0% found this document useful (0 votes)
6K views18 pages

Titfo Tenkhulumo - 241107 - 184709

A siswati note book for gradex10-12 learners

Uploaded by

chloeboitumelo
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
6K views18 pages

Titfo Tenkhulumo - 241107 - 184709

A siswati note book for gradex10-12 learners

Uploaded by

chloeboitumelo
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 18

TITFO TENKHULUMO

Sitfo lesikhulu Sitfo lesincane Tibonelo

1. Sobito

I. Libito umuntfu, sihlahla, indlovu


II. Sabito yena. Sonkhe, laba

2. Sichasiso

I. Siphawulo lomkhulu, lomncane, lesihle


II. SibaluIi lobovu, locotfo, lomhlophe
III. Bunikati/buniyo yakhe, tamake, yetfu
IV. linani munye, liphi

3. Silandziso

I. Sento akha, hamba, bhala, hleka


II. Sibanjalo ngumfana, yinkhomo,

4. Sikhanyiso

I. Sandziso kahle, kabi, kakhulu


II. Sentakutsi dvu, bhalakaca

5. Sihlanganiso nobe, futsi, ngobe

6. Sibabato Hawu! Hebegu! Maye!

LIBITO

 Ligama lentfo lesingayibona ngemehlo nalesingeke siyibone ngemehlo.


Tib:
Lesingakubona ngemehlo Lesingeke sikubone ngemehlo
Sakhiwo

Sicalo nesicu

Um-fana = Umfana

Sicalo: ngulencenye legucukako uma siyisa libito ebunyentini.

Sicu: ngulencenye lengagucuki uma uyisa libito ebunyentini.

Kuhlelwa kwemabito

Sigaba Sicalo libito


1 Um/ Umu-
1a -
2 Ba-
2a Bo-
3 Um/ Umu-
4 Imi-
5 Li-
6 Ema-
7 Si-
8 Ti-
9 In/ Im-
9a I-
10 Ti-
11 Lu-
14 Bu-
15 Ku-

Tinhlobo temabito

1. Emabitosimo: ngemabito etintfo lesingeke sitibone ngemehlo

Umoya, Lutsandvo, injabulo

2. Emabitongco: ngemagama lesigagula ngawo bantfu, tindzawo, imifula, njll.


KaNyamazane, eNasipoti, Mfanasibili

3. Emabitogcogca: nemagama etintfo letibutselene ndzawonye

Inyandza, libulo

4. Emabitomfakela: ngemabito labolekwe kuletinye tilwimi.

Lifasitela, situlo, litafula

5. Emabitombici: ngemabito lakhiwe ngekuhlanganisa titfo tenkhulumo letimbili.

Imphiyabo, magidzeludzakeni, makelomkhulu


6. Emabitomuntfu: ngemabito ebantfu lakhiwe asuselwa esentweni.

Sento – Libitomuntfu

Pheka – Umpheki

Tfunga – Umtfungi

7. Emabitomvama: ngemabito etintfo letivamile.

Sihlahla, umuntfu, litje

8. Emabitosento: ngemabito etintfo lakhiwe asuselwa esentweni.

Dlala>>>umdlalo

9. emabitontfo: ngemabito etintfo lakhiwe asuselwa esentweni.

Dlala>>>kudlala

Tijobelelo temabito

1. Sinciphiso -ana
Kwenta libito libe lincane
Sijobelelo -ana- siveta lemicondvo lelandzelako:
1. Buncane bentfo ngesakhiwo, sibonelo:
a) Indlwana yakitsi idzilikile.
b) Sihlahlana semganu siwilie.
2. Buncane ngemnyaka, sibonelo:
a) Umfanyana wakitsi uyagula esibhedlela.
b) Intfombatanyana yamake lenguKhetsiwe iyahlonipha.
3. Buncane ngelinani, sibonelo:
a) Make ungiphe imadlana yekutsenga kudla.
b) Thishela usiphe emapheshana ekubhalela kuwo
4. Buncane bentfo ngekuteketisa, sibonelo
a) Ngimbone ahamba nentfonjana yakhe itolo.
b) Mzala bekahleli nemfatana wakhe.
5. Buncane bentfo ngendzelelo.
a) Lokwemfanyana kubaleke nemali yami.
b) Lokwentfombatanyana kwakamakhelwane kuyalisa.
2. Sikhuliso – kati
Intsaba - Intsabakati
3. Bulilisikati –kati
Malumekati

