesqoN au`qm hn[ ieh smJI bYTw hY ik
r`b nUM iesdI Kbr nhIN[ mnu`K dy h`Q ivc nw jMmxw hY Aqy nw mrnw[ ieh kmzor hY[
dohW DrmW ny mnu`KW dIAW do SRyxIAW mMnIAW hn[ aunHW nMU gurmuK-mnmuK kho, eImwn vwly
jW ienkwrI kho, g`l iek hY[ mn`uK ies qrHW dw hoxw cwhIdw hY:

308
rihmwn dy bMdy (AslI) bMdy auh hn ijhVy DrqI au`qy nrmweI nwl qurdy hn Aqy jdoN
AigAwnI aunHW nwl AwFw lwaux qW auh AwK idMdy hn ik quhwnMU slwm[ ijhVy Awpxy
r`b dI hzUrI ivc isjdy kridAW Aqy KVoiqAW rwqW ibqwauNdy hn[ ijhVy ArdwsW
krdy hn ik ‚swifAW r`bw! nrk dy Azwb qoN swnMU bcw lY[ ausdw Azwb qW jwn dw
gwlw hY[ auh qW v`fw hI BYVw Tihrn dw QW Aqy itkwxw hY[‛ ijhVy Krc krn l`igAW
nw qW &zUlKrcI qoN kMm lYNdy hn qy nw hI sUmpuxw idKwauNdy hn, so aunHW dw Krc dohW
Aw^rI h`dW dy ivcwly sMquiln ‘qy itikAw rihMdw hY[ ijhVy A`lwh qoN C`ut iksy hor
ieSt nMU nhIN pukwrdy, A`lwh dI hrwm kIqI hoeI iksy ijMd nMU Axh`kw kql nhIN krdy
Aqy nw ivBcwr krdy hn-ieh kMm ijhVw vI krygw, auh Awpxy pwp dw Pl Bogygw,
ikAwmq dy idhwVy ausnUM duhrw Awzwb id`qw jwvygw Aqy ausy ivc hI auh hmySw hIxw ho
ky ipAw rhygw[ Cu`t iesqoN kI koeI (ienHW gunwhW qoN mgroN) qObw kr c`ukw hovy Aqy
eImwn ilAwky Bly krm kmwaux l`gw hovy[ Aijhy lokW dIAW burweIAW nMU A`lwh
BlweIAW ivc bdl dyvygw Aqy auh v`fw bKSxhwr qy imhrbwn hY[ jo ivAkqI qObw
krky Bly kMm krn l`gdw hY auh qW A`lwh v`l muV AwauNdw hY ijhw ik muVnw cwhIdw
hY-(Aqy rihmwn dy bMdy auh hn) ijhVy JUTy gvwh nhIN bxdy Aqy iksy inkMmI cIz koloN
lMGx qW Bly purKW vWg lMG jWdy hn[ ijMnHW nMU jy aunHW dy r`b dIAW AwieqW suxwky
nsIhq kIqI jWdI hY qW auh aus auqy AMnHy qy boly bxky nhIN rih jWdy[ ijhVy ArdwsW
kirAw krdy hn ‚hy swifAW r`bw ! swnMU swfIAW pqnIAW Aqy sMqwnW v`loN A`KW dI
TNfk bKSdy Aqy swnMU pRhyzgwrW dw AwgU bxw dy‛ –ieh hn auh lok ijMnHW nMU aunHW dy
sbr dw Pl au`cy mihlW-mwVIAW dy rUp ivc id`qw jwvygw[ Awdr-sUck SbdW qy slwmW
nwl aunHW dw svwgq hovygw Aqy auh sdw auQy rihxgy[ ikMnw cMgw hY auh Tihrn dw
sQwn qy itkwxw[ 12

sRI guru gMQ swihb dw mnu`K r`bI hukm nMU mMndw hY[ jIvn mukq hY[ KuSI qy ZmI
nMU iekswr mMndw hY[ sony qy im`tI nMU iek brwbr smJdw hY[ aus leI zihr qy AMimRq
iek smwn hn[ vifAweI Aqy inrwSw kuJ nhIN[ rwjw qy iBKwrI iek brwbr hn[
Aijhw mnu`K hI jIvnmukq hY[13 gurbwxI ivc Aijhy mnu`KW leI bRhmigAwnI, inrbwn,
jIvnmukq, gurmuK, sMq, jn, swDU Sbd AwauNdy hn[ Bly mnu`KW nUM jMnq iv`c KuSIAW
imlxgIAW Aqy buirAW nUM szwvW imlxgIAW[ dohy Drm gMRQ Awpo Awpxy qrIky nwl
mnu`K nUM iesdy audyS pRqI jwgrUk krdy hn qW ik ies ivc dYvI gux Aw skx[ iek
Swier ilKdw hY:
drd-ey-idl bWtny ky lIey pYdw kIXw ienswn ko[
vrnw &irSqo kI nhIN QI kmI Bgvwn ko[

12 25: 63 qoN 76.


13 pRB kI AwigAw Awqm ihqwvY] jIvn mukiq soau khwvY] qYsw hrKu qYsw ausu sogu] sdw AnMdu qh nhI
ibEgu]qYsw suvrnu qYsI ausu mwtI] qYsw AMimRq qYsI ibKu KwtI] qYsw mwnu qYsw AiBmwnu] qYsw rMku
qYsw rwjwnu] jo vrqwey sweI jugiq] nwnk Ehu purKu khIAY jIvn mukiq] rwg gauVI suKmnI m:
õ, 275.

309
smwj
sRI guru gMRQ swihb snmuK ieh sm`isAw sI ik Drm Aqy smwj ivckwr sWJ
nhIN sI[ AwpsI sWJ dI Gwt kwrn dohW dy irSqy Aqy rsiqAW iv``c qryV Aw geI sI[
Drm swDnw dy Kyqr ivc sMinAws iek pRmu`K AMg vWg auBr ky swhmxy AwieAw[ ies
mwrg nUM Dwrn krn vwilAW ny smwj nUM Brm jwl, BYVw Aqy du`KW dw Gr GoiSq kr
id`qw sI[ihMdU Drm dI AwSrm ivvsQw muqwbk iek qoN p`cI swl q`k bRhmcrX, p`cI qoN
pMjwh swl q`k gRihsq, pMjwh qoN pJ`qr swl q`k vwxpRsQ Aqy pJ`qr qoN sO swl q`k
sMinAws Dwrn krn nwl mnu`Kw jnm sPl mMinAw jWdw sI[ kwl vMf kwrn gRihsq
v`Krw sI Aqy sMinAws v`Krw[sMinAws dy DwrnI bhuqy swDk jMglW Aqy phwVW ivc jw
bYTy sn[ smwj dI numwieMdgI krn leI koeI Xog AwgU nhIN irhw sI[ BweI gurdws jI
d``sdy hn ik sRI gurU nwnk dyv jI dy Awgmn smyN Drm dI is`iKAw dyx vwlw koeI swDU
nhIN irhw sI[ Drm ny smwj rwhIN pRgt hoxw hY[ Drm dI iQaUrI smwj rwhIN hI XQwrQ
dw rUp Dwrn krdI hY[ smwj ibnHW Drm Aqy Drm ibnHW smwj dohyN ADUry hn[ Drm
dvweI hY Aqy smwj pRhyz, Drm ^urwk hY Aqy smwj ksrq[ ijs qrHW dvweI Aqy
pRhyz, ^urwk Aqy ksrq ie``k dUjy dy pUrk hn[ ievyN hI Drm Aqy smwj ie``k Atu`t
AMg vWg hn[ dohW nMU Alihdw kIiqAW nw qW Drm kwiem rhygw Aqy nwhI smwj[ Drm
dw bIj smwj rUpI zmIn iv`c hI pRPu`ilq huMdw hY[Drm nMU smwj iv`c pRswirq krn
vwlIAW do mu`K sæwKwvW hn-rwjw qy pujwrI SRyxI[ rwjw smwijk hY Aqy pujwrI Dwrimk[
rwjw rwj dw AiDkwrI hY[ lokW aupr tYks lwauxy, htwauxy, shUlqW dyxIAW Aqy lYxIAW
rwjy dI izMmyvwrI ADIn AwauNdw hY[ ies leI Drm nMU smwj iv`c vDx Pu` lx leI rwjy
dI Aihm BUimkw hY[ gurmiq ny rwijAW nUM SIh Aqy muk`dmW nMU ku`qy ikhw hY[ A`j
rwijAW dI QW mMqrIAW ny lY leI hY[ isAwixAW dw kQn hY- XQw rwjw qQw prjw Bwv
ijvyN dw rwjw hovygw auho ijhI prjw hovygI[ jykr rwjw DrmI hovygw qW Awm lok rwjy nMU
dyK ky DrmI bx skdy hn[ rwjy dw prjw au`pr Asr pYxw suBwivk hY[ rwjy hI prjw
dw Gwx kr rhy sn[rwjy zulm krky prjw nMU smwijk qOr ’qy duKI kr rhy sn[ dUj I
SwK pujwrI SRyxI hY ijs iv`c jogI, kwjI Aqy bRwhmx AwaNudy hn[ iehsmwj dw Dwrimk
SoSx kr rhy sn[ pujwrIAW ny vI Drm dy srUp nMU ivgwiVAw sI[sRI gurU nwnk dyv jI
qoN lY ky sRI gurU goibMd isMG jI q`k smUh gurU swihbwn ny auprokq dohW SwKwvW nwl
sMvwd rcwieAw qy Aqy dohW dy AwpsI sMquiln ’qy bl id`qw ikauNik dohW dy AwpsI
qwlmyl dI Gwt kwrn Drm Aqy smwj dy hyTly p``Dr dw rUp swhmxy Aw irhw sI[ ieho

