General Science Grade 7 TG

Saayinsii Waligalaa Qajeelcha Barsiisotaa Kutaa 7
SAAYINSII WALIIGALAA
QAJEELCHA BARSIISTOTAA
KUTAA 7
Qopheessitoota
Mangistuu Girmaa
Tasfaayee Burjuu
Haayiluu Maanaye
Tashoomee Mul’isaa
Gulaaltota
Ballaxaa Kabbdaa
Shifarraawu Balaayi
Qannoo Bantii
Bashir Muktaar
Madaaltota
Biraanuu Lataa
Bulbuluu Zawudee
Taaddasaa Dureessaa
Gosaa Girmaa
Daani’eel Indaayilaalluu
Habtaamuu Bayyanaa
Giraafiksii
Taaddasaa Dinquu
i
© Biiroo Barnootaa Oromiyaa, 2014/2022
Qajeelchi barsiisotaa kun walta’iinsa Biiroo Barnootaa Oromiyaafi Kolleejjii Barnoota

Barsiisotaa Asallaatiin bara 2014/2022 qophaa’e.
Mirgi abbummaa kitaaba kanaa seeraan eeggamaadha. Hayyama Biiroo Barnootaa

Oromiyaatiin ala guutummaanis ta’ee gamisaan maxxansuun yookiin baay’isanii
raabsuun seeraan nama gaafachiisa.
ii
Baafata
Qabiyyee Fuula
Seensa waliigalaa ....................................................................................................................... iv
BOQONNAA 1 YAAD-RIMEEWWAN BU’UURAA SAAYINSII ........................................................... 1
1.1. Uumama Saayinsiifi Dameewwan Isaa............................................................................ 2
1.2 Meeshaalee beekamoo mana yaalii, faayidaalee, seerota ofeeggannoofi adeemsota
mana yaalii saayinsii keessaa ................................................................................................. 9
BOQONNAA 2MAATARII NAANNOO KEENYAA.............................................................................. 20
2.1. Amalootaafi Uumama Maatarii..................................................................................... 22
2.2. Amaloota Fiizikaalaafi Keemikaalaa Maatarii ............................................................... 30
2.3. Wantoota Ramaduu ...................................................................................................... 36
2.4 Jijjiiramoota Naannoo keenyaa ...................................................................................... 44
2.5. Makoota Dhiluufi Hojii Irra Olmaa Isaa ......................................................................... 47
BOQONNAA 3 ELEMENTOOTA, KOMPAAWUNDOOTAAFI WALNYAATINSA KEEMIKAALAA .............. 52
3.1. Elementootaafi Iddo- bu’eewan Isaanii ........................................................................ 53
3.2. Kompaawundootaafi Iddo-bu’eewwan Isaanii ............................................................. 56
3.3. Walnyaatinsoota Keemikaalaa Sasalphoofi Walqixxaattoota ...................................... 64
BOQONNAA 4 SEELII AKKA BU’UURA LUBBU-QABEEYYIITTI ........................................................... 74
4.1. Maayikirooskoppii ......................................................................................................... 75
4.2. Seelii .............................................................................................................................. 81
BOQONNAA 5 LUBBU- QABEEYYIIFI HEDDUUMMINA LUBBU- QABEEYYII....................................... 90
5.1. Lubbu-qabeeyyii ............................................................................................................ 91
5.2 Mootummaa lubbuqabeeyyii ......................................................................................... 97
BOQONNAA 6 LAFA HAWAA KEESSATTI ......................................................................................107
6.1. Bocaafi diyaameenshinii lafaa ..................................................................................... 108
6.2. Kutaalee Lafaa ............................................................................................................. 110
6.3. Sochiilee lafti taasiftu .................................................................................................. 112
BOQONNAA 7 SOCHII, HUMNA, ANNIISAA FI MADDOOTA ANNIISAA ............................................116
7.1. Hiikkaa sochiifi akaakuuwwan sochii .......................................................................... 117
7.2. Humna ......................................................................................................................... 119
7.3 Anniisaa ........................................................................................................................ 122
Siilabasii Saayinsii Waliigalaa ......................................................................................................135
iii
Seensa waliigalaa
Barattoonni gara mana barumsaatti osoo hin dhufin dura maatii isaaniifi naannoo isaanii irraa
beekumsa argatan qabu. Beekumsa waliigalaa maatiifi naannoo isaanii irraa argatan kana gara
mana barumsaa yeroo dhufan haala qindaa’ina qabuun baratu. Barattoonni qabiyyee barnootaa
gochaan deggerameefi haala qindaa’een baratan dandeettii rakkoo hawaasaa hiikuufi kalaqa
adda addaa uumuu nihoratu.
Barsiissonni tooftaalee baruu barsiisuu hunda hammattoofi iyyaafannoo gaggeessuun
barattoonni hubannoo, dandeettii, ilaalchaafi ofitti amanamuummaa akka horataniif gahee
olaanaa qabu. Kanaafuu, barsiisonni tooftaale baruu barsiisuu rakkoolee dhiyeessii barnootaa
hiikuu danda’anitti fayyadamuun barnoota bu’a qabeessa taasisuu qabu. Haaluma kanaan,
tooftaalee baruu barsiisuu hundagaleessaa fayyadamuun gahumsa irraa barbaadamu gonfachuu
isaanii madaallii walitti fufiinsa qabun hordoffii gaggeessun murteessaadha.
Barsiissonni toofataalee qabiyyeen barnootaa adda addaa ittiin barataman adda baasuun baruu
barsiisuu gaggeessuun barnooticha bu’a qabeessa taasisuuf gahee olaanaa qabu. Barsiisonni
mala baruu barsiisuu gocha barattoota giddugaleessa godhate fayadamuun qabiyyeewwan
barnootaa rakkoo hawaasaa akka hiikan taasisuuf gahee olaanaa qabu.
Haaluma kanaan, barsiissonni meeshaalee deggeersa barnootaa barbaachisoofi barnooticha
qabatamaa taasisan qabiyyeewwan hundaaf qopheeffachuu qabu. Barsiissonni dhiyeessii
meeshaalee deggarsa barnootaafi leecalloo guuttachuu, dhimmoota rakkoo baruu barsiisuu
ta’aan irratti waliin hojjechuu, qulqullinna dareefi barattootaa eegsisuu qabu.
Barsiisonni barattoonni qabiyyeewwan barnootaa hubachuu irratti gargaarsa barbaadan
yookiin fedhii addaa qaban adda baasuun deggeruun barbaachisaadha. Barsiissonni barattoota
qabiyyeewwaan barnootaa hubachuu irratti hanqina qaban daggersa isaan barbaadan taasisuu
qabu. Fedhii barattootni akka guutamuuf barbaadan xiyyeeffannoo keessa galchuun baruu
barsiissuu gaggeessuun murteessaadha. Barattoonni fedhii addaa barbaadanis kanneen
uumamaan rakkoolee adda adda waliin walqabatan daree keessa jiran deggeruu qabu.
Barattoota bu’uurri isaanii madda adda addaa ta’aan hordoffiin guyyaa guyyaan akka
taasifamuuf barbaadu. Barsiissonni rakkoolee baruu barsiisuu adda addaa barattoota irratti
dhiibbaa qaqqabsiisan hiikuu qabu. Fakkeenyaaf, kornayaa, amantaa adda addaafi barattoota
rakkoo dinagdee qaban hunda ilaallata.
Dabalataan, fedhii tokkoon tokkoon barattootaa hubachuun mala baruu barsiisuu
hundagaleessan rakkoolee mul’ataniif furmaata kennuun barbaachisaadha. Fedhiifi amala adda
addaa barattoota irraa mul’atan barsiissonni deggarsaafi to’aannoo gahaa taasisuun furmaata
kennaa adeemuun irraa eegama. Barsiissonni dhiyeessii isaanii keessatti barattoonni dandeettii
iv
waan haaraa kalaquu akka gabbifatan irratti xiyyeeffachuu qabu. Akkasumas, barattoonni
gaaffilee hubannoofi gochaalee adda addaa kitaaba barattootaa irra jiran akka xiinxalan
jajjabeessun barbaachisaadha.
Bifuma walfakkaatuun, barsiissonni kaayyoo qabiyyeen barnootichaa akeeku yookiin gahumsa
barattoonni yoo xiqqaate gonfachuu qaban irratti hunda’uun baruu barsiisuu gaggeessuu qabu.
Barsiisonni, barnoota daree keessatti barsiisan beekumsa xabboo (Indigenous Knowledge)
barattoonni naannoo irraa argatan waliin walsimsiisuun dhiyeessii taasisuun barbaachisaadha.
Barsiistonni dursa beekumsa, hubannoo, ogummaa isaanii yeroo gara yerootti dagaagfataa
adeemuun of haaromsaa deemuu qabu. Adeemsa baruu-barsiisuu keessatti barsiisonni:
• Barannoo barsiisuuf karoorfameen kan walqabatu kitaaba barattootaa keessaa
yaadannoo qabachuu;
• Qabiyyee barannoo guyyaa dubbisuufi hubachuun itti qophaaùu;
• Yaaliiwwaniifi goochaalee kitaaba barattootaa keessatti kennaman hundumaa dursanii
shaakaluu;
• Garee xixiqqaa miseensota dandeettii sadan (suuteyyii, giddu galeessaa fi
ciccimoo) garagaraa qaban ijaaruu fi akka qabxiilee marii irratti maràtan
qajeelchuu;
• Barachuu barattootaa garee keessaa tokko tokkoon hordofuu, gargaaruu, ijaan
tooàchuu;
• Dalagaa barattootaa tokko tokkoo garee keessaa cimsuuf hirmaannaa dhuunfaa
hordofuufi jajjabeessuu;
• Hojii daree fi hojii manaa barattootaatiif duub deebii kennuu;
• Barattoota hojii kennamaniif deebisuu dadhabaniif gargaarsa adda ta’e kennuufii.
• Barannoo wayitii itti aanu dubbisanii akka dhufan barattoota qajeelchuu fi kanneen
kana fakkaatan raawwachuun barbaachisaa ta’a.
v
BOQONNAA 1
YAAD-RIMEEWWAN BU’UURAA SAAYINSII
Yeroon barnoota boqonnaa kanaaf kenname; wayitii 11
Bu’aalee barnootaa boqonnichaa
Adeemsaafi xumura barnoota boqonnaa kanaatti barattoonni:
➢ saayinsii akka qaama beekumsaa, adeemsoonnifi gochaaleen qaama beekumsichaa
saayinsii gabbisuuf fayyaduutti hiikuun; dameewwan saayinsii uumamaa addaan
baasuun hariiroo isaan gidduu jiru ni ibsu;
➢ dhiibbaa gaariifi badaa hojiirra olmaa saayinsiifi teeknoolojiin jireenya kee irratti,
jireenya nama biroo irrattiifi naannoo irratti qabu ni ibsu;
➢ saayinsiifi teeknoolojiin addunyaa hubachuu keessatti gaheefi gumaacha qaban ni
dinqisiifatu;
➢ fakkeenya saayintistoota beekamoo addunyaafi Itoophiyaa; saayinsiifi teeknoloojii
keessatti gumaacha taasisaniifi waan isaan gumaachan ni ibsu;
➢ faayidaa duudhaaleen saayinsaawaa murtee kennuufi rakkoo hiikuu keessatti qaban ni
ibsita;
➢ akkaataa saayinsiifi teeknoloojiin; amantaalee, barmaatilleefi akkaataa yaaduu nama
tokkoo irratti dhiibbaa qaban walitti ni ibsu;
➢ meeshaalee daawwanaa, safaraafi walqabsiisuuf fayyadan kanneen akka
maayikirooskoppii, meeshaalee yaalii, daawwitiiwwanifi leensiiwwan goobaafi golbaa
filachuun itti fayyadamu;
➢ yaaliiwwan dalaguufi meeshaalee yommuu itti fayyadamtu ofeeggannoo mana yaalii
ofiifis ta’ee namoota birootiif xiyyeeffannaa nikennu;
➢ argannoowwan qorachuufi bu’aa argannoo ibsuu keessatti garee waliin waliigalteen
nihojjatu;
➢ maddawwan garaagaraa fakkeenyaaf manneen kitaabaa, gaazexaawwan, namoota
naannootti beekumsa qaban, muuxannoowwan naannoo, intarneetiifi kan kana
fakkaatan fayyadamuun odeeffannoo walitti niqabatu;
➢ mana yaalii keessatti yommuu hojjattu balaawwan uumamuu danda’an adda baasuun
adeemsota ofeeggannoo sirrii ta’an hojii irra ni oolchu.
1
Seensa
Kutaan 7ffaa sadarkaa barnoota saayinsii waliigalaa akka barnoota tokkootti barachuu itti
jalqabaniidha. Barnoota saayinsii waliigalaa kana keessatti kan baratamu barnoota saayinsii
uumamaati. Barnoonni saayinsii uumamaa kun damee barnoota saayinsii keessaa isa tokko
akka ta’e barattoonni akka hubatan taasisuun baay’ee barbaachisaadha. Boqonnaan jalqabaa
kunis qabiyyee gurguddoo lama irratti xiyyeeffata; isaanis inni duraa uumama saayinsiif i
dameewwan isaa yoo ta’u, inni lammaffaan immoo meeshaalee beekamoo mana yaalii,
faayidaalee, seerota of eeggannoofi adeemsota manneen yaalii saayinsii irratti
xiyyeeffata. Dabalataan boqonnichi mata dureewwan xixxiqaa ofkeessatti qabatee jira.
Qabiyyeewwan hunda keessatti barattoonni ogummaawwan jaarraa 21 ffaa keessatti
barbaadaman kanneen akka dandeetti baratamu (learning skill), dandeetti hubachuu
(literacy skill) fi ogummaa jireenyaa (life skill) adeemsaan akka gonfatan gargaaruu
qabda.
Qabiyyeewwan gurguddoo boqonnichaa:
1.1. Uumama saayinsiif i dameewwan isaa
1.2. Meeshaalee beekamoo mana yaalii, faayidaalee, seerota of eeggannoofi adeemsota
manneen yaalii saayinsii keessaa
1.1. Uumama Saayinsiifi Dameewwan Isaa

Yeroon barannoo barnoota kanaaf kenname; Wayitii 6
Gahumsa barachuu barattoonni yoo xiqqaate gonfachuu qaban
Adeemsaafi xumura barnoota kanaatti barattoonni:
❖ saayinsii akka qaama beekumsaa, adeemsoonnifi gochaaleen qaama beekumsichaa
saayinsii gabbisuuf fayyaduutti nihiikta;
❖ Garaagarummaa saayinsii xabboofi saayinsii ammayyaa adda nibaafatta;
❖ dameewwan saayinsii uumamaa ijoo addeessuun hariiroo isaan gidduu jiru ni ibsita;
❖ akkaataa saayinsiifi teeknoloojiin; amantaalee, barsiifatawwaniifi karaalee yaaduu
nama tokkoo irratti dhiibbaa qaban walitti ni ibsita;
❖ gumaacha saayintistoonni beekamoon addunyaafi Itoophiyaa; saayinsiifi teeknoloojii
keessatti qaban adda nibaafatta;
❖ faayidaa duudhaaleen saayinsaawaa murtee kennuu fi rakkoo hiikuu keessatti qaban
ni addeessita;
❖ Barbaachisummaa naamusa ogummaa qorannoo saayinsaawaa ni addeessita.
2
Qophii duraa
Barsiisaan/ttuun gara barnootichaatti otuu hin seeniin dura qophiilee barbaachisan:
 karooraa barannoo gahee barattootaafi barsiisaa karaa agarsiisuu danda’uun
qopheessuu;
 Wiirtuu gabbisa barnootaa keessatti fakkii hariroo dameewwan saayinsii uumamaa,
fakkii walfakkeenya xiyyaaraafi allaattii agarsiisuufi fakkilee saayintistoota
Addunyaafi Itoophiyaa qophaa’ee jiraachuu isaanii mirkaneeffachuu. Hinjiru taanaan
immoo abuujadii waraqaa guddaa (Flip chart) fayyadamuun fakkii saayintistoota
Addunyaafi Itoophiyaa kitaaba barattoota irra jiru guddisuun kaasuun qopheessuu;
 Yaadannoo dabalataa qajeelcha barsisaa/tuu kanarratti jiru, akkasumas kitaabilee
waa’ee hiikkaa saayinsii, dameewwan saayinsii, saayinsiifi teeknoolojii,
saayintistootaafi naamusa ogummaa jedhu qaban dubbisuun of-gahoomsuu.
 Siilabasii barnoota kanaaf qophaa’e fayyadamuu.
Maloota Baruu-Barsiisuu
• Gaaffiifi deebii
• Marii Garee
• Gahee taphacuu
• Od-ibsaa
• Marii cimdiifi kan kana fakkaatan fayyadamuun barsiisuu nidandeessa.
Adeemsa baruufi barsiisuu
• Saayinsiin maal akka ta’e barattoota yaada qaban gaafachuun nidanda’ama.
• Yaadota yookiin wantoota akka: karaa qaamni beekumsaa ittiin beekamu, addunyaa
uumamaa, naannoo keenyaafi kan kana fakkaatan akka eeran ni eegama.
• Barattoonni dhuunfaa isaaniitiin saayinsiin maal akka ta’eefi waa’ee maalii akka
qu’atu akka yaadan gochuu. Itti aansuun cimdiin ta’anii yaada isaanii akka wal-
jijjiiraniifi yaada isaanii daree guutuuf akka ibsan gochuun dhuma irratti ofii keetii ibsa
gababaa kennuun xummuruu.
• Hiikkaa salphaa saayinsii filachuuf yaadota isaanitti fayyadami. Isaanis:
✓ Saayinsiin qo’annoo addunyaa fiizikaalaafi uumamaati.
✓ Saaynsiin waa’ee uumama wantootaa, daawwannaafi ragaa irratti hundaa’uun,
karaa sirna qabeessa ta’een barachuuf kan gargaaruudha.
3
✓ Karaa saayinsiitiin, naannoo keenya ni hubanna (ni barra), waan agarreef

hiikkaa kennuufi ibsuuf kan nu gargaaran beekumsa waliitti qabannee
yaadoota keenya ni dagaagsina
• Barattoonni, maddoota odeeffannoo adda addaa kanneen akka interneetii mana
kitaabaa irraa waa’ee dameewwan saayinsii uumamaa hima tokko akka barreessan
gafatamuu nidanda’u.
• Barattoonni mala marii garee xiqqaatiin waa’ee dameewwan saayinsii uumamaa akka
mari’atan akkasumas dameewwan saayinsii uumamaa kun waa’ee maalii akka qo’atan
akka waliin mari’atan taasisuu. Itti aansuun yaada marii isaanii daree guutuuf akka
ibsan gochuu. Dhuma irratti ofii keetii fakkii hariiroo dameewwan saayinsii uumamaa
ibsu (fakkii 1.1 kitaaba barataa irraa) fayyadamuun ibsa gabaabaa kennuun xumuruu.
• Barattoonni dameewwan barnoonni saayinsii uumamaa hariiroo waliin qaban akka
hubatan fakkeenya adda addaa bifa gaaffiifi deebiin kaasuun akka deebii kennan
gochuun dhuma irratti ibsa gabaabaa kennuu.
• Hariiroon akaakuuwwan barnootaa kanneen gidduu jiraachuu isaanii barattoonni
dinqisifachuu qabu. Fakkeenyaaf, wal-nyaatiinsi keemikaalaa lubbu-qabeeyyii
keessatti gaggeeffaman walitti dhufeenya keemistiriifi baayoloojii agarsiisa.
• Barattoonni iddoo hariiroon mata dureewwan saayinsii adda addaa waliin qaban adda
baafachuu akka danda’aniif gaaffii gaafatamuu ni danda’u.
• Barattoonni ga’eefi gumaacha saayinsiinifi teeknoloojiin addunyaa hubachuu keessatti
qaban dinqisifachuu qabu.
• Barattoonni fakkeenyota teeknoloojii haaraa bu’aa beekumsa saayinsii ta’an akka
tarreessan gochuu. Wanta barattoonni tarreessan gabatee gurraacha irratti bareessuun
haala kamiin beekumsi saayinsii teeknoloojiwwan eeramaniif akka fayyadu irratti akka
mari’atan gochuu. Itti aansuun bu’aa marii isaanii daree guutuuf akka dhiheessan
gochuu. Yaada isaanii ka’umsa godhachuun ibsa gabaabaa kennnun barnooticha
goolabu.
• Barattoonni saayintistoota jiran keessaa tokko filachuun argannoo isaa/ishee gahee
tapahchuun dhiyeessuu ni danda’u. Gaheewwan adda addaa hubannoo keessa galuu
danda’an; saayintistii, miidiyaafi kan kana fakaataniidha. Akka filannootti, saayintistii
Itoophiyaa filachuun argannoo isaa/ishee fakkii kaartuunii uumuun agarsiisuu ni
danda’u. Sonawwan irratti xiyyeeffatamuu qaban: amala gaariifi eenyummaa
saayintistiidha.
4
• Barattoonni faayidaaleefi bu’aalee saayinsiifi teeknoloojiin hawaasaaf qabuufi hojii

irra oolmaa saayinsiin dhimmoota hawaasummaa tokko tokkoofi safuu hawaasa
keessatti qabu waliin walitti firoomsuun marii gaggeessuu nidanda’u.
• Barattoonni garee xixiqqootti qoqqodamuun waa’ee gumaacha beekumsi saayinsiif i
teeknoloojii jireenya hawaasaa fooyyeessuu keessatti fideefi fidaa jiru irratti akka
mari’atan taasisuu. Itti aansuun waan mari’atan dareef akka dhiheessan gochuu.
Dhuma irratti ibsa bal’aa kennuun xummuruu.
• Barattoonni gumaacha saayintistiin Itoophiyaa tokko saayinsiifi teeknoloojii keessatti
qabu qorachuu nidanda’u
• Barattoonni saayintistoota beekamoo Itoophiyaa beekan akka tarreessan bifa gaaffiin
gaaffachuu. Deebii isaanii gabatee irratti barreessuun gumaacha saayintistoota kanaa
maal akka ta’e akka mar’atan gareen ijaaruu. Itti aansuun bu’aa marii isaanii daree
guutuuf akka gabaasan gochuu. Dhuma irratti ibsa gabaabaa kennuun xumuruu.
• Naamuusa ogummaa saayintistoota irraa eeggamu bifa od -ibsaan barattootaaf
dhiheessu.
Meeshaalee deeggersa barnootaa
Meeshaaleen deeggersa barnootaa mata duree kana barsiisuuf nugargaaran:
 Fakkii hariiroo dameeleen saayinsii uumamaa waliin qaban agarsiisu;
 Fakkiilee wal-fakkeenya xiyyaaraafi allaattii agarsiisu;
 Fakkiilee saayintistoota beekamoo Addunyaafi Itoophiyaa tokko tokko.
Barattoonni Dandeettii kalaqaa akka gabbifatan deggeruu
• Mata duree barnootichaan walqabatu kitaabilee wabii adda addaa yookiin intarneetii irraa
akka dubbisan gochuu.
• Gaaffilee dabalataa mata dureen walqabatu kennu
• Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda addaa akka maddisiisan
jajjabeessuu
Iyyaafannoo Walitti Fufaa
Adeemsa baruu barsiisuu guyyaa guyyaan geggeeffamu keessatti galma ga’iinsa gahumsa
barachuu isa xiqqaa barnoota guyyaa mirkaneeffachuuf maloota iyyaafannaa walitti fufaa adda
addaa kan akka hojii daree, hojii garee, hojii manaa, battallee, abbaltiifi kan kana fakkaatan
fayyadamuun raawwii barattootaa madaalaa deemuun barbaachisaadha.
Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf si gargaarutti fayyadamuu
nidandeessa. Galmeen madaalli barattoota kun:
5
▪ Gocha 1.1 – 1.3 keessatti hirmaannaan isaan qabaachaa turan;

▪ Cimdiin yeroo mari’atan marii isaanii hordoofuun;
▪ Hojii garee keessatti qooda fudhannaan isaan qabaachaa turan;
▪ Gaaffilee dareedhaaf dhiyaatan keessatti hirmaannaan isaan qaban maal akka turee
kan ibsuu ta’uu qaba.
Gilgaala 1.1 akka hojii manaatti barattootaaf kenni. Hojii isaanii sakatta’uun firii isaanii
galmeeffadhu. Walumaagalatti galmee madallii barattoota ibsu kana irraa gahumsi kutaa kana
keessatti barreeffame barattootni qabaachuu isaanii mirkaaneeffadhu. Barattoota sadarkaa
gahumsa isa xiqqaa irraa eegamu olitti hojjetan dinqisiifachuufi gahumsa isa xiqqaa
barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin
akka walgitan taasisi.
Yaadannoo dabalataa
Hariiroo dameewwan saayinsii uumamaa sadeen waliin qaban
Saayinsiin uumamaa dameelee adda addaa kan qabuufi waa’ee uumamaafi adeemsa
uumamaatiif kan xiyyeeffannaa kennuudha. Dameeleen saayinsii uumamaa sadeen jechuun
baayoloojii, keemistiriifi fiiziksiin tokko tokkoon isaanii akka gosa barnoota tokkootti of
danda’anii kan dhaabbatan yoo ta’anille, guddinaafi faayidaa adda addaaf ooluu kan danda’an
yoo sadeenu walitti hidhamanii, wal utubaniifi wal deeggaraniidha. Kanaafuu, dameewwan
saayinsii uumamaa kunniin waliiniifi gosa barnoota biroo tokko tokko waliin hariiroo cimaafi
kallatti ta’e yoo qabaatan isaan biroo wajjin immoo hariiroo al-kallattii qabu. Fakkeenyaaf;
walnyaatinsa keemikaalawaa qaama orgaanizimoota adda addaa keessatti gaggeeffamaniifi
gochaalee fiizikaalaa isaanii hubachuuf barnoota baayoloojii, keemistiriifi fiiziksii
barbaachisaadha. Akkasumas, waa’ee baay’ina uummataafi facaatii isaanii hubachuuf
beekumsi barnoota baayoloojiifi herregaa barbaachisaadha.
Deebii gochaawwaniifi gilgaalotaa
Deebii Gocha 1.1
1. Dameewwan saayinsii uumamaa beekamoon: baayoloojii, keemistiriifi fiiziksiidha.
Baayoloojii: Damee saayinsii uumamaa ta’ee waa’ee wantoota lubbu qabeeyyii kan
qo’atudha.
Keemistirii: Damee saayinsii uumamaa ta’ee waa’ee caasaa, amalootaaf i
jijjiiramoota maatarii kan qo’atudha.
Fiiziksii: Damee saayinsii uumamaa waa’ee sochii, humnafi anniisaa maatarii kan
qo’atudha.
6
2. Dameewwan saayinsii uumamaa kun waan waliin qoratan hedduu qabu.