Kusetjentiswa kwelibito emshweni

1. Njengenhloko

Make ulele butfongo

2. Njengamentiwangco

Babe uphekela bantfwana tinkhobe

3. Njengamentiwansombo

Babe uphekela bantfwana tinkhobe


SABITO

I. Sabito selucobo
II. Sabito sekukhomba
III. Sabito selinani

Sabito selucobo

Sibonakala nga o+na

Kusetjentiswa kwaso emshweni

1. Njengesabito
Sona simnandzi

2. Njengesikhombamabito lesicatsanisako
Make yena upheka kudla.

3. Njengesikhombamabito lesigcizelelako
Yena make upheka kudla.

Sabito sekukhomba

1. Edvute
Lona

2. Bucalu
Loyo

3. Khashane.
Loya

Sabito selinani

1. Sabitonanibhanca -nkhe
2. Sabitonani Lesibandlululako -dvwa

SILANDZISO
Sento

Tinhlobo tesento

1. Leticalisa ngankhamisa

Akha

Osa

Enta

2. Letilunganye
Dla
Pha

3. Letilungamabili
Hlala
Pheka
Hamba

4. Letilungamatsatfu
Gijima
Khuluma
Hlakula

5. Letimalungalunga
Phakamisa
Bukisisa
Hlekelela

Tikhatsi tesento

1. Sanyalo
Babe ugawula tinkhuni
2. Lesitako
Babe utawugawula tinkhuni
3. Lesengca
Babe wagawula tinkhuni

4. Lesengcile
Babe akagawulanga

Tivumelwano tesento

1. Sivumelwano senhloko

Bodokotela banemakhono langakavami.

2. Sivumelwano samentiwa

Tilwane bebatijova

Timphambosi tesento/ telulo tesento/ tijobelelo tesento

letikhicitako

1. Yekwentela

Pheka> Phekela

2. Yekwentisa

Pheka> Phekisa

3. Yekwentisisa

Pheka> Phekisisa

4. Yekwentiwa

Pheka> Phekwa

5. Yekwenteka

Pheka> Phekeka

6. Yekwentana

Pheka> Phekana

1. Sijobelelo –el Singakhomba lemicondvo lelandzelako:


a) Make uphekela edladleni (umcondvo wendzawo).

b) Thembi uwashela babe timphahla (umcondvo wekwentela).

c) Sipho uphindzela ekhaya (umcondvo wendlela).

d) Tandzile bamtsandzela kuhlonipha kakhulu (umcondvo wesizatfu).

e) Tsine sonkhe sifundzela kuphumelela etifundvweni tetfu (umcondvo wenjongo/ inhloso)

2. Sijobelelo –is

a) Siletsa umcondvo wekwentisa.

Sibonelo: Thishela ubhalisa bafundzi umsebenti weSiswati.

b) Siletsa umcondvo wekulingisa.

Sibonelo: Lobabe uhambisa kwelihhashi lemjaho

3. Sijobelelo -ana)
a) Siletsa umcondvo wekwentana.

Sibonelo: Bafundzi babhalisana umsebenti wetibalo.

b) Siletsa umcondvo wekulibatisa nencwadzi.

Sibonelo: Bafundzi bafundzana nencwadzi

c) Siletsa umcondvo wenhlanganisela.

Sibonelo: Emanti ahlangana nashukela.

Letingakhiciti

(a) Yekutsintsanisa –ats- Thembeni ufumbatsa lubumba esandleni.


(b) Yekuma –am- Sesi uyakhotsama nakanika babe kudla.
(c) Yesimo –al- Emajaha ahlala esangweni.

Tindlela tesento

1. Leyamile

Umfana uvuka, adle, ageze, ahambe

2. Lesalibito
Kuvuka udle ekuseni yintfo lenhle

3. Yesimo

Uhamba akhala

4. Lecondzile

Umfana uyahamba

5. Lephocako

Bhala lomsebenti wena mntfwana

Sibanjalo

Sakhiwo: Yi-, Ng-

1. Sibanjalo lesakhiwe ngemabito sigucula onkhe emabito lacala ngankhamisa (-u)


kubese kucala sakhi (-ngu)
- Umfana- Ngumfana
- Umuti – Ngumuti
2. Onkhe emabito lacala ngankhamisa (i-) sicala ngasankhamisa (y-)
- Inyongo – Yinyongo
- Inja – Yinja
3. Onkhe emabito lacala ngankhamisa (e-) sicalisa ngesakhi (ng-).
- Emantfombatane – Ngemantfombatane
- Emanti – Ngemanti
4. Tibanjalo tingaphindze takhiwe ngesabito selucobo.
Uma takhiwa ngesabito selucobo silahla sakhi (na ) kanye nesakhi (ne)
a) Yena – Nguye lobhala wakhe lomsebenti.
b) Ngitsi – Sonkhe lesihambako kusasa.
c) Mine – Ngimi lengipheke konkhe lokudla.
5. Tibanjalo tingakhiwa ngesabito sekukhomba, sicala ngesakhi (ngu-)

a) Laba – Ngulaba labadle yonkhe lenyama.

b) Lo – Ngulo lodzelele thishela.

c) Leyo – Nguleyo intfombi lefikile

6. Tibanjalo tingaphindze tivele ngekwehlisa liphimbo uma


uphimisa lelibito.
a) Sihlahla – sihlahla semganu lesiwile.
b) Sidvudvu – sidvudvu lesiphekiwe bamuhla.