310
ijhI duic`qIiv`c Awm lokweI nMU rwh nhIN sI iml irhw ik ikDr jwvy? rwijAW ny rwj
clwaux leI jo h`QkMfy vrqy auh iBAwnk sn[ Drm dw jo srUp pujwrIAW ny id`qw auh
krUp sI[ aus iv`c in`jvwd Aqy p`Kpwq BwrU sI[Drm kyvl ie`k iPrky q`k sImq rih
igAw sI[ Drm Aqy smwj ivckwr ie`k dvMd kwiem ho igAw[is`ty vjoN Drm KMB lwky
au`f igAw sI[
AijhI hI hwlq muhMmd (s.) dy snmuK sI[ smwj jWglI bxdw jw irhw sI[
smwijk kdrW kImqW Alop ho c`ukIAW sn[ aunHW ny Aml nMU is`Dw smwj nwl joiVAw[
Aqy d`isAw ik smwj swfw hY[ iesnMU suhxw vI AsIN bxwauxw hY Aqy ivgwVnw vI AsIN
hI hY[ jykr smwj ivc AmIr ZrIb dy Prk smyq smwijk FWcw ivgV irhw hY qW ies
FWcy nMU shI krnw bMidAW dy &rz hn[ keI vwrI mn ivc ieh svwl auØ`Tdw hY ik
kurAwn iv`c smwijk nymwvlI eynI bwrIkI nwl ikauN id`qI geI hY[ ies dw jvwb ieh
hY ik jykr Drm ivAkqI dy Aml dw ih`sw nhIN bxygw qW Eprw pRqIq hovygw[ kurAwn
ny smwijk is`iKAwvW rwhI smwj nMU vDIAw bxwaux dw Xqn kIqw ijvyN D`ky nwl AOrqW
dy mwl dy vwrs nw bxo, ibnW sihmqI dy aunHW dI mihr nuUM nw KwE[ ieh vrijq hY[
jykr auh koeI AijhI ZlqI krn jo ikrdwr nMU D`bw lwvy qW sKqI kro[ jykr pihlI
pqnI psMd nw hovy Aqy qusIN dUjI pqnI nwl inkwh krvwauxw cwhMudy hovo qW pihlI
pqnI nUM id`qIAW sOgwqW vwps nw lE[ eImwn vwly mrd, eImwn vwlIAW AOrqW nwl
inkwh krwaux[ SwdISudw AOrqW SwdI dI h`d ivc rihx[ kwm-iqRpqI leI corI Cupy
irSqy nw bxwaux[ AwpsI vsqUAW dy lYx-dyx ivc rzwmMdI zrUrI hY[ iek dUjy dy Dn-
pdwrQ Axh`ky FMgW nwl nw KwE[ pqI-pqnI dy irSqy ivcoN S`k SubHw k`Fx leI Xog
bMidAW nuUM Swiml kro ijhVy quhwfy irSqy nuMU suAwrn[ mwipAW smyq swk-sMbMDIAW,
XqImW, muQwjW, irSqydwrW, guAWFI, Epry guAWFI, muswi&r, Zulwm AOrqW nwl cMgw
ivhwr kro[ ijaUNdy jIA AwpxI ivrwsq iqAwr krvwE qW jo mrn auprMq JgVy nw pYdw
hox[ zkwq vrgy inXm smwj dI ibhqrI leI hI sn[ ieh hukm aus vyly nwzl hoey
jdoN swfy smwj ivc Aijhy inXmW dw koeI vjUd nhIN sI[
Drm Aqy smwj ivckwr sMquiln nMU kwiem r``Kx leI dohW Drm gMRQW ny gRihsq
mwrg nMU AwDwr bxwieAw[ ies iv``c dohW dI hoNd Aqy bcwA dy h``l Cupy hoey sn[
gRihsq mnu`K dI rUhwnIAq Aqy srIrk iqRpqI krdw hY[ dohy DrmW dy pYZMbr Aqy gurU
gRihsqI sn[ auh h`QIN ikrq krn vwly sn[ muhMmd (s.) swihb vpwr krn jWdy sn

311
Aqy guru nwnk dyv jI KyqI krdy sn[ aunHW ny smwj ivc rih ky d`isAw hY ik AnwQW
Aqy loVvMdW dI mdd ikvyN krnI hY[
bMdgI dw smwj nwl Atu`t irSqw hY[ dohW Drm gMRQW qoN pihlW smwj ivc
Arwjkqw vwlw mwhOl sI[ ijs qrHW dIAW kurIqIAW dohW Drm gMRQW ivc vrxn kIqIAW
geIAW hn[ aunHW qoN swP pqw l`gdw hY ik mnu`K iks qrHW dy ho gey sn[ sRI gurU nwnk
dyv jI ny qW swP kih id`qw ik Drm KMB lw ky au`f igAw sI[ sqI pRQw dy nwl-nwl,
jwq-pwq gMBIr sm`isAw sI[ dohW Drm gMRQW ny smwijk nymwvlI id`qI qW ik smwj nMU
suDwirAw jw sky[ gurmiq ny iesnMU ikrq kro, nwm jpo Aqy vMf Cko nwl joiVAw[ ienHW
iqMnW dy ip`Cy gMBIr ArQ sn[ jo ivAkqI ikrq krygw auh burweIAW qoN bcygw[ aus
ivc corI, h`f hrwmI, Awlspuxw nhIN Awvygw[ smwj nMU A`gy ilAwaux ivc ikrq dI
Aihm BUimkw hY[ gurU swihb v`loN jo pihlW lMgr lwieAw igAw[ auh ikrq kmweI dw
hI sI[ ivhlw ivAkqI smwj ’qy boJ hY[ iesqoN A`gy vMf Ckxw vI smwj pRqI
AwpxIAW izMmyvwrIAW nMU Aqy irSqy nMU aujwgr krdw hY[ dohy Drm gRMQ gRihsq jIvn nUM
mwnqw idMdy hn[ rUhwnIAq dI pRwpqI smwj ivc rihMidAW ho skdI hY[ gurbwxI
Anuswr swDk mn nUM mwrn leI jMglW iv`c jWdw hY pr auQy vI iesnUM s`c dI pRwpqI
nhIN huMdI[ ikrq kro, vMf Cko Aqy nwm jpo, ieh iqMny AsUl smwj dy Drwql ’qy
pRPu`ilq huMdy hn[ swfy Awlw-duAwly iv`c guAwFIN, irSqydwr smyq vwqwvrx Aqy pSU
pMCI Swiml hY[ Drm gRMQ mnu`K nUM qwlIm idMdy hn ik ausny smwj ivc ikvyN rihxw hY?
smwj kuJ icr dw itkwxw hY[ AsIN pRwhuxy hW[ ijs qrHW pRwhuxw iksy dy Gr jWdw hY[
hr cIz dI vrqoN qrIky nwl krdw hY[ pr auh Gr dw mwlk nhIN bxdw[ ies qrHW hI
mnu`K ny smwj ivc rihxw hY[ lokW nwl Awpxy &rz vI inBwauNxy hn Aqy A`lwh dw
Sukr krnw hY[ Awpxy guAWFI dI muSikl ivc SrIk hoxw hY[ jdoN AsIN ienHW iqMnW AMgW
’qy A`j dy pRsMg ivc Jwq mwrdy hW qW swnUM nzr pYNdw hY ik smwj kurwhy ipAw hY[ r`b
dy nW ’qy dukwnW c`l rhIAW hn[ s`cy r`b dI bMdgI nw krn krky lokW dy mnW iv`c
n&rq, duibDw pYdw ho rhI hY[ auh bwhro DrmI qW hn pr AMdrUnI qOr 'qy KwlI hn[
is`ty vjoN swfw smwj ivgVdw jw irhw hY[
auprokq ivcwr qoN bwAd AsIN ies is`ty ’qy pu`jdy hW ik dohW Drm gMRQW iv`c
bwhrI rUp ivc vKryvyN hn pr AMdrUnI rUp ivc smwnqwvW hn[ vKryivAW ip`Cy aus
Drm dw ipCokV, smwijk Aqy BUgoilk hwlwq Aihm BUimkw inBwauNdy hn[ bwhrI qOr
’qy jo krm gurmiq dw DwrnI krdw hY ausnUM muslmwn nhIN krdy Aqy jo kMm bwhrI qOr

312
’qy muslmwn krdw hY ausnUM is`K nhIN krdy[ ipCy AsIN izkr kIqw sI ik iksy vI Drm
nUM smJx ivc aus Drm pRqI Brosw ivSyS BUimkw inBwauNdw hY[ ies leI hr Drm dw
bwhrI krm aus Drm pRqI s`cI lgn nUM aujwgr krdw hY[ zkwq, rozw, h`j Aqy nwm
jpxw, ikrq krnw, vMf Ckxw rsmW bwhrI qOr 'qy iBMn hn pr AMdrUnI qOr 'qy SuB
Aml krn leI pRyrdIAW hn[ AKIr ivc AsIN kih skdy hW ik dohy Drm gRMQW ivc
bMdgI nUM Al`g Al`g qrIikAW nwl ibAwn kIqw hY[ prMqU iehnW swry qrIikAW dw ie`k
hI audyS hY Aqy auh hY bMdy dI GwVq[ Aijhw bMdw jo s`c 'qy KVHy, inAW, hmdrdI,
BweIcwry nUM pRPu`lq kry[ Awp vI jIvy Aqy horW nUM vI ijaUx dyvy[ gurbwxI iv`c gurU nUM
prmySvr ikhw hY[ ieslwm Anuswr nbI (s.) Awm ienswn hY[ iesdw Bwv ieh nhIN
ik ies nwl dohW dI qwkq iv`c jW hsqI iv`c koeI &rk pYNdw hY pYZMbr Aqy gurU r`b
v`loN hn, dohW dy aupdyS pRmwixk hn[ dohyN hI ie`k mhwn hsqI dI g`l vI krdy hn
Aqy lokW ivc pRcwr vI krdy hn[ gurbwxI ivc d`isAw hY ik gurU ibnHW bMdgI nhIN
hMudI[ kurAwn dw eImwn hY ik pYgMbr 'qy XkIn ibnHW bMdgI nhIN huMdI[ pYgMbr Aqy gurU
AwdrS hn[ bMdw aunHW vrgw bxy[ gurbwxI iv`c gurU, sMgq, kIrqn, syvw dw vwr-vwr
izkr AwauNdw hY Aqy iesnUM idRVqw nwl lwgU krn dI g`l vI khI geI hY[ kurAwn ivc
nmwz, zkwq, rozw, h`j Aqy izkr dI g`l vwr-vwr duhrweI geI hY[ duhrweI auh g`l
jWdI hY jo Aiq zrUrI huMdI hovy[ msijdW Aqy gurU GrW coN vwr-vwr ieh Awvwz hI
AwauNdI hY ik bMdgI kro[ dohW Drm gMRQW iv`c Anyk idRStWqW nwl bMdgI v`l pRyirq
kIqw igAw hY[
gurmiq dw ieslwimk nzrIAw
gurmiq ny ieslwimk ivcwrDwrw dw bhuq siqkwr kIqw hY[ ieh siqkwr
gurbwxI Aqy ieiqhws dw Aihm AMg bixAw hoieAw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI dy nwl
BweI mrdwnw vI rohIAW, bIAWbwnW ivc r`b dy guxgwn krdw irhw hY[ sRI gurU gMRQ
swihb ivc bwbw &rId jI is`K gurU swihbwn nwl g`lW krdy pey hn[ bwxIkwrW ivc
nmwz dy pwbMd muslmwnW dI bwxI drz hY[ hirmMidr swihb dI nIh dI pihlI ie`t
r`Kx vwly sweIN mIAW mIr jI aucy mukwm dy mwlk sn[ gurU hirgoibMd jI ny krqwrpur
swihb ivKy bwbw bu`Fw jI dI syvw lweI ik ieQy muslmwnW nMU iebwdq leI msijd bxw ky
idE[ nvwb sY&UdIn gurU qyg bhwdr jI dw prm im`qr sI[ sRI gurU goibMd isMG jI nMU
au`c dy pIr bxw ky hkUmq dy pMjy coN k`Fx vwly ZnI KW qy nbI KW siqkwr dy Xog hn[
AsIN is`KW dIAW ShwdqW dI g`l krdy hW[ pauty BMgwxI dy jMg ivc Awpxy do pu`qrW nMU