Fakkeenyaaf; keemistiriifi baayoloojiin karaa baayookeemistirii walitti dhufu.
Keemistiriifi fiiziksiin karaa keemistirii fiizikaalaa, baayoloojiifi fiiziksiin immoo
kara
baayoofiiziksii walitti dhufu.
Deebii Gocha 1.2
1. Gahee saaayinsiifi teeknoolojiin jireenya dhala namaa fooyyessuuf gama qonnaatiin,
fayyaatiin, qophii nyaataatiin, kunuunsa naannootiin qabu kitaaba barattootaa keessaatti
ibsamee jira.
2. Saayinsii keessatti daataa amanamummaan funaanuu, qindeessuu, qaaccessuufi
guduunfuun waan baratamaa deemamuuf waan yaaliin hindeeggaramne fudhachuun
namatti ulfaata. Saayinsii keessatti, yaada guduunfaa yookiin cuunfaa kennuuf odeeffannoo
walitti qabaman gadi fageenyaan qaaccesssuu, xiinxluufi yaa’a isaanii dagaagfachuu
barbaachisa. Kanaafuu saayinsii keessatti odeeffannoon mala sababeessuu fayyadamuun
guduunfama. Barannoo saayinsiin yaalii osoo hin gaggeessiin wanta sitti himamee qofaan
akka hin amanne si taasiisa. Dagaaginni saayinsiifi teeknoolojiin namoonni ilaalcha
saayinsaawaa akka horatan godha. Kunneen hundi saayinsiifi teeknoolojiin amantaalee,
barsiifatawwaniifi karaalee yaaduu nama tokkoo irratti dhiibbaa kan geessisaniidha.
Deebii Gocha 1.3
Saayintistoonni beekkamoon Itoophiyaa hedduudha. Isaan keessaa muraasni akka armaan
gadiitti ilaaluun nidanda’ama.
Dr. Akliiluu Lammaa:
Dhukkuba shistoosoomiyaasisii (bilihaarziyaa) rammoo shistoosoomaa jedhamuun dhufu
irratti qorannoo taasiseen qoricha karaa daddarba dhukkuba kanaa ittisu argate.
Prof. Gabbisaa Ejjetaa:
Qorannoo midhaan mishingaa irratti geggeesseen sanyii filatamaa mishingaa gogiinsa
dandamachuufi bishaan xiqqaan oomisha guddaa kennuu danda’u argate.
Deebii gilgaala 1.1
I. Filannoo
1. B
2. D
3. D
4. C
5. B
7
II. Deebii gabaabaa

6. Saayinsiin beekumsa qindaa’aa ta’ee karaa daawwachuun, mala dhahuu, yaalii
gaggeessuu, ibsuun, hiikuufi sababeessuudhaan adeemsa beekumsa argachuuti.
7. Saayintistoota beekkamoo Itoophiyaa kan ta’aniifi gumaacha saayinsiif i
teknoloojiif taasiin:
Dr. Malaaku Warradaa: yeroo jalqabaaf waa’ee baay’ina qorachuu sanyiiwwan
garaagaraa kunuunsuun qonna irratti hojii irra oolche taasiseera.
Prof. Xilaahuun Yilmaa: talaalii dhukkuba loonii (rinderpest) argateedha.
8. Saayinsii xabboo: beekumsi yaalii muuxannoorraa argamuufi karaa aadaa hubachuun
hiikni itti keennamuudha.
Saayinsii ammayyaa: Dhugaawwan daawwataman qorachuun yookiin daataa yaaliin
mirkanaa’ee irraa taatee dhugoomsuudha.
Garaagarummaan saayinsii xabboofi saayinsii hammayyaa gabatee armaan gadiitti
kennameera.
Saayinsii xabboo Saayinsii ammayyaa
Akka haqa/dhugaa ta’etti fudhatama Akka tilmaama baay’ee gaarii ta’etti fudhatama
Amantaafi seekulaariziimii lamaanuu Amantaa irraa bilisa (seekulaariziimiidha)
qabate
Seenaa himuun barsiifama Mala waliigalaa gara waan jalqabaatti
(didaaktiikiin) barsiifama
Gochaaniifi muuxannoodhaan baratama Barumsa idileen baratama (formal education)
(barumsa miilta’aan baratama)
Afaaniin yookiin ijaan ilaaluun Barreeffamaan
Walsimataadha, qo’annoon qaama sirna Qo’annoon ruuqoo qaamolee irratti hundaa’aa
hunda irratti hundaa’aa (the whole system)
Battalumatti beekama Moodeelii yookiin mala dhahuu irratti hundaa’aa
Logummaaf saaxilamaadha Logummaa irraa bilisa
Beekumsi muuxannoo irraa argama Beekumsi kan argamu kallattiin daawwachuuniifi
yaaliin qofa
9. Duudhaalen saayinsaawaa wantoota kamiifuu kan hojiirra ooluu danda’aniidha.
Duudhaalen saayinsaawaa amaloota keenyaafi addunyaa naannoo keenyaa hubachuuf
nugargaara. Kanaafuu, qajeeltoowwan saayinsaawaa fayyadamuun waa’ee fayyaa,
barnootaa, hojii dhabdummaafi kan kana fakkaatan irratti murtii kennuufi rakkoo
hiikuu dandeenya.
10. Saayintistiin tokko yaalii yookiin qorannoo adda addaa namas ta’ee bineensota irratti
yommuu geggeessu naamusa ogummaa irraa eeggamutu jira. Isaanis:
• ofeegannoo barbaachisaa ta’e nama yookiin bineensa yaalii irratti geggeessuuf
gochuu;
8
• hojii isaatiif amanamaa, iftoomina kan qabuufi itti gaafatamummaa kan fudhatu
ta’uu;
• qorannoon booda firii argamu ilaalchisee haqa/dhugaa jiru kan kaa’u ta’uu qaba
malee kan loogu yookiin kan fedhii miira isaa ibsu ta’uu hinqabu;
• hojii namoota biroo akka kan ofiitti dhiheessuun seeraan nama gaafachiisa.
Saayintistoonni seera kana irratti hundaa’uun akka hojjetan godha.
1.2 Meeshaalee beekamoo mana yaalii, faayidaalee, seerota ofeeggannoofi

adeemsota mana yaalii saayinsii keessaa
❖ seerota ofeeggannoo mana yaalii keessaa ni ibsu;
❖ meeshaalee mana yaalii (laaboraatorii) garaa garaa addaan nibaafatu;
❖ karaalee ofeeggannoo qabuun itti fayyadama meeshaalee mana yaalii gochaan ni
agarsiisu;
❖ mana yaalii keessatti ofeeggannoo taasifamuu qaban nishaakalu;
❖ adeemsoota gochaalee mana yaalii keessaa gochaan ni agarsiisu;
❖ mana yaalii keessatti yommuu hojjatan balaawwan uumamuu danda’an adda baasuun
adeemsota ofeeggannoo sirrii ta’an hojii irra ni oolchu.
Qophii duraa
Barsiisonni karoora barannoo, qophii taasisuu qaban, beekumsaafi meeshaalee deggarsa
barnootaa barbaachisan hunda qabaachuu qabu. Isaanis:
• hubannoo cimsachuufi kitaabilee wabii mata duree kana waliin walqabatan dubbisuu;
• gahee barattootaafi barsiisaa karaa agarsiisuu danda’uun karoora barannoo
qopheeffaachuu;
• meeshaalee deeggarsa barnootaa qabiyyeewwan mata duree kana barsiisuuf
barbaachisan adda baafachuu. Meeshaaleen kun kan naannootti argaman, kan mana
yaalii keessatti argaman, kan wiirtuu gabbisa barnootaa keessatti argamaniifi baasii
xiqqaan waantota naannoo irraa hojjetaman (oomishaman) dha. Fakkeenyaaf;
✓ Moodeela somba namaa wantoota naannootti argaman irraa hojjachuun taateewwan
yeroo qilleensa ol-fudhannuufi gadi baafnu uumaman agarsiisuu,
9
✓ Mana yaalii yoo kan hin qabaanne ta’e mana barumsaa sadarkaa lammaffaa
dhaabbilee barnoota olaanoo naannootti argamu waliin marii’achuun akkaataa
barattoota daawwachiisuun danda’amu dursitee itti yaaduu qabda.
• Marii Garee
• Od-ibsaa
• Marii cimdiifi kan kana fakkaatan fayyadamuun barsiisuu nidandeessa.
Adeemsa baruufi barsiisuu
Barattoonni dhuunfaaniifi cimdiin ta’uun waa’ee meeshaalee mana yaalii saayinsii
waliigalaa armaan gadii akka irratti marii’atan gochuufi yaada isaanii akka wal jijjiiran
taasisuu. Dhuma irratti yaada isaanii daree guutuuf akka ibsan gochuun ofii keetii ibsa
gabaabaa kennuun xumuruu. Haaluuma Kanaan,
✓ appaaratasiiwwan meeshaalee kanneen akka madaala hangaa, biikarii, siliindarii
safaraa, qabduuwwan, waadduu bansanii, ujummoolee yaalii, saahinii peetirii
(petridishes) fi kan kana fakkaatan barattootaatti agarsiifamuu qabu;
✓ barattoonni akkaataa qabannaa sirriifi itti fayyadama meeshaalee mana yaalii shaakaluu
qabu;
✓ barattoonni gareedhaan wantoota naannootti argaman irraa meeshaalee mana yaalii
kanneen akka biikarii, siliindarii safaraa, madaala hangaa, qabduufi kkf akka hojjatan
taasifamuu qabu;
✓ barattoonni cimdiin/gareen/ ta’uun:
• seerotaafi qajeelfamoota mana yaalii saayinsii keessatti hordofamuu qaban irratti
mari’achuufi
• mallattoolee balaa qaruuraawwan kemikaalaa, meeshaalee elektiriikiifi meeshaalee
biroo mana yaalii keessatti argaman irra jiran irratti carraa mari’achuu akka argatan
gochuufi akkaataa meeshaalee kanneen ofeeggannoon qabatan gochaan akka
agarsiisan jajjabeeffamuu qabu.
Meeshaalee deeggarsa barnootaa

Meeshaaleen deeggarsa barnootaa qabiyyeewwan mata duree kana barsiisuuf
barbaachisan:
• Meeshaalee mana yaalii keessatti argaman;
10
• Chaartii/fakkii meeshaalee mana yaalii saayinsii waliigalaa naannoo irraa hojjetaman

yookiin kan biroo.
• Mallattoolee balaa
jajjabeessuu
Adeemsa baruu barsiisuu guyyaa guyyaan geggeeffamu keessatti galma ga’iinsa gahumsa
barachuu isa xiqqaa barnoota guyyaa mirkaneeffachuuf maloota iyyaafannaa walitti fufaa adda
addaa kan akka hojii daree, hojii garee, hojii manaa, abbaltiifi kan kana fakkaatan fayyadamuun
raawwii barattootaa madaalaa deemuun barbaachisaadha.
Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf si gargaarutti fayyadamuu
nidandeessa. Galmeen madaalli barattoota kun:
▪ Gaaffilee dareedhaaf dhiyaatan keessatti hirmaannaan isaan qaban maal akka turee;
▪ Barattoonni yeroo gochaalee hojii qabatamaa cimdiin hojjetan hordofuun dandeettii
isaanii adda baasuu.
▪ Hojii garee keessatti qooda fudhannaan isaan qabaachaa turan;
barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin
akka walgitan taasisi.
Deebii gochawwaniifi gaaffilee
Deebii Gocha 1.4
1. Dhullee 2. biikarii
Deebii Gocha 1.5
Moodeela somba namaa wantoota naannootti argaman irraa hojjachuun taateewwan yeroo
qilleensa ol-fudhannuufi gadi baafnu uumaman agarsiisuun ni danda’ama.
11
Adeemsa hargansuu sombaa agarsiisuuf beel-jaarii fayyadamuun moodeela salphaa tolchuun

ni danda’ama. Diyaafiraamii bakka buusuuf gara gajala beel-jaaritti laastikiin diriirfamuu qaba.
Somba bakka buusuuf immoo afuuffaa laastikii irraa tolfaman lama beel jaarii keessatti
ujummoo xixiqqoo fuulleen tolfaman irratti rarraasuudha. Laastikiin diyaafiraamii bakka bu’e
yommuu harkifamu dhiibbaan beel-jaarii keessa jiru waan xiqqaatuuf afuuffonni bokokuun
hammi isaanii ni dabala. Gochi kun qilleensi gara sombaatti akka ol fudhatamu agarsiisa.
Laastikiin diyaafiraamii bakka bu’e yommuu gara bakka duraan turetti ol deebi’u dhiibbaan
beel-jaarii keessa jiru waan dabaluuf afuuffaan shuntuuramuun hammi isaa ni xiqqaata. Gochi
kun immoo qilleensi somba irraa gara alaatti akka bahu agarsiisa.
Fakkii 1.1 Moodeela adeemsa hargansuu sombaa

Deebii gocha 1.6
1. Ofeeggannoo kitaaba barataa irratti ibsaman dabalatee barsiisaan seerotni
ofeeggannoo armaan gadii barataaf ibsamuu isaanii mirkaneeffachuu qaba.
Seerota ofeeggannoo dhuunfaan (hundaaf: barsiisaaf, barataaf teeknishaana

laboraatoriif)
• Gilaavonni barbaachisoo ta’an balaa adda addaa irraa nama ittisan mana yaalii
keessatti jiraachuu qabu; akkasumas godhatamuu qabu.
• Wanti uffatamu seeraan ta’uu qaba. Dabbasaan dheeraa, uffanni kiisa baay’atu, faayaa
mormarraa kanneen rarra’an mana yaalii saayinsii keessatti balaaf nama saaxilu.
Dabbasaa dheeraa maranii hidhachuu qabu.
• Kophee godhachuun barbaachisaadha. Kophee quba mul’isu, shabaxii godhachuun
dhorkaadha.
• Mana yaalii keessatti nyaachuun, dhuguuniifi nyaata olkaawwachuun balaa waan
qabuuf irraa of eeguudha.
12
• Mana yaalii keessaa osoo hin bahiin harka saamunaafi bishaaniin sirriitti dhiqachuu.
• Wantoota qara qaban yaaliif itti fayyadamne hunda ofirraa fageessuun seeraan kaa’uu.
• Balaa ibiddaa uumamuu maluun wal qabatee, qabeen meeshaan keemikaalotaa
qadaadamuu qabu, sokkeettiin elektirikii cufama ta’uu qabu.
• Kallattiifi bakka dhaamsituun ibiddaa jiru beekuu
• Xumura yaaliitti bakka itti hojjenneefi meeshaalee dhiquun ol kaa’uu qabna.
Ibsa Dabalataa
Kanneen armaan gadii meeshaalee/ wantoota muraasa mana yaalii saayinsii waliigalaa
keessatti fayyadaniidha.
• Kiitii baqaqsii • Dhaamsituu ibiddaa
• peetirii diishii • Pipeetiwwan/cophsituuwwan
• Maayikirooskooppota • Baattoo ujummoo yaalii
• Teermomeetira • Islaayidoota
• Biikarii • Metira mukaa
• Ujummoolee yaalii • Dhullee
• Baattoo ujummoo yaalii • Waraqaa dhimbiibbaa/waraqaa waa
• Siliindarii safartuu xuuxan
• Bishaan distileeffame (‘distilled • Gilaavota
water’) • Inkubeetara (250 C)
Faayidaa wantoota naannootti argaman irraa meeshaalee baruu barsiisuu oomishuu
Faayidaan wantoota naannootti argaman irraa meeshaalee baruu barsiisuu oomishuu
argamsiisu hedduudha. Isaan keessaa ijoon:
1. Dandeettii kalaquu barattootaa cimsa. Fakkeenyaaf barataan moodeela konkolaataa
tokko yoo hojjete kaka’umsa keessatti uumaa dhufa.
2. Barattoota keessatti kaka’umsa uuma.
3. Barattoonni qabeenya naannoo isaaniitti beekan (barachuu salphaa) irraa gara waan
hin beekne(wal-xaxaa) beekuutti akka galan gargaara.
4. Adda addummaa jajjabeessa. Barsiisaan akkaataa qabiyyee barumsaa sanaatiin
meeshaalee adda addaa qabaachuun gochaalee gara garaa gurmeessuu danda’a.
5. Omishtummaan dabalaa dhufa.
6. Ce’umsa fida. Beekumsa, dandeettiifi ilaalcha jijjiiruun jijjiirama fida.
7. Waanta naannootti argamu irraa waan hojjataniif baasii xiqqeessa.
8. Hirmaannaa hawaasni barnoota keessatti qabu dabalaa dhufa.
13
9. Milkaa’ina mana barumsaa dhufan:

• muuxannoo barattootaa akka qabeenya barnootaatti fayyadamuu
• dhaabni daree kan dubbatu (of ibsu) ta’uu.
• barattoonni hundi adeemsa barachuu irratti hirmaachuu
• barattoonni waan tokko sakatta’uuf ofitti amanamummaa dabalu
Yeroo meeshaan tokko naannoo irraa tolfamu gaaffileen armaan gadii deebi’uu akka
danda’anitti bocamuu qaba. Isaanis:
1. Eeenyutu itti fayyadamaa?
2. Faayidaan qabatamaa inni kennu maali?
3. Akkamitti mul’achuu qabaa?
4. Meeshaa akkamiitu mata durichaaf mijataa?
5. Tooftaa ijaaruu akkamiitu mijataadhaa?
6. Dhiibbaan inni hawaasummaafi naannoo irratti qabu maali?
Meeshaalee ofeeggannoo dhuunfaafi mallattoolee balaa
Kanneen armaan gadii qajeelfamoota mallattoolee ofeeggannoof barbaachisaa ta’niifi
balaawwan adda adda yoo uumaman si damaqsuu danda’aniidha.
✓ Fuulleewwan ofeeggannoo ijaa: Ifa irraa balaawwan keemikaalotaa, ibiddaa, ho’aa
yookiin fuulleewwaan caccaban irra ittisuuf yeroo maraa fuullee ofeeggannoo ijaa
kaawwachuun barbasachisaadha.
✓ Uffata laaboraatorii: Gogaa kee irraa bala ittisuuf uffata laaboraatorii uffadhu.
✓ Wantoota caccaban:- Meeshaalee akka fuulleewwanii caccabuu danda’anitti
gargaaramuun gochaalee hojjechuu ni dandeessa. Meeshaalee caccabuu danda’an kanneen
sirriitti qabuun itti fayyadamuun barbaachisaadha. Fuulleewwan caccaban harkaan tuquun
sirraa hin eegamu.
✓ Gilaavota ho’a danda’amatan: Wantoota ho’aa ta’an si’a qabdu wantoota harka irraa
balaa ittisuu danda’aan fayyadami. Meeshaalee ho’aa ta’an yookiin bishaan ho’aan
gubaatii uumuu danda’u. Waan kana ta’eefis wantoota ho’aa ta’an harka qullaan hin
qabani.
✓ Gilaavota pilaastikaa: Keemikaalotaa yookiin orgaanizimootaa miidhaa fiduu danda’an
irraa of ittisuuf gilaavota pilaastikaa fayyadamuu qabu. Harka isaanii fuula isaanii irraa
fageessuu qabu. Ajaja barsiisaa kee irratti hundaa’uun, xumura gochaa irratti gilaavii
fayyadaman ofirraa baasuu qabu.
✓ Qabduuwwaan: Fuulleewwan ho’aa ta’an qabuuf qabduuwwaanitti gargaaramuu qabu.
14
✓ Wantoota qara qabaan: Qaxxaamuroonni fiixeen isaanii qara qaban, murtuuwwanii fi

albeewwan, lilmoowwaanii fi shiboowwan gogaa kee muruu yookiin uruu danda’u. Yeroo
maraa wantoota qara qaban ofirraa akkasumas namoota biroo irraa qabi. Wantoota qara
qaban yeroo ajajaman qofa akka fayyadaman gochuu.
✓ Balaa Elektirkii: Balaa elektirikaa irraa ofeeggannoo godhamuu qaba. Meeshaalee
elektirikaalaa naannoo bishaan jiruutti akka hin fayyadamne yookan harki isaanii jiidhaa
yoo ta’an meehaalee elektirkaa hin fayyadamiin. Meeshaaleen kunniin yeroo tajaajilaa hin
kenninee, madda elekitrikii addaan kuti/ dhaamsi.
✓ Keemikaalota balaa qabaan: Keemikaalota balaa fiduu danda’an kan akka asiidotaa
fakkataniif kanneen biroo gogaa yookiin ija kee irratti balaa akka hin uumne ofeeggannoo
guddaa godhi. Hurka keemikaalota kanneenii gara qaama hargansuutti olfudhachuun
dhorkadha. Gocha yoo xumuran, harka isaanii saamuunaan sirriitti dhiqachu qabu.
✓ Summii: Keemikaalonni summi ta’an kamiyyuu gogaa akka hin tuqne ofeeggannoon
godhamuu qaba. Akkasumas, hurki keemikaalota kanaa gara qaamolee hargansuutti akka
hin seenne ofeeggannoo taasisuu. Gocha yoo xumuran harka dhiqachuu.
✓ Ofeegannoo balaa qaama irra gahanii: Gochaaleen qaamolee fiizikaalawwaatiin kan
gaggeeffaman yoo ta’an, balaawwan madaa qaama irratti uumamu danda’anirraa
ofeeggannoo godhuu. Qaajeelfamoota barsiisaan kennu hordofuu qabu. Sababa adda
ta’een gocha keessatti hirmaachuu kan hin dandeenye yoo ta’e, dursanii barsiisaa ofii
beeksiisuu.
✓ Ofeeggannoo bineeldotaaf godhamu: Bineelda lubbu-qabeessa ta’e kamiiyyuu irras ta’e
barataa irra balaan akka hingeenye ofeeggannoo taasiisuu. Qaamolee bineeldaa irrattis
ta’ee bineelda tursiifame irratti gochaalee raawwataman kamiifuu ofeeggaannoon
nibarbaachisa. Gocha yoo xumurte harka dhiqachuu.
✓ Ofeeggannoo biqilootaaf godhamu: Biqiloota akkaata barsiisaan/ttuun qajeelchetti qofa
qabuu. Biqiloota tokko tokkoof alarjii kan qabdu yoo ta’e, osoo gocha hin eegaliin dura
barsiisaa/ttuu beeksisuu. Biqiloota summii ta’an yookiin qoree qaban harkaan tuquu irraa
of qusachu.
✓ Balaa laboobaa: Labooba waadduuu bansanii, dungoo, yookin kibriitaan uumamuun
gochaalee raawwachuun ni danda’ama. Rifeensa mataa keetii hidhuudhaan uffataan
hagguugi. Waa’ee ifaafi labooba uumamuu ilaalchisee qajeelfamoota barsiisaan/ttuun
dabarsuu/tu hordofuu.
15
✓ Balaa laboobaan hin uumamne: Wantoonni gubaachuu danda’an jiraachuu danda’u.

