TITFO TENKHULUMO
Sitfo lesikhulu Sitfo lesincane Tibonelo
1. Sobito
I. Libito umuntfu, sihlahla, indlovu
II. Sabito yena. Sonkhe, laba
2. Sichasiso
I. Siphawulo lomkhulu, lomncane, lesihle
II. SibaluIi lobovu, locotfo, lomhlophe
III. Bunikati/buniyo yakhe, tamake, yetfu
IV. linani munye, liphi
3. Silandziso
I. Sento akha, hamba, bhala, hleka
II. Sibanjalo ngumfana, yinkhomo,
4. Sikhanyiso
I. Sandziso kahle, kabi, kakhulu
II. Sentakutsi dvu, bhalakaca
5. Sihlanganiso nobe, futsi, ngobe
6. Sibabato Hawu! Hebegu! Maye!
LIBITO
Ligama lentfo lesingayibona ngemehlo nalesingeke siyibone ngemehlo.
Tib:
Lesingakubona ngemehlo Lesingeke sikubone ngemehlo
Sakhiwo
Sicalo nesicu
Um-fana = Umfana
Sicalo: ngulencenye legucukako uma siyisa libito ebunyentini.
Sicu: ngulencenye lengagucuki uma uyisa libito ebunyentini.
Kuhlelwa kwemabito
Sigaba Sicalo libito
1 Um/ Umu-
1a -
2 Ba-
2a Bo-
3 Um/ Umu-
4 Imi-
5 Li-
6 Ema-
7 Si-
8 Ti-
9 In/ Im-
9a I-
10 Ti-
11 Lu-
14 Bu-
15 Ku-
Tinhlobo temabito
1. Emabitosimo: ngemabito etintfo lesingeke sitibone ngemehlo
Umoya, Lutsandvo, injabulo
2. Emabitongco: ngemagama lesigagula ngawo bantfu, tindzawo, imifula, njll.
KaNyamazane, eNasipoti, Mfanasibili
3. Emabitogcogca: nemagama etintfo letibutselene ndzawonye
Inyandza, libulo
4. Emabitomfakela: ngemabito labolekwe kuletinye tilwimi.
Lifasitela, situlo, litafula
5. Emabitombici: ngemabito lakhiwe ngekuhlanganisa titfo tenkhulumo letimbili.
Imphiyabo, magidzeludzakeni, makelomkhulu
6. Emabitomuntfu: ngemabito ebantfu lakhiwe asuselwa esentweni.
Sento – Libitomuntfu
Pheka – Umpheki
Tfunga – Umtfungi
7. Emabitomvama: ngemabito etintfo letivamile.
Sihlahla, umuntfu, litje
8. Emabitosento: ngemabito etintfo lakhiwe asuselwa esentweni.
Dlala>>>umdlalo
9. emabitontfo: ngemabito etintfo lakhiwe asuselwa esentweni.
Dlala>>>kudlala
Tijobelelo temabito
1. Sinciphiso -ana
Kwenta libito libe lincane
Sijobelelo -ana- siveta lemicondvo lelandzelako:
1. Buncane bentfo ngesakhiwo, sibonelo:
a) Indlwana yakitsi idzilikile.
b) Sihlahlana semganu siwilie.
2. Buncane ngemnyaka, sibonelo:
a) Umfanyana wakitsi uyagula esibhedlela.
b) Intfombatanyana yamake lenguKhetsiwe iyahlonipha.
3. Buncane ngelinani, sibonelo:
a) Make ungiphe imadlana yekutsenga kudla.
b) Thishela usiphe emapheshana ekubhalela kuwo
4. Buncane bentfo ngekuteketisa, sibonelo
a) Ngimbone ahamba nentfonjana yakhe itolo.
b) Mzala bekahleli nemfatana wakhe.
5. Buncane bentfo ngendzelelo.
a) Lokwemfanyana kubaleke nemali yami.
b) Lokwentfombatanyana kwakamakhelwane kuyalisa.
2. Sikhuliso – kati
Intsaba - Intsabakati
3. Bulilisikati –kati
Malumekati
Kusetjentiswa kwelibito emshweni
1. Njengenhloko
Make ulele butfongo
2. Njengamentiwangco
Babe uphekela bantfwana tinkhobe
3. Njengamentiwansombo
Babe uphekela bantfwana tinkhobe
SABITO
I. Sabito selucobo
II. Sabito sekukhomba
III. Sabito selinani
Sabito selucobo
Sibonakala nga o+na
Kusetjentiswa kwaso emshweni
1. Njengesabito
Sona simnandzi
2. Njengesikhombamabito lesicatsanisako
Make yena upheka kudla.