Sibiti

Umfana> mfana

Sichasiso

(a) Siphawulo
- Ticu tesiphawulo: -khulu, -ncane, -hle, -bi, -dze, -dzala, -nsha,
-dvuna, -nsikati

Sakhiwo: sivumelwano nesicu


Lom - khulu

Kusebenta kwaso emshweni


1. Njengesabito

Lomkhulu uhambile

2. Njengesichasiso

Sesi lomkhulu uhambile

(b) Sibaluli

Sakhiwo: sivumelwano nesicu

Lobu - luhlata

Ticu tesibaluli
1. Temvelo

Cotfo

Banti

2. Temibala

Bovu
Mhlophe

3. Tesento

Pheka - Lophekako

Hamba - Lohambako

4. Temabito

Manti – Lomanti

Buhlungu - Lobuhlungu

Kusebenta kwaso emshweni

1. Njengesabito

Lobovu ubalekile

2. Njengesichasiso

Umfana lobovu ubalekile.

Tinhlobo tesibalili

1. Sibalulingco - Kunebudlelwano emkhatsini wesivumelwano sesibaluli kanye nasobito


emshweni.

Bomake labacotfo bafikile. (laba – sivumelwano sesibaluli)

2. Sibalulinsombo - kute budlelwano nasebito ingako kube sibalulinsombo.


Umfana labamfunako ufikile. (laba – sivumelwano sesibaluli)

(c) Buniyo/ bunikati

Sakhiwo: sivumelwano nesicu

Ta - babe

Kusebenta kwaso emshweni

1. Njengesabito

Tababe tikhuluphele
2. Njengesichasiso

Timbuti tababe tikhuluphele

(d) Linani

Sakhiwo: sivumelwano nesicu

Mu - nye

Ticu telinani: -ni, -nye, -phi

Kusebenta kwaso emshweni

1. Njengesabito

Munye lolahlekile itolo

2. Njengesichasiso

Umfana munye ulahlekile itolo

SIKHANYISO

Sandziso

1. Sendzawo
- Itolo besiye kagogo
- Ekhaya kudliwa inyama
- Kusasa sitawuya kumalume
2. Sesikhatsi

Itolo mzala bekalunywa sisu.

3. Sesimo

Lomfana ukhala kakhulu

Sentakutsi

Tinhlobo

1. Lesilungalinye
Dvu, Ngci, Tju

2. Lesimalungamabili

Shice, Gudvu, Hhembu

3. Lesimalunga matsatfu

Shelele,

4. Lesimalungalunga

Gilikidzi, Halakasha

Sihlanganiso

Kepha, Kodvwa, kantsi, ngobe, futsi

Sibabato

!!!

lulwimi

1 Tinhlobo temisho

1. Locondzile - Umusho locondzile ngumusho lovame kuba nesento sinye lesetfula

umlayeto nobe umbiko munye.

- Sipho uyabhala

2. Lombici - Umusho lombici kuba yimisho lemibili leyetfula umbiko nobe umlayeto
lohlukile lehlanganiswa sihlanganiso ekhatsi.

- Gogo akeva kepha uyabona

3. Lomagalagala - Umusho lomagalagala uba nenhloko yemusho kanye nemshwana


lokhontile longete ukhone kutimela wodvwa.
Sibonelo

Umshwana lokhontile ungakhombisa sizatfu - Fundzani bantfwabami

ngobe luhlolo selusondzele (ubona ngesihlanganiso ngobe).


Umshwana lokhontile ungakhomba indzawo - Mine ngibabonile lapho babhemela
khona (Uba nesihlanganiso (lapho)

Umshwana lokhontile ungakhomba sikhatsi - Babe wahamba mhlazana make atfola


umntfwana (uba nesihlanganiso mhlazana)

Umshwana lokhontile ungakhombisa simo - Phindile usebenta nome agula


(ubanesihlanganiso noma/nobe)

4. Lokhontile – Ngumusho longeke ukhone kutimela, ukhonte kulomunye ubonakala


ngekucala ngesihlanganiso

- Ngobe uyagula

5. Lobutako - Umusho lobutako uwubona ngetibuti (yini, kunini, kungani).

- Ukhalelani wena mfana?