Laboobni, qaanqeen yookiin maddoonni ho’aa balaaf nama saaxilan jiraachuu akka hin
qabne mirkaneeffadhu.
✓ Aara: Hurkoonni summii ta’an yookiin foolii gaarii hinqabne uuman kan jiraatan yoo
ta’e, eddoo qilleensi gahaa jiraachuu danda’utti hojjedhu. Hurkoonni kallattiin gara keessa
keetii akka hinseenne ofeeggannoo taasisi. Barsiisaan/ttuun kee hanga akka dhandhamttu
yookiin fuunfattu qajeelfama siif keennutti tasumaa hin raawwatini. Hurki walnyaatinsa
adda addaa irraa uumamu gara funyaan keetti akka hinseenne ofeeggannoo barbaachisaa
ta’e godhuu qabda.
✓ Xuraawaa dhabamsiisuu:- Keemikaalonni fi wantoonni tajaajilarra oolan haala
ofeeggannoo qabuun dhabamsiifamuu qabu. Qajeelfamoota barsiisaan/ttuun kennan
hordofamuu qabu.
✓ Harka dhiqachuu:- Gochaalee hunda keessattuu harka kee sirriitii dhiqadhu. Saamunaa
farra baakteeriyaa ta’niifi bishaan ho’aa fayyadami. Duraafi duuba harkaafi quboota kee
gidduu sirriitti waliin gahuun dhiqi. Sirriitti akka gogus taasisu.
Daandii elektirikii
▪ Sirni daandii elektirikaalaa keessatti meeshaaleen karaa lamaa qindaa’u karaa daandii sirrii
yookiin daandii waltarreeti. daandii elektiriikii sirrii keessatti tokko tokkoon meeshaa
duraa duubaan sararaan walqabatu. Kaarentii tokko tokkoon meeshaa daandii keessatti
walqabatan keessa darba.
▪ Daandii elektiriikii waltarree keessatti tokko tokkoon meeshaa hamma vooltejii
walfakkaatu fayyadamu. Kaarentiin tokko tokkoon meeshaa keessa kan biroo irratti
dhiibbaa osoo hin geessisin bilisaan yaa’a.
Deebii gocha 1.7
1. Mana yaalii saayinsii waliigalaa keessatti seeronni yeroo keemikaalota fayyadamnu,
eleektiriisiitiifi meeshaalee fayyadamnu hordofamuu qaban kanneen armaan gaditti
argamaniidha.
Qabannaa keemikaalota mana yaalii
a. Keemikaalonni mana yaalii keessa jiran hunduu balaa akka qabanitti yaadamuu
qabu. Keemikaalota qubaan tuquu irraa of eeguun barbaachisaadha. Giloovii
harkaa fayyadamuun barbaachisaadha. Keemikaalota fuunfachuuf i
dhandhamuunis dhorkaadha; Yoo miidhaa akka hin fiidne beekameeme ef i
barsiisaan ajjajamemalee. Yoo foolii kan qabu ta’e harkaan ofirraa afarsi.
16
b. Moggaafama qaruuraa (qabee) keemikaalotaa irra deddeebi’ii mirkaneeffad hu.

Kunis keemikaala nu barbaachisu ta’uu isaa mirkaneeffachuuf nu fayyada. Hamma
barbaaddu qofa irraa fudhadhu.
c. Tokkoon tokkoo qabee meeshaa keemikaalotaa moggaafamuu qabu.
d. Keemikaalota osoo hin fayyadamiin hafan bakka duraatti deebistee hin naqiin
e. Keemikaalota mana yaalii cal-jettee gad-hinfacaasiin.
f. Yeroo hundaa asidii bishaanitti naqi malee; bishaan asidii irratti hin naqiin.
Kunis, hoo’i wal-nyaatinsaa rakkoo uumuu danda’a.
g. Ri’ejentonnii baay’een (kan akka alkoolii) bakka laboobni ibiddaa jirutti ibidda
uumuu danda’u waan ta’eef ofeeggannoo barbaada.
Qabannaa ifaafi eleektiriisiitii mana yaalii keessatti
a. Shiboo elektirikaa yommuu tuttuqtu harki kee gogaa ta’uu qaba
b. Ifaa darbaa jiru harka lamaan hin tuqiin
c. Sookeettii keessaa yommuu haada eleektrikii buqqistu haada isaa qabdee hin
harkisiin; itti siqii qabi.
d. Ifti jiru humna guddaa yoo qabaate kallattiidhaan hin ilaaliin. Nama miidhuu
danda’a.
2. Mana yaalii saayinsii waliigalaa keessatti balaan yoo uumame tarkaanfiin fudhatamuu
qabu:
• Keemikaalli ijatti gogaa irratti yoo faca’e, hatattamaan bishaan gahaa ta’een yoo
xiqqaate daqiiqaa 20f dhiqi.
• Meeshaa hoo’een ibiddaan yoo gubatte, bishaan qorraa bakka gubate sanatti
daqiiqaa 20f naqi.
• Barataan kamiyyuu balaa atattamaas ta’e madaa’insa isa qunname kamiif uu
dafee barsiisaaf/ttuuf gabaasuu qaba.
• Balaa cimaafi madaa cimaa ta’eef ogeessa fayyaa dubbisuun barbaachisaadha.
Ibsa dabalataa
Of eeggannoo walii galaa mana yaalii keessatti taasifamuu qabu
Mana yaalii keessatti Ofeeggannoo gochuun kan barbaachiseef, yaaliin yeroo hojjatamu
ofeeggannoon ga’aan kan hin taasifamne yoo ta’e, balaawwan adda addaatu qunnamuu
danda’a. Isaanis:
• Balaa abiddaa • Gubiinsa
• Balaa Summii • Muramuu qaamaa
• Miidhama ijaa • Balaa eleektirikiifi kan kana fakkaatan.
17
Balaawwan armaan olii kana hambisuuf of eeggannoo taasisuun barbaachisaadha. Of

eeggannoo mana yaalii kana akkaataa barbaachisummaa isaa irratti hundaa’uun bakka lamatti
qoodama.
1. Ofeeggannoo fayyadamtoonni laaboraatori ofii isaanii miidhaa irraa ooluuf taasisaniifi.
2. Of eeggannoo mana yaalii sana irra balaan akka hin geenyeef taasifamudha.
1. Ofeeggannoo fayyadamtoonni mana yaalii ofii isaani miidhaa irraa ooluuf taasisan
Ofeeggannoon gosa kanaa kan fayyadamtoonni mana yaalii/barattoonni ogeesonni
laabiraatoorii balaa irraa of oolchuudhaaf taasisaniidha. Isaanis:
• mana yaalii keessatti nyaata nyaachuu, dhugaatii dhuguufi tamboo xuuxuun
dhorkaadha;
• kophee gar tokkee miilaa/quba miilaa agarsiisu kaawatanii mana yaalii seenuun
dhorkaadha;
• kootii laabii (huccuu ofeeggannoo) osoo hin uffatiin yaalii hojjechuun dhorkaadha;
• keemikaalota dhamdhamuunis ta’e garaa afaaniifi funyaanitti geessuun dhorkaadha;
• yeroo yaalii gaggeesitu xulluqqii ijaafi harkaa fayyadamuun barbaachisaadha;
• keemikaalota summaawoofi abidda qabsiisan gara qaamaafi abiddaatti siksuun
dhorkaadha;
• mana yaalii keessatti kophaa ofii yaalii hojjachuun hin danda’amu;
• asidii yookiin beeziin qaama irratti yoo gadi naqame bakka sanatti bishaan baay’ee
dhangalaasuun battalumatti barsiisaa/ttuudhaaf gabaasuudha;
• qaruuraa keemikaala qabu garaa afaan isaatti gadi jedhanii ilaaluun dhorkaadha,
cinaadhaan ilaalutu filatamaadha;
• piippeetii afaaniin xuuxuun hin eeyyamamu;
• keemikaalota harka duwwaa/guwaaantii osoo hin kaawwatin qaqqabuun hin
eeyyamamu.
2. Of eeggannoo mana yaalii sana irra balaan akka hin geenyeef taasifamu
Kun of-eeggannoo mana yaalii sana irraa balaa ittisuuf taasifamuudha.
• Manni yaalii qulqullaa’uu yookiin yeroo hunda qulqullinaan qabamuu qaba.
• Burcuqqoo caccabaniifi keemikaalota dhangala’an ariitiin fuudhamuu yookiin achii
kaafamuu qabu.
• Mana yaaliidhaa bahuuf yeroo hunda dursa ibsaa cufuun, madda bishaanii cufuu,
waadduu bansanii dhaamsuufi cufuun barbaachisaadha.
• Qaruuraa ri’ejentii kaa’amu irratti bifa ifa ta’een maqaan re’ejentii maxxanfamuu qaba.
Deebii gigaala boqonnaa 1
18
I. Dhugaa/Soba
1. Dhugaa 4. Dhugaa 7. Dhugaa
2. Soba 5. Soba
3. Dhugaa 6. Soba
II. Walitti firoomsi
1.D 3.B 5.E
2.C 4.A
III. Filannoo
1. D 2.D 3.C 4.D 5.C
IV. Deebii gabaabaa kenni
1. Damee saayinsii waa’ee ta’iiwwan daawwatamoo uumamaa kan qu’atu.
2. a) Laaboratoorii keessatti nyaachuun yookiin dhuguun balaa qaba. Sababni isaas mana
yaalii saayinsii keessatti keemikaalonni dhala namaa miidhuu danda’an qilleensa
keessas ta’e meeshaalee adda addaaa wajjin tutuqaa waan qabuuf nyaata yookin
dhugaatii fayyadamnu wajjin yoo wal-argatan rakkoo fayyaa hanga du’aatiin nama
gahuu danda’u.
b) Kitaaba barattoota irratti ibsamee jira.
19
BOQONNAA 2
MAATARII NAANNOO KEENYAA
Yeroon Barnoota Boqonnaa Kanaaf Kenname; Wayitii 38
Bu’aalee Barachuu
➢ amaloota wantootaa ibsuuf pooschuleetiiwwan tiyoorii (yaad hiddama) suudoowwaniitti
nifayyadamta;
➢ amaloota fiizikaalaa isaanii irratti hundaa’uun maatarii elementii, kompaawundii, makaa
gos-tokkee, yookiin makaa gos-addeetti niramadda;
➢ addaan fageenya suudoowwanii, qindoominaafi akaakuuwwan sochii isaaniitiin caasaalee
jajjaboo, dhangala’oofi gaasotaa ni addeessita;
➢ garaagarummaa amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa, akkasumas, jijjiiramoota maatarii
gidduu jiru addaan nibaafatta;
➢ amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa irratti hundaa’uun maatariin bakka adda addaatti
ramadamuu danda’uu isaa nidinqisiifatta;
➢ wantoota addaan baasuufi gargar dhiluuf amaloota maatariitti nifayyadamta;
➢ maddawwan garaagaraa fakkeenyaaf manneen kitaabaa, gaazexaawwan, namoota
naannootti beekumsa qaban, muuxannoowwan naannoo, intarneetiifi kan kana fakkaatan
fayyadamuun odeeffannoo walitti niqabatta;
➢ ogummaalee gaaf-argannoo saayinsawaa boqonnaa kana keessatti hojiirra oolan:
daawwachuu, ramaduu, dorgomsiisuufi walbira qabuu, moodeela tolchuu, yaada waliigalaa
kennuu, qunnamuu, gaaffilee gaafachuu, yaaliiwwan wixineessuu, yaadaa guduunfuu,
yaad-rimeewwan hojii irra oolchuu gochaan ni agarsiista.
Seensa
Barattoonni bu’aawwan barnoota boqonnaa kana keessatti goonfatamuu qaban akka goonfatan
malleen baruu barsiisuu hirmaachisaa ta’aniifi barattoota giddugaleeffatan adda addaa hojii irra
ooluu qabu. Kun hojii irra ooluu isaa iyyaafannoo walitti fufaa qindaa’aafi madaallii adda
addaatiin mirkaneeffachuu danda’uu qabda.
Boqonnaan kun mata-dureewwan gurguddoo akka amalootaafi uumama maatarii, amaloota
fiizikaalaafi keemikaalaa maatarii, wantoota ramaduu, jijjiiramoota naannoo keenyaafi
makoota dhiluufi hojii irra olmaa isaa qabate jira. Boqonnaa kana keessatti matadureewwan
gurguddoo shaniifi matadureen xixxiqaan isa jalatti dhiyaatanii jiru.
20
Kutaan jalqabaa (2.1) waa’ee amalootaafi uumama maatarii qo’ata. Mata dureewwan
xixxiqqaa as jalatti jiran kan akka hiikkaafi amaloota maatarii, amaloota suudoowwan maatarii,
tiyoorii suudoo maatarii (moodeela suudoo maatarii), suudoowwan jajjaboo, dhangala’oo,
gaasotaafi jijjiiramoota faalkaalee maatarii irratti ibsa gahaa kenna.
Kutaan inni lamaffaan (2.2) immoo waa’ee amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa maatarii irratti
ibsa kenna. Amaloota wantootaa lamaan jechuunis amaloota fiizikaalafi amaloota
keemiikaalaa fakkeenyaan ibsa. Akkasumas odeeffannoo waa’ee akkaataa barattootni
wantoota amaloota isaanii irratti hundaa’uun addaan baasuu danda’an kenna. Dabalataanis
akkaataa barattootni yaaliiwwan gaggeessuun wantoota adda baasuu danda’an irratti ibsa
nikenna.
Kutaan sadaffaan (2.3) immoo waa’ee ramaddii wantootaa irratti xiyyeeffata.
Barbaachisummaa saayintistoonni wantoota qulqulluu irratti hojjetaniin eegala. Bu’uura
ramaddii wantootaa kan ta’an waa’ee wantoota qulqulluufi makootaa ni ibsa, akkasumas
waa’ee wantoota qulqulluu ta’an elementootaafi kompaawundootaa ramadamuu isaanii ibsa.
Kutaan afuraffaan (2.4) waa’ee jijjiiramoota naannoo keenyaatti adeemsifamanii irratti
xiyyeeffannaa kenna. Kutaan kun wantootni naannoo keenyaatti argaman jijjiiramoota
fiizikaalaafi keemiikaalaa akka gaggeessan ibsa. Kutaa kana keessatti barattootni yaaliiwwan
adda addaa gaggeessuun jijjiiramootni fiizikaalaa yookiin keemikaalaa ta’uu isaanii akka
addaan baasuu danda’an nijajjabeessa.
Kutaan boqonnaa kanaa inni xumuraa (2.5) waa’ee makoota gargar dhiluu irratti
xiyyeeffata. Qabiyyeen kutaa kanaa tooftaalee makoota gara ruqoolee isaaniitti ittiin dhilan
haala qabatamaa guyyaa guyyaatti barattoota mudachuu danda’an irratti hundaa’uun ibsa
kenna. Barattootni maqaalee meeshaalee mana yaalii keessatti makoota gara ruqoolee isaaniitti
dhiluuf itti fayyadaman akka beekaniifi makoota gara ruqoolee isaaniitti dhiluuf barattootni
yaalii akka dalaganiif carraa isaaniif kenna.
Qabiyyee boqonnichaa barsiisuudhaaf tooftaalee baruufi barsiisuu kan akka marii garee (group
discussion), yaalii (experiment), od-ibsa gabaabaa (gaped lecture), wanta beekamaa ta’e tokkoo
wajjin walbira qabanii ilaaluu (analogy), yaada maddisiisuu (brain storming), mala pirojektiifi
mala yaada uumuu (maappii yaadrimee) jedhamanitti fayyadamuu nidandeessa.
Qabiyyeewwan gurguddoo boqonnichaa:
2.1. Amalootafi Uumama Maatarii
2.2. Amaloota Fiizikaalaafi Keemikaalaa Maatarii
2.3. Wantoota Ramaduu
2.4. Jijjiiramoota Naannoo keenyaa
2.5. Makoota Dhiluufi Hojii Irra Olmaa Isaa
21
2.1. Amalootaafi Uumama Maatarii

Barattoonni adeemsaafi xumura barnoota mataduree kanaatti:
❖ jireenya isaanii guyyaa guyyaarraa hiikkaafi fakkeenyota maatarii nikennu;
❖ maatariin suudoowwan xixiqqoo irraa uumamuu isaa gochaan ni agarsiisu;
❖ pooschuleetota tiyoorii suudoowwan maatarii ni ibsu;
❖ agarsiisa yookiin argannoo isaanii irraa amala suudummaa maatariif yaada xumuraa
nikennu,
❖ tatamsa’inaafi taatee tatamsa’inni guyyaa guyyaan qabu ibsuu keessatti amala suudummaa
maatarii hojii irra ni olchu;
❖ faalkaalee fiizikaalaa maatarii sadan ibsuuf beekumsa moodeela tiyoorii suudoo maatarii
hojiirra ni oolchita;
❖ qindoomina, walirraa fageenya sadhaatawaafi sochii sadhaatawaa suudoowwanii tokkoon
tokkoo falkaalee maatarii sadeen keessatti qaban irratti hundaa’uun moodeela isaan bakka
bu’u nihojjatu;
❖ akkaataa adda fageenya isaaniitiin sumuugamuu suudoowwanii ni ibsu;
❖ jijjiiramoota faalkaalee ibsuuf jechoota baquu, qabbanaa’uufi qorruutti nifayyadamu;
❖ baquu, qorruu, hurkuu, qabbanaa’uu ibsuuf amala suudummaa maatariitti nifayyadamu.
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa kutaa 2.1 sirriitti erga dubbistee booda karoora kee qopheeffadhu.
Karoorri kee kun qabiyyee, gochaaleefi yaaliiwwan kutaa kanaa waliigala wayitii 7 keessatti
akka xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora kee keessatti gochaalee adda addaatiif
jechuun kan akka marii garee, yaada marii garee dhiyeessu, moodeelii yookiin danaa waa’ee
suudoota maatarii hojjechisuu, yaada dhiyaate guduunfuufi kan kana fakkaatan yeroo
ramadame wajjin walsimsiisu si barbaachisa. Yaaliin tokko, yalii 2.1 kutaa kana keessatti
kaa’amee jira. Meeshaaleefi keemikaalota barbaachisoo ta’an akkaataa karoora keetiitti
dursiitii qopheeffadhu. Kitaaba barattootaa keessatti kan tarreeffaman meeshaalee yaalii 2.1
dalaguuf barbaachisan mana yaalii yookiin daree keessatti dursitee qopheeffachuu qabda.
Yaaliin firii barbaadame argamsiisuu isaa dursitee ofii keetii hojjachuun mirkaneessuu si
barbaachisa.
• Marii
• Od-ibsaa
• Mala yaalii
• Mala poostaraa
• Mala agarsiisuu
• Hojii dhuunfaafi hojii garee gochaawwan kennaman irratti hundaa’e
22
• Gahee taphachuu
• Maappii sammuu yookiin maalan beeka, maalan barachuu barbaada, maalan baradhe,
BBB (KWL)tti fayyadamuun mataduree barannoo kanaa barsiisuu dandeessa.
Adeemsa Baruu-barsiisuu
2.1.1. Hiikkaafi Amaloota Maatarii
Maappii sammuu yookiin maalan beeka, maalan barachuu barbaada, maalan baradhe, BBB
(KWL)- tti fayyadamuun mataduree barannoo waa’ee maatarii kutaalee kanaan duraa keessatti
baratan irratti keessa deebii gochuu qabda. Kana gochuuf waa’ee maatarii ibsuu utuu hin
eegalin dura gocha ka’umsaa irratti barattootni akka mari’atan taasisi. Barattoota gareewwan
muraasa keessa jiran yaada marii isaanii akka dhiyeessan affeeri. Gocha ka’umsaa kana irraa:
a. wanti affuuffee tokkoffaa keessa jiru hanga qabaachuu isaa, bakka qabachuu isaa boca isaa
kan hinjijjiirree, kan mul’atufi jabaa jiidhinsa qabu ta’uu isaa hubachisi.
b. wanti affuuffee lamaffaa keessa jiru hanga qabaachuu isaa, bakka qabachuu isaa, boca isaa
kan jijjiiruu, kan mul’atufi lallaafaa jiidhinsa qabu ta’uu isaa hubachisi.
c. wanti affuuffee sadaffaa keessa jiru hanga qabaachuu isaa, bakka qabachuu isaa, kan hin
mul’anne ta’uu isaafi boca isaa kan jijjiiruudha.
d. wanti hanga qabuufi bakka qabachuu danda’u kamiyyuu maatarii jedhama.
e. Gocha kanarraa maatariin maal akka ta’e hubachuu danda’u.
Gocha ka’uumsaan booda mata duree xiqqaa hiikkaafi amaloota maatarii jedhu gaaffiidhaan
jalqabi. Barattootni hiikkaa maatariifi miti maatarii fakkeenya isaanii wajjin kennuu nidanda’u.
Itti aansuun waa’ee hiikkaafi amaloota maatarii irratti ibsa kenniif. Barattootni yaada armaan
gadii irra ga’uu akka danda’an jajjabeessi. Wanti hanga qabuufi bakka qabachuu danda’u
kamiyyuu maatarii jedhamuu isaa, fakkeenyaaf, qilleensa, bishaan, dhagaa, aannan, daraaraa
adda addaafi kan kana fakkaatan hundu maatariidha. Qaamolee uumamaa ta’anii kan hangaafi
qabee hinqabne hundi miti-maatarii jedhamu. Fakkeenyaaf; anniisaa elektiriikii, ho’a, ifa,
sagalee, dirree elektiriikii, jaalala, abdii, hawwiifi kan kana fakkaatan.
Maatariin hunduu suudoowwan ijaan mul’achuuf baay’ee xiqqoo ta’an irraa tolfamaman.
Maatariin amala suudummaa qabaachuufi amalli suudummaa maatariin immoo hangaafi
qabeen ibsamuu isaa hubachisi.
2.1.2. Amaloota suudoota Maatarii
Ruqoon maatarii inni xiqqaan suudoo jedhama. Wantoonni harkaan qaqqabnuufi ijaan arginu
hundi maatarii irraa tolfaman. Suudoowwan amaloota maatarii beekuuf fayyaduu isaanii ibsa
kenniif.
23
Qindoominni suudoowwan maatarii faalkaalee maatarii murteessu. Qindoominnifi sochiin

suudotaa faalkaalee maatarii garagaraa keessatti garaagarummaa qabu.
Maatariin amaloota akkamii akka agarsiisu hubachuuf himoota tiyoorii suudoo maatarii
gargaaramuu dandeenya. Dabalataanis tiyooriin kun sababoota garaagarummaa amaloota
maatarii adda addaa keessatti mul’atan addeessuuf nugargaara
2.1.3. Tiyoorii suudoo Maatarii (moodeela suudoo maatarii)
Moodeelii jechuun maal akka ta’e gaaffii gaafadhu. Deebii isaanii irratti hundaa’uun hiikkaa
moodeela sirrii ta’e kennif.
Tiyooriin suudoo maatarii moodeela saayinsaawaadha. Moodeelli saayinsaawaan yaadota,
taateewwaniifi adeemsawwan mala salphaan hubachuuf kan nama gargaaruu ta’uu isaa ibsiif
pooschuleetota tiyoorii suudoo maatarii:
a. Maatariin hunduu suudoowwan xixiqqoo irraa ijaaraman.
b. Suudoowwan wanta tokko keessaa jiran suudoowwan wanta biraa keessa jiran irraa adda.
Suudoowwan garaagaraa amaloota garaagaraa qabu.
c. Suudoowwan maatarii gidduu humni nijira. Humni suudoowwan maatarii gidduu jiru
humna walharkisaati. Humni walharkisaa kun maatarii adda addaarratti walfakkaataa miti.
Maatarii tokko tokko irratti cimaa yoo ta’u isaan kaan irratti immoo dadhabaadha.
d. Suudoowwan maatarii gidduu bakkeewwan duwwaan nijiru.
e. Suudoowwan maatarii walitti fufiinsaan (haala walirraa hincinneen) sochiirratti argamu.
Ibsa moodeela suudoo maatarii booda gocha 2.1 akka hojjetan kennif.
Gocha 2.1. irraa maatariin hunduu suudoowwan ijaan mul’achuuf baay’ee xixiqqoo ta’an irraa
tolfamu isaanii moodeelii wantoota naannootti argaman kan akka dhoqqee yookiin kan biroo
irraa hojjechuun akka agarsiisan gochuufi hojii isaanii daawwachuun gargaaruu qabda.
Poostarii guddaa irratti barreessuun miseensota garee isaanii waliin akka yaada waljijjiiran
haala mijeessiif. Ittiaansuun yaalii 2.1 akka hojjetan jajjabeessi.
Yaalii 2.1 irraa barattoonni coobni hammi isaa xiqqaa ta’e mana bal’aa keessa faffaca’uun
foolii isaatiin bakka hunda qaqqabuu danda’uu agarsiisuufi hiikkaa tatamsa’naa kennuu akka
danda’an gargaari. Tatamsa’inaafi taatee tatamsa’inni guyyaa guyyaan qabu ibsuu keessatti
amala suudummaa maatarii hojii irra olchuu danda’uu qabu.
Odeeffannoo dabalataa
Wanta foolii qabu tokko fagoo yoo jiraanne, fooliin isaa akkamitti bakka jirrutti nu
bira ga’ee nutti urgaa’uu yookiin xiraa’uu danda’a?
Cobni xiqqoon wanta foolii qabu tokkoo, kutaa bal’aa tokko keessatti yoo cobsame fooliin
isaa battaluma kuticha keessa tamsa’ee walga’a. Kunis cobni dhangala’ichaa gara hurkaatti
24
waan jijjiiramuufi. Suudoowwan kunniin baay’ee xixiqqoo waan ta’aniif ijaan arguu hin
dandeenyu. Haa ta’u malee kuticha keessa jiraachuu isaanii foolii isaaniitiin beekuun
nidanda’ama. Taateen kunis kan agarsiisu, suudoowwan fooliif sababa ta’an baay’ee
xixiqqoo ta’uu isaaniitiifi coba tokko keessatti hedduun isaanii akka argamaniidha.
Gocha 2.2
1. pooschuleetota tiyoorii suudoo maatarii hundaafuu moodeela hojjechuun maalummaa
tiyoorii salphaatti akka hubatan isaan gargaara. Kanaafuu, akka hojjetanii dareef
dhiyeessan gargaari.
2. a) Maatariin hundi suudoo xiqqoo irraa tolfame. Hima kanaaf wantoota adda addaa
naannoo irraa argaman fayyadamuun moodeela hojjechuun faalkaalee maatarii sadaniifuu
suudoowwaniin agarsiisuudha. Fakkeenya; faalkaa jajjaboof suudoowwan baay’ee walitti
dhiyeessuun, faalkaa dhangala’oof hamma tokko walirraa faggeessuun faalkaa gaasotaaf
baay’ee wal irraa fageessuun akka fakkii armaan gadiitti hojjetan gochuu qabda.
b) Suudoowwan wanta tokko keessa jiran suudoowwan wanta biraa keessa jiran
irraa adda. Suudoowwan garaagaraa amaloota garagaraa qabu. Atoomootni
elementii tokko amaloota walfakkaatu qabu. Atomootni elementii garaagaraa
amaloota garaagaraa qabu.
c) Suudoowwan maatarii gidduu humni ni jira.
d) Suudoowwan maatarii gidduu bakkeewwan duwwaa jiraachuu.
25
2.1.4. Suudoowwan jajjaboo, dhangala’oofi gaasota