313
Aqy s`q sO murIdW nMU ShId krwaux vwly buDU Swh swnMU kdy Bu`lxy nhIN cwhIdy[ gurmiq
ijQy is~KI dy mwrg nMU AOKw AwKdI hY, auQy d`sdI hY ik muslmwn khwauxw vI Awswn
nhIN hY[ kurAwn AwKdw hY ik quhwfy idl p`Qr ho cu`ky hn[ ieh kdoN nrm hoxgy[
gurmiq AwKdI hY ik muslmwn mom vrgw nrm hoxw cwhIdw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ny
muslmwn nMU mom dy ipGlx vwly gux nwl pirBwiSq kIqw hY[14 ausny AwpxI mYl dUr
kr leI hY[ muslmwn dIAW nmwzW iv`c s`c, hlwl, KYr, nIAq Aqy is&q vrgy gux
hoxy cwhIdy hn[15 BweI nMd lwl jI d`sdy hn ik ijvyN muslmwn S`ukrvwr vwly idn
iek`Ty ho ky nmwz pVHdy hn ies qrHW is`K Drm iv`c sMgq iv`c juVky r`bI rMgW nMU
mwixAw jWdw hY[16 s`c nMU kmwaux vwlw kwzI hY Aqy idl nMU soDx vwlw hwjI hY[17 AsIN
kih skdy hW ik muslmwnW dy sihXog nwl hI gurbwxI Aqy isK ieiqhws dI sMpUrnqw
huMdI hY[
A`gy sRI gurU gRMQ swihb Aqy kurAwn mjId dIAW qukW id`qIAW jw rhIAW hn jo
Awps ivc smwn ArQ r`KdIAW hn:
1. is`Dw rwh
swnUM is`Dw rwh ivKw, auhnHW lokW dw rwh ijhnW nUM qUM ienwm b^iSAw, ijhVy kropI dy
BwgI nhIN Aqy ijhVy Btky hoey nhIN hn[18
mhw auidAwn AMDkwr mih ijin sIDw mwrgu idKwXw]19
2. ienkwrI
A`lwh ny aunHW dy idlW qy aunHW dy kMnW au`qy mohr lw id`qI hY Aqy aunHW dIAW A`KW au`qy
20
pVdw pY igAw hY[ auh krVI szw dy BwgI hn[
21
nyqRI DuMiD krn Bey bhry mnmuiK nwmu n jwnI]
ieh boly hn, gUMgy hn, AMnHy hn qy ieh hux vwps nhIN prqxgy[22

14 muslmwxu mom idl hovY] mwrU m: õ, 1084.


15 pMij invwjw vKq pMij pMjw pMjy nwau] pihlw scu hlwl duie qIjw KYr Kudwie] cauQI nIAiq rwis
mnu pMjvI isPiq snwie] rwg mwJ, m: ñ, 141.
16 rUiz jumAw momnwin pwkbwz igrd mI AwieMd Az bihir inmwz] hmcunW dr mzhib mw swD sMg
kz muh`bq bw-^udw dwrMd rMg] gMfw isMG (fw.), BweI nMd lwl gMRQwvlI, pMnw-79.
17 scu kmwvY soeI kwjI] jo idl soDy soeI hwjI] rwg mwrU m:ô, 1084.
18 1:5-7.
19 DnwsrI m: õ, 672.
20 2:7
21 rwg BYrau m: ñ,126.
22 2:18

314
23
mwieAwDwrI Aiq AMnw bolw] sbdu n suxeI bhu rol Gcolw]
24
AMnw bolw ikCu ndir n AwvY mnmuK pwip pcwvixAw]
3.ividAw vycxw
QoVyH mu`l au`qy myrIAW AwieqW nUM nw vyc suto[25
mwieAw kwrn ibidAw bychu jnmu AibrQw jweI]26
4 rwh qy kurwh
ies qrHW A`lwh ie`ko g`l nwl bhuiqAW nUM kurwhy pw idMdw hY Aqy bhuiqAW nUM is`Dw rwh
ivKw idMdw hY[27
ijs no Awip KuAwey krqw Kuis ley cMigAweI[28
5 A`lwh
pUrb qy p`Cm sB A`lwh dy hn[ ijs pwsy vI qusIN mUMh krogy aus pwsy A`lwh dw
swhmxw hY[ A`lwh srv ivAwpI Aqy sB kuJ jwxn vwlw hY[29
30
qUM sBnI QweI ijQY hau jweI swcw isrjxhwr jIau]
6 sohxw rMg
AwKo, ‚A`lwh dy rMg iv`c rMgy jwE[ aus dy rMg qoN sohxw hor iks dw rMg hovygw=;vs
Aqy AsIN ausy dI bMdgI krn vwly hW[‛31
hir nwmw hir rM|u hY hir rM| mjITY rM|]32
7. sbr
hy eImwn ilAwaux vwilE! sbr Aqy nmwz qoN shwieqw lE[ A`lwh sbr krn vwilAW
dy AMg sMg hY[33
34
isdk sbUrI swidkw sbru qosw mlwiekw]

23 rwg gauVI m: ó, 313


24 rwg m: ó,111.
25 2: 41
26 rwg mwrU, kbIr 1103.
27 2:26
28 rwg Awsw m:ñ, 417.
29 2:115.
30 rwg Awsw m: ñ,438.
31 2:138.
32 rwg sUhI m: ô,731.
33 2:153.
34 rwg isrIrwg m: ñ, 83.

315
8. ie`k r`b
35
quhwfw ieSt ie`ko-ie`k ieSt hY[
36
eyko eyku eyku hir Awip]
9. ienkwrI
ikhw AnoKw hY ienHW dw hOslw! ik nrk dI szw sihx leI iqAwr hn[37
38
AMimRq kaurw ibiKAw mITI] swkq kI ibiD nYnhu fITI]
10. r`b nyVHy hY
hy nbI ! myry bMdy jy quhwQoN myry bwry pu`Cx, qW aunHW nUM d`s idE ik mYN aunHW dy nyVyH hI
hW[ pukwrn vwlw jdoN mYnUM pukwrdw hY, mYN aus dI pukwr suxdw Aqy jvwb dyNdw hW[39
40
ijQY hir AwrwDIAY iqQY hir imqu shweI]
11. krnIAW dw nqIjw
hy mnu`K ! qYnUM ijhVI BlweI vI pRwpq huMdI hY A`lwh dI ikrpw nwl huMdI hY Aqy ijhVI
AONkV qyry au`qy AwauNdI hY, auh qyrIAW AwpxIAW krnIAW sdkw hY[41
ddY dos n dyaU iksY dos krMmw AwpixAw]
42
jo mY kIAw so mY pwieAw dos n dIjY Avr jnw]
12. A`lwh dI bwxI cwnx hY
hy loko! quhwfy r`b v`loN quhwfy kol sp`St dlIl Aw geI hY Aqy AsW quhwfy v`l Aijhw
cwnx Byj id`qw hY jo quhwnUM sw&-sw& rwh ivKwaux vwlw hY[43
44
gurbwxI ies jg mih cwnxu krim vsY min Awey]
13. Bly bMdy G`t hn
BwvyN iehnW iv`c kuJ lokI is`Dy rwh qurn vwly vI hn pr iehnW dI bhuigxqI fwFI
kukrmI hY[45

35 2:163.
36 rwg gauVI suKmnI m: õ, 289.
37 2:175
38 rwg rwmklI m: õ, 892.
39 2:186.
40 rwg sUhI m: ô, 733.
41 4:78.
42 rwg Awsw m: ñ,433.
43 4:174.
44 rwg isrIrwg m:ó,67.
45 5:66.

316
46
hYin ivrly nwhI Gxy PYl PkVu sMswr]
14. s`cw s`ucw Awcwr
A`lwh s`cy-su`cy Awcrx vwilAW nUM psMd krdw hY[47
48
schu ErY sB ko aupir scu Awcwru]
15. Drm iKfOxw nhIN hY
KihVw C`fo auhnW lokW dw ijhnW ny Awpxy Drm nUM Kyf qmwSw bxw r`iKAw hY Aqy ijhnW
nUM sMswrk jIvn ny DoKy ivc pw id`qw hY[49
mwQy iqlku hiQ mwlw bwnW] logn rwmu iKlaunw jwnW]50
16. mnu`K leI inAwmqW
AsIN quhwnUM DrqI 'qy AiDkwrW nwl vswieAw Aqy quhwfy leI ieQy jIvn sm`grI
auplbD kIqI, pr qusIN lok G`t hI Sukr krdy ho[51
Avr join qyrI pinhwrI] ies DrqI mih qyrI iskdwrI]52
17. izkr ikvyN krnw hY
hy nbI! Awpxy r`b dw svyr-Swm ismrn krdy rho, mn hI mn iv`c igVgVwauNidAw qy
53
fridAW hoieAw Aqy mUMho vI DImI Awvwz nwl[
inq jpIAY swis igris nwau prvidgwr dw]54
18. Dn joVxw
duKdweI szw dI ^usKbrI idE auhnW nUM ijhVy cWdI joVky r`Kdy hn Aqy ausnUM A`lwh dy
55
rwh iv`c Krc nhIN krdy[
kaufI kaufI jorq kpty Aink jugiq kir DwieE]
56
ibsrq pRB kyqy duK gnIAih mhw mohnI KwieE]

46 slok vwrW qy vDIk m: ñ, 1411.


47 5:93
48 rwg isrIrwg m: ñ, 62.
49 6:70
50 rwg BYrau, kbIr, 1158.
51 7:10.
52 rwg Awsw m: õ, 374.
53 7:205.
54 rwg gUjrI m: õ, 518.
55 9:35.
56 rwg gUjrI m: õ, 501.