3. Njengesikhombamabito lesigcizelelako
Yena make upheka kudla.
Sabito sekukhomba
1. Edvute
Lona
2. Bucalu
Loyo
3. Khashane.
Loya
Sabito selinani
1. Sabitonanibhanca -nkhe
2. Sabitonani Lesibandlululako -dvwa
SILANDZISO
Sento
Tinhlobo tesento
1. Leticalisa ngankhamisa
Akha
Osa
Enta
2. Letilunganye
Dla
Pha
3. Letilungamabili
Hlala
Pheka
Hamba
4. Letilungamatsatfu
Gijima
Khuluma
Hlakula
5. Letimalungalunga
Phakamisa
Bukisisa
Hlekelela
Tikhatsi tesento
1. Sanyalo
Babe ugawula tinkhuni
2. Lesitako
Babe utawugawula tinkhuni
3. Lesengca
Babe wagawula tinkhuni
4. Lesengcile
Babe akagawulanga
Tivumelwano tesento
1. Sivumelwano senhloko
Bodokotela banemakhono langakavami.
2. Sivumelwano samentiwa
Tilwane bebatijova
Timphambosi tesento/ telulo tesento/ tijobelelo tesento
letikhicitako
1. Yekwentela
Pheka> Phekela
2. Yekwentisa
Pheka> Phekisa
3. Yekwentisisa
Pheka> Phekisisa
4. Yekwentiwa
Pheka> Phekwa
5. Yekwenteka
Pheka> Phekeka
6. Yekwentana
Pheka> Phekana
1. Sijobelelo –el Singakhomba lemicondvo lelandzelako:
a) Make uphekela edladleni (umcondvo wendzawo).
b) Thembi uwashela babe timphahla (umcondvo wekwentela).
c) Sipho uphindzela ekhaya (umcondvo wendlela).
d) Tandzile bamtsandzela kuhlonipha kakhulu (umcondvo wesizatfu).
e) Tsine sonkhe sifundzela kuphumelela etifundvweni tetfu (umcondvo wenjongo/ inhloso)
2. Sijobelelo –is
a) Siletsa umcondvo wekwentisa.
Sibonelo: Thishela ubhalisa bafundzi umsebenti weSiswati.
b) Siletsa umcondvo wekulingisa.
Sibonelo: Lobabe uhambisa kwelihhashi lemjaho
3. Sijobelelo -ana)
a) Siletsa umcondvo wekwentana.
Sibonelo: Bafundzi babhalisana umsebenti wetibalo.
b) Siletsa umcondvo wekulibatisa nencwadzi.
Sibonelo: Bafundzi bafundzana nencwadzi
c) Siletsa umcondvo wenhlanganisela.
Sibonelo: Emanti ahlangana nashukela.
Letingakhiciti
(a) Yekutsintsanisa –ats- Thembeni ufumbatsa lubumba esandleni.
(b) Yekuma –am- Sesi uyakhotsama nakanika babe kudla.
(c) Yesimo –al- Emajaha ahlala esangweni.
Tindlela tesento
1. Leyamile
Umfana uvuka, adle, ageze, ahambe
2. Lesalibito
Kuvuka udle ekuseni yintfo lenhle
3. Yesimo
Uhamba akhala
4. Lecondzile
Umfana uyahamba
5. Lephocako
Bhala lomsebenti wena mntfwana
Sibanjalo
Sakhiwo: Yi-, Ng-
1. Sibanjalo lesakhiwe ngemabito sigucula onkhe emabito lacala ngankhamisa (-u)
kubese kucala sakhi (-ngu)
- Umfana- Ngumfana
- Umuti – Ngumuti
2. Onkhe emabito lacala ngankhamisa (i-) sicala ngasankhamisa (y-)
- Inyongo – Yinyongo
- Inja – Yinja
3. Onkhe emabito lacala ngankhamisa (e-) sicalisa ngesakhi (ng-).
- Emantfombatane – Ngemantfombatane
- Emanti – Ngemanti
4. Tibanjalo tingaphindze takhiwe ngesabito selucobo.
Uma takhiwa ngesabito selucobo silahla sakhi (na ) kanye nesakhi (ne)
a) Yena – Nguye lobhala wakhe lomsebenti.
b) Ngitsi – Sonkhe lesihambako kusasa.
c) Mine – Ngimi lengipheke konkhe lokudla.