Gocha 2.3 waa’ee suudoowwan jajjaboo, dhangala’oofi gaasota irratti akka armaan gadiitti
ibsa kenniif. Qindoomina, walirraa fageenya sadhatawaafi sochii sadhatawaa suudoowwanii
tokkoon tokkoo faalkaalee maatarii sadeen keessatti qaban moodeela yookiin danaa
fayyadamuun ibsiif.
a) Jajjaboo
Qindoominnifi sochin suudootaa faalkaalee garagaraa keessatti adda addummaa qaba.
Suudoowwan jajjaboo baayyee waan walitti dhiyaatanii argamaniif iddoon isaan jiddu jiru
garmalee xiqqaadha.
Wantootni boca mataa isaanii qabaniifi summuuggamuu hindandeenye jajjaboo jedhamu.
Maatarii jajjaboon gosoota maatarii keessa tokkoo ta’e wanta faalkaan isaa jajjaboo ta’ee,
hangaafi qabee qabuudha. Fakkeenyaaf; mukaa, dhagaa, minjaalotaa adda addaa, lubbuu
qabeeyyii, meeshaalee barnootaa addaa addaa kanneen jajjaboo ta’an hundaa hammata. Humni
harkisaa suudoowwan jajjaboo gidduu jiru cimaa ta’uun isaa jajjaboon bocaafi qabee mata
isaan akka qabatan isaan godheera. Molakiyuulonni isaanii humna cimaan waan wal-
harkisanif, baay’ee walitti siiqanii argamu. Kanaafuu, dhiibbaan yoo dabalamees, jajjaboon
sumuugamuu hin danda’u.
b) Dhangala’oo
Suudoowwan dhangala’oo akka jajjaboo walitti dhiyeenya hinqaban, garuu gaasota caalaa
walitti dhiyeenya qabu. Suudoowwan dhangala’oo keessatti walkeessa yaa’uun boca
meeshichaa akka qabatan taasisuu. Dhangala’oon gosoota maatarii keessaa tokkoo ta’ee, wanta
faalkaan isaa dhangala’oo ta’ee, kan hangaafi qabee qabudha. Fakkeenyaaf; bishaan, alkoolii,
wantoota dhangala’oo adda addaafi kan kana fakkaatan fa’a.
Dhangala’oon qabee murtaa’aa qabu, garuu boca murtaa’aa hinqaban. Boca meeshaa keessa
jiran qabatu. Sababni isaas walharkisni suudoowwan isaanii gidduu jiru dadhabaa waan
ta’eefidha. Suudoowwan dhangala’oo kan gaasii caalaa walitti siqanii waan argamaniif
rukkinni dhangala’oo kan gaasota nicaala. Suudoowwan dhangala’oo hamma tokko walitti
siqaa waan ta’aniif, humni alaa irratti dalaga’uun akka summuugaman yoo taasifaman hamma
tokko nisumuugamu. Dhangala’oon nitamsa’u. Kana jechuun, suudoowwan dhangala’oo
tokko isa ollaa jirutti suuta yaa’u.
C) Gaasota
Gaasotni akaakuu maatarii ta’anii wantoota faalkaa gaasiitti argamaniidha. Gaasonni hanga
yommuu qabaatan qabee murtaa’aa hinqaban. Fakkeenyaaf, haayidiroojiinii, oksijiinii,
naaytiroojiiniifi kan kan fakkatan. Suudoowwan gaasotaa baayyee wal-irraa fagaatanii
26
argamu. Gaasotni yoo meeshaa keessatti jiraatan meeshicha ni guutu, meeshaa keessa yoo
hintaanne garuu gara qilleensaatti yaa’u. Qabeefi boca murtaa’aa hinqaban. Qabeefi boca
meeshaa keessa jiranii qabatu.
Fakkii 2.1. babal’achuu bishaanii dhangala’oofi gaasotaa
Gaasonni qindoomina salphaa qabu. Suudoowwan isaanii kan gargar faca’anii taa’aniidha. Sochi
sirna dhaabeessa ta’e keessatti argamu. Rukkina gadii aanaa qabu. Ni tamsa’u. Haaluma
walfakkaatuun, gaasotni lamaafi lamaa ol walitti makamuun makaa gos-tokkee uumu. Amala
babal’achuufi summuugamuu olaanaa qabu.
Ibsa armaan oli erga kennitee booda gara gocha 2.4tti ce’i. Gocha 2.4 keessatti wantoota
armaan oliitti ibsiteef garee garee isaaniitiin moodeela yookiin danaa moodeelaa erga hojjetanii
booda amaloota faalkaalee maatarii sadan irratti akka yaada waljijjiiran taasiisi.
1. Garaagarummaa amala suudoota jajjaboo, dhangala’oofi gaasotaa gidduu jiru addeessuuf
danaa moodeela suudootaatti fayyadamuun akka dareef dhiyeessan godhi.
2. Amaloota suudootaa faalkaalee maatarii (jajjaboo, dhangala’oofi gaasii) keessatti argaman
fakkeessuun gahee taphachuun dareef akka agarsiisan godhi.
3. Qindoomina, walirraa fageenya sadhaatawaafi sochii sadhaatawaa suudoowwan tokkoon
tokkoo faalkaalee maatarii sadeen keessatti qaban moodeela yookiin danaa moodeelaatti
gargaaramuun akka ibsan gargaari.
2.1.5. Jijjiiramoota faalkaalee Maatarii
Gocha 2.5. irraa yaada isaanii fudhadhu. Jijjiramni faalkaa jijjiirama fiizikaalaa ta’uu
isaa hubachisi. Barattoonni jijjiiramoota faalkaalee jechoota baquu, hurkuu,
qabbanaa’uufi qorruutiin ibsuuf danaa moodeela sirrii ta’e fayyadamuu isaanii
daawwachuu qabda. Yaada isaaniirraa ka’uun waa’ee jijjiiramoota faalkaalee maatarii
kanneen akka baquu, qorruu, hurkuu, qabbanaa’uu, sablimaa’uufi dippooziitaa’uu irratti
ibsa kenniif.
Meeshaalee Deeggersa Barnootaa
Moodeelota suudoowwan jajjaboo, dhangala’oofi gaasii, Poostaraa suudoowwan jajjaboo,
dhangala’oofi gaasii agarsiisuu yookiin suuraa, T-chaartii, burtukaana, loomii, muuzii, daakuu
bunaa, shiittoofi kanneen biroo foolii qaban ta’u danda’u.
27

• Mata duree barnootichaan walqabatu kitaabilee wabii adda addaa yookiin inarneetii irraa
• Gaaffilee dabalataa kan mata dureen walqabatu kennu
jajjabeessuu
Adeemsa baruu-barsiisuu fooyyessuuf barannoon yeroon hundaa jalqabaa kaasee hamma
xumuraatti madaallamuu qaba. Kunis adeemsa sirnaa’aa ta’een gocha barattootaa guyyaa
guyyaadhaan hordofuun ta’uu qaba. Kanaafuu, gahumsi barattoonni yoo xiqqaate gonfachuu
qaban galma gahuu isaa mirkaneeffachuuf tooftaalee iyyafannoo walitti fufaa kan akka hojii
dhuunfaanis ta’ee hojii garee irratti hirmaannaa barattootaa daawwachuun, gaaffiilee adda
addaa barreeffamaafi qomaa gaafachuun, moodeela yookiin danaa moodeela dhuunfaan
yookiin gareen hojjetan daawwachuu, dhiyeessi/ calaqqee, iyyaafannoo raawwii gahee
taphachuu, hojii daree, hojii manaa, yaalii, battalleefi kan kana fakkaatan fayyadamuun
gochaalee barattootni yeroo adda addaa raawwataniif qabxii kennuu, adeemsaafi xumura irratti
duub deebii kennuun ta’uu qaba.
Deebii gochaalee, yaaliiwwaniifi gaaffilee/gilgaalaa
Deebii gocha 2.1
Moodeela wantoota naannoo isaaniitti argaman irraa akka hojjetan gargaari. Akkasumas
moodeela hojjetan garee isaaniif agarsiisuun akka irratti mari’atan jajjabessi.
Deebii gocha 2.2
1. a) Maatariin hunduu suudoo xiqqoo irraa tolfame. Walnyaatinsi keemikaalaa sadarkaa
suudootaatti gaggeeffama. Suudoowwan kuniis atoomota, molakiyuuloota yookiin
ayoonota ta’uu danda’u.
b. Suudoowwan wanta tokko keessa jiran suudoowwan wanta biraa keessa jiran irraa adda.
Suudoowwan garaagaraa amaloota garagaraa qabu.
c. Suudoowwan maatarii gidduu humni nijira.
d. Humni suudoowwan maatarii gidduu jiru humna walharkisaati. Humni walharkisaa kun
maatarii adda addaarratti walfakkaataa miti. Maatarii tokko tokkoo irratti cimaa yoo ta’uu
kaan irratti immoo dadhabaadha.
e. Suudoowwan maatarii gidduu bakkeewwan duwwaan jiraachuu
Deebii gocha 2.3
28
1. Faalkaan tempireechara murtaawaafi dhiibbaa qilleensaa atmoosfarii tokko irratti

haala ittiin aragama wantootaati.
2. Jajjaboon: cirrachaa, dhagaa, ashaboofi biyyee.
Dhangala’oon: shaayii, bishaaniifi zayitii
Gaasiin: kaarboondaayooksaayidii
Deebii gocha 2.4
1. Moodeela akka hojjetan gargaari.
2. Gocha kana irratti barattoota afur hanga jaha gara gola fuulduratti baasi. Akka suudoowwan
jajjaboo gahee taphachuuf baay’ee walitti siquun akka dhaabbatan taasisi, akka
suudoowwan dhangala’ootti gahee taphachuuf hamma tokko wal-irraa faffageessi. Akka
suudoowwan gaasitti gahee taphachuuf immoo baay’ee wal-irraa fagaatanii akka
dhaabbatan godhi. Mala kanaan akkuma suudoowwan maatariitti barattoonnis gahee
taphachuu ni danda’u.
3. Wantoota naannoo isaaniitti argaman irraa moodeela akka hojjetan gargaari.
Deebii gocha 2.5
1. Jijjiiramni faalkaalee jijjiirama fiizikaalaati
2. Faalkaalee maatariin adeemsa ho’a ofitti fudachuun yookiin gadi lakkisuun faalkaa tokko
irraa gara faalkaa birootti ni jijjiiramu.
3. Sababni isaas amaloota maatarii faalkaalee hundaa irratti bifa ifa ta’een waan ibsuufi.
Dabalataan maatariin faalkaa tokkoorraa gara faalkaa birootti yeroo jijjiiramu suudoowwan
jijjiiramoota isaan taasiisan hubachuuf waan nugargaaruufi.
Deebii gocha 2.6
1. Jijjiiramoota faalkaalee beekamoo ta’an: baquu, qorruu, hurkuu, qabbanaa’uu,
dippoozitaa’uufi, sablimaa’uudha.
2. Jijjiiramoota faalkaalee (a-d) irratti wantoota naannoo irraa argaman fayyadamuun moodeela
akka hojjetan gargaarsa barbaachisu godhiif.
a. Jijjiiramni faalkaalee jajjaboo irraa gara dhangala’oo
b. jijjiiramni faalkaalee dhangala’oo irraa gara gaasiitti
29
c. jijjiiramni faalkaalee dhangala’oo irraa gara jajjabootti
Dhangala’oo
Jajjaboo
d. jijjiiramni faalkaalee gaasotaa irraa gara dhangala’ootti
Gaasii Dhangala’oo
oooo
Deebii yaalii 2.1:
1. Fooliin isaanii battalumatti tamsa’ee kuticha keessa walga’a. Kun kan agarsiisuu
suudoowwan faalkaa adda addaa irraa gara faalkaa gaasitti jijjiiramuun qilleensa waliin
walitti makamuu isaaniiti.
2. Suudoowwan fooliif sababa ta’an ijaan arguu hindandeenyu, garuu taatee isaanii hubachuu
dandeenya.
3. Yaalii kanarraa suudoowwan baayyee xiqqaa ta’an faalkaa adda addaa irraa gara faalkaa
gaasiitti jijjiiramuun qilleensa keessa yommuu yaa’an funyaaniin funfachuu danda’u
keenya.
Deebii gilgaala 2.1: 1. B 2.D 3. D 4. C 5. B 6. D 7. B 8. B 9. A 10. E
2.2. Amaloota Fiizikaalaafi Keemikaalaa Maatarii

Gahumsa barachuu barattoonni yoo xiqqaate gonfachuu qaban:
❖ amaloota fiizikaalaa ni addeessu;
❖ wantoota adda baasuuf amaloota fiizikaalaa maatariitti nifayyadamu;
❖ amaloota fiizikaalaa wantootaa adda baasuuf yaaliiwwan gaggeessuun gabaasa garee
niqopheessu;
❖ amaloota keemikaalaa adda nibaafatu;
❖ garaagarummaa amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa gidduu jiru addaan nibaafatu.
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa kutaa 2.2 sirriitti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri kee kun qabiyyee, gochaaleefi yaaliiwwan kutaa kana waliigala wayitii 8 keessatti
akka xumuramutti ta’e qophaa’uu qaba. Karoora keessan keessatti gochaalee adda addaatiif
30
jechuun kan akka marii garee, yaada marii garee dhiyeessuu, yaada dhiyaate guduunfuufi kan
kana fakkaatan yeroo ramadame wajjin walsimsiisu barbaachisa.
Yaaliiwwan lama (yaalii 2.2 fi yaalii 2.3) kutaa kana keessatti kaa’amanii jiru. Meeshaaleefi
keemikaalota barbaachisoo ta’an akkaataa karoora keessaniin dursaati qopheeffadha.
Yaaliiwwan firii barbaadamee argamsiisuu isaanii dursiitee ofii keetiif hojjachuun
mirkaneeffachuu qabdu.
• Marii garee
• Od-ibsaa gabaabaa
• Mala agarsiisuun barsiisuu
• Mala gaaffiifi deebii
• Mala yaalii
• Mala pirojektiinfi kan kana fakkaatan barsiisuutti yoo fayyadamte gaarii ta’a.
Adeemsa Baruu-Barsiisuu
Amaloota Fiizikaalaafi keemikaalaa
Waa’ee amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa osoo hin jalqabin faayidaa amaloota fiizikaalaafi
keemikaalaa gaafadhu. Deebii isaanii irratti hundaa’uun deebii sirrii ta’e qabsiisi.
Amaloota Fiizikaalaa
Jalqaba barattootni hiikkaa wantaa akka kennan gaafadhu. Deebii isaanii erga caqastee booda,
hiikkaa isa sirrii kenniif. Waa’ee amaloota fiizikaalaa ibsuu utuu hin eegalin dura Gocha 2.7
irratti barattootni akka mari’atan taasisi. Barattoota gareewwan muraasa keessa jiran yaada
marii isaanii akka dhiyeessan affeeri. Barattootni yaada sirrii irra ga’uu akka danda’an
jajjabeessi. Kun erga ta’ee booda gara mata duree amaloota fiizikaalaatti ce’i. Gubiinsi maaliif
amala keemikaalaa akka ta’e barattoota gaafadhu. Erga deebii isaanii irraa fudhattee booda
deebii sirrii kenniif. Itti fufuudhaan hiikkaa amala wantaa kenni. Amalootni wantootaa
amaloota fiizikaalaafi amaloota keemikaalaa jedhamuun akka ramadaman ibsiif. Hiikkaa
amaloota kanaa fakkeenyota adda addaa wajjin kenniif. Garaagarummaa amaloota lamaan kana
sirriitti hubachuu isaanii mirkaneeffachuuf gaaffii gaafadhu. Kun erga ta’ee booda, gara Gocha
2.8tti darbi. Gochi kun barattootni amaloota fiiziikaalaa safaruun yookiin qaama miiraa
isaaniitiin addaan baasuu danda’an isaan kamiin akka ta’an akka hubataniif jecha isaan
gargaaruuf kan qophaa’edha. Barattootni gocha kana gareedhaan akka irratti mari’ataniif i
yaada garee isaanii dabareen dareef akka dhiyeessan gaafadhu. Erga dareef dhiyeessanii booda,
yaada dhiyaate guduunfi. Amalootni fiizikaalaa akka qabxii danfinaa, qabxii baqinaafi rukkina
31
yommuu safaraman kanneen akka halluu, fooliifi dhandhamni immoo amaloota fiizikaalaa
kanneen qaama miiraa keenyatti fayyadamuun adda baasuu dandeenyu ta’uu isaanii
barattootaaf ibsi.
Amaloota Fiizikaalaa Ramaduu
Itti fufuudhaan, amalootni fiiziikaalaa amaloota wantootaa kanneen qaama miiraa keenyaa
addaan baasuu dandeenyu, amaloota fiizikaala kanneen safaramuu danda’an, faalkaalee
fiizikaalaafi dabarsuu elektiriikiifi ho’aa jedhamuun ramadamuu akka danda’an barattootaaf
ibsi. Qaamolee miiraa, halluu, fooliifi dhandhama addaan baasuu fayyadan akka adda baasaniif
gargaari. Barattootni dhandhamuun wantoota addaan baasuun mala filatamaa akka hin taane
ibsiif. Sirreeffama barbaachisu erga kennitee booda amaloota fiizikaalaa warra safaramuu
danda’aniitti darbi. Amalootni fiizikaalaa safaramuu danda’an kan akka qabxii qorrinaa, qabxii
danfinaa, qabxii baqinaa, rukkinafi bulbulamummaa ta’uu isaanii barattootaaf ibsi. Hiikkaa
qabxii baqinaa, qabxii qirrinaafi qabxii danfinaa barattootaaf ibsi. Barattootni gareen gocha 2.9
irratti mari’atanii yaada isaanii dareef akka ibsan taasisi.
Odeeffannoo dabalataa
Qabxin baqinaafi qabxin danfinaa yoo kennaman, tempireechara murtaawaa irratti faalkaa
wantichaa raaguun ni danda’ama. Fakkeenya gabatee armaan gadii irratti kenname ilaali.
Gabatee 2.1 Qabxii baqinaafi qabxii danfinaa irraa faalkaa wantoota raaguu
Tempireechara Faalkaa raagame (predicted state)
Tempireecharri kenname qabxii baqinaa gadi yoo ta’e Jajjaboo
Tempireecharri kenname qabxii baqinaafi qabxii Dhangala’oo
danfinaa gidduu yoo ta’e
Tempireecharri kenname qabxii danfinaa oli yoo ta’e Gaasii
Kanatti fufuudhaan hiikkaa rukkinaa kennuudhaan barattootni shallaga adda addaa akkaataa
rukkina barbaaduun itti danda’amu akka shaakalaniif gaaffilee adda addaa kenniif. Deebii
isaanii hordoofuun qajeelchi.
Gochi 2.10 barattootni waa’ee rukkinaa yaad-rimee isaa akka hubatan isaan gargaara, yaada
marii isaanii booda bakka hubannoo barbaadu sirriitti hubachisi.
Amaloota fiiziikaalaa isaanii irratti hundaa’uun wantoota addaan baasuu
Tooftaa barsiisuu wanta beekamaa ta’e tokko wajjin walbira qabanii ilaaluu (analogy)fi yaaliin
barsiisuu irratti hundaa’uu nidandeessa. Wanta beekamaa ta’e tokko wajjin walbira qabanii
barsiisuutti fayyadamuuf, barattoota attamitti namoota addaan baasuun akka danda’amu
gaafadhu. Barattoota irraa deebii isaanii erga fuutee booda, amaloota namaa kan akka dheerina,
ulfaatina, rifeensa mataafi halluu ijaa, sarara qubaa, (finger print), gosa dhiigaafi kan kana
32
fakkaatan namoota addaan baasuuf gargaaruu isaanii kaasuun akka irratti mari’atan qajeelchi.
Amalootni biroo yoo wal-fakkaachuu danda’an illee, namni lama gonkumaa sarara qubaa wal-
fakkaataa qabaachuu
hindanda’an. Kanaafuu, sararri qubaa kun namoota addaan baasuuf ni fayyada jechuu dha.
Amalootni fiizikaalaa wantoota lamaa yoo wal-fakkaachuu danda’anillee, yoo xiqqaate amalli
tokko wanta tokko isa biraa irraa kan addaan baasu jiraachuu ni mala.
Yaalii 2.2 Barattoonni wanta hinbeekamiin sana addaan baasuuf akka fayyaduuf, wantoota
isaan addaan akka baasaniif kenname qubee A hanga D jiran irratti barreessiif. Yaadannoo ofii
keetii irratti maqaa isaanii shukkaara(C), boronqii(B), salfarii(A)fi ashaboo nyaataa(D) ta’uu
isaa qabadhu. Amaloota wantoota kennaman kanneenii barattootni akkaataa yaalichi itti
gaggeeffamu kitaaba barattootaa irratti kennaman hordofuun addaan akka baasaniifi
yaadannoo isaanii akkaataa gabatee armaan gadiitti kennameen akka guutan qajeelchi. Gabatee
amaloota armaan gadii gabatee gurraacha irratti barreessuun barattootni wantoota A hanga D
jiran amaloota isaanii irratti hundaa’uun akka addaan baasan taasisi.
Gabatee 2.2 Amaloota fiizikaalaa wantoota tokko tokkoo
Wanta Faalkaa Halluu Bishaan keessattii bulbulamuu isaa
Salfarii Jajjaboo Keelloo Hinbulbulamu
Boronqii Jajjaboo Adii Hinbulbulamu
Shukkaara Jajjaboo Adii Nibulbulama
Ashaboo Jajjaboo Adii Nibulbulama
Yaalii 2.2. erga hojjetan booda Gocha 2.11 irratti akka mari’atan godhi. Barattoonni gocha
kan hojjechuuf gabatee qabxii baqinaa, qabxii danfiifi rukkina elementoota adda addaa kan
armaan gadii gabatee guraacha irratti barreessiif.
Gabatee 2.3. qabxii baqinaa, qabxii danfinafi rukkina elementoota beekamoo tokko
tokkoo
Elementoota Qabxii baqinaa (C) Qabxii danfinaa (C) Rukkina (g/cm3 )
Biroomiinii -7.2 58.5 3.10
Aluminiyemii 660 2467 2.7
Ayiranii 1530 2861 7.9
Koopparii 1083 2570 9.0
Meerkurii -39 357 13.5
Salfarii 115.2 444.6 1.96
Warqii 1063 2966 19.32
Soodiyemii 98 888 0.93
Gara Yaalii 2.3tti ce’uun barattootni gareen akka dalagan taasisi. Yaalii kana keessatti
barattotni amaloota fiizikaalaa sibiilotaa addaan baasuuf fayyadan ilaalu. Barattootni wanta
33
hubatan gabatee kitaaba barattootaa keessatti kennaman akka guutan akkasumas dareef akka
gabaasan taasisi.
Shukkaara, boronqii, salfarii, ashaboo nyaataa, koopparii, aluminiyemii, liidiifi ayiranii
• Gaaffilee dabalataa mata dureen kanaan walqabatu kennu
jajjabeessuu
Gahumsi barattoonni yoo xiqqaate gonfachuu qaban galma gahuu isaa mirkaneeffachuuf
tooftaalee iyyafannoo walitti fufaa kan akka hojii dhuunfaanis ta’ee, hojii garee irratti
hirmaannaa tokko tokkoon barataa/ttuu kutaa kana keessatti hubannaa isaa/ishee madaaluu si
barbaachisa. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf si gargaarutti
fayyadamuu qabda. Galmeen madaalli barattoota kun:
▪ Marii garee keessatti qooda fudhannaan isaan qabaachaa turan;
▪ Yaaliiwwan 2.2 – 2.3 keessatti ga’een isaanii maal akka fakkaatu;
▪ Yaaliiwwaan hojjetaman keessatti hubannaa isaan qabachaa turan,
▪ Gaaffilee dareedhaaf dhiyaatan keessatti hirmaannaan isaan qaban maal akka turee kan
ibsuu ta’uu qaba.
▪ Gilgaala 2.2 akka hojii manaatti barattootaaf kenni. Hojii isaanii sakatta’uun firii isaanii
galmeeffadhu. Walumaagalatti galmee madallii barattoota ibsu kana irraa gahumsi
kutaa kana keessatti barreeffame barattootni qabaachuu isaanii mirkaaneeffadhu.
Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa eegamu olitti hojjetan dinqisiifachuufi
gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo gargaarsa dabalataa
kennuudhaan barattoota kaaniin akka walgitan taasisi.
Deebii Gocha 2.7
1. a) Ashaboofi shukkaara dhandhama isaaniitiin addaan baasuun nidanda’ama. Ashaboon
dhandhamni isaa kuraawaa yommuu ta’u, shukkaarri immoo dhandhamni isaa mi’aawaa
dha.
34
b) Alkooliifi bishaan foolii isaaniitiin addaan baasuun nidanda’ama. Alkooliin foolii qaba
bishaan immoo foolii dhabeessa.
c) Waraqaan wanta jajjaboo adii ta’edha.
2. Gubachuu danda’uun waraqaa amala keemikaalaa isaati. Erga gubatee booda waraqaa
deebisanii argachuun waan hindanda’amneef
3. Baquu cabbii, danfuu bishaanii, waraqaa kukkutuufi kan kana fakkaatan.
Deebii gocha 2.8
1. Qabxii danfinaa, qabxii baqinaa, rukkinaafi bulbulamummaa
2. Foolii, halluu, dhandhamaa
Deebii Gocha 2.9
a) Jajjaboodha b) Gaasiidha c) Jajjaboodha d) Dhangala’oodha e) Dhangala’oodha
Deebii Gocha 2.10
1. rukkinni isaa hinjijjiiramu
2. walqixa
3. Eeyyen, wantichi qulqulluu yoo ta’e rukkinni isaa dhaabbataadha.
Deebii gocha 2.11
Gabatee 2.4 Qabxii baqinaa, qabxii danfinaafi rukkina elementoota tokko tokkoo
Elementoota Qabxii baqinaa (C) Qabxii danfinaa (C) Rukkina (g/cm3 )
Soodiyemii 98 883 0.93
Biroominii -7.3 59.5 3.187
Koopparii 1083 2595 8.94
Warqii 1063 2966 19.32
a) Soodiyemii b) Warqii c) Koopparii d) Biroominii
Deebii yaalii 2.2
Gabatee 2.5 Amaloota fiizikaalaa wantoota tokko tokkoo
Wanta Faalkaa Halluu Bulbulamummaa bishaan keessatti
A Jajjaboo Keelloo Hinbulbulamu
B Jajjaboo Adii Hinbulbulamu
C Jajjaboo Adii Nibulbulama
D Jajjaboo Adii Nibulbulama
i) A-Waalgaa (Salfarii), B-boronqii, C-Shukkaarafi D-Ashaboo nyaataa