317
19. Drm Xu`D
qusIN A`lwh dy rwh iv`c aunHW lokW nwl lVo ijhVy quhwfy nwl lVdy hn, pr vDIkI nw
57
kro ikauN jo A`lwh vDIkI krn vwilAW nUM psMd nhIN krdw[
sUrw so pihcwnIAY ju lrY dIn ky hyq] purjw purjw kit mrY kbhU n CwfY Kyqu]58
20. suhxy Aml
suhxy qoN suhxw vqIrw ApxwE ikauN jo A`lwh suhxy AmlW vwilAW nUM psMd krdw hY[59
60
Aml ij kIiqAw dunI ivic sy drgh Egwhw]
21. lok pRlok
Aqy koeI AwKdw hY ik ik hy swifAW r`bw! swnUM dunIAw iv`c vI BlweI b^iSs kr qy
Aw^rq iv`c vI Aqy A`g dy Azwb qoN swnUM bcw lY[61
dovY Qwv rKy gur sUry] hlq plq pwrbRhm svwry kwrj hoey sgly pUry] rhwau]62
22. pIfI gMF
sBy rl-iml ky A`lwh dI r`sI nUM idRVqw pUrbk PVH lE Aqy (Awpo ivcwly) Pu`t nw
pwE[63
64
jy jwxw lV iCjxw pIfI pweIN gMiF] qY jyvfu mY nwih ko sBu jgu ifTw hMiF]
23. ienkwrIAW dw suBwA
quhwfw Blw huMdw hY qW iehnW nUM BYVw l`gdw hY Aqy quhwfy auqy koeI ib`j Aw pYNdI hY qW
ieh iKV jWdy hn[65
sMqw nwil vYru kmwvdy dustw nwil mohu ipAwru] AgY ipCY suKu nhI mir jMmih vwro
vwr]66
24. Bly lok
ijhVy gu`sy nUM pI jWdy hn Aqy dUijAW dIAW Bu`lW mw& kr idMdy hn-Aijhy Bly lok
A`lwh nUM fwFy ipAwry lgdy hn[67

57 2:190
58 rwg mwrU, kbIr, 1105.
59 2:195
60 slok, syK PrId, 1383.
61 2:201
62 rwg iblwvl m: õ, 825.
63 3:103.
64 slok, syK PrId, 1378.
65 3:120.
66 rwg sorT m: ó, 649.
67 3:134

318
PrIdw bury dw Blw kir gusw min n hFwie]
68
dyhI rogu n lgeI plY sBu ikCu pwie]
25. mrn dw cwA
jy qusIN A`lwh dy rwh iv`c mwry jwE jW mr jwE qW A`lwh dI jo imhr Aqy bKisS
quhwfy ih`sy iv`c AwvygI auh auhnW smUh vsqW nwloN vDyry cMgI hY ijhVIAW ieh lok
joVdy hn BwvyN qusIN mro jW mwry jwE, hr hwl iv`c qusW sBnW ny ismt ky jwxw A`lwh
69
v`l hI hY[
kbIr muih mrny kw cwau hY mrau q hir kY duAwr] mq hir pUCY kaunu hY prw hmwrY
70
bwr]
26. iek jwn
hy loko ! Awpxy r`b qoN froN ijsny quhwnUM iek jwn qoN pYdw kIqw qy ausy jwn qoN auhdw
joVw swijAw Aqy auhnW dovW qoN bhuq swry purS qy iesqRIAW dunIAw ivc iKlwr id`qy[71
72
eykl mwtI kuMjr cItI Bwjn hY bhu nwnw ry]
27. mOq
rih geI mOq qW ij`Qy ikqy vI qusIN hovogy, auh hr hwl iv`c quhwnUM Aw n`pygI BwvyN qusIN
ik`fy vI p`ikAW burjW iv`c hovo[73
mlkl mauq jW AwvsI sB drvwjy BMin]74
28. mOq dw vylw
mOq dw vylw iliKAw hoieAw hY[75
mrxu ilKwie Awey nhI bUJY[76

68 slok, syK PrId,1381.


69 3:157-158.
70 slok, kbIr, 1367.
71 4:1
72 rwg gauVw, nwmdyv, 988.
73 4:77.
74 slok, PrId, 1383.
75 3:145.
76 rwg mwJ m:ó, 114.

319
Swr-AMS

mYN Awpxy Koj kwrj dOrwn dohW Drm gRMQW dI mUl Bwvnw nUM mwixAw hY[ ijnHW
izAwdw smwj ivc Drm gRMQW bwry gælqPihmIAW hn[ aunHW hI Drm gRMQW ivc ipAwr
Aqy sdBwv hY[ jdoN Drm gRMQ gurU jW pYgMbr rwhIN DrqI qy AwauNdy hn qW anHW dw
muhWdrw auho ijhw nhIN huMdw[ pYgMbr jW gurU lokW nUM Awm nwgirkW vWg hI imldy hn[
smW pw ky Aijhw kI vwpr jWdw hY ik hr Drm Awpxy audyS qoN iQVk jWdw hY[ ausdy
AnuXweI hI auh swry kMm krn l`g jWdy hn[ ijnHW qoN bcx leI auh Drm hoNd ivc
AwieAw huMdw hY[ies krky Drm dy Kyqr ivc ieh suAwl Aksr pu`iCAw jWdw hY ik
Drm ny nvW kI kIqw? nvW audoN huMdw hY jdoN lok Drm gRMQ dI g`l mMndy hn[ jdoN g`l
nhI mMndy qW Drm gMRQ dIAW g`lW AkwaU l`gdIAW hn[ Asl ivc swry Drm nvyN hn[
Drm gRMQ ny ijs pRsMg ivc rihky koeI g`Nl krI huMdI hY swfI phuMc ivDI auQoN q`k nhIN
phuMc skdI[ dohW Drm gMRQW nUM ivcwirAw pqw l`gdw hY ik mnu`Kqw Ajy vI auQy hI KVHI
hY[ kurIqIAW vI brkrwr hn[ bs aunHW dy muhWdry bdly hn[ sqI pRQw Kqm hoeI qW
BrUx h`iqAw SurU ho geI[ pihlW jnm qoN bwAd mwirAw jWdw sI A`j jnm qoN pihlW
mwr id`qw jWdw hY[
Drm dw bwhrI rUp qW kwiem hY[ jy s`cmuc AsIN aus PwrmUly nUM AwDwr bxweIey
jo pYgMbr (s.) ny Aqy sRI gurU nwnk dyv jI ny vriqAw sI qW AsIN vI bym`uK dI SyRxI
ivc AwvWgy[ Drm dw isAwsIkrn ho irhw hY[ Drm Gr-Gr jwxw cwhuMdw hY[ ies nUM
mMqrIAW Aqy pujwrIAW ny AwpxI mlkIAq bxw ilAw hY[ dohy Drm gRMQ AwKdy hn ik
r`b dy AwigAwkwr bxo[ AsIN auQy KVHy mihsUs krdy hW ijQoN Drm gMRQ ny swnMU k`iFAw
sI[ Dwrimk AwgUAW dy rOly ivc Drm dI Awvwz guMm huMdI pRqIq ho rhI hY[ Drm
dUSxvwxI jW BwSxbwzI dI QW 'qy sMvwd dw ivSw bxy[ ijs ivc suxnw qy bolxw dovyN
hox[
donoN Drm gMRQW dw mu`K mMqv bMdy dI GwVq GVnw hY[ mnu`K dw DrqI 'qy Awgmn
Awpxy Awp vwprI mwmUlI Gtnw nhIN hY[ mnu`K dy jIvn dw mnorQ r`b dw AwigAwkwr
bxnw hY[ dohW Drm gRMQW iv`c bMdgI dw Kwkw imldw hY ijs ivc pihlW ieh d`isAw
igAw hY ik qUM kI krn AwieAw hY, kI kr irhw hY Aqy qYnUM kI krnw cwhIdw hY[ qYnUM
ikhVIAW cIzW Dwrn krnIAW cwhIdIAW hn[ jykr qUM aunHW nUM Dwrn krdw hY qW qYnUM kI

320
&wiedy hn Aqy jy nhIN Dwrn krdw qW kI nukswn hn[ bMdgI Awgwz qoN lY ky AMjwm
nwl juVI hoeI hY[ ies jIvn nUM mOq auprMq dy jIvn nwl joiVAw hoieAw hY[ AMqr ieh
hY ik kurAwn Anuswr bMdw-bMdw hI rhygw[ gurbwxI Anuswr bMdw r`b iv`c AByd hovygw[
dohW Drm gRMQW ivc lok-pRlok dy icqrx nwl bMdgI dy rUp nUM inKwirAw igAw
hY[ bMdgI dy srUp nUM smJwaux leI swdw qoN sdw FMg vriqAw igAw hY[ kurAwn mnu`K
dy mu`F nUM hzrq bwbw Awdm (A.) nwl Aqy gurbwxI r`b nwl joVdI hY[ ieh rwm dI
AMS hY[ gurbwxI vwr-vwr ies A`gy r`b dy guxW nUM prIBwiSq krdI hY[ s`c, inrvYrqw,
inrBauqw, eykqw, ipAwr, Blw dYvI gux hn[ kurAwn mnu`K A`gy Awdm (A.) smyq
iebrwhIm (A.), XUs& (A.), mUsw (A.) Aqy muhMmd (s.) dy jIvn AwdrS nUM r`Kdw hY[
gurbwxI vwr-vwr r`b vrgw bxn leI Aqy kurAwn Awdm (A.) qoN hzrq muhMmd q`k,
swry pYZMbrW vrgy bxn leI aupdyS krdI hY[ dohy Drm gMRQ ipClyry Drm gRMQW nUM
iqAwgdy nhIN hn[ cwrW vydW, ATwrW purwxW, sqweI ismRqIAW, Cy SSqrW dI is`iKAw
ie`k hY[ gurbwxI ivc ‘byd kqyb', ‘Bgiq bMdgI', ‘purwn kurwn' Sbd iek`Ty rUp ivc
vrqy hoey imldy hn[ iesdw Bwv AMiqm s`c dI pCwx krnw hY[ kurAwn qOryq Aqy
ieMjIl nUM mMnx dw hukm idMdI hY[
mnu`Kqw FIT hY[ hzærq bwbw Awdm (A.) qoN lY ky hzrq muhMmd (s.) q`k,
klXu`g qoN lY ky sqXug q`k, sRI gurU nwnk dyv jI qoN lY sRI gurU goibMd isMG jI q`k swry
rihbrW nUM smwijk hwlwqW dw twkrw krnw ipAw sI[ bwbw Awdm (A.) dy do pu`qr
hwibl Aqy kwibl sn[ r`b ny hwibl dI Byt svIkwr kr leI, gu`sy ivc Aw ky kwibl
ny Awpxy Brw dw kql kr id`qw[ swmI prMprw dy ieiqhws ivc ieh pihlW kql sI[
Ajy qW isRStI dI SurUAwq hI hoeI sI Aqy mnu`K ny burweI Dwrn kr leI sI[ kur Awn
d`sdw hY ijs iksy ny bygunwh dw kql kIqw[ ausny ijvyN swrI mnu`Kqw dw kql kr
id`qw[ kurAwn Aqy gurbwxI iek mq hn ik ies sMswr ivc do qrHW dy lok hn[
hrxwKs dy Gr pRihlwd dw jnm ies qrHW hY ijvyN k`lr DrqI iv`c kml dw Pu`l
iKilAw hovy[ kurAwn dw musilm Aqy kwPr, gurbwxI dw gurmuK Aqy mnmuK hY[ mnmuK
aulty kMm krdw hY[ sdw kwhl krdw hY, lwlc, Pryb smyq swrIAW kmIAW aus ivc
hn[ gurmuK sihxSIl, smidRStI vwlw hY[ sMKyp ivc jy kih dyeIey qW bMdgI dy pRsMg
ivc nykI Aqy bdI, Bgvwn Aqy SYqwn dI lVweI ho rhI hY[ donoN Drm gRMQ nyk bxn,
nyk Aml krn leI v`K-v`K FMg qrIikAW nwl pukwrdy hn[ ies ivcoN hI dyv qy dwnv,
sur qy Asur, puMn qy pwp vrgy iek dUjy dI ivroDI suBwA vwly isDWq pyS huMdy hn[ swfy