5. Tibanjalo tingakhiwa ngesabito sekukhomba, sicala ngesakhi (ngu-)
a) Laba – Ngulaba labadle yonkhe lenyama.
b) Lo – Ngulo lodzelele thishela.
c) Leyo – Nguleyo intfombi lefikile
6. Tibanjalo tingaphindze tivele ngekwehlisa liphimbo uma
uphimisa lelibito.
a) Sihlahla – sihlahla semganu lesiwile.
b) Sidvudvu – sidvudvu lesiphekiwe bamuhla.
Sibiti
Umfana> mfana
Sichasiso
(a) Siphawulo
- Ticu tesiphawulo: -khulu, -ncane, -hle, -bi, -dze, -dzala, -nsha,
-dvuna, -nsikati
Sakhiwo: sivumelwano nesicu
Lom - khulu
Kusebenta kwaso emshweni
1. Njengesabito
Lomkhulu uhambile
2. Njengesichasiso
Sesi lomkhulu uhambile
(b) Sibaluli
Sakhiwo: sivumelwano nesicu
Lobu - luhlata
Ticu tesibaluli
1. Temvelo
Cotfo
Banti
2. Temibala
Bovu
Mhlophe
3. Tesento
Pheka - Lophekako
Hamba - Lohambako
4. Temabito
Manti – Lomanti
Buhlungu - Lobuhlungu
Kusebenta kwaso emshweni
1. Njengesabito
Lobovu ubalekile
2. Njengesichasiso
Umfana lobovu ubalekile.
Tinhlobo tesibalili
1. Sibalulingco - Kunebudlelwano emkhatsini wesivumelwano sesibaluli kanye nasobito
emshweni.
Bomake labacotfo bafikile. (laba – sivumelwano sesibaluli)
2. Sibalulinsombo - kute budlelwano nasebito ingako kube sibalulinsombo.
Umfana labamfunako ufikile. (laba – sivumelwano sesibaluli)
(c) Buniyo/ bunikati
Sakhiwo: sivumelwano nesicu
Ta - babe
Kusebenta kwaso emshweni
1. Njengesabito
Tababe tikhuluphele
2. Njengesichasiso
Timbuti tababe tikhuluphele
(d) Linani
Sakhiwo: sivumelwano nesicu
Mu - nye
Ticu telinani: -ni, -nye, -phi
Kusebenta kwaso emshweni
1. Njengesabito
Munye lolahlekile itolo
2. Njengesichasiso
Umfana munye ulahlekile itolo
SIKHANYISO
Sandziso
1. Sendzawo
- Itolo besiye kagogo
- Ekhaya kudliwa inyama
- Kusasa sitawuya kumalume
2. Sesikhatsi
Itolo mzala bekalunywa sisu.
3. Sesimo
Lomfana ukhala kakhulu
Sentakutsi
Tinhlobo
1. Lesilungalinye
Dvu, Ngci, Tju
2. Lesimalungamabili
Shice, Gudvu, Hhembu
3. Lesimalunga matsatfu
Shelele,
4. Lesimalungalunga
Gilikidzi, Halakasha
Sihlanganiso
Kepha, Kodvwa, kantsi, ngobe, futsi
Sibabato
!!!
lulwimi
1 Tinhlobo temisho
1. Locondzile - Umusho locondzile ngumusho lovame kuba nesento sinye lesetfula
umlayeto nobe umbiko munye.
- Sipho uyabhala
2. Lombici - Umusho lombici kuba yimisho lemibili leyetfula umbiko nobe umlayeto
lohlukile lehlanganiswa sihlanganiso ekhatsi.
- Gogo akeva kepha uyabona
3. Lomagalagala - Umusho lomagalagala uba nenhloko yemusho kanye nemshwana
lokhontile longete ukhone kutimela wodvwa.
Sibonelo
Umshwana lokhontile ungakhombisa sizatfu - Fundzani bantfwabami
ngobe luhlolo selusondzele (ubona ngesihlanganiso ngobe).
Umshwana lokhontile ungakhomba indzawo - Mine ngibabonile lapho babhemela
khona (Uba nesihlanganiso (lapho)
Umshwana lokhontile ungakhomba sikhatsi - Babe wahamba mhlazana make atfola
umntfwana (uba nesihlanganiso mhlazana)
Umshwana lokhontile ungakhombisa simo - Phindile usebenta nome agula
(ubanesihlanganiso noma/nobe)
4. Lokhontile – Ngumusho longeke ukhone kutimela, ukhonte kulomunye ubonakala
ngekucala ngesihlanganiso
- Ngobe uyagula
5. Lobutako - Umusho lobutako uwubona ngetibuti (yini, kunini, kungani).
- Ukhalelani wena mfana?