Deebii yaalii 2.3
Gabatee 2.6 Amaloota fiizikaalaa sibiilota beekamoo tokko tokkoo
Maqaa sibiilota Halluu Faalkaa Salphaa ykn Maagneetawaa yookiin
ulfaataa miti-maagneetawaa
Koopparii Diimaa-magaalawaa Jajjaboo Ulfaataa Miti-maagneetawaa
Ayiranii Adiifi cululuqaa Jajjaboo Ulfaataa Maagneetawaa
Aluminiyemii adii–meetawaa Jajjaboo Salphaa Miti-maagneetawaa
35
Liidii Daalacha Jajjaboo Ulfaataa Miti-maagneetawaa

a. koopparii b. Aluminiyemii c. Liidii d. Ayiranii
Deebii Pirojektii 2.1
Gabatee 2.7 Amaloota fiizikaalaa sibiilota tokko tokkoo
1.
Maqaa Halluu Faalkaa Rukkina Maagneetawaa ykn Dandeetti elektiriikii
Sibiilota Miti-maagneetawaa dabarsuu
Kopparii diimaa Jajjaboo Ol’aanaa Miti-maagneetawaa Elektiriikii nidabarsa
magaalawaa
Ayiranii Adiifi cululuqaa Jajjaboo Ol’aanaa Maagneetawaa Elektiriikii ni dabarsa
Warqii, Keelloo Jajjaboo Ol’aanaa Miti-maagneetawaa Elektiriikii ni dabarsa
Siilvarii Adii- meetawaa Jajjaboo Ol’aanaa Miti-maagneetawaa Elektiriikii ni dabarsa
Aluminiy Adii-meetawaa Jajjaboo Gadaanaa Miti-maagneetawaa Elektiriikii ni dabarsa
emii
2. Wantoonni bishaaan keessatti bulbulaman: ashaboo, shukkaaraa;
Wantoonni bishaaan keessatti hinbulbulamne: cirrachaa, dhagaa, waraqaafi kopparii
Deebii Gilgaala 2.2
1.A 2.B 3. D 4. B 5. A 6.D 7.B 8.B 9.A 10. D
2.3. Wantoota Ramaduu

❖ garaagarummaa wantoota qulqulluufi makoota gidduu jiru ibsuuf tiyoorii suudootti ni
fayyadamu,
❖ garaagarummaa elemntootaafi kompaawundoota gidduu jiru adda ni baasu,
❖ elementoota beekamoo sibiilotaafi sibiilalotaatti ni ramadu,
❖ amaloota sibiilotaa qorachuun amaloota gooroo isaanii waliiti qindeessanii nitarreessu,
❖ sibiilalota qorachuun amaloota gooroo isaanii qindeessani nitarreessu,
❖ makoota gara makaa gos-tokkeefi gos-addeetti ramaduun ni ibsu,
❖ garaagarummaa makaa gos-tokkeefi gos-addee gidduu jiru agarsiisuuf moodeelota / danaa
suudootaatti nifayyadamu,
❖ hariiroo elementota kompaawundoota, makoota, makaa gos-tokkeefi makaa gos-addee
gidduu jiru ni ibsu.
Qophii Duraa
Qabiyyee ramaddii wantootaa kitaaba barattootaa irraa dubbisi. Karoora ofii kee wayitii
kenname keessatti akka fixuu dandeessutti qopheeffadhu. Karoorri qopheeffattu kun qabiyyee,
gochaaleefi yaaliiwwan kutaa kana keessatti tarreeffaman hundumaa kan agarsiisu ta’uu qaba.
Kana irratti dabalee immoo yeroo gochaalee kennaman hojjechuuf ramadame kan mul’isuu
36
ta’uu qaba. Fakkeenyaaf; mata duree barattootaa wajjin walbarsiisuuf, barattootni gochaalee
kennaman dalaguufi erga mari’atanii booda dareef dhiyeessuf, yaada barattootaan dhiyaate
guduufuufi kan kana fakkaatan. Karoorrii kun yeroo hunda yaada isaanii dareetiif dhiyeessuufi
yommuu yaalii gaggeessan akka barattoota itti hordoofuu danda’an kan mul’isu ta’uu qaba.
Kitaaba barattootaa keessatti meeshaalee yaalii 2.4 fi 2.5 dalaguuf fayyadan mana yaalii
keessatti qopheessi.
• Mala marii,
• Yaada maddisiisuu,
• Garee xiinxaluufi od-ibsaa gabaabaa,
• Mala yaaliifi kan kana fakkaatan fayyadamuun qabiyyee kutaa kanaa barsiisuu
nidandeessa.
Qabiyyee kutaa kanaa osoo hin eegalin dursitee gocha ka’umsaa irratti akka mari’atan
jajjabeessi. Deebii isaanii erga fuudhattee booda wantoonni maal akka ta’an, wantoonni
maaliin akka adda bahan ibsiif.
Wantoota Qulqulluufi Makoota
Seensa kutaa kanaa erga xumurtee booda barattootni Gocha 2.12 irratti marii akka gaggeessan
taasisi. Gochi kun barattootni jireenya guyya guyyaa isaanii keessatti wantoota qulquulluufi
makoota ta’an addaan baasuu akka danda’anf isaan gargaaruuf kan qophaa’ee. Kanaafuu,
barattootni daqiiqaa muraasaaf gareen akka irratti mari’atan taasisi. Barattoota garee muraasaa
irraa yaada garee isaanii dareef akka dhiyeesssan affeeri. Maqaa wantoota qulqulluufi makoota
yeroo marii kana himaman gabatee gurraacha irratti barattootaaf barreessi. Xumura irratti
yaada dhiyaate kana cuunfii walsimsiisi. Kanatti fufuun bu’uurri ramaddii wantootaa maal akka
ta’e barattootni hubachuu akka danda’aniif gargaari. Barattootni garaagarummaa wantoota
qulqulluufi makoota gidduu jiru hubachuu isaanii mirkaneeffadhu. Barattootni akka ibsan
gaafaadhu.
Hubannaa qaban barattootni erga ibsan booda ati immoo yaada isaa cuunfuun ibsiif.
Gocha kenname keessatti wantoonni qulqulluu ta’an: ayiraanii, oksijiinii, koopparii, warqii,
salfarii, shukkaara, ashaboo nyaataafi kaarboondaayooksaayidii yoo ta’an;
Bishaan ujummoo, qalama, aannanii, qilleensa, biyyeefi cuunfaan makoota.
37
Elementootaafi kompaawundoota
Mataduree kana barsiisuuf tooftaalee barsiisaa akka gareen mari’achuu, odi-ibsaa gabaabaafi
yaalii irratti hundaa’uun barsiisuu ni dandeessa. Qabiyyee kutaa xinnaa kanaa Gocha 2.13
irratti marii gaggeessuun eegaluu nidandeessa. Gochi kun bu’uurri wantoota qulqulluu
elementootaafi kompaawundoota akka ta’e barattootni akka hubataniif gargaaruuf jedhamee
qophaa’e. Kanaafuu, daqiiqaa muraasaaf barattootni gareen gocha kana irratti akka mari’atan
haala mijeessi. Yaada barattootaan dhiyaate erga caqqastee booda, yaadawwan dhiyaatan
cuunfuun akka armaan gadiitti akka hubatan gargaari. Gocha kenname keessatti wantoota
qulqulluu armaan gadii elementootaafi kompaawundootaatti ramaduudha. Wantootni
qulqulluun elementootaafi kompaawundoota jedhamuun akka ramadaman barattootaaf
hubachisi. Waa’ee elementootaa ibsuu itti fufuun elementootni 118 akka jiraniif kanneen
keessaa 98 kan ta’an uumamaan yommuu argaman kanneen hafan immoo namaan kan tolfaman
(nam–tolchee) akka ta’an barattootaaf ibsi. Itti fufuun elementootni akaakuuwwan sadi akka
jiraniifi isaanis: sibiilota, sibiilalootaafi gariin sibiilota akka ta’an barattoota hubachisi.
Itti aansuun Gocha 2.14 irratti barattootni marii akka gaggeessan qajeelchi. Gochi kun
barattootni elementoota sibilotafi sibiilaloota ta’an akka addaan basan gargaaruuf yaadamee
kan qophaa’edha. Kanaafuu, barattootni daqiiqaa muraasa fuudhatanii gocha 2.15 irratti akka
mari’atan taasisi. Wanta hubatan gareef erga dhiyeessan booda, akka armaan gadiitti yaada
dhiyaate walsimsiisi. Waa’ee gariin sibiilotaa itti fufuu elementoota gariin sibiilota ta’an
maaliif maqaan kun akka isaaniif kenname barattoota hubachisi. Fakkeenya elementoota
kanaas barattootni akka tarreessan gaafadhu.
Kompaawundoota
Barattoonni elementoonni walnyaatinsa keemikaalaa gaggeessuun kompaawundoota akka
uuman hubachuu qabu. Gochi 2.15 akka mari’atan jajjabeessi. Hiikkaa elementiifi
kompaawundii erga kennanii booda garaagarummaa isaan gidduu jiru hubachisuu qabda.
Akkasumas barattoonni kompaawundoota atoom-gos lameen tokko tokko kennamaniifi
elementoota kompaawundoonni kunnin irraa uumaman akka himan taasisi.
Elementoota
Wantoota qulqulluu ta’anii adeemsa jijjiirama keemikaalaatiin gara watootaa xixiqqoo birootti
diigamu hin dandeenyeedha. Elementiin atoomoota gosa tokko qofa kan ofkeessaa qabuu ta’ee
haala atoom-tokkee, atoom-lamee, atoom-danuu argamuu nidanda’a. Fakkeenya;
silvarii(meetii), warqii, salfarii, oksijiiniifi kan kana fakkaatan.
Kompaawundiin atoomotni elementoota garaagaraa lamaafi isaa ol ta’ani reeshoo dhaabbataa
38
ta’een walnyaatinsaa keemikaalaa gaggeesuun kan uumamudha. Fakkeenyaaf; ashaboo nyaataa,

bishaan, aluminiyem kilooraayidii.
Kompaawundoonni elementoota jijjiirama keemikaalaa gaggeessan malee kan walmakanii
makaa uuman akka hinta’in xiyyeeffannaan itti kennamuu qaba. Amaloonni kompaawundii
amaloota elementoota irraa uumamaniin adda.
Yaalii 2.4tti ce’uun barattootni gareen akka dalagan taasisi. Yaalii kana keessatti barattotni
garaagarummaa kompaawundiifi makaa qorachuudhaafi. Yaaliin 2.4 kan qophaa’ee
barattoonni makaa ayiraniifi salfarii ujummoo yaalii keessatti walitti makuufi ho’isuun yaalii
hojjetanii amaloota ayiran salfaayidii makaa isa jalqabaa waliin akka madaalanii
garagarummaa makootaafi kompaawundootaa akka hubataniif.
Yaalii 2.4 Gocha 1 jalatti kan hubatamu.
Maagneetii gara makaa ayiraaniifi salfarriitti yommuu butan magneetichi ayiranii gara isaatti
yoo harkisu salfarii immoo akka hinharkifinneedha. Makaa kan daawwitii guddisaa jalatti yoo
ilaalan ruqooleen makicha keessaa ni argamu. Kanaaf, makichi makaa gos-addee dha.
Gocha 2. Jalatti kan hubatamu firiin argame ayiran salfayidii waan ta’eef daawwitii guddisaa
jalatti yoo ilaalamu ruqooleen isaa hin argaman. Sababiin isaa firiin argame kompaawundii
waan ta’efi. Maagneetiin gara daakuu firii yoo qabne maaganeetichaatti wanti harkifamu
hinjiru. Sababiin isaa elementoonni lameen walnyaachuun wanta haaraa waan uumaniif.
Itti aansuun Gocha 2.16 gareen irratti mari’achuun deebii akka kennan godhi. Gochi kun
moodeela suudoo kenname irraa elementii, kompaawundii yookiin makaa addaan baasuuf isaan
gargaara.
Yaalii 2.5 barattootni gareen akka dalagan taasisi. Yaaliin kun barattoonni garaagarummaa
makaa gos-addeefi makaa gos-tokkee akka hubatan gargaara. Xumura yaalii kanaa irratti
barattootni garaagarummaa makaa gos-tokkeefi gos-addee hubachuu isaanii mirkaneeffachuuf
gaaffilee kennamaniif deebii akka kennaniifi hubannoo isaan yaalii kana irraa argatan akka
ibsan gochuudha.
Gocha 2.17 fi gilgala 2.3 hojii manaa kenniif.
• Gaaffilee dabalataa mata dureen kanaan walqabatu kennu
jajjabeessuu
39
Gaaffilee dabalataa
a. Kitaaba barattootaa keessatti kan kennamaniin ala amaloota fiizikaalaa beektu tarreessi.
b. Rukkini meerkurii tempireechera 20OC irratti 13.6g/cm3 dha. Qabee meerkurii meeqatu
hanga 1.36 kg ta’aa?
c. Bakka ati jiraatu irra, bishaan tulluu Diimtuu irratti tempireechera gadi aanaan danfa. Kun
maaliif akka ta’uu danda’e ibsi.
Moodeela adda addaa, meeshaaleefi keemikaalota yaaliiwwan 2.4 fi 2.5 keessatti barbaachisan
hundaa
• Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin yaaliiwwan adda addaa shaakaluun yaada
maddisiisan jajjabeessuu
Iyyafannoo walitti fufaa
tooftaalee iyyafannoo walitti fufaa kan akka hojii dhuunfaanis ta’ee, hojii garee irratti
hirmaannaa barattootaa daawwachuun tokko tokkoon barattootaa kutaa kana keessatti
hubannaa isaa/ishee madaaluu si barbaachisa. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti
hordofuuf si gargaarutti fayyadamuu ni dandeessa. Galmeen madaalli barattoota kun:
▪ Mare garee keessatti qooda fudhannaan isaan qabaachaa turan;
▪ Yaaliiwwan 2.4 fi 2.5 keessatti ga’een isaanii maal akka fakkaatu;
▪ Yaaliiwwaan hojjetaman keessatti hubannaa isaan qabachaa turan;
▪ Gaaffilee dareedhaaf dhiyaatan keessatti hirmaannaan isaan qaban maal akka turee
kan ibsuu ta’uu qaba.
barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo gargaarsa dabalataa kennuufiidhaan barattoota
kaaniin akka walgiitan taasisi.
40
Deebii gocha ka’umsaa

1. Wantoonni akaakuu maatarii ta’anii kan haala murtaa’ee tokko keessatti amaloota
fiizikaalaa dhaabbataa qabaniidha.
2. Ulaagaalee wantoota adda baasuuf itti gargaaramnu: cimina, halluu, qabxii danfinaa,
rukkina, foolii, faalkaa, qabiyyee, bifaafi kan kana fakkaataniidha.
3. Garaagarummaan nijira. Sababni isaa wantoonni garaagaraa amaloota fiizikaalaa adda
addaa qabaachuu isaaniiti.
Deebii Gaaffilee Dabalataa
a. Bishaan keessatti bulbulamuu wanfootaa, cimina, bifaafi akkaata uumama wantichaa
(texture).
b. 1kg=1000g waan ta’ef; 1.36kg =1360g ta’a.
hanga hanga 1360g
Rukkina = ; Qabee= = =100cm3
qabee rukkina 13.6g/cm3
c. Qabxiin danfinaa dhiibbaa qilleensaa wajjin hariiroo kallatti qaba. Dhiibbaan qilleensaa
tulluu Diimtuu irratti qabu bakka kanneen birootiin gadi waan ta’eef, qabxiin danfinaas
gadaanaa ta’a. Gama birootiin qabxiin danfinaa ol ka’iinsa lafaa wajjin hariiroo faallaa
qaba. Ol ka’iinsi lafaa yommuu dabalaa deemuu qabxiin danfinaa hir’achaa deema.
Deebii Gocha 2.12
1.Wantoota qulqulluu ta’an: ayiranii, oksijiinii, ashaboo nyaataa, salfarii, kooppariifi warqii.
Makoota kan ta’an: bishaan ujummoo, qalama, aannan, qilleensa, shukkaara, biyyee, cuunfaa.
2. Wanti qulqulluun ruqoo walfakkaataa qofa kan ofkeessaa qabudha. Wanti tokko ruqoolee
lamaafi isaa ol reeshoo adda addaatiin walitti makaman kan of keessaa qabu makaa jedhama.
Deebii Gocha 2.13
1. a) ayiranii, oksijiinii, koopparii, warqii, silvarii, kaarboonii, haayidiroojiinii, siilvarii,
kilooriinii, meerkuriifi biromiiniin elementoota yommuu ta’an;
b) bishaan, shukkaara, ashaboofi soodiyeem haayidirooksaayidiin kompaawundoota.
Deebii Gocha 2.14
1. a) Elementoota kennaman keessaa ayiranii, koopparii, meerkurii, warqii, siilvarii, ziinkii,
aluminiyemii, liidii, soodiyemiifi kaalsiyemiin sibiilota yommuu ta’an oksiijiinii, salfarii,
kaarboonii, haayidiroojiinii, kilooriini, foosfarasii, biroomiinii, ayoodiiniifi filooriiniin
sibiilaloota. Sibiilotaafi sibiilaloota gidduu garaa garummaa jiru beekuuf haala isaan ittiin
mul’atanii (sibiilotni nicalaqqisu) fi dandeettii elektirikii dabarsuu isaaniifi kan kana
fakkaatan. Sibiilaloonni hincalaqqisan, ho’a of keessa hindabarsaniifi kan kana fakkaatan.
41
b) Kanneen sibiilaloota ta’an keessaa oksijiinii, haayidiroojiinii, kilooriiniifi filooriiniin

gaasota yommuu ta’an salfarii, kaarboonii, fosfarasiifi ayoodiiniin tempireechara dareetti
jajjaboo dha. Biroomiiniin immoo dhangala’aadha.
a) Amaloota waliigalaa Pootaasiyemii
Pootaasiyemiin sibiila waan ta’eef amaloota sibiilaa agarsiisa.
Amalootni waliigalaa pootaasiyemii muraasni
➢ Shibooffamuu, baxxa’u
➢ Ho’aafi elektirikaa ofkeessa dabarsaa
➢ Sibiila lallaafaadha
➢ Calaqqisummaa olaanaa qabu.
➢ Qabxii baqinaafi danfinaa gadaanaa qaba.
➢ Rukkina gaadaanaa qaba.
b) Amaloota Waliigalaa Kaalsiyemii
Kaalsiyemiin sibiila waan ta’eef amaloota sibiilaa agarsiisa. Amalootni waliigalaa
kaalsiyemii muraasni:
➢ Shibooffamuu, baxxaa’u
➢ Ho’aafi elektirikaa of keessa dabarsuu
➢ Qabxii baqinaa 839 o C qaba.
➢ Qabxii danfinaa 1484 o C qaba.
➢ Rukkina 1.54 g/cm3 qaba.
c) Amaloota Waliigalaa Aluminiyemii
➢ Halluu qalama adii birrummaa qaba.
➢ Sibiila salphaa rukkina 2.7g/cm3 qabu dha
➢ Qabxii baqinaa 6590 C
➢ Qabxii danfinaa 2,327g/'cm3
➢ Aluminiyemiin ho’aafi elektiriikii nidabarsa.
d) Amalootni waliigalaa ayiranii muraasni kanneen armaan gaditti.
➢ Ayiraniin siibiila maagineetawoo dha
➢ Ayiraniin rukkina 7.86 g/cm3 qaba.
➢ Qabxiin Baqina ayiranii 1535OC dha.
➢ Qabxiin danfina ayiranii 3000 OC dha.
➢ Ayiranii qulqulluun sibiila adiifi cululuqaadha.
➢ Ayiraniin ho’aafi elektiriikii ofkeessa dabarsa.
2. a) Amaloota waliigalaa salfarii
42
➢ Salfariin jajjaboo halluu keelloo qabuudha.