321
srIr AMdr vI nykI Aqy bdI dI kSmkS c`l rhI hY[ donoN Drm gMRQ Awpw suAwrn 'qy
zor idMdy hn[
dohyN Drm gRMQ rUhwnIAq dI g`l smwj rwhIN krdy hn[ auh rUhwnIAq hI kI hY
jo smwj dw suDwr nw kr sky[ jdoN AsIN kurAwn nUM iDAwn nwl smJdy hW qW pqw
l`gdw hY ik pihlW ie`k hukm AwauNdw hY[ jdoN lok aus hukm Anuswr jIvn guzwrn
l`gdy hn qW dUjw hukm nwizl hMudw hY[ imswl dy qOr 'qy kurAwn ivc Srwb dw izkr
iqMn vwr AwieAw hY[ Aw^rI hukm AwieAw ik iblkul Srwb nw pIE[ ieh swrw
GtnwkRm ies qrHW sI ijvyN iksy mihl dI pihlW buinAwd r`Ko, Pyr kMDW SurU kro, Pyr
C`q pwE Aqy Pyr ausdI bwkI iqAwrI kro[ Drm dy AsUlW nUM smwj ivc pweydwr
bxwaux leI hI kurAwn qyeIN swlW iv`c nwizl hoieAw[ ienkwrIAW leI ieh Gtnw vI
smJ qoN pryH sI[ gurmiq dw sihj mwrg vI hOlI-hOlI AwpxIAW ie`CwvW nUM vs ivc
krn dw mwrg hY[ ienkwrI pYZbr nUM Swier, mjnUM, Aqy kvI kihMdy sn[ sRI gurU nwnk
dyv jI nUM vI Aijhy krVy bolW dw swhmxw krnw ipAw sI[ aunHW nUM koeI BUqnw koeI
byqwlw AwKdw sI Aqy koeI AwdmI vI AwK idMdw sI[
pYgMbr (s.) Aqy gurU swihb Awp bMdgI krdy sn[ pYgMbr (s.) swihb ihrw guPw
iv`c cly jWdy sn Aqy sRI gurU nwnk dyv jI smwDI AvsQw ivc[ pYgMbr (s.) ny Awpxy
imSn dI SurUAwq ihrw guPw dI Gtnw qoN bwAd Aqy sRI gurU nwnk dyv jI ny vyeI pRvyS
qoN bwAd SurU kIqI[ donoN mhwn hsqIAW kyvl Dwrimk AnuBv qoN bwAd hI mkbUl nhIN
hoeIAW sn blik auh Awpxy au`c AKlwkI jIvn krky pihlW qoN pRis`D sn[ pYgMbr
(s.) nUM swidk Aqy AmIn ikhw jWdw sI[ lok Awm pws AwpxIAW AmwnqW r`K jwieAw
krdy sn[ ie`Qy q`k ik jdoN Awp ny m`ky nUM C`ifAw qW aus vyly q`k vI Awp pws
AmwnqW peIAW sn[ Awp (s.) ny m`kw C`fx vyly hzrq AlI nUM izMmyvwrI sONpI ik qusIN
lokW dIAW AmwnqW vwps krky Pyr mdIny Awauxw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI vI SurU qoN
Awpxy PkIrwnw suBwA krky pRis`D sn[ vIh rupey dw Bu`Ky swDUAW nUM Bojn Ckwauxw, s`p
ny isr 'qy CW krnI, hwlI Aqy pwlI bxnw, ikqy modIKwny nUM grIbW Aqy loVvMdW leI
KolH dyxw[ ieh sB vyeI pRvyS qoN pihlW dIAW g`lW hn[ so pYgMbr (s.) Aqy gurU ny
pihlW Awpxy Awp aupr bMdgI dw Aml kIqw[ ies dOrwn jo rh`s AnuBUqI hoeI ausnUM
auh Awp jwxdy sn pr jo ausdw pRgtwvw kIqw, aus bwry swrw sMswr vwk& hY[ dohW
mhwn hsqIAW ny Gr-Gr jw ky ie`k r`b dI bMdgI, ie`k r`b dI sMqwn Aqy BweIcwrw
vDwaux 'qy zor id`qw[ pYgMbr (s.) ny Awpxy AwKrI BwSx iv`c ikhw sI qusIN swry Awdm

322
dI sMqwn ho Aqy Awdm im`tI qoN bxy hoey sn[ sRI gurU nwnk dyv jI dIAW pRcwr PyrIAW
lokW nUM Drm dy shI ArQW dw sunyhw dyx leI sn[ koeI iksy qrHW iebwdq krdw hY kry
pr ausdI iebwdq iv`c s`c hoxw cwhIdw[ pYdl rwijAW kol, grIbW kol, AmIrW kol,
corW kol jw nUM ie`k r`b dI bMdgI dw sunyhw id`qw[ Awp jI ny sMgq sMsQw dy nwl lMgr
sMsQw dI SurUAwq kIqI jo hux q`k sPlqw pUrvk kMm kr rhI[ hr ivcwrDwrw dw bMdw
Aw skdw hY[ pYZMbr (s.) ny Al`g-Al`g KyqrW iv`c sunyhy Byjky lokW nUM dIn-ey-ielwhI
dI dwAvq id`qI Aqy is`Dy rwh 'qy qoirAw[
donyH Drm gRMQW iv`c smwkwlI smwijk, rwjnIqk Aqy Dwrimk jIvn dI pySkwrI
imldI hY jo Anyk kmIAW dI iSkwr ho cu`kI sI[ cwry pwsy byiensw&I, lu`t mwr sI[
ies leI donW Drm gRMQW ivc ikqy frw ky ikqy ipAwr nwl, ikqy dIAW swKIAW rwhIN
pRcwr kIqw ik r`b qoN fro, r`b nUM ipAwr krn, AwigAwpwlx Aqy sbr krn nUM pyS
krdIAW hn[ pYgMbr Aqy gurU swfy AwdrS hn[ purwqn swKIAW iv`c swfy jIvn dw
qqswr hY[ ieh swnUM icMnHwqmk rUp ivc bMdgI v`l pRyrdIAW hn[ ienHW rwhIN swnUM nwl-
nwl pqw l`gdw hY ik AsIN ikhVy rsqy 'qy hW[ sYÍ mMQn dI is`iKAw imldI[ kurAwn
iv`c bury ivAkqIAW dy nwm hn ijvyN iPrAOn, hwmwn, ieblIs, AbU lwhb[ ies qrHW
hI cMgy ivAkqIAW dy nwm vI id`qy hn nUh, XUsP, XwkUb[ AsIN cMgy ivAkqIAW dy rwh
aupr qurnw hY[ iPrAOn A`j vI burweIAW dy rUp ivc ijaUNdw hY[ h`j mOky kIqI jWdI
(rmI ijmwr) SYqwn nUM p`Qr mwrn vwlI rsm d`sdI hY ik qusIN AwpxIAW aunHW
mnokwmnwvW dy ip`Cy nhIN l`gxw jo A`lwh dy rwh qoN rokdIAW hn[ ies qrHW jo lok nyk,
hukmpRsq hn[ aunHW rwhIN pYgMbr Aqy gurU dy gux ijaUNdy pey hn[ gurbwxI iv`c kMs,
hrxwKs, rwvx bury lok hn[ AsIN jykr burweIAW krdy hW qW bury ivAkqI A`j vI
jIvq hn[ jykr AsIN cMgy kMm krdy hW qW cMigAweI A`j vI ijaUNdI hY[ donoN DrmW dw
ie`k AwdrS nyk Aml krnw hY[ iesnUM iDAwn iv`c r`K ky bMdgI kIqI jWdI hY[ dohW
Drm gRMQW ny burI qwkq nUM dwnv, rwKS, AiRkqGx, mnmuK, kwPær, SYqwn, rwvx, kMs,
hrxwKS Awid icMnHwqmk nwvW nwl pirBwiSq kIqw igAw hY[ AsIN vyKdy hW ik burweI
A`j vI jIvq hY[ i&rAOn mr cu`kw hY pr auh burweI dy rUp ivc ijaUNdw hY[ bMdgI r`b
dy AwigAwkwr bxn dw nwm hY ijs ivc ipAwr, hmdrdI, inAW vrgy gux hox[ ies
ivc iek r`b dI bMdgI, mnu`KW nwl BweIcwrw Aqy smwj pRqI izMmyvwrIAW dw Aihsws
Swiml hY[

323
pusqk sUcI
mu`Fly sRoq
sRI gurU gMRQ swihb
kurAwn mjId
swihb isMG, sRI gurU gMRQ swihb drpx, poQI pihlI, rwj pbilSrz, jlMDr, 1972;
poQI dUjI, 1972; poQI qIjI, 1972; poQI cOQI, 1963; pMjvI, 1963; poQI CyvIN,
1963; poQI s`qvIN, 1970; poQI A`TvIN, 1964; poQI nOvIN, 1964; poQI dsvIN, 1964.
________, jpujI stIk, isMG bRdrz AMimRqsr, 1999.
igAwnI bdn isMG, Awid sRI gurU gMRQ swihb jI stIk, &rIdkot vwlw tIkw, BwSw
ivBwg pMjwb, 2004. ijld (1 qoN 4).
gur iblws pw. CyvIN, joigMdr isMG vydWqI qy AmrjIq isMG, Drm pRcwr kmytI sRI
AMimRqsr 1998.
igAwnI igAwn isMG, qvwrIK gurU Kwlsw, Bwg pihlw, cqr isMG jIvn isMG,
AMimRqsr, 2009,
j`gI, rqn isMG (fw.), Bwv pRboDnI tIkw sRI gurU gMRQ swihb, pblIkySn ibaUro pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 2013. (Bwg 1 qoN 8)
_______, sRI dsm gRMQ swihb pwT sMpwdn Aqy ivAwiKAw, (Bwg 1-5.), goibMd sdn
ienstIicaUt Pwr AYfvWsf st`fIz ien kMpYryitv irlIzn, nvIN id`lI, dUjI vwr,
2007.
BweI vIr isMG, sMQXw sRI gurU gMRQ swihb jI, poQI dUjI, BwSw ivBwg pMjwb, 2002;
poQI qIjI, 2001; poQI cOQI, 2003; poQI pMjvIN, 1997; poQI CyvIN, 1997; poQI
s`qvIN,1997.
_________, sRI gurU gMRQ swihb koS, isMG bRdrz AMimRqsr, 2003.
_________, vwrW BweI gurdws stIk, BweI vIr isMG swihq sdn, nvIN id`lI, 2007.
_________, sRI gur pRqwp sUrj gMRQ, ijld bwhrvIN, BwSw ivBwg pMjwb, 2011.
________,purwqn jnm swKI sRI gurU nwnk dyv jI, BweI vIr isMG swihq sdn id`lI,
2.10.68.