2 Sikhangiso
Emagama lamakhulu
Emagama lamancane
Emagama latjekile
Tinhlobo tenkhulumo
(a) Lehhungako - kusetjentiswa emagama latawudvonsa umuntfu
kute atsenge lentfo lekhangiswako.
- Mahhala ha, tsenga kunye utfole lokunye, ngemanani laphasi.
(b) Leyimfundzisolite – lena inkhulumo lengasilo liciniso futsi ayitsembeki.
- Unganatsa lolubisi angeke uphindze wome.
(c) Letsatsa luhlangotsi – lena inkhulumo levuna luhlangotsi lunye ivalele lokunye
ngaphandle.
- Sinkhwa lesimnandzi sitfolakala e Boxer kuphela
(d) Letsatfwa njengemaciniso ibe itsintsa imiva – inkhulumo lengumbono levakala ngatsi
iliciniso kepha itsintsa imiva yalabanye ngekubandlulula tsite.
- Onkhe emadvodza atsandza bafati.
(e) Lekhomba emandla ekuphatsa – lena inkhulumo lecinile ivete emandla ekucinisekisa
kutsi ngubani lophetse.
- Kukhala sami sicatfulo lapha.
Tinongo tenkhulumo
(a) Sifaniso
(b) Sifanisongco
(c) Kumuntfutisa
(d) Sihabiso
(e) Inhlonipho
(f) Kucatsanisa
(g) Secamagama
(h) Siphukuto
(i) Kwentasasilwane
(j) Sentakutsi
Takhi netimiso tekupela nekubhala
a) Bofeleba – Simsebentisa ekucaleni kwemusho, nasibhala tibongo, emagama ebantfu
netindzawo
b) Ngci – Simsebentisa ekugcineni kwemusho
c) Likhefu - Silisebentisa kwehlukanisa tintfo letinyenti ndzawonye letibhalwe
talandzelana nobe kukhombisa umcondvo lophelele. (,)
d) Sibabati - Sisisebentisa kukhombisa, kumangala, sihawu, injabulo, njll
e) Dvwi
- Simsebentisa kwehlukanisa bonkhamisa labahlalelene, ema-awa
- Kuhlanganisa tivumelwano netinombolo
- Uma sisebentisa sakhi -ke
f) Mabuta - Simsebentisa emshweni lobutako. (?)
Libintana – ligama linye lelingamela umusho
- Umdlwane - ngumntfwana wenja
Emabitomfutiselo – magama lasuselwa kulamanye mabito
- Umuntfu- babe, make, malume
- Titselo – emangoza, ema-olintji
Emagama ladidanako
- Umgcwembe
- Ingwembe
Emagama endzabuko
- Emabheka
- Umtsimba
Emagama enhlonipho
-Umfana – Umkhaphelwano
-Sigcoko – ingandzima
Emagama lamasha esiswatini
- Ishisanyama
- Ibhikawosi
Emagama lanetinchazelo letinsha
Emagama ethekhinikhi
- Sikena
- Ngcondvomshini
Bomcondvominyenti
- Sifuba – sitfo semtimba
- Sifuba – kukhona kugcina imfihlo
- Umtsakatsi – Ngumuntfu loloyako
- Umtsakatsi – litinyo lelibuhlungu
Bomcondvojula
- Sihlalo – sesikhundla
Bomcondvosobala
- Sihlalo – situlo sekuhlala
Bomcondvofana
- Intfombi – sidzandzane
- Libhuku – incwadzi
Bomcondvophika
- Imini – busuku
- Itolo – namuhla
Bomahambisana
- Bangematse nelulwimi
- Bayingwe nengwenyama
Inkhulumonkholelo
- Kulunywa sandla – Utawuphiwa imali
- Kulunywa lunyawo – utawuba neluhambo
Inkhulumongo inkhulumobiko
Tsine – bona
Mine – yena
Luvelomagama
Lutsandvo - Sitsandvwa sami!, Mntfwanaketfu
Kutfukutsela nekwedzelela – umfatana, mfanandzini
Kuhlonipha – Bekunene, Mntimandze, Mshengu, Hlubi
Kujabula – Halala! , Hhule!
Tifinyeto nema-akronimi
Sifinyeto - siphimiseka ngeluhlavu ngalunye ngalunye.
- SABC, Mnu, Mf, Dkt
Akronimi - Iphimiseka njengeligama leliphelele.
COSAS
Taga netisho
Tiga tenkhulumo
- Inyandzaleyo
- Ngeletfu
- Makhekhemakhekhe