➢ Salfariin ho’aafi elektiriikii ofkeessa hindabarsu
➢ Qabxiin baqinaa salfarii 115.2o C
➢ Qabxiin danfinaa salfarii 444.6 o C
➢ Rukkinni salfarii 1.96g/cm3
b) Amaloota waliigalaa foosfarasii

➢ Foosfarasiin jajjoobo adii bifa gagaa faakkatu qaba.
➢ Foosfarasiin ho’aafi elektiriikii ofkeessa hindabarsu
➢ Qabxiin baqinaa foosfarsii 44.1 o C
➢ Qabxiin danfinaa foosfarsii 287 o C
c) Amaloota waliigalaa biroomiinii
Tempirechara daree irratti biroomiiniin dhangalaa’aadha.
➢ Biroomiiniin ho’aa fi elektiriikii of keessa hindabarsu
➢ Qabxiin baqinaa biroomiinii -7.3o C
➢ Qabxiin danfinaa biroomiinii 59.5 o C
➢ Rukkinni biroomiinii 3.187g/cm3
e) Amaloota waliigalaa ayoodiinii
➢ Tempirechara daree irratti ayoodiniin jajjaboo halluu cuquliisa qabuudha.
➢ Ayoodiiniin ho’aafi elektiriikii ofkeessa hindabarsu.
➢ Qabxiin baqinaa ayoodiinii 113.6o C
➢ Qabxiin danfinaa ayoodiinii 185.2 o C
➢ Rukkinni ayoodiinii 3.96g/cm3
Deebii Gocha 2.15
1. Elementoonni wantoota qulqulluu ta’anii adeemsa jijjiirama keemikaalaatiin gara wantootaa
xixiqqootti diigamu hindandeenye dha. Kompaawundiin wanta qulqulluu ta’ee, atoomota
elementoota garaagaraa lamaafi isaa ol ta’anii reeshoo dhaabbataa ta’een walnyaatinsaa
keemikaalaa gaggeesuun kan uumamudha.
2. kitaaba barattootaa irra nijira
3. a. Soodiyem kilooraayidii- soodiyemiifi kilooriinii
b. Kaalsiyem oksaayidii- kaalsiyemiifi oksijiinii
c. Pootaasiyem kilooraayidii- pootaasiyemiifi kilooriinii
d. Bishaan-Haayidiroojiiniifi oksijiinii
e. Ayiran salfaayidii-ayiraniifi salfarii.
43
Deebii Gochi 2.16

1. A. Elementii B. Elementii C. Kompaawundii D. Makaa
2. A. Kompaawundii B. Makaa C. Elementii D. Elementii
Deebii Gochi 2.17
Kitaaba barattootaa irra nijira.
Deebii Gaaffilee Yaalii 2.4
1. Gochi 1 makaa mul’isa, gochi 2 kompaawundii mul’isa.
2. Gochi 1 jijjiirama fiizikaalaa yoo agarsiisu gochi 2 immoo jijjirama keemikaalaa agarsiisa.
3. Halluun ayiran salfaayidii gurraacha.
4. Garaagarummaa makaafi kompaawundii
Deebii Yaalii 2.5
a. Ruqooleen makaa keessa jiran ijaan yookiin leensii guddisee mul’isuutiin yoo mil’achuu
baatan makaan kun makaa gos-tokkee ta’uu isaanfi makaan ruqooleen isaa salphaatti ijaan
yookiin gargaarsa leensii guddisee mul’isuutiin addaan bahanii mul’achuu danda’an makaa
gos-addee ta’uu isaa.
b. Makaan biikarii A keessa jiru makaa gos-tokkee yoo ta’u, makaan biikarii B keessa jiru
makaa gos addeedha.
c. Garaagarummaa makaa gos-tokkeefi makaa gos-addee
Deebii gilgaala 2.3
I. Filannoo
1. A 2. A 3. C 4. A 5. A 6. B 7.D 8. A 9. D
II)
A. Makaa gos-addee D. Elementii G. Makaa gos-addee
B. Makaa gos-addee E. Makaa gos-tokkee H. Elementii
C. Kompaawundii F. Kompaawundii I. Kompaawundii
2.4 Jijjiiramoota Naannoo keenyaa

❖ jijjiirama fiizikaalaafi keemikaalaa ni ibsu;
❖ amaloota isaanitti gargaaramuun jijjiiramoota keemikaalaafi jijjiiramoota fiizikaalaa adda
nibaafatu;
44
❖ jijjiiramoota keemikaalaafi fiizikaalaa kanneen jireenya guyyaa guyyaa keessatti

barbaachisan daawwachuun ni addeessu;
❖ jijjiiramoota keemikaalaafi fiizikaalaa agarsiisuuf yaaliiwwan sasalphaa gaggeessuun
gareen gabaasa nibarreessu;
❖ jijjiiramoota faayidaa qabeessa ta’aniifi miidhaa qaban adda nibaafatu.
Qophii Duraa
Yaad–rimeewwan jijjiiramoota fiizikaalaafi jijjiiramoota keemikaalaa jedhaman kitaaba
barattootaa fi kitaabota biroo irraa dubbisuun barsiisuuf qophii gahaa gochuu qabda. Barsiisuu
eegaluun dura karoora ofii keetii qopheeffadhu. Karoora kee keessatti gocha adda addaa kan
akka barattoota gareen adda qooduu, yommuu mariin garee gaggeffamu barattoota to’achuu,
yerootti fayyadamuufi kan kana fakkaatan galchi. Meeshaalee barbaachisan hunda dursii
qopheeffadhu.
Qabiyyeewwan mataduree kanaa barsiisuuf maloota kanneen akka
• Od-ibsa gabaabaa
• Mala garee
• Mala agarsiisuun barsiisuufi kan kana fakkaatan fayyadamuu nidandeessa.
1. Malli baruu-barsiisuu si’aawaa barattoota irratti xiyyeeffate malleen hafan hunda caala
filatamaadha. As irratti barattootni gochaawwan garaagaraa raawwachuu qabu. Haala daree
keessaa mariif mijaa’aa taasisuu qabda. Marii gareetiif teessuma barattootaa erga mijeessiteen
booda gocha 2.18 akka hojjetan kennuun eegali. Gocha kana keessatti maalummaa
jijjiiramoota fiizikaalaafi keemikaalaa erga hubatan booda naannoo isaanii keessatti
jijjiiramoota fiizikaalaafi keemikaalaa guyyaa guyyaan gaggeeffaman akka tarreessan godhi.
Ibsa itti fufuun jijjiiramoota naannoo keenyatti argaman tokko tokko barattoonni akka
himaniif carraa kenniif. Jijjiiramoonni kunniin jijjiiramoota fiizikaalaa yookiin keemikaalaatti
akka ramadan godhi. Yaada mata dure kanaa Gocha 2.19 kennuun gara xumuraatti fidi. Itti
aansuun gocha 2.20 irratti akka mari’atan taasiisi. Gochi kun jijjiiramoota fiizikaalaafi
keemikaalaa jireenya guyyaa guyyaa keenya keessatti barbaachisaa ta’aniifi miidhaa qaban
adda akka baasan isaan gargaara.
Meeshaalee Deeggarsa Barnootaa
• Moodeela suudoowwan jijjiiramoota fiizikaalaa agarsiisan
45
• Moodeela suudoowwan jijjiiramoota keemikaalaa agarsiisan

Qalbeeffachiisuu
Xumura barannoo hundaatti barattoonni waan baratan sirriitti akka hubataniif qabxiilee ijoo
ta’an akka ibsan taasisi. Fakkeenyaaf,
• Jijjiiramoonni fiizikaalaa maal akka ta’an
• Jijjiiramoonni keemikaalaa maal akka ta’an
jajjabeessuu
Barnootni mataduree kanaa wayitii 3 waan qabuuf madaallii kee gochaalee barattoonni
hojjatan, marii keessatti si’aayinaan hirmaachuu isaanii fi gaaffilee kennamaniif deebii
kennuu isaanii irratti hundaa’uun adeemsisi. Gilgaala 2.4 akka hojii manaatti kenniteefi erga
sororsitee booda qabxii isaan argatan galmeessi.
Barattoota waan xiqqaa irraa eegamu galmeessan dinqisiifachuun, kanneen waan xiqqaa
irraa eegamuu gad galmeessaniif immoo gilgaala dabalataa kennuun gahumsa barbaadame irra
akka gahan gargaari.
Deebii Gocha 2.18
Jijjiiramootni fiizikaalaa jijiiramoota maatarii osoo jijjiiramoota qabiyyeefi maalummaa
wantootaa hinjijjiiriin argamaniidha. Fakkeenyaaf, waraqaa kukkutuu, waraqaa baqaqsuu,
salfarii daakuu, ashaboo bishaan keessatti bulbuluu, baquu cabbii, danfinaa bishaaniifi kan
kana fakkaatan.
Jijjiiramootni keemikaalaa jijjiiramoota maalummaa waantotaa geeddaraniidha.
Fakkeenyaaf; gubachuu wantootaa, walnyaatinsa asiidiifi beezii, walnyaatinsa sibiila
maagniiziyemiifi oksijiinii, dandaa’uu sibiila ayiraniifi kan kana fakkaatan.
Deebii Gocha 2.19
1. Nyaata bilcheesuu, dhangaggaa’uu aannanii, baquu cabbii, dandaa’uu ayiraniifi kan kana
fakkaatan tarreessuu danda’u;
2. Jijjiiramoota fiizikaalaa kan ta’an: Bishaan danfisuu, ashaboo daakuu, waraqaa tarsaasuu,
cabbii baqsuufi ayiranii maagneetessuu
46
Jijjiiramoota keemikaalaa kan ta’an: dandaa’aa deemuu mismaaraa, riibanii maagniziyemii

ho’isuu, hanqaaquu waadduu, buddeen tolchuu, dungoo gubuu
Deebii Gocha 2.20
1. jijjiiramoota fiizikaalaa jireenya guyyaa guyyaa keenya keessatti barbaachisaa ta’an:
ashaboo bulbuluu, shukkaara bulbuluu, baquu cabbii, jijjiiramoota keemikaalaa jireenya
guyyaa guyyaa keenya keessatti barbaachisaa ta’an: farmanteeshinii, nyaata bilcheessuu,
bullaa’uu soorataa, gubachuu mukaafi kan kana fakkaatan.
- jijjiiramoota fiizikaalaa (dangala’uu zayitaa (oil spills), caccabuu foddaa) fi jijjiiramoota
keemikaalaa (dandaa’uu qottoo, alaa’uu nyaataa, dhangagaa’uu aannaniifi kan kana fakkaatan)
2. Deebiin kitaaba barattootaa irra jira
Deebii Gilgaala 2.4
I) 1. D 2. B 3. D 4.C 5.D
II. A . Jijjirama fiizikaalaa B. Jijjiirama keemikaalaa C. Jijjiirama keemikaalaa
D. Jijjirama fiizikaalaa E. Jijjirama fiizikaalaa
2.5. Makoota Dhiluufi Hojii Irra Olmaa Isaa

❖ maloota makoonni ittiin dhilaman nitarreessu;
❖ fakkeenyota makoota beekamoo muuraasa mala dhimbiibuun, calaluun, distileeshinii
salphaan;
magineetiin dhiluun fi dhullee dhiltuu fayyadamuun gargar dhilamuu danda’an nikennu;
❖ maqaa meeshaalee calaluu, dhimbiibuu, distileeshinii salphaa, dhullee dhiltuu keessatti
tajaajilan nihimu;
❖ meeshaalee calaluu, dhimbiibuu, distileeshinii salphaa, dhullee dhiltuu keessatti
tajaajilan ni niqindeessu;
❖ makoota gargar dhiluuf maloota fiizikaalawaa kanneen akka hamma suudotaa, rukkina,
qabxii danfinaa, bulbulamummaafi maagneetummaa fayyadamuun gareen yaalii salphaa
geeggssanii gabaasa garee nibarreessu;
❖ makoota gargar dhiluuf wantoota naannootti argamanitti fayyadamuun gareen yaalii
salphaa geeggssanii gabaasa garee nibarreessu;
❖ karaalee adda addaa makoonni omishaalee hawaasaa irraa argaman ittiin gargar dhilaman
walbira qabuun nimadaalu.
47
Qophii Duraa
Qabiyyee ramaddii wantootaa kitaaba barattootaa irraa dubbisi. Karoora ofii keetii wayitii
kenname keessatti akka fixuu dandeessutti qopheeffadhu. Karoorri qopheeffattu kun qabiyyee,
gochaaleefi yaaliiwwan kutaa kana keessatti tarreeffaman hundumaa kan agarsiisu ta’uu qaba.
Kana irratti dabalee immoo yeroo gochaalee kennaman hojjechuuf ramaadame kan mul’iisu
ta’uu qaba. Fakkeenyaaf, mata-duree barattootaa wajjin walbarsiisuuf, barattootni gochaalee
kennaman dalaguu fi erga mari’atanii booda dareef dhiyeessuf, yaada barattootaan dhiyaate
cuunfuufi kan kana fakkaatan. Karoorrii kun yeroo maraa yaada isaanii dareetiif dhiyeessuu fi
yommuu yaalii gaggeessan akka barattoota itti to’achuu danda’an kan mul’isu ta’uu qaba.
Kitaaba barattootaa keessatti kan tarreeffaman meeshaalee yaalii 2.6, 2.7, fi 2.8 dalaguuf
fayyadan mana yaalii keessatti qopheessi.
• Marii garee • agarsiisuun barsiisuu
• Marii cimdiifi marii daree guutuu • Mala pirojektiifi kan kana
• Od-ibsaa fakkaataniidha.
• Mala yaalii
Gochaaleen mata dureewwan xixiqqaa jalatti kennaman dandeettiifi beekumsa duraa
barattootni qaban hubachuufi barattoota sissi’eessuuf waan gargaaraniif osoo ibsatti hin
seeniin gareen mari’atanii akka yaada isaanii ibsan taasisi. Yaaliiwwan dhuunfaan yookiin
gareen hojjatanii waan hubatan akka ibsan taasisi. Maloota ruqooleen makootaa ittiin gargar
bahanitti gargaaramuun ruqoolee makootaa akka gargar baasan taasisi.
Maloota ruqoolee makootaa gargar baasuuf gargaaran kanneen akka calaluu, dhimbiibuu,
distileeshinii salphaa, maagneetiin adda baasuufi hurkisiisuu faayidaa isaan qaban naannoo
isaanii waliin walqabsiisanii akka ibsan taasisi.
Gabaasa bu’aawwan hojii pirojektiifi gochaalee dareedhaaf akka dhiyeessan jajjabeessi.
Meeshaaleen deeggarsa barnootaa qabiyyeewwan mata duree kanaa barsiisuuf barbaachisan;
Moodeela suudoowwan makaa gos-tokkeefi makaa gos-addee agarsiisan
• Biikarii, • Daakuu boroonqii
• Qaruuraa, • Dhullee dhimbiibaa,
• Bishaan, • Waraqaa dhimbiibbaa,
• Ashaboo nyaataa, • Saahiinaa hurkisiisoo,
• Biyyee, • Kurraazii yookiin waadduu
• Kokoorsituu, bansanii,
48
• Alkoolii, • Maagneetii,
• Miil-sadee,, \ • Daakuu salfarii.
Adeemsi, meeshaaleefi keemikaalonni barbaachisan kitaaba barattootaa yaalii 2.6, 2.7 fi 2.8
irratti gadii fageenyaan kaa’amanii jiru.
• Gaaffilee dabalataa mata dureen walqabatu kennuun akka yaada isaanii gabbbifatan
taasisuu
jajjabeessuu.
Madaallii kee gochaalee barattoonni hojjatan, marii keessatti si’aayinaan hirmaachuu isaanii fi
gaaffilee kennamaniif deebii kennuu isaanii irratti hundaa’uun adeemsisi.
▪ Yaaliiwwan 2.6 - 2.8 keessatti ga’een isaanii maal akka fakkaatu,
▪ Yaaliiwwaan hojjetaman keessatti hubannaa isaan qabaachaa turan,
Gilgaala 2.5 akka hojii manaatti kenniteefi erga sororsitee booda qabxii isaan argatan
galmeessi. Barattoota waan xiqqaa irraa eegamu galmeessan dinqisiifachuun, kanneen waan
xiqqaa irraa eegamuu gad galmeessaniif immoo gilgaala dabalataa kenniif
Gochawwan keessaa gaaffilee muraasa akka hojii dareefi hojii manaatti akka hojjatan, bu’aa
yaaliiwwan irratti hubannoo isaanii akka ibsan gochuu. Hojiiwwan isaaniitiif duub deebii sirrii
kennuu. Barattoota barnoota isaaniitiin suutoo ta’aniif xiyyeeffannaa kennuun sagantaa
qopheessuun deeggarsa dabalata gochuu.13
Deebii Gocha 2.21
1. Maloota makootni ittiin dhilaman keessaa: funaanuu, gingilchuu, dhimbiibuu, calaluu,
hurkisiisuu, distileeshinii salphaafi kan kana fakkaatan eeruu nidanda’u.
2. Faayidaa malootni kun jireenya keenya keessatti qaban gabatee 2.8. irratti ibsamanii jiru.
Gabatee 2.8 Faayidaa malootni makoota dhiluun qaban
Mala Faayidaa
Keessaa wantoota gurguddoo kanneen akka dhagaa; qamadii, garbuu, missirafi kan kana
funaanuu fakkaatan keessaa dhabamsiisuu
Wantoota uraa gingilchaa keessaa darbuu hin dandeenye fi darbuu danda’u
Gingilchuu dhiluu; fakkeenyaaf, qamadii keessaa dhukkee dhabamsiisuu, qamad iifi daakuu
gargar baasuu;
Wanta bulbulamuu danda’u fi bulbulamuu hin dandeenye, makaa dhangala’oo fi
jajjaboo bulbulamuu hin dandeenye gargar baasuu. Fakkeenyaaf, ashaboofi
Dhimbiibuu
cirracha, ashaboo fi biyyee, bishaanii fi biyyee, cirrachaafi bishaan, daadhiifi
gagaa dammaa
49
Jajjaboo dhangala’oo keessatti bulbulamuu hindandeenyefi dhangala’oo jalatti

kuufame dhangala’oo irraa adda baasuu.
Calaluu Fakkeenyaaf; bishaaniifi laaqii biyyee, cirrachaafi bishaan, akkasumas
dhangala’oowwan akka zayitiifi bishaan, beenzinaafi bishaan, dhadhaafi bishaan
kan walkeessatti bulbulamuu hin dandeenye garagar baasuu
Jajjaboo dhangala’oo keessatti bulbulame bulbula keessaa baasuu. Fakkeenyaaf;
Hurkisiisuu
ashaboo bishaan galaanaa keessaa baasuu.
Distileeshin makaa dhangala’oo lamaa kanneen qabxii danfinaa isaanii baay’ee wal irraa
ii salphaa fagoo ta’an dhiluuf oola. Fakkeenyaaf; bulbula alkooliifi bishaanii
Deebii Gocha 2.22
1. Rukkinni zayitii kan bishaaniiti gadii waan ta’ef.
2. Dhangala’oo walkeessatti bulbulaman mala kanaan dhiluun hindada’amu.
3. Yoo dhulleen dhiltuu jiraachuu baate dhullee dhiltuu wantoota naannootti argaman irraa
fooyyeessuun tolchuudhaan itti fayyadamuun nidanda’ama.
Deebii Gocha 2.23
1. Maagneetiin wantoota amala maagneetummaa qabaniifi kan hinqabne gargar dhiluuf
fayyadudha.
2. Ayiraniin wanta amala maagineeta’uu qabu yoo ta’u salfariin garu amal maagnetummaa
hinqabu.
3. Makoota amalaa fiizikaalaa maagineeta’uu qabaniifi wantoota biroo.
Deebii gaaffilee yaalii
1. Wanti jajjaboon waraqaa dhimbiibbaa irratti hafu kuufata jedhama. waraqaa dhimbiibaa
jala kan darbuu immoo taliila jedhama
2. Waraqaan dhimbiibbaaf gargaaru waraqaa dhiimbiibaa jedhama.
3. Mala kanaan wantoota jajjaboo bishaan keessatti bulbulamuu hin dandeenye qofa bishaan
irraa adda baasuun danda’ama malee wantoota akka ashaboolee bishaan keessatti
bulbulamaniifi maayikiroo orgaanizimoota kanneen akka baakteeriyaa bishaan keessaa
dhabamsiisuun hin danda’amu.15
Yaalii 2.7
Makaa ashaboofi bishaanii garagar baasuu
Malli kun bishaan galaanaa keessaa ashaboo omishuuf ni gargaara. Haaluma kitaaba
barattootaa keessatti ibsameen barattootni gareedhaan yookiin dhuunfaadhaan akka hojjatan
taasiisuudha. Faayidaa malli kun manaafi naannoo isaanii keessatti qabu akka ibsan gochuufi
hubannoo isaanii hubachuun barbaachisaa yoo ta’e ibsa dabalataa kennuufi.
Dabalataan barattootni yaalii biraa akka hojjatan jajjabeessuun baay’ee barbaachisaadha
Yaalii kana erga hojjetanii booda kanneen armaan gadii hubachuu isaanii mirkaneeffadhu.
1. Bulbulli ashaboofi bishaanii yoo danfisame saahiinii hurkiisiisuu keessatti kan hafu
ashaboo ta’uu isaafi
2. Bishaan bulbulicha keessa ture akka hurkaatti qilleensatti dabalamuu isaa hubachuu qabu.
Mala calaluun dhiluu ibsuuf bunni yoo danfu osoo gara siniitti hin buufamin maaliif yeroo
xiqqoof tursuun barbaachisee? gaaffii jedhuun eegali. Erga deebii isaanii dhageessee booda
bunni erga daanfee booda wanti jajjaboon keessa jiru gara jalaatti akka hafuuf jedhuuf
yeroo xiqqoof tursuun barbaachisaa akka ta’efi isaan booda taliilli irra keessa jiru gara
siniitti akka buufamuu dabalataan ibsi. Mata duree mala calaluu jedhu kana xumuruun dura
50
dhangala’oo walkeessatti hinbulbulamne kanneen akka bishaaniifi zayitii mala dhullee

dhiltuu fayyadamuun gargar dhiluun akka danda’amufi kunis kitaaba barattootaa keessatti
ilaaluun hubachuun akka danda’amu barattoonni akka beekan godhi.
Yaalii 2.8
Makaa alkoolii (itaanoolii)fi bishaanii gargar dhiluu.
Haaluma kitaaba barattootaa keessatti ibsameen barattootni gareedhaan yookiin
dhuunfaadhaan akka hojjatan taasiisuudha. Faayidaa malli kun manafi naannoo isaanii
keessatti qabu akka ibsan gochuufi hubannoo isaanii hubachuun barbaachisaa yoo ta’e ibsa
dabalataa kennuufi meeshaalee distileeshinii salphaaf akkaataa itti qindeeffatan shaakliisuu
qabda. Meeshaaleen yaalii kanaaf barbaachisan salphaatti cabuu waan danda’aniif
ofeeggannoon akka hojjechuu qaban akeekkachiisi.
Yaalii kana keessatti qabxiin danfinaa bishaaniif itaanoolii barbaachisaa waan ta’eef
dursanii beeku qabu. Kanaafuu, qabxiin danfinaa bishaanii 100 o C ta’uufi kan itaanooliin
immoo 78o C ta’uu isaa hubachiisi.
Hubannoofi xiinxallii yaalii kanaa jalatti
1. Dhangala’aan jalqaba gara hurkaatti jijjiirame itaanoolii ta’uu isaafi sababiin isaas qabxiin
danfinaa isaa kan bishaanii gad ta’uu isaa:
2. Dhangala’aan gara dhumaatti gara hurkaatti jijjiirame, bishaani.
3. Tempireechara dhangala’aan inni duraa gara hurkaatti jijjiirame teermoomeetirii irraa
dubbisuun galmeessuu qabu.
4. Yaalii kana irraa waan hubataan gabaasuu qabu. Gabaasa isaanii kana maddaallii keessa
galchuun qabxii galmeessiif.
Deebii Gilgaala 2.5
I) 1. B 2.C 3.C 4.A 5.B 6.D
Deebii boqonnaa 2
I. 1. Dhugaa 2. Soba 3. Dhugaa 4. Soba 5. Dhugaa
II. 1. C 2. D 3. B 4. D 5. A 6. D 7.C 8. A 9. B 10. D 11. B 12. A 13. B 14.
C
III. 1. Garaagarummaan jijjiiramoota lamaan gidduu kitaaba barattoota irra ni jira.
2 a. Bulbula Ashaboo-hurkisiisuun b. Makaa alkooliifi bishaanii-distileeshinii salphaan
c. Makaa zayitiifi bishaan- dhullee dhiltuu fayyadamuun calaluun
d. Makaa ashaboofi cirrachaa dhiluuf jalqaba makicha bishaan itti naquun bulbuluu. Itti
aansuun immoo dhimbiibuun bulbula ashaboofi cirrachaa adda baasuufi dhuma
irratti
bulbulicha hurkisiisuun ashaboo argachuun ni danda’ama.
e. Makaa bishaaniifi biyyee mala dhimbiibuutiin dhiluun ni danda’ama.
51
BOQONNAA 3
ELEMENTOOTA, KOMPAAWUNDOOTAAFI WALNYAATINSA
KEEMIKAALAA
Yeroon Barnoota Boqonnaa Kanaaf Kenname; Wayitii 17
Bu’aalee Barachuu
Adeemsaafi xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
➢ akkaataa elementoonnifi kompaawundoonni iddo-bu’eewwanfi foormulaawwaniin
bakka buufaman walbira qabuun ni dorgomsiisu;
➢ iddo bu’eewwan elementootaafi foormulaawwan kompaawundoota beekamoo adda
baasuun ni barreessu;
➢ foormulaawwan kennaman irraa kompaawundoota nimoggaasta, maqaa
kompaawundii kenname irraa foormuulaa nibarreessu;
➢ iddo bu’eewwaniifi foormulaawwan keemikaalaa odeeffannoo waa’ee elementootaafi
kompaawundootaa ibsuu keessatti ni fayyadamu;
➢ hiikkaa foormulaawwan keemikaalaa kompaawundootaa, elementoota isaan keessa
jiraniifi reeshoo atoomoota isaanii irratti hundaa’uun ni kennu;
➢ walqixxaattoowwan keemikaalaa madaalamaa barreessuuf seera walgita hangaa
ibsuun itti nifayyadamu;
➢ iddo bu’eewwaniifi foormulaawwan keemikaalaa sirrii ta’e fayyadamuun
walqixxaattoo keemikaalaa walnyaatinsa keemikaalaa ibsu nibarreessu;
➢ ogummaalee gaaf-argannoo saayinsawaa boqonnaa kana keessatti hojiirra oolan:
daawwachuu, ramaduu, dorgomsiisuufi walbira qabuu, moodeela tolchuu, yaada
waliigalaa kennuu, qunnamuu, gaaffilee gaafachuu, yaaliiwwan wixineessuu, yaadaa
guduunfuu, yaad-rimeewwan hojii irra oolchuu gochaan ni agarsiisu.
Seensa
Boqonnaan kun waa’ee elementootaafi iddo- bu’eewwan keemikaalaa, kompaawundoota fi
iddo-bu’ewwan isaanii, walnyaatinsa keemikaalaa sasalphoofi walqixxaattoo keemikaalaa fi
faayidaalee walnyaatinsoonni jireenya guyyaa guyyaa keenya keessatti qaban qo’ata.
Barattootni barumsa kennamu sirriitti akka hubataniif barannoowwan hunda keessatti
fakkeenyotni, gochaawwaniifi yaaliiwwanii akkasumas dhuma boqonnichaa irraatti gilgaalli
kennamera. Kanaafuu, barattootni sirriitti akka shaakalaniifi qo’atan barsiisaan hordofuu qaba.
52
Qabiyyeewwan gurguddoo
3.1. Elementootaafi Iddo-bu’eewwan isaanii
3.2. Kompaawundootaafi Iddo-bu’eewwan isaanii
3.3. Walnyaatinsota Keemikaalaa Sasalphoofi Walqixxaattoota
3.4. Faayidaalee Walnyaatinsoonni Jireenya Guyyaa Guyyaa Keessatti Qaban
3.1. Elementootaafi Iddo- bu’eewan Isaanii