324
hvwlw gRMQ
AmrvMq isMG (fw.), ArbI &wrsI ivcoN auqpMn pMjwbI SbdwvlI, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 2003.
sIql, jIq isMG &wrsI pMjwbI koS, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1996.
hrI jI BgvMq isMG, (sMpw.), dsm gMRQ quk qqkrw, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw,
1969.
kysrI, gurbKS isMG sMiKAw koS, pMjwbI swihq AkwdmI luiDAwxw, 2007.
ig`l rCpwl isMG (sMpw.), pMjwb koS ijld-1, BwSw ivBwg, pMjwb, 2004.
gulvMq isMG, pMjwbI &wrsI koS, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1998.
gurcrn isMG (fw.),sRI guru gRMQ swihb AnukRmixkw, pblIkySn ibaUro pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 1994.
_______, sRI gurU gRMQ swihb koS, (Bwg pihlw qy dUjw), pblIkySn ibaUro pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 2002.
j`gI, rqn isMG (fw.), is`K pMQ ivSvkoS (Bwg pihlw qy dUjw), gur rqn pbilSrz
pitAwlw, 2005.
________, gurU gMRQ ivSvkoS, (Bwg pihlw qy dUjw), pblIkySn ibaUro pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 2002.
_______, pMjwbI swihq sMdrB koS, pblIkySn ibaUro pMjwbI XUnIvristI pitAwlw,
2004.
j`gI gurSrn kOr (fw.), vwrW BweI gurdws (sMpwdn Aqy pwT inrDwrx), pblIkySn
ibaUro pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1999.
jon fosn, (Anu.) rwijMdr isMG SwSqrI ihMdU imiQhws koS, BwSw ivBwg pMjwb, pitAwlw
1992.
nwBw, BweI kwnH isMG,mhwn koS, BwSw ivBwg, pitAwlw, A`TvI vwr-2011.
_____, gurmiq mwrqMf, Bwg-pihlw, sRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr,
2013.
_____, gurmiq mwrqMf, Bwg-dUjw, 2008.
pdm, gurU gRMQ sMkyq koS, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2009.
____, ipAwrw isMG, gurU gMRQ ivcwr koS, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw 1993.
irAwl, jI. AYs.,pMjwbI BwSw dw inrukq koS, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2006.

325
rwijMdr isMG lWbw (fw.), (mu.sM.), &wrsI pMjwbI koS, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw,
1996.
rMDwvw mihMdr isMG (sMpw.), pMjwb, BwSw ivBwg pMjwb 2012
pusqkW
ESo, rjnIS, mn hI pUjw mn hI DUp, zorbw pblIkySnz, luiDAwxw, 1998,
_____,swDnw pQ, sMgm pbilSrz, 2011,
EAMkwr isMG, kib`q svYXy BweI gurdws AnukRmixkw qy koS, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 1993.
AOlK, AjIq isMG (fw.), sRI gur pRqwp sUrj gMRQ stIk, Bwg CyvW, cqr isMG jIvn
isMG, AMimRqsr, 2005.
AYP. mYksmUlr, (Anu.) qwrn isMG, Drm dI auqpqI Aqy ivkws: BwrqI DrmW dy pRmwx
sihq, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1989.
Anvr icrwZ (fw.), nUr-ey-hdIs, gyRSIAs bu`ks pitAwlw,2015.
AYl.AYm. joSI Aqy joD isMG, ivSv Drm sMgRih, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1990.
syvw isMG (BweI), hzrq muhMmd swihb, BweI cqr isMG jIvn isMG AMimRqsr, dsMbr
2005.
slUjw, jgjIq isMG (fw.) mUlmMqr sMklp Aqy ivvycn, gurU goibMd isMG st`fI srkl
luiDAwxw, sqMbr 1982.
siqbIr isMG, swfw ieiqhws, inaU b`uk kMpnI jlMDr, 1979.
_________, gurU qyg bhwdr ismRqI gMRQ, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI
AMimRqsr, 1975.
suKidAwl isMG (fw.), isrI Akwl q^q swihb (1606-1982), gurmIq pRkwSn, nvIn
Swhdrw id`lI, 2002.
__________, gurU gMMRQ swihb iv`c smkwlI rwjsI ic`qrx Aqy ivcwrDwrw, sMgm
pblIkySnz smwxw, 2011.
Swn hrnwm isMG (fw.), gurU nwnk dw Swhkwr jpujI, pMjwbI XUnIvristI pblIkySn
ibaUro cMfIgVH, 1990.
SmSyr isMG (fw.), is`K Drm ivc AwdrS mnu`K dw sMklp, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 1995.
Syr isMG (fw.), jpujI drSn, liuDAwxw, 15 jUn 1969.

326
ikrpwl isMG (fw.), sRI gurU Arjn dyv jI dw jIvn ibrqWq, Bwg-dUjw, Drm pRcwr
kmytI, sRI AMimRqsr, 2012.
________, sRI gurU nwnk pRkwS ieiqhwsk pirpyK, isMG bRdrz AMimRqsr, 2006.
kvISr, srdUl isMG, is`K Drm drSn, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2004.
Kwlsw Avqwr isMG, inqnym stIk, dmdmI tkswl, iBMfrW mihqw AMimRqsr, julweI
1998.
gMfw isMG (sMpw.) hukmnwmy, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1967.
gulvMq isMG, ieslwm Aqy sUPIvwd, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2004.
gurmuK isMG (sMpw.), sU&Ivwd, lokgIq pRkwSn cMfIgVH, 1997.
gMfw isMG (fw.), bwbw bMdw isMG bhwdur, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1999.
_________, hukmnwmy, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1999.
gryvwl, AmrjIq (sMpw.), sRI gurU gMRQ swihb dI mnu`Kqw nMU dyx, ivsmwd nwd,
ieMtrnYSnl ieMstIicaUt AwP gurmiq st`fIz, luiDAwxw, 1994.
gurBgq isMG, ivsmwdI pUMjI, isMG bRdrz AMimRqsr, 2010.
joD isMG fw. (sMpw. qy hor), Drm dw Akwdimk pirpyK, pblIkySn ibaUro, pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 1997.
________, is`K BgqI srUp Aqy AwDwr, vIzn AYN vYNcr pitAwlw, 1998.
jspwl isMG (fw.), is`K Drm qy rwjnIqI, nvXug pblIkySn nvIN id`lI, 2009.
jgbIr isMG (fw.),sRI gurU gMRQ swihb dI smkwlI pRwsMigkqw, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 2012.
_____________, gurU gRMQ swihb: mwnv Aqy mukqI Aqy dilq cyqnw dw pRvcn, gurU
nwnk dyv XUnIvristI AMimRqsr, 2006.
j`gI, gurSrn kOr,gurU nwnk bwxI: prym BgqI dw srUp, AwrsI pbilSrz, id`lI,
2010.
___, pRymw BgqI srUp Aqy ivkws, piv`qr pRmwixk pRkwSn, pitAwlw, 1981.
j`gI rqn isMG, gurU mwinE gRMQ, qKq s`cKMf sRI hzUr Aibcl ngr swihb nWdyV
mhWrwStr, 2008.
________, sRRI gurU gMRQ swihb: swDnw dw srUp, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2012.
joD isMG, BweI, (sMpw.) is`KI kI hY, pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw, 2001.

327
qlvwVw gurcrn isMG (pRo.), ieslwm Aqy sU&Im`q, vwirS Swh PwaUNfySn AMimRqsr,
2012.
qwrn isMG, BgqI qy SkqI, isMG bRdrz AMimRqsr, 2005.
______ , gurU qyZ bhwdr jIvn qy is`iKAw, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw,1976.
__________is`K, is`KI Aqy is`DWq, Drm pRcwr kmytI sRI AMimRqsr, 1991.
__________ AnMd joiq qy jugiq, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1999.
drSn isMG (fw.), Drm AiDAYn qy is`K AiDAYn, pblIkySn ibaUro pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 2000.
dIvwn isMG,is`D gosit Aqy hor lyK, gurU nwnk dyv XUnIvristI AMimRqsr, 2001.
________, gurmiq AnuBv, vwirs Swh &wauNfySn AMimRqsr, 2007.
___________, gurmiq igAwn, rUhI pRkwSn AMimRqsr, 2008.
nykI, jsvMq isMG, gurmiq mnoivigAwn, isMG bRdrz AMimRqsr, 2012.
____, ivSv Ardws, isMG bRdrz AMimRqsr, dUjI vwr, 2010.
pUrn isMG (poR.), (Anu.) krm isMG kpUr ijnky coly r`qVy, pblIkySn ibaUro pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 2006.
pdm, gurU Gr, isMG bRdrz AMimRqsr, 1997.
_____, dsm gRMQ drSn, klm mMidr pitAwlw, 1982.
_____, rihqnwmy, isMG bRdrz AMimRqsr, 2010.
pMnU, hrpwl isMG (fw.), gOqm qoN qwskI q`k, lwhOr buk Swp, pihlI vwr, 2014.
_____, Bwrq dy purwqn Drm: ie`k sMKyp srvyKx, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 2000.
_______, gurU nwnk dw kudrq isDWq, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2002.
pRIqm isMG (pRo.), sRI gurU gRMQ swihb vwly SyK &rId dI Bwl, isMG bRdrz AMimRqsr,
dUjI vwr, 2010.
pUrn isMG, mno ivkws, isMG bRdrz AMimRqsr, 1990.
primMdr isMG,gurU gRMQ swihb isDWq Aqy sMdyS, gRySIAs bu`ks pitAwlw 2008.
prmvIr isMG (fw.), sRI gurU gMRQ swihb icMqn Aqy ivcwrDwrw, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 2010.
bydI, qrlocn isMG, is`KW dI Bgqmwlw, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1994.
bIr, rGbIr isMG, Ardws SkqI, Awqm swieMs tr`st, nvIN id`lI, A`TvIN vwr-2004.