2 Sikhangiso

 Emagama lamakhulu
 Emagama lamancane
 Emagama latjekile
 Tinhlobo tenkhulumo
(a) Lehhungako - kusetjentiswa emagama latawudvonsa umuntfu
kute atsenge lentfo lekhangiswako.

- Mahhala ha, tsenga kunye utfole lokunye, ngemanani laphasi.

(b) Leyimfundzisolite – lena inkhulumo lengasilo liciniso futsi ayitsembeki.

- Unganatsa lolubisi angeke uphindze wome.


(c) Letsatsa luhlangotsi – lena inkhulumo levuna luhlangotsi lunye ivalele lokunye
ngaphandle.

- Sinkhwa lesimnandzi sitfolakala e Boxer kuphela

(d) Letsatfwa njengemaciniso ibe itsintsa imiva – inkhulumo lengumbono levakala ngatsi
iliciniso kepha itsintsa imiva yalabanye ngekubandlulula tsite.

- Onkhe emadvodza atsandza bafati.

(e) Lekhomba emandla ekuphatsa – lena inkhulumo lecinile ivete emandla ekucinisekisa
kutsi ngubani lophetse.

- Kukhala sami sicatfulo lapha.

Tinongo tenkhulumo

(a) Sifaniso
(b) Sifanisongco
(c) Kumuntfutisa
(d) Sihabiso
(e) Inhlonipho
(f) Kucatsanisa
(g) Secamagama
(h) Siphukuto
(i) Kwentasasilwane
(j) Sentakutsi

Takhi netimiso tekupela nekubhala

a) Bofeleba – Simsebentisa ekucaleni kwemusho, nasibhala tibongo, emagama ebantfu


netindzawo
b) Ngci – Simsebentisa ekugcineni kwemusho
c) Likhefu - Silisebentisa kwehlukanisa tintfo letinyenti ndzawonye letibhalwe
talandzelana nobe kukhombisa umcondvo lophelele. (,)

d) Sibabati - Sisisebentisa kukhombisa, kumangala, sihawu, injabulo, njll


e) Dvwi
- Simsebentisa kwehlukanisa bonkhamisa labahlalelene, ema-awa
- Kuhlanganisa tivumelwano netinombolo
- Uma sisebentisa sakhi -ke
f) Mabuta - Simsebentisa emshweni lobutako. (?)

 Libintana – ligama linye lelingamela umusho


- Umdlwane - ngumntfwana wenja

 Emabitomfutiselo – magama lasuselwa kulamanye mabito


- Umuntfu- babe, make, malume
- Titselo – emangoza, ema-olintji

 Emagama ladidanako
- Umgcwembe
- Ingwembe

 Emagama endzabuko
- Emabheka
- Umtsimba

 Emagama enhlonipho
-Umfana – Umkhaphelwano
-Sigcoko – ingandzima

 Emagama lamasha esiswatini


- Ishisanyama
- Ibhikawosi

 Emagama lanetinchazelo letinsha


 Emagama ethekhinikhi

- Sikena
- Ngcondvomshini

 Bomcondvominyenti
- Sifuba – sitfo semtimba
- Sifuba – kukhona kugcina imfihlo
- Umtsakatsi – Ngumuntfu loloyako
- Umtsakatsi – litinyo lelibuhlungu

 Bomcondvojula
- Sihlalo – sesikhundla

 Bomcondvosobala
- Sihlalo – situlo sekuhlala

 Bomcondvofana
- Intfombi – sidzandzane
- Libhuku – incwadzi

 Bomcondvophika
- Imini – busuku
- Itolo – namuhla

 Bomahambisana
- Bangematse nelulwimi
- Bayingwe nengwenyama

 Inkhulumonkholelo
- Kulunywa sandla – Utawuphiwa imali
- Kulunywa lunyawo – utawuba neluhambo
 Inkhulumongo inkhulumobiko
Tsine – bona
Mine – yena
 Luvelomagama

Lutsandvo - Sitsandvwa sami!, Mntfwanaketfu


Kutfukutsela nekwedzelela – umfatana, mfanandzini
Kuhlonipha – Bekunene, Mntimandze, Mshengu, Hlubi
Kujabula – Halala! , Hhule!

 Tifinyeto nema-akronimi
Sifinyeto - siphimiseka ngeluhlavu ngalunye ngalunye.
- SABC, Mnu, Mf, Dkt
Akronimi - Iphimiseka njengeligama leliphelele.
COSAS
 Taga netisho

 Tiga tenkhulumo

- Inyandzaleyo
- Ngeletfu
- Makhekhemakhekhe

You might also like