❖ hiikkaa elementii nikennu;
❖ iddo bu’ewwan elementoota beekamoo tokko tokko addaan nibaafatu;
❖ iddo bu’eewwan keemikaalaa beekamoo tokko tokko nibarreessu.
Qophii Duraa
Mata duree kana barsiisun dura karoora qopheeffadhu. Karoora kee keessatti gocha adda addaa
kanneen akka barattoota gareen qooduu, yommuu mariin garee gaggeefamu barattoota
to’achuu, yerootti fayyadamuufi kan kana fakkaatan galchi. Barnoota mataduree kanaa
eegaluun dura waa’ee elementootaafi iddo-bu’eewwan isaanii ilaalchisee kitaaba barattootaa
keessatti yaad rimeewwan kennamaniif kitaabota biroo dubbisuun qophii barbaachisaa ta’e
godhi. Meeshaalee deeggarsa barnootaa mata duree kana barsiisuuf barbaachisan kan akka
chaartii iddo-bu’eewwan elementoota kanneen afaan ingliziifi afaan laatinii irraa argaman
agarsiisuufi gabatee pereedikii dursitee qopheeffachuu qabda.
Maloota baruu- barsiisuu
Barnoota mata duree kana jalatti kennaman barsiisuuf tooftaalee barsiisuu kanneen akka:
• Gaaffii gaafachuu,
• Od-ibsa gabaabaa,
• Marii garee
• Agarsiisuun barsiisuu fayyadamuu nidandeessa.
Adeemsa baruu-barsiisuu
Mataduree kan gocha ka’umsaan eegali. Gocha kana irratti barattoonni daqiiqaa muraasaaf
erga mari’atanii boodaa wanta hubatan irratti yaada akka waljijjiiran jajjabeessi. Maree isaanii
booda yaada armaan gadii irra akka ga’aniif jajjabeessi. Gochi kun waa’ee iddo-bu’eewwan
elementootaa fakkeenyota ibsuuf kan kennameedha.
1. Afaan maqaan tokko tokko isaanii itti barreeffame yoo barreessan maqaan tokko tokko
elementii afaan maalii irra akka dhufee xiinxaluu danda’u.
53
2. Madda maqaa tokko tokko isaanii yoo himan, madda maqaa elementootaa qo’achuu
danda’u.
3. Hiikkaa maqaa isaanii yoo himan, hiikkaa maqaa elementii immoo kitaaba dubbisuun bira
ga’uu akka danda’an hubachuu qabu.
Haaluma walfakkaatuun walfakkeenya iddo-bu’eewwan elementootaafi lakkoofsa daree
keessatti barattoonni ittin waamawan kan maqaa isaanii bakka bu’u waliin madaaluun akka
hubataniif jedhamee kan qophaa’ee dha.
Gocha 3.1 irratti akka mari’atan godhi. Iddo-bu’eewwan elementoota qubee tokko yookiin
tokkoo ol ta’uu akka danda’an erga ibsitee booda qubeewwan kunniin maqaalee elementootaa
afaan Inglizii, afaan Laatiinii yookiin afaan biroo irraa akka fudhataman hubachiisi. Gabatee
3.1 fi 3.2 fayyadamuu nidandeessa.
Iddo-bu’eewwan elementoota afaan Laatinii yookiin afaan biroo irraa fudhataman ibsuuf
immoo gabatee 3.3tti fayyadamuu nidandeessa.
Meeshaalee deggersa barnootaa
• Chaartii iddo- bu’eewwan elementoota kanneen afaan ingliziifi afaan laatinii irraa argaman
agarsiisu.
• Gabatee pereedikii
jajjabeessuu
Gaaffilee Dabalataa
1. Iddo-bu’eewwan elementoota armaan gadii barreessi
a. Ayoodiinii c. Liidii e. Kopparii
b. Argoonii d. Niyoonii f. Kilooriinii
2. Kanneen “A” Jala jiran kanneen “B” jala jiran waliin walitti firoomsi.
“A” “B”
I. Kaarboonii A. Co
II. Kaalsiyemii B. Cl
III. Kiiloorinii C. Cu
IV. Koobaaltii D. Ca
54
V. Kiroomiyemii E. C
VI. Koopparii F. Cr
Qalbeeffachiisuu
• Barreeffamoota gaggabaaboo kennuun barnooticha qaaccessuu,
• Gochaawwaniifi gilgaala akka hojii dareefi hoj-manee hojjetan barattootaa kennuufi
barannoo wayitii itti aanu dubbisanii akka dhufan barattota qajeelchuu,
• Hojii dareefi hoj-manee isaaniitiif duub deebii kennuu,
• Barattoota gaaffilee gilgaalaa deebisuu dadhabaniif gargaarsa adda gochuun barsiisaa
irraa eegama.
Kutaa duraa (3.1) kana keessatti waan barattoonni hojjatan hunda madaalli keessa galchuun
qabxii isaan argatan barreessi. Hojiin tokko tokkoo barattoota kan madaalamu sochii isaan
gochaalee kanneen akka gocha ka’umsaa, Gocha 3.1 fi Gocha 3.2 irratti godhan, hirmaannaa
isaan marii garee keessatti godhan, gabaasa dhiyaateefi gaaffilee isaan deebisan irratti
hundaa’uu nidanda’a.
Gilgaala 3.1 akka hojii manaatti kennuun erga sorortee booda waan isaan argatan galmeessi.
Barattoota sadarkaa gahumsaa isa xiqqaa barbaadamuu ol hojjetan dinqisiifachuun fulduratti
caalaatti akka cimanii hojjetaniif jajjabeessi. Barattoota sadarkaa gahumsaa isa xiqqaa irraa
eegamuu gadi galmeessaniif immoo gilgaala dabalataa qopheessuun kenni, gargaarsa
barbaachisaa ta’es gochuun dandeetti isaanii ol kaasuu yaali.
Deebii gochaaleefi gaaffilee/gilgaalaa
Deebii Gaafilee dabalataa
1. a. I c.Pb e. Cu
b. Ar d. Ne f. Cl
2. I.E II.D III. IV.A V.F VI.C
Deebii Gocha 3.1
1. Elementoonni wantoota qulqulluu ta’anii adeemsa jijjiirama keemikaalaatiin gara watoota
xixiqqoo birootti diigamuu hindandeenyedha.
2. Elementootni maqaa biyyaa irraa moggaafaman
Ameerisiyeemii- biyya Ameerikaa irraa
Polooniyemiin- biyya poolaand irraa
3. Elementootni maqaa saayinstistii irraa moggaafaman
Anistiiniyeemii saayintistii beekkamaa ta’e Albertenisteen irraa
55
Curim saayinitistii- poolaand kan taatee Curie jedhamtuu irraa

4. Elementiin maqaa pilaaneetootaa irraa moggaafame
Piluutiniyeemii - pilaaneetii piluutoo irraa
Deebii Gocha 3.2
1. Iddo-bu’eewwan atoomawaa karaa gabaabaa elementoonni yookiin atoomoonni
elementiitiin bakka buufamanii dha.
2. Iddo-bu’ee kennameerraa maqaa elementootaa barreessi
a. Al-Aluminiyemii c. Au-Warqii
b. O-Oksijiinii d. Cu-Koopparii
3. Maqaa elementoota kennameerraa iddo-bu’ee isaanii barreessi
a. Booroonii-B d. Ayiranii-Fe
b. Filooriinii-F e. Foosfarasii-P
c. Pootaasiyemii-K
4. Maddi maqaan elementoota kanaa Laatinii waan ta’eefi.
Deebii gilgaala 3.1
1. Wanta qulqulluu ta’ee adeemsa jijjiirama keemikaalaatiin gara wantoota xixiqqoo birootti
caccabuu hindandeenye elementii jedhamu. Fakkeenyaaf; Soodiyemii, warqii, ayiranii,
oksijiiniifi kkf
2. Maqaa elementootaa gabaabsanii qubee tokkoon yookiin lamaan barreessuun iddo-bu’ee
keemikaalaa jedhama.
3. Iddo-bu’een elementootaa akka addunyaatti jiru walfakkaataadha. Sababni isaa iddo-bu’ee
elementii qaamni mirkaneessuu akka addunyaatti “IUPAC” jedhamuu waan jiruuf carraan
elementiin tokkoo iddo-bu’ee lama qabaachuu danda’u hinjiraatu. Osoo qubee jalqabaa
walfakkaateeyyuu isa lammaffaa irratti garaagarummaa qabaata.
4. C) K
5. D) Al
6. Iddoo qusachuuf, akka addunyaatti elementoonni walfakkaatoon iddo-bu’ee walfakkaataa
akka qabaatan, kompaawundiin yeroo uumamuu haala salphaan kompaawundii
moggaasuufi kan kana fakkaatan.
7. Hinjiru
8. a. He b. Ca c. P d. Cu e. S f. Au
3.2. Kompaawundootaafi Iddo-bu’eewwan Isaanii

❖ kompaawundoonni wantoota yommuu elementoonni garaagaraa lama yookiin lamaa
ol ta’an adeemsa keemikaalaawaatiin walnyaatan uumaman jechuun hiikkaa
nikennu;
❖ lakkoofsonni vaalaansii humna walnyaatinsa atomoota elementootaati jechuun
hiikkaa nikennu;
56
❖ iddo bu’eewwanfi vaalaansiiwwanitti fayyadamuun foormulaawwan

kompaawundoota atoom-gos lamee nibarreessu;
❖ maqaa kompaawundoota atoom-gos lamee nimoggaasu;
❖ ayoonota atoom danuu ni ibsu;
❖ foormulaawwan keemikaalaa kompaawundoota beekamoo ayoonota atoom-danuu
ofkeessaa qaban nibarreessu;
❖ moodeelota yookiin danaa moodeelotaa irraa foormulaa kompaawundoota sasalphaa
niargatu;
❖ maqaa kompaawundoota ayoonota atoom-danuu of keessaa qaban nimoggaasta;
❖ foormulaa kompaawundootaa kennaman irraa akaakuuwwan elementotaafi
lakkoofsa atomootaa adda nibaafatu.
❖ foormulaa keemikaalaa kompaawundootaa elementoota ofkeessaa qabaniifi reeshoo
atoomoota isaanitiin hiika nikennu
❖ oomishaalee mana keessaa beekamoo ta’anii kan elementootaafi kompaawundoota
irraa qophaa’an (Fakkeenyaaf; saamunaa, haayidiroojiin peerooksaayidii, soodiyeem
kiloraayidii) adda nibaasu.
Qophii Duraa
Qabiyyeewwan mata duree kana jala jiran kitaaba barattootaafi kitaaba biroo irraa dubbisuun
foormulaan keemikaalaa maal akka ta’e dursii odeeffannoo walitti qabadhu. Mata dureen kun
mata dureewwan xixiqqaa hedduu ofjalatti waan qabuuf wayitii kennamee waliin walbira
qabdee ilaaluun karoora baafadhu. Karoora kee keessatti barattoonni yommu marii gaggeessan
akkamitti akka to’attu, yeroo mariif ramadduu, gabaasa marii booda dhiyaatuufi marii
cimsuudhaaf yaada dabalataa kennuu akka dandeessu karoorfadhu. Meeshaalee deeggarsa
barnootaa mata duree kana barsiisuuf barbaachisan kan akka chaartii foormulaawwan
kompaawundoota beekamoo qabuufi lakkoofsa vaalaansii elementootaafi ayoonota atoom-
danuu qabu, chaartii iddo-bu’eewwanii, sabiskiriipitiifi koofishantii agarsiisufi chaartii
foormulaa kompaawundii, sabiskiriipitii fi koofishantii agarsiisu dursitee qopheeffachuu
qabda.
Qabiyyeewwan mataduree kana barsiisuuf tooftaalee barsiisuu kanneen akka;
• Od-ibsa gabaaba
• Marii garee
• Maapii yaad-rimee
• Marii cimdii
• Mala pirojektii
• Yaada dareef dhiyeessuu
• Agarsiisuun barsiisuufi kan kana fakkaataniidha.
57
Barnoota eegaluuf barattoonni Gocha 3.3 akka hojjetan jajjabeessi. Gochi kun barattoonni
barnoota isaanii boqonnaa lama irratti kompaawundonni walnyaatinsa keemikaalaa
elementoota lama yookiin lamaa ol irraa kan uumaman ta’uu isaa akka yaadataniif kan
qophaa’ee dha.
Akkuma elementoonni iddo-bu’eewwaniin bakka bu’an, kompawundoonni immoo foormulaan
bakka bu’u. Foormulaa keemikaalaa kompaawundii iddo-bu’eewwan elementoota
kompaawundicha keessa jiran irraa barreessuun nidanda’ama. Waa’ee foormulaawwan
kompaawundootaa barreessuu osoo hin eegalin dura waa’ee lakkoofsa vaalaansii kaasuun
barbaachisaadha. Gocha 3.4 akka hojjetan jajjabeessi. Gochi kun barattoonni hiikkaafi
fakkeenyaa foormulaa keemikaalaa kompaawundii erga kennan booda iddo-bu’ee elementiifi
foormulaa kompaawundii akka addaan baasaniifi.
Gabatee 3.4 keessatti lakkoofa vaalaansii elementoota beekamoo tokko tokko kennaman irraa
ka’uun foormulaa kompaawundota atoom gos-lamee barreessuun akka danda’amu ibsi.
Elementoonni tokko tokko vaalaansii tokko ol akka qaban ibsiif. Fakkeenyaaf; ayiraniin
kompaawundoota tokko tokko keessatti vaalaansii 2 kan akka ayiran (II)tti barreeff amu yoo
qabaatu, kan biroo keessatti immoo vaalaansii 3 kan akka ayiran (III)tti barreeffamu qaba.
Gocha 3.5 barattoonni hiikkaa lakkoofsa vaalaansiifi vaalaansiin chaarjii dhabeessa ta’uu isaa
hubachisuuf qophaa’e. Barattoonni foormulaawwan koompaawundoota sibiilotaafi sibiilaloota
vaalaansii walqixa qabanii, fakkeenyaaf; pootaasiyem biroomaayidii, KBr, kooppar(II)
salfaayidii, CuS, barreessuu shaakaluu qabu.
Itti fufuun akkaataa foormulawwan kompaawundota elementoota vaalaansii adda addaa qaban
itti barreeffamu irratti barattoonni akka yaada kennan gaafadhu. Yaada isaan kennan erga
dhaggeeffatee booda gara kitaaba barattootaati deebi’uun foormulaa kompaawundii atoom gos-
lamee kanneen vaalaansiin isaanii X fi Y ta’e barreessuuf dhawaatota kennaman fayyadamuu
akka danda’an ibsiif. Kana gochuuf fakkeenyota kennamanitti fayyadamuu nidandeessa.
Gocha 3.6 akka hojjetan jajjabeessi. Gochi kun barattoonni foormulaa kompaawundii atoom
gos- lamee kanneen vaalaansiin isaanii kennamee dhawaatota kennaman fayyadamuun
barreessuu akka danda’aniifi.
Gocha 3.7 akka hojjetan jajjabeessi. Gochi kun barattoonni foormulaa kompaawundii
kennameef maqaa barreessuu akka danda’an, maqaa kennamee irraa foormulaa
kompaawundoota akka barreessaniifi elementoota kompaawundoota keessatti argaman akka
barreessan shaakalsiisuufi.
Barattoonni maqaan kompaawundoota atoom gos-lamee moggaasuuf maqaa sibiilalaa gara
58
mirgaatti argamuu gara “yidii” tti jijjiiruun akka ta’u hubachuu qabu. Fakkeenyaaf; HCl-
haayidiroojiin kilooraayidii, KBr-Pootaasiyem biroomaayidii. FeS-ayiran salfaayidii.
Atoomoonni gareen ta’anii kompaawundoota adda addaa heddu keessatti argamuu akka
danda’an barattoonni hubachuu qabu. Kana gochuuf Gabatee 3.6 tti fayyadamuu nidandeessa.
Kana erga baratanii booda foormulaawwan kompaawundoota atoomota kanneen keessa
tokkoofi elementii atoomota vaalansii walqixa qabanii barreessuu shaakaluu qabu.
Fakkeenyaaf, amooniyem kilooraayidii NH 4 Cl, pootaasiyem haayidirooksaayidii. KOH,
kaalsiyem salfeetii, CaSO 4 . Xumura irratti barattoonni foormulaa fi maqaa kompaawundoota
garee atoomotaa kanneen keessa tokkoofi elementoota vaalaansii addaa addaa qabanii
barreessuu shaakaluu qabu. Fakkeenyaaf, amooniyem salfeetii (NH 4 )2 SO 4 , ayiran (II)
naayitireetii, Fe(NO 3 )2 , aluminiyem saalfeetii, Al2 (SO 4 )3 . Barattoonni foormulaawwan
keemikaalaa kompaawudoota maqaan isaanii beekamee barreessuufi foormulaawwan
kompaawundoota beekaman irraa immoo maqaa isaanii barreessuu shaakaluu qabu. Kan
gochuuf Gocha 3.8 akka hojjetaniif jajjabeessi. Gocha kana hojjechuuf Gabatee 3.4 fi 3.6tti
akka fayyadaman yaadachiisi.
Gocha 3.9 akka hojjetan jajjabeessi. Gochi kun barattoonni maqaalee kompaaundoota irraa
foormulaawwan kompaawundoota akka barreessan, akkasumas foormulaawwan
kompaawundoota ayoonota atoom-danuu irraa immoo maqaa kompaawundichaa barreessuu
akka shaakalan yaadameeti.
Akaakummaafi hammooma ibsuuf lakkoofsonni iddo-bu’eewwaniifi foormulaawwan waliin
barreeffaman ga’ee isaan tabatan ibsuun barbaachisaadha. Lakkoofsonni kunniin
subiskiriiptiifi koofishantii jedhamu. Subsikiriiptiin lakkoofsa iddo-bu’eewwan gara mirgaa
miila jalatti barreeffaman yoo ta’an koofishantiin immoo lakkoofsa iddo-bu’eewwan yookiin
foormulaawwan fuulduratti barreeffamuudha. Fakkeenyaaf; O 2 keessatti subsiskiirptiin 2
akkaakumma oksijiinii yoo agarsiisu hammoomaan immoo molakiyuulii oksijiinii keessa
atoomoota O lama jiraachuu agarsiisa. 3H 2 O keessatti koofishantiin 3 molakiyuloota bishaanii
3 jiraachuu agarsiisa. Sabiskiriiptiin 2 molakiyuloota bishaanii keessa atoomoonni
haayidiroojiinii lama jiraachuu isaanii agarsiisa. Akka sabiskiriiptiitti “O 1 ” yoo barreeffamuu
baateyyuu molakiyuloota bishaanii keessa atoomiin oksijiinii tokko jiraachuu isaa agarsiisa.
Koofishantiin 3 elementoota (atoomota) bishaan keessa jiran hundaaf waan dhaabatuuf
bishaan molakiyuula 3 keessa atoomota haayidiroojiinii 6 fi atoomota oksijiinii 3 jiraachuu
ibsa.
Itti aansuun Pirojektii 3.1 meeshaalee wabii kanneen akka kitaabilee saayinsii yookiin
intarneetii irraa barbaaduun elementoota isaan keessaa jiraniifi reeshoo atoomota isaaniitiin
59
hiikuun dareef akka gabaasan godhi. Pirojektiin barattoonni dandeetti ijoo jaarraan 21 ffaa
barbaadu akka gonfatan isaan gargaara.
Gocha 3.10 akka hojjetan jajjabeessi. Gochi kun barattoonni Iddo-bu’eewwan fi
foormulaawwan keemikaalaa elementoota kennamaniif akaakummaafi hammoomaan ibsuu
akka danda’an shaakalsiisufi.
Meeshaalee deggersa barnootaa
• Chaartii foormulaawwan kompaawundoota beekamoo agarsiisu,
• chaartii lakkoofsa vaalaansii elementootaafi ayoonota atoom-danuu agarsiisu,
• chaartii iddo- bu’eewwanii, sabiskiriipitiifi koofishantii agarsiisufi
• chaartii foormulaa kompaawundii, sabiskiriipitiifi koofishantii agarsiisu.
jajjabeessuu
Gaaffilee Dabalataa
1.Kanneen armaan gadii keessa kanneen iddo-bu’ee elementii ta’aniifi foormulaa
kompaawundii ta’an addaan baasi.
a) N 2 b) NO 2 c) O 2 d) FeS e) CaO f) Mg3 N2
2. Maqaa elementootaa fi kompaaundoota gaaffii 1 keessatti argamanii barreessi.
3. Maqaa kompaawundoota armaan gadii barreessi
a) NH 4 I b) AlPO 4 c) ZnBr2 d) PbCl2 e) FeI 3 f) CuBr
4. Akaakummaafi hammooma Ca3 (PO 4 )2 ibsi.
Qalbeeffachiisuu
• Gochaawwaniifi gilgaala akka hojii dareefi hoj-manee hojjetan barattootaa kennuu fi
irraa eegama.
60

guyyaadhaan hordofuun firii barumsa isaanii sirriitti walitti qabamuu qaba. Kanaafuu, galma
gahiinsa kaayyoolee kaa’amanii mirkaneeffachuuf tooftaalee iyyafannoo walittii fufaa kan
akka hojii daree, hojii garee, hojii manaa, pirojektii, gabaasa, battalleefi kan kana fakkaatan
fayyadamuun gochaalee barattootni yeroo adda addaa raawwataniif qabxii kennuufi xumura
irratti duub deebii kennamuufi qaba.
Marii garee keessatti waan isaan hojjetan, gabaasa isaan kennaniifi gaaffilee kennamaniif
deebii isaan deebisan irratti hundaa’uun tokko tokkoo barataa madaali. Gilgaala 3.2 akka hojii
manaatti kennuun erga sorortee booda waan isaan argatan galmeessi. Barattoota sadarkaa
gahumsaa isa xiqqaa barbaadamuu ol hojjetan dinqisiifachuun fulduratti caalaatti akka cimanii
hojjetaniif jajjabeessi. Barattoota sadarkaa gahumsaa isa xiqqaa irraa eegamuu gadi
galmeessaniif immoo gilgaala dabalataa qopheessuun kenni, gargaarsa barbaachisaa ta’es
gochuun dandeetti isaanii ol kaasuu yaali.
Deebii gochaalee, pirojektiifi gaaffilee/gilgaalaa
1. Iddo-bu’ee elementootaa: N 2 fi O 2 ; Foormulaa kompaawundootaa: NO 2 , FeS, CaO, Mg3 N2
2. a. N 2 -Naayitiroojiinii d. Fe2 S3 -Ayiran (III) salfaayidii
b. NO 2 - Naayitiroojin daayooksaayidii e. CaO-Kaalsiyem oksaayidii
c. O 2 -Oksijiinii f. Mg3 N2 -Maagniiziyem naayitiraayidii
3. a) NH 4 I-Amooniyem ayoodaayidii d) PbCl2 -Liid kilooraayidii
b) AlPO 4 -Aluminiyem foosfeetii e) FeI 3 -Ayiran (III) ayoodaayidii
c) ZnBr2 -Ziink biroomaayidii f) CuBr-Kooppar (I) biroomaayidii
4. Akaakummaan: Kaalsiyem foosfeetii kan atoomoota kaalsiyemii, foosfarasiifi oksijiinii
qabu. hammoomaan: Kaalsiyem foosfeetii kan atoomoota kaalsiyemii 3, foosfarasii 2 fi
oksijiinii 8 qabu.
Deebii Gocha 3.3
1. Wantoota qulqulluu ta’anii adeemsa jijjiirama keemikaalaatiin gara wantoota xixiqqootti
caccabuu danda’an kompaawundoota jedhamu.
2. Fakkeenyota kompaawundoota: ashaboo nyaataa, bishaan, shukkaaraafi kan kana
fakkaatan.
3. Wanta qulqulluu ta’anii adeemsa jijjiirama keemikaalaatiin gara wantoota xixiqqootti
caccabuu hindandeenye elementii yommuu ta’an kompaawundiin elementoota garaagaraa
lamaafi lamaa ol walnyaatinsa keemikaalaa gaggeessuun kan uumamuudha.
61
Deebii Gocha 3.4