328
____, bMdgInwmw, nYSnl pRYs Aw& ieMfIAw cWdnI cOk id`lI, 1997.
blkwr isMG (fw.), (sMpw.), is`K Drm icMqn iv`c BgqI,pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 1998.
______,gurmiq ivvycn, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1995.
_______,is`K rh`svwd: AnuBUqI Aqy AiBivAkqI dw ivSlySxwqmk AiDAYn, pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 1999.
_______, gurU nwnk Drm icMqn dI BUimkw, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1985.
mwstr mihqwb isMG, sRI gurU gRMQ swihb ivc Awey ieiqhwsk nwvW qy QwvW dw koS,
isMG bRdrz AMimRqsr, 2010.
mOlwnw ^lIl-aur-rihmwn AwzmI, nmwz, nMdn pblIkySnz mwlyrkotlw, 1998.
muhMmd ierSwd (fw.), hzrq muhMmd jIvn Aqy is`iKAwvW, pblIkySn ibaUro, pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw,2011.
muhMmd hbIb (fw.), gurU nwnk dyv jI Aqy muslmwn, pblIkySn ibaUro, pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw, 2012.
muhmMd hbIb ( fw.), Aqy siqMdr isMG rMDwvw, ieslwm sMKyp srvyKx , gyRSIAs bu`ks
pitAwlw, 2011.
mOlwnw muhMmd zkrIXw kWDlvI, &zwiel-ey-nmwz nMdn pblIkySnz mwlyrkotlw,
2006.
m`lHx, gurid`q isMG (fw.), (sMpw.), gurmuK isiKAw, Kwlsw smwcwr AMimRqsr, 1984.
mskIn, sMq isMG, pMj ivkwr qy cwr Xu`g, isMG bRdrz, AMimRqsr, 2010.
_____, gurU-icMqn, isMG bRdrz AMimRqsr, 2000.
mnmohn isMG (fw.), gurU nwnk Aqy BgqI AMdoln, mndIp pRkwSn nvIN id`lI, 1970.
___________ BgqI isDWq dy AwDwr sRoq, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 1991.
mOlwnw jlIl Aihsn ndvI, (Anu.) jnk isMG qy hor, rwhy Aml, pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw, 1987.
rwDw ikSnn, Drm iek qulnwqmk AiDAYn, lok swihq pRkwSn AMimRqsr, mwrc 1965.
rohI, rwijMdr kOr (fw.), sRI gurU gRMQ swihb: AiDAwqm qy ivvhwr, pblIkySn ibaUro
pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, 2012.
rUp isMG (sMpw.),sy Bgq siqgur min Bwey, sRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI
AMimRqsr, 1997.

329
rYxw, AMimæq kOr ( fw.), is`K Drm Aqy ieslwm, lokgIq pRkwSn cMfIgVH, 2010.
vydI, Bgq isMG,m`DkwlIn BgqI kwiv dw ieiqhws, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw,
1990.
p`iqRkwvW
nwnk pRkwS p`iqRkw, dsMbr 2005; jUn-dsMbr 1973; jUn dsMbr 1980; dsMbr 1976;
jUn dsMbr 1978;jUn-dsMbr 1972; dsMbr 1976; mwrc 1969.
pMjwbI dunIAw, 1965.
ENGLISH BOOKS
Mawlana Abul Kalam Azad, (Edited tendered into English by Dr. Syed
Abdul Latif)The Tarujaman-al-Qur’an,Vol-I,II, III,Dr. Syed Abdul
Latif
Trust for Quran other culture studies Hyderabad, 1967.
ENCYCLOPAEDIA AND DICTIONARIES
B Lewis (et al.) The Encyclopedia of Islam, Vol. II. Leiden E. J. Brill,
1991.
Harbans Singh, (ed.), Encyclopedia of Sikhism, Vol. II. (E-L), Punjabi
University Patiala, 1996.
John. L. Espositio, The Oxford Dictionary of Islam, Oxford University
Press New York, 2003.
Mircea Eliade, Encyclopedia of Religion, Vol. III, XIV, Collier Mac Millan
Publishers London, 1987.
Yusuf Ali Abdullah, The Holy Quran, Kitab Bhawan, New Delhi, 2004.
Qureshi, Muhammad Abdul Rehman (Director), Qur’anic Prism,
Trilingual Subject index in Holy Qura’n, Aamir Publications,
Pakistan, 2005. (Forth edition.)
BOOKS
A.S. Trintton, Islam belief and Practices, Hutchinson University
Library, London, 3rd edition 1957.
Abdul Rahman, The Belief and the life in the holy Quran (vol.1, II)
Abdul Rahman Publisher Amritsar,2005.
Andrew Rippin, Muslims: Their Religious Beliefs & Practices (Vol. 1
Formative Period), Routhedge London & New York 1990.

330
Ansari, Abdul Haq, (et. al)ISLAM,Punjabi University Patiala, 2001.
Attab Shahyar, The pillars of Islam, Iman Islamic Book Services New
Delhi, 2004.
Balbir Singh Sandhu, (ed.), English Punjabi Dictionary, Punjab State
University Text Board Chandigarh, 2012.
Darshan Singh, (ed.), Guru Granth Sahib among the Scriptures of the
World, Punjabi University Patiala, 2004.
Edwin Arnold (Sir), Pearls of the Faith, Ashraf Publication (Lahore)
Pakistan, 1982.
Faruqi, I. H. ,Sufism & Bhakti, Abhinav Publication New Delhi 1984.
Hafiz M. Adil, Introduction to Quran, Adam Publishers and distributors
New Delhi, 1983.
Harbans Singh (Ed.), Approaches to the Study of Religion, Punjabi
University Patiala, 1970.
________, Perspectives of Guru Nanak, Publication Bureau Punjabi
University, Patiala, 1st. Edition, 1975
Hughes, Thomas Patrick, B.D. MR.A.S, A Dictionary of Islam, Premier
Book House, Lahore, 1964.
Kirpal Singh (Dr.),Shri Guru Granth Sahib: Historical-Socio Economic
Perspective, Punjabi University Patiala, 2012.
M. Siddiqi, The 99 Beautiful Names of Allah, Markazul Maarif New
Delhi, 1995.
M. Ziaullah, Islamic concept of God, Kegan Paul International London,
Boston and Melbourne, 1983.
Manmohan singh, Sri guru granth sahib English and Punjabi
Translation, vol-2, S.G.P.C. Amritsar.
Rahman, Fazlur, Major themes of the Qura’n, Alfa Publishers and
Distributers Srinagar, 2004.
Rajinder Singh (Dr.), Concept of Mind: Gurmat Point of view, Madan
Book House Patiala, 2013.
Syed Abdul Lalif (Dr.), Approach to the study of Qura’n, Dr. Syed Abdul
Lalif's trust Hyderabad,1980.

331
Syed Abul Hasan Alli Nadwi, The Four Pillars of Islam, Academy of
Islamic Research publication (Lukhnow) Hyderabad,1978.
Talib Gurbachan Singh(ed.),An Advanced Book of Religious
Studies,Punjabi University Patiala, 1974.
Ziaul Haque, Revelation and Revolution in Islam, Atlantic Publishers
and Distributors, New Delhi, 1989.

332
qqkrw

AiDAwie pMnw nM.

BUimkw i-iv

AiDAwie pihlw 1-48


pirBwSw Aqy ip`T-BUmI (kurAwn mjId Aqy
sRI gurU gRMQ swihb dy ivSyS hvwly sihq)

AiDAwie dUjw 49-94


kurAwn mjId ivc bMdgI dw srUp

AiDAwie qIjw
kurAwn mjId ivc bMdgI dw Aml 95-165

AiDAwie cOQw 166-217


sRI gurU gRMQ swihb iv`c bMdgI dw srUp

AiDAwie pMjvw - 218-297


sRI gurU gRMQ swihb ivc bMdgI dw Aml

AiDAwie CyvW 298-319


qulnwqimk AiDAYn Aqy ivSlySx

Swr-AMS 320-323

pusqk sUcI 324-332


BUimkw

Drm mnu`KI kilAwx leI hY[ idsdw AnMq pswrw Drm dy AMqrgq AwauNdw hY[
bRihmMf nUM jwxn dI ijigAwsw ny ivigAwnIAW nUM hor gRihAW aupr jw ky Koj krn leI
pyRirAw hY[ ies qrHW hI DrmW dw ieiqhws jwxn leI dwrSinkW jW Dwrimk icMqkW ny
Anyk iviSAW nUM CUihAw[ Drm dw ieiqhws, Drm dw ivigAwn, Drm-SwSqR dy qihq
Anyk phuMc ivDIAW dI sQwpnw hoeI[ p`Cm ivc aunIvIN sdI dy mu`F ivc Drm AiDAYn
ivSy nUM Akwdimk qOr ’qy pVwieAw jwx l`gw sI[ iesdw Asr Bwrq ivc Awauxw
suBwivk sI[ pihlW qW Drm dI is`iKAw nUM kyvl mMidrW, gurduAwirAW, msIqW q`k
mihdUd smiJAw jWdw sI[ ieh vI smiJAw jwx l`gw sI ik Drm dw smwijk Xogdwn
kuJ vI nhIN[ prMqU p`Cm coN au`TI Drm AiDAYn dI lihr ny Bwrq iv`c ies AiDAYn nUM
Akwdimk pRvwngI leI pRyirAw[ hor iviSAW vWg Drm nUM vI smJxw cwhIdw hY[ is`ty
vjoN Bwrq srkwr ny smyN-smyN koTwrI kimSn, sRI pRkwS kmytI Aqy rwDw ikRSnn kimSn
sQwipq kIqy[ XUnIvristI gRWts kimSn ny qulnwqimk Drm AiDAYn nUM Akwdimk
Kyqr iv`c pRvyS krn leI hrI JMfI id`qI[ is`ty vjoN 1967 eI. ivc iek sYmInwr bMglor
iv`c Study of Religion in Indian Universities ivSy qihq hoieAw[ pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw ny qulnwqimk Drm AiDAYn dw suqMqr ivBwg ‘gurU goibMd isMG Drm AiDAYn
ivBwg’ nW qihq gurU goibMd isMG Bvn ivc KoilHAw[ jo A`j vI c`l irhw hY[ aupr id`qI
ivcwr dy m`dynzr dUjw sYmInwr 1970 eI. iv`c ies ivBwg v`loN Approaches to the
study of Religion ivSy qihq krvwieAw igAw Aqy qulnwqimk Drm AiDAYn dI
SurUAwq hoeI[

Drm dw ividAwrQI hox krky myry mn ivc ieh ijigAwsw sI ik mYN hr Drm nUM
jwxW[ pUrb ivc is`K Drm Aqy p`Cm iv`c ieslwm nvyN Drm hn[ kurAwn nUM pVHidAW
XhUdI, iesweI DrmW dy mu`F Aqy ivkws dw pqw l`gdw hY[ bwbw Awdm (A.) qoN lY ky
pYZMbr muhMmd (s.) q`k v`fIAW GtnwvW GtIAW jo mnu`KI ieiqhws dIAW Aihm kVIAW
hn[ pUrb iv`c sRI gurU gRMQ swihb nUM piVAW vydW, aupinSdW, purwqn pwqrW smyq swmI
prMprw dy drSn huMdy hn[ so, ieh inrxw sihjy hI bx igAw ik kurAwn nUM pVHn nwl
swmI Drm Aqy sRI gurU gRMQ swihb nUM pVHn nwl pUrbI DrmW bwry jwxkwrI imlygI[

i
mnu`K ie`k r`b dI sMqwn hn[ Awps iv`c vMfIAW dw kwrn ieh hY ik ie`k Drm
nUM mMnx vwlw dUjy Drm dw swihq pVHnw qW driknwr ausdw nW lYxw vI cMgw nhIN
smJdw[ suxIAW-suxweIAW g`lW ny smwj ivc Drm dy mwhOl nUM iks h`d q`k gMDlw kIqw
hY iesdw pqw ie`QoN hI l`g jWdw hY jdoN iksy Drm dy AnuXweIAW nUM kumwrgI, A`qvwdI,
v`KvwdI Aw^ id`qw jWdw hY[ dUjy DrmW nUM nw pVHn dI Dwrnw nUM r`d krnw pvygw[ Koj
kwrj nwl sbMDq ivSw Aijhy hI kwrnW nUM pyS krn dw Xqn hY[ dohy DrmW ivc smy N qy
sQwn dy AMqr dy bwvjUd Anyk Aijhy mu`l hn jo sWJy hn[ ies leI ‘bMdgI' dy qihq
dohW Drm gRMQW dy pYZMbrW, AkIidAW nUM aus Drm dy AMqrgq ho ky smJx dw Xqn kIqw
igAw hY qW jo inrmUl sQwpnwvW r`d ho skx[ mnu`Kqw AnMd nUM mwxy ijs leI Drm gRMQ
sMswr ’qy Awey sn[

Koj kwrj dw mu`K AwDwr sRI gurU gMRQ swihb Aqy kurAwn mjId hn[ gurbwxI dy
hvwilAW leI sRI gurU gMRQ swihb dI dy ñôóú AMgW vwly pRmwixk srUp nMU Aqy kurAwn
dy hvwilAW leI rmjwn seId v`loN kIqw pMjwbI Anuvwd vriqAw igAw hY[ jo aunHW ny
Abul Awlw mOdUdI v`loN kIqy aurdU Anuvwd qoN kIqw hY[ ieh pMjwbI Anuvwd mlyrkotly qoN
CipAw hY[ mOlwnw Abul klwm Awzwd v`loN kIqy aurdU qrjmy dw AMgryzI ivc Anuvwd
Tarjuman-al-Qura’n (vol- I,II,III), Abdul lqIP ny kIqw hY jo 23 sUrqW qk hY, vriqAw
igAw hY[ muhMmd qoN pihlW dy pYZMbrW dy nW nwl (A.) A`Kr lwieAw hY[ shwbIAW dy nW
nwl (rzI) Aqy muhMmd dy nW nwl (s.) A`Kr snmwn vjoN lwieAw hY[ vDyry q`Q Drm
gMRQW ivcoN ley hn[ ijQy koeI spStqw nhIN l`gdI qW ivdvwnW dy ivcwrW nMU Swiml kIqw
igAw hY[ Koj kwrj nMU suivDw Anuswr Cy AiDAwvW ivc vMifAw hY[

pihlw AiDAwie ‘pirBwSw Aqy ip`T-BUmI’ hY[ ieh AiDAwie dohW Drm gMRQW nMU
AwDwr bxw ky iliKAw igAw hY[ koSW Anuswr bMdgI dy ArQ id`qy hn[ bMdgI, BgqI
Aqy iebwdq smwn ArQ r`Kdy hn[ dohW Drm gMRQW ivc bMdgI dy ipCokV ivc Anyk
pwqrW dw izkr hY[ kurAwn aunHW nMU pYZMbr AwKdw hY Aqy sRI gurU gMRQ swihb Bgq[
ienHW pwqrW ny smyN-smyN lokweI nUM bMdgI v`l pRyirAw hY[ ieh pwqr lokweI dy rol mwfl
vI rhy hn[ kurAwn ivc 28 pYZMbrW dw izkr hY ijvyN Awdm (A.), nUh (A.),
iebrwhIm (A.), mUsw (A.), eIsw (A.), muhMmd (s.) Awid[ ienHW coN kuJ pYZMbrW dy
sMKyp nwm vI id`qy hn[ gurbwxI ivc Aijhy pwqrW coN DRU, pRihlwd, ginkw, sudwmw,

ii
jnk, hrIcMd, ibdr, dropqI, kbIr, nwmdyv Awid dw izkr hY[ ienHW pwqrW dIAW
swKIAW smu`cI mwnvqw nUM sdYv AwnMd dy soihly gwaux leI pRyrdIAW hn[ smkwlI
hwlwqW dw vI izkr kIqw igAw hY[

dUjw AiDAwie ‘kurAwn mjId iv`c bMdgI dw srUp’ hY[ kurAwn Anuswr bMdgI dw
srUp eImwn Dwrn krnw hY[ ijs iv`c Cy cIzW ’qy eImwn ilAwauxw zrUrI hY- A`lwh ’qy
eImwn, A`lwh dy pYZMbr ’qy eImwn, &irSiqAW ’qy eImwn, ikqwbW ’qy eImwn, Aw^rq
’qy eImwn Aqy qkdIr ’qy eImwn[ kurAwn mjId dIAW AwieqW rwhIN auprokq eImwn dy
AMgW nUM pirBwiSq kIqw igAw hY[ ieh bMdgI dy Aihm Bwg hn jo kurAwn mjId ivc
vwr-vwr ivcwry gey hn[

qIjw AiDAwie ‘kurAwn mjId iv`c bMdgI dw Aml’ hY[ ies AiDAwie iv`c
ieslwm dy pMj QMmW (klmw, nmwz, zkwq, rozw Aqy h`j) smyq izkr, sbr, Sukr,
qv`kul, qkvw, qObw ’qy ivcwr kIqI geI hY[ kurAwn ivc mnu`KW leI smwijk nymwvlI
hY ijs ivc qlwk, ivDvw ivAwh, bhu ivAwh, iekrwrnwmw, vsIAqnwmw, slIkw
isKwieAw igAw hY[ ieh swry ies AiDAwie dw ih`sw hn[

cOQw AiDAwie ‘sRI gurU gMRQ swihb iv`c bMdgI dw srUp’ hY[ bMdgI Sbd ku`l bwrW
vwr AwieAw hY[ ds vwr ‘bMdgI’ Aqy do vwr ‘bMidgI'[ bMdgI guxW nUM ivhwjx dw nwm
Aqy r`bI ipAwr hY[ ies AiDAwie iv`c ivcwr kIqI geI hY ik gux ikvyN ie`kqr
hoxgy[ gurbwxI iv`c Anyk audwhrxW nwl ipAwr nUM pirBwiSq kIqw hY[ gurU Aqy is`K dy
ipAwr nUM do qrPw d`isAw hY[ jykr is`K gurU ibnHW qVPdw hY qW gurU vI is`K ibnHW hI
qVPdw hY[ bMdgI dy srUp nMU gurU, sMgq, syvw, kIrqn, gRihsq, SkqI Aqy guxwqimk
srUp rwhIN pirBwiSq kIqw igAw hY[

pMjvw AiDAwie ‘sRI gurU gRMQ swihb iv`c bMdgI dw Aml’ hY[ ies iv`c swDnw dw
Bwv ibAwn kIqw hY[ swDnw dw s&r qn qoN mn Aqy mn qoN Awqmw v`l huMdw hY[
gurbwxI iv`c Anyk swDnwvW dw KMfn kIqw igAw hY ijvyN Bu`Ky rihxw, ihmwcl ivc qp
krnw, mihMgy X`g krnw, monDwrI hoxw, duDwDwrI hoxw, sMinAwsI hoxw Awid[ bMdgI dy
Aml ivcly Aihm AMgW ’qy ivcwr kIqI geI hY ijvyN sMgq, kQw-kIrqn, syvw, srIrk

iii
Aml, guxwqimk Aml[ gurbwxI dw Aml mnu`K Aqy r`b ivcwly ABydqw nwl sMpUrn
huMdw hY[

CyvW AiDAwie ‘qulnwqimk AiDAYn Aqy ivSlySx’ hY[ ies ivc dohW Drm gRMQW
ivc vrixq bMdgI dy srUp Aqy Aml nMU pVcoilAW igAw hY[ Drm dy do rUp hn-
AMdrUnI Aqy bwhrUnI[ dohW DrmW dy bwhrI krm Alihdw hn pr AMdrUnI qOr ’qy ieh
swry krm mukMml bMdw bxwaux leI hn[ dohW DrmW dw audyS mnu`K nMU pwk krky Asl
mksd nwl joVxw hY[ ghu nwl vyiKAW pqw l`gdw hY ik hzrq muhMmd (s.) Aqy sRI gurU
nwnk dyv jI nMU ieko ijhIAW hI Dwrimk, smwijk Aqy rwjnIiqk sm`isAwvW dy snmuK
hoxw ipAw sI[ jy muhMmd (s.) nMU ivroDIAW ny aunHW dI jnm BUmI coN inklx leI mjbUr
kIqw sI qW sRI gurU nwnk dyv jI nMU kurwhIAw vI ikhw sI[ ies AiDAwie ivc dohW
Drm gMRQW dI mUl Bwvnw nMU smJx dw Xqn kIqw igAw hY[

AKIr iv`c swr rUp iv`c Koj kwrj dw incoV id`qw igAw hY[ Drm dw audyS ieh hY
ik AwpsI BweIcwrw pRPu`ilq hovy[ ie`k-dUjy dy Dwrimk ivSvwsW Aqy BwvnwvW nUM smJx
iv`c ieh kwrj AMiSk pUrqI swibq hovy, ieh myrI kwmnw hY[

iv

You might also like