1. Foormulaan keemikaalaa barreeffama gabaabaa maqaa molakiyulii kompaawund ii tokkoo
kan bakka bu’udha. Fakkeenyaaf; H 2 O, SO 2 , NaOH fi kan kana fakkaatan.
2. Iddo-bu’ee elementii: Hg, H, Cl, fi Br
foormulaa kompaawundii: H 2 O, NaCl, HCl fi MgO
Deebii Gocha 3.5
1. Humni walnyaatinsa elementootaa humna sadhaatawaa elementootaa kan elementoota biroo
wajjin walnyaachuuf qabaniifi kan yaaliin murtaa’uudha. Humni walnyaatinsaa elementootaa
kun lakkoofsa vaalaansii jedhama.
2. Lakkoofsi vaalaansii elementootaa zeeroo ta’uu nidanda’a. vaalaansiin elementootaa zeeroo
jechuun elementiin sun walnyaatinsa gaggeessuu irratti si’aawoo miti. Garuu lakkoofsa
negeetivii ta’uu hindada’u.
3. a) CuO keessatti vaalaansiin koopparii 2 dha. b) Cu 2 O keessatti vaalaansiin koopparii 1
dha.
Deebii Gocha 3.6
a) CuCl2 c. CaF2 e. AlI 3
b) FeBr3 d. Na2 O f. CaO
Deebii Gocha 3.7
1.a) Maagniiziyem oksaayidii c. Pootaasiyem kilooraayidii
b) Soodiyem biroomaayidii d. Aluminiyem kilooraayidii
2. a) KBr b) CaCl2 c) CuO d) FeCl
3. a) K fi F b) Ca fi Cl c) Zn fi O d) H fi O
Deebii Gocha 3.8
1. a) KOH c) Na3 PO 4 e) MgCO 3 g) Cu(NO 3 )2
b) (NH 4 )2 SO4 d) Ca (NO 3 )2 f) FeCO 3 h) NaOH
Deebii Gocha 3.9
1. a. NaNO 3 b. Fe(NO 3 )3 c. Cu2 CO3 d. CaSO 4
2. a) Pootaasiyem naayitireetii d) Kaalsiyem haayidirooksaayidii
b) Aluminiyem salfeetii e) Soodiyem haayidirooksaayidii
c) Soodiyem kaarbooneetii f) Amooniyem salfeetii
1.Foormulaa daakuu raaceetaa (baking powder)-NaHCO 3
Elementoonni keessatti argaman: Soodiyemii, haayidiroojinii, kaarbooniifi oksijiinii
Reeshoo atoomotaa: Na:H:C:O; 1:1:1:3
62
Foormulaa Vinegarii (acetic acid)-CH 3 COOH

Elementoonni keessatti argaman: kaarboonii, haayidiroojiiniifi oksijiinii
Reeshoo atoomotaa: C:H:O; 2:4:2
Foormulaa bishaan laayimii: Ca (OH)2
Elementoonni keessatti argaman: kaalsiyemii, haayidiroojiiniifi oksijiinii
Reeshoo atoomotaa: Ca:O: H; 1:2:2
Foormulaa Laayimii-CaO
Elementoonni keessatti argaman: Kaalsiyemiifi oksijiinii
Reeshoo atoomotaa: Ca:O; 1:1
Deebii Gocha 3.10
1.
Gabatee 3.1 Akaakummaafi hammooma elementootaafi kompaawundootaa
Iddo-bu’ee Akaakummaa Hammooma
2Cl Atoomii kilooriinii Atoomii kilooriinii 2
Cl2 Molakiyuulii kilooriinii Molakiyuulii kilooriinii kan atoomoota
jechuudha kilooriinii 2 qabu
2H 2 O Molakiyuulii bishaanii Molakiyuulii bishaanii kan atoomota
haayidiiroojiinii 4 fi atoomota oksijiinii 2
qabu.
KNO 3 Pootaasiyem naayitireetii kan Pootaasiyem naayitireetii kan atoomii
atoomoota pootaasiyemii, pootaasiyemii 1, atoomii naayitiroojiinii 1 fi
naayitiroojiiniifi oksijiinii qabu atoomota oksijiinii 3 qabu.
Al(NO 3 )3 Aluminiyem naayitireetii kan Aluminiyem naayitireetii kan atoomii
atoomoota aluminiyemii, aluminiyemii 1, atoomota naayitiroojiinii 3 fi
naayitiroojiiniifi oksijiinii qabu atoomota oksijiinii 9 qabu
Deebii Gilgaala 3.2

1 Jechoota armaan gadiif hiikkaa isaanii kenni
a) Akaakummaan iddo-bu’eewwanii waa’ee akaakuu elementii maqaan isaa iddo-bu’een
barreeffamee tokkoo irratti xiyyeffata.
b) Foormulaawwan keemikaala keessatti akaakummaa yoo jedhamu gosa elementoota
foormulaa keemikaalaa keessa jiranii jechuudha.
c) Iddo-bu’eewwan ilaalchisee hammooma jechuun hamma yookiin lakkoofsa atoomota
elementii jechuudha.
d) Foormulawwan keemikaalaa keessatti hammooma jechuun baay’ina tokko tokkoon
elementoota yookiin garee atoomotaa kompaawundii keessatti argamanii jechuudha.
e) Sabiskiriiptiin foormulaa keemikaalaa walnyaattootaafi firiiwwan keessatti kan qooda
fudhatuudha.
63
f) Koofishantiin lakkoofsa iddo-bu’eewwan yookiin foormulaawwan keemikaalaa dura

barreeffamuu ta’ee baay’ina elementootaa yookiin molakiyulota walnyaatan yookiin
firiiwwan uumaman agarsiisa.
2. Garaagarummaa elementootaa armaan gadii gidduu jiru ibsi
a) 2O atoomii oksijiinii lama O 2 -Molakiyuulii oksijiinii tokko
b) 4N- atoomii naayitiroojiinii afur 2N2 - Molakiyulii naayitiroojiinii lama
3. Maqaa kompaawundoota armaan gadii kenni
a. NaCl-Soodiyem kilooraayidii e. Fe2 (SO 4 )3 - Ayiran (III) salfeetii
b. KI-Pootaasiyem ayoodaayidii f. CaCO 3 -Kaalsiyem kaarbooneetii
c. Na2 SO 4 -Soodiyem salfeetii g. FeBr2 -Ayiran (II) biroomaayidii
d. Ca(NO 3 )2 - Kaalsiyem naayitireetii h. CuNO 3 -Kooppar (II) naayitireetii
4. a) Soodiyem naayitireetii-NaNO 3 d) Ayiran (III) biroomaayidii-FeBr3
b) Amooniyem foosfeetii-(NH 4 )3 PO 4 e) Kooppar (I) oksaayidii-Cu2 O
c) Aluminiyem kaarbooneetii-Al2 (CO 3 )3 f) Soodiyem haayidiraayidii-NaH
5. a. K 2 O c. NaNO 3 e. Al2 (SO 4 )3
b. MgO d. Ca3 (PO 4 )2
3.3. Walnyaatinsoota Keemikaalaa Sasalphoofi Walqixxaattoota

❖ hiikkaafi fakkeenya walnyaatinsota keemikaalaa nikennu;
❖ ragaalee akkaataa walnyaatinsi keemikaalaa ittiin gaggeeffamu agarsiisan ni ibsu;
❖ seera walgita hangaa ni ibsu;
❖ gareedhaan yaalii walnyaatiinsa keemikaalaa salphaa agarsiisu nigaggeessu;
❖ walqixxaattoo keemikaalaa nibarreessu;
❖ mala yaaliitti gargaaramuun walqixxaattoo keemikaalaa nimad aalu;
❖ walqixxaattoo keemikaalaa madaalamaa agarsiisuuf modeelota suudotaa kalaquun itti
fayyadamu.
Qophii Duraa
Qabiyyeewwan mataduree kanaa eegaluun dura kitaaba barattootaa yookiin kitaaba biroo
dubbisuun qophii barbaachisaa ta’e godhi. Karoora kee keessatti barattoonni yommuu marii
gaggeessan akkamitti akka to’attu, yeroo marii ramaduu, gabaasa marii dhayaatuufi marii
cimusuuf yaada dabalataa kennuu akka dandeessu karoorfadhu. Qajeelcha kana dubbisuun
64
gochaalee mataduree kana keessatti kennamaniif yaada dabalataa argachuu nidandeessa.

Mataduree kana keessatti yaaliin waan jiruuf meeshaaleefi keemikaalota yaalichaaf
barbaachisan dursii qopheessi. Meeshaalee deggarsa barnootaa mata duree kana barsiisuuf
barbaachisan hundaa qopheessi.
Barnoota mata duree kanaa barsiisuuf tooftaalee barsiisuu kanneen akka;
• Marii garee
• Od-ibsa gabaabaa
• Mala pirojektii
• Mala yaaliifi fakkeenyaan ibsuutti fayyadamuu nidandeessa.
Jalqaba Gocha 3.11 irratti akka mari’atan godhi. Gochi kun barattoonni waa’ee jijjiiramoota
keemikaalaa armaan dure baratan yaadachuun mataduree kanaa wajjin akka walqabsiisaniif
yaadamee kan kennamee dha.
Gocha kana barattoonni erga irratti mari’atanii booda akka armaan gadiitti cimsuu ni
dandeessa.
Jijjirama keemikaalaa jechuun jijjiirama wanti haaraan amala haaraa qabuu keessatti uumamuu
dha. Barattoonni wantoonni akaakuu lamaafi lamaa ol kan walnyaattota jedhamanii waamaman
jijjiiramaa keemikaalaa gaggeessuun wantoota haaraa firiiwwan jedhamanii waamaman
uumamaniin walnyaatinsi keemikaalaa kan gaggeeffamu ta’uu isaa hubachuu qabu.
Ibsa kana booda pirojektii 3.2 akka hojjetan godhi.
Gocha 3.12 irratti akka mari’atan jajjabeessi. Gochi kun Wantoota gubuu jechuun maal jechuu
akka ta’eefi mukti guddaan tokko yoo gubate gara maaliitti akka jijjiiramu, akkasumas, hangi
isaa osoo hingubatiniifi erga gubatee booda walqixaa moo walqixaa miti kan jedhu hubannoo
isaan qaban cimsachuuf gargaara.
Itti aansuun waa’ee seera walgita hangaa irratti ibsa kenniif. Ibsa kana booda Gocha 3.13 irratti
akka mari’atan jajjabeessi. Seera walgita hanga jeecha ofitiin akka hiikan gargaari. Gochi kun
hubannoo barattoonni yaad-rimee seera walgita hangaa irratti qaban cimsachuuf isaan
gargaara. Yaalii 3.1 dhaquun walnyaatinsa salphaa maagniiziyemiifi oksijiinii gidduutti
gaggeeffamu barattoonni akka hojjetaniif jajjabbeessi. Yaalii kana keessatti walnyaattonni
maagniziyemii fi oksijiinii yoo ta’an firiin immoo maagniiziyem oksaayidiidha.
65
Maagniiziyemiin yommuu gubatuu ifa baay’ee calaqqisaa ta’e akka qabuufi gubuun
maagniziiyemii kun fakkeenya jijjiirama keemikaalaa ta’uu isaa hubachuu qabu.
Maagniiziyemii + Oksijiinii → Maagniiziyem Oksaayidii
Barattoonni adeemsa walnyaatinsa keemikaalaa keessatti hangi kan hinbadneefi hin uumamne
ta’uu yookiin jijjiirama iddoo malee atoomiin baduufi uumamu akka hinjirre hubachuu qabu.
Seerri kun seera walgita hangaa akka jedhamu ibsuun, walqixxaattoon keemikaalaa seera kana
kabjuu akka qabu ibsi. Kanaaf walqixxaattoon keemikaalaa madaalamuu qaba.
Walqixxaattoo Keemikaalaa sasalphaa barreessuufi madaaluu irratti ibsa erga kenniteef booda
Gocha 3.14 irratti akka mari’atan jajjabeessi. Gochi kun Walqixxaattoo Keemikaalaa akka itti
barreeffamuu hubannoo qaban cimsachuuf isaan gargaara. Walqixxattoo keemikaalaa
madaaluuf mala kitaaba barattootaa keessatti kennaman fakkeenya fudhachuun ibsi.
Barattoonni mala kana fayyadamuun walqixxaattota keemikaalaa barreessuufi madaaluu
shaakaluu qabu. Jalqaba walqixxaatota keemikaalaa sasalphoo irratti xiyyeeffachuun erga
sirriitti shaakalanii booda walqixxaattota caalaa cimoo ta’an madaaluutti darbuu qabu.
Barattoonni yeroo hundaa walqixxaattota keemikaalaa erga barreessanii booda lakkoofsa
atoomootaa bitaafi mirgaa walqixxaattoota lakka’uun madaaluu shaakaluu qabu. Shaakala
kanaaf gocha 3.15 akka gareen hojjetan jajjabeessi. Dhuma irratti Gocha 3.16 irratti akka
mari’atan jajjabeessi. Gochi kun adeemsoota walnyaatinsa keemikaalaa ta’aniifi hin taanee
akka adda baafataniif qophaa’e.
Qabduu, maraa maagniiziyemii, waadduu bansanii, kibritii, kirusibilii fayyadamuun yaalii 3.1
akka hojjatan qajeelchi.
jajjabeessuu
Gaaffilee Dabalataa
1. Pootaasiyem haayidrooksaayidiin (KOH) kaarboon daayooksaayidii (CO 2 ) wajjin
walnyaatee pootaasiyem kaarbooneetii (K 2 CO 3 ) fi bishaan (H 2 O) uuma. Walnyaatinsa kana
keessatti 224.4g Pootaasiyem haayidrooksaayidiifi 88.0g kaarboon daayooksaayidiin osoo
66
walnyaatan, bishaan giraama 36 fi pootaasiyem kaarbooneetii giraama meeqaatu uumamuu

danda’a?
2. Maloota mijaa’aa ta’an fayyadamuun walqixxaattoo keemikaalaa armaan gadii madaali.
a) Al + Cl2 → AlCl3
b) Mg + HCl → MgCl2 + H2
c) Al + H 2 SO 4 → Al2 (SO 4 )3 + H2
d) CO 2 + H2 O → C6 H12 O6 + O2
e) Buteeniin, C 4 H10 , oksijiiniin walnyaate kaarboon daayooksaayidiifi bishaanii kenna
Qalbeeffachiisuu
• Gochaawwaniifi gilgaala akka hojii dareefi hoj-manee hojjetan barattootaa kennuu fi
irraa eegama.
Iyyaafannoo Walitti fufaa
guyyaadhaan hordofuun firii barumsa isaanii sirriitti walitti qabamuu qaba. Kanaafuu, galma
gahiinsa gahumsa isa xiqqaa kaa’aman mirkaneeffachuuf tooftaalee iyyafannoo itti fufaa kan
akka hojii daree, hojii garee, hojii manaa, hojii pirojektii, yaalii, gabaasa, battalleefi kan kana
fakkaatan fayyadamuun gochaalee barattootni yeroon adda addaa raawwataniif qabxii kennuufi
xumura irratti duub deebii kennamuufii qaba.
deebii isaan deebisan irratti hundaa’uun tokko tokko barataa madaali. Gilgaala 3.3 akka hojii
manaatti kennuun waan isaan argatan galmeessi. Bu’aalee isaan galmeessaniifi waan hubatte
tokko tokko irraa ka’uun dandeettiin (gahumsi) mata duree barnoota kanaatti kenname fiixaan
ba’uu fi dhisuu isaa mirkaneeffadhu.
Deebii gochaalee, Pirojektii yaaliiwwaniifi gaaffilee/gilgaalaa
1.Hanga walnyaattoota = hanga firiiwwan
Hanga (KOH + CO 2 ) = Hanga (K 2 CO3 + H 2 O)
224.4g + 88.0g =Hanga K 2 CO 3 + 36g
67
Hanga K 2 CO3 = 312.4g – 36g

Hanga K 2 CO3 = 276.4g
2. a) 2Al + 3Cl2 → 2AlCl3
b) Mg + 2HCl → MgCl2 + H2
c) 2Al + 3H 2 SO4 → Al2 (SO 4 )3 + 3H2
d) 6CO 2 + 6H2 O → C6 H12 O6 + 6O 2
e) 2C4 H 10 + 13 O 2 ⟶ 8CO 2 +10H2 O
Deebii Gocha 3.11
1.Walnyaatinsa keemikaalaa jechuun jijjiiram keemikaalaa kan wantootni haarawaan amaloota
haaraa qaban keessatti uumamaniidha. Jijjiirama qabiyyee maatarii irratti kan hin taasifne
jijjiirama fiizikaalaati. Fakkeenya; walnyaatinsa keemikaalaa, maagniiziyeemii oksijiinii
keessatti gubuu, soodiyemii qilleensa keessatti gubuufi kan kana fakkaatan.
Nyaata bilcheessuu: haala nyaataa irratti hundaa’ee jijjiiramuu foolii, jijjiiramuu tempireecharaa,
uumamuu halluufi kan kana fakkaatan.
dhangaggaa’uu aannanii: Jijjiiramuu foolii, jijjiiramuu dhandhamafi kan kana fakkaatan
dandaa’uu sibiila qottoo: Jijjiirama halluufi kan kana fakkaatan.
Deebii Gocha 3.12
1 Gubuu jechuun wantoonni akka oksijiinii wajjin walnyaatan gochuu dha.
2 Mukti yeroo gubatu daaraa, kaarboondaayooksaayidiifi bishaan kenna.
Hangi hin uumamus hin badus waan ta’eef hangi osoo hin gubatiin jiruufi erga gubate booda
walqixa.
Deebii Gocha 3.13
I. a. Seerri walgitiinsa hangaa akka ibsutti walnyaatinsa keemikaalaa keessatti hangi hin
uumamuus hin baduus. Hangi elementii tokko kamiiyyuu osoo walnyaatinsi hinjalqabiiniif i
hangi elementii kanaa walnyaatinsaan booda jiru walqixa. Akka seera kanaatti walnyaatinsa
keemikaalaa kamiiyyuu keessatti hangi walnyaattootaafi firiiwwan walqixa. Gama birootiin
seerichi kun kan ibsuu walnyaatinsa keemikaalaa keessatti maatariin hin uumamuus hin
baduus kan jedhuudha.
b. Walnyaatinsa keemikaalaa kamiyyuu keessaatti lakkoofsa atoomotaa gara bitaafi mirga jiran
walqixa gochuu
II. a. Gara bitaa H = 4; gara mirgaas H = 4; Gara bitaa
b. Atoomonni haayidiroojiinii xiyyaa gara bitaafi mirgaa jiran walqixa.
c) Atoomonni oksijiinii (O) gara bitaa jiran 2; Kan gara mirgaa jiran 2
68
d) Atoomonni oksijiinii xiyyaa gara bitaafi mirgaa jiran walqixa. Lakkoofsi atoomotaa
oksijiinii gara bitaafi mirgaa jiran walqixa waan ta’eefi.
Deebii gaaffilee Yaalii 3.1
1. Maagniiziyemiifi oksijiinii, maagniiziyem oksaayidiin firiidha.
2. Baayyee calaqqisaa ta’edha.
3. Fakkeenya jijjiirama keemikaalaati.
4. Uumamuu ifa, ho’a
Deebii Gocha 3.14
1.Walqixxaattoon keemikaalaa barreeffama gabaabaa jijjiirama keemikaalaa iddo-
bu’eewwaniifi foormulaawwan keemikaalaa fayyadamuun wantoota walnyaatinsa keessatti
qooda fudhatan ibsuudha.
2.Walnyaatiinsa keemikaalaa keessatti, walnyaattonni gara bitaa xiyyaatti yoo barreeffaman
firiiwwan immoo gara mirgaa xiyyaatti barreeffamu.
3. Walnyaattoonni kaalsiyemiifi oksijiiniidha. Firiin immoo kaalsiyem oksaayidii
Deebii Gocha 3.15
1.Kompaawundiin CH 4 , yommuu oksijiiniin walnyaatu kaarboondaayooksaayidiifi bishaan
uuma.
a.CH 4 + O2 ⎯⎯⎯⎯→ CO2 + H2O
Walnyaattoota Firii Madaalamee jiraa?

H=4 H=2 4≠2, hin madaalamne
C=1 C=1 1=1, madaalame
O=2 O=2 +1 =3 2≠3, hin madaalamne
Walqixxaattoon kana madaaluuf dursinee lakkoofsa kaarbonii, itti aansuun lakkoofsa

haayidiroojiiniifi dhuma irratti lakkoofsa oksijiinii madaalla. Sababni oksijiinii dhuma irratti
madaalameef firii keessatti oksijiiniin bakka lama waan jiruufi. Kunis 2, foormulaa H 2 O duratti,
3 immoo foormula O 2 duratti barreessun ta’a. Haala kanaan yommuu barreeffaman,
CH 4 + 2O 2 ⎯⎯⎯⎯→ CO 2 + 2 H2O
69

H=1x4=4 H=2 x 2=4 4=4, madaalame
C=1 x 1=1 C=1x1=1 1=1, madaalame
O=2 x 2= 4 O =1 x 2 + 2 x 1=4 4=4, madaalame
b.P4 O10 + H 2 O → H 3 PO4
Walnyaattoota Firii Maddaalamee jiraa?
P=4 P=1 4≠1, hin madaalamne
H=2 H=3 2≠3, hin madaalamne
O=10 + 1=11 O=4 11≠4, hin madaalamne
Jalqaba elementii si’a xiqqaan argame barbaaduu dha. Akkuma walqixxaattoo keemikaalaa
irratti barreeffameetti oksijiiniin gara bitaatti si’a lama argama. Kanaafuu dursa madaaluuf
mijataa miti. Kan dursa madaalluu foosfarsii yookiin haaydiroojinii ta’a jechuu dha. Mee
foosfarsii irraa haa jalqabnu. Gara bitaa atoomota foosfarsasii afur yoo ta’uu, gara mirgaa garuu
atoomii tokko qofa. Kanaafuu koofishantii afur gama mirgaatti foosfarsii madaaluuf daballa.
P4 O 10 + H 2 O → 4H 3 PO4 ;
P=4 P=4 4 = 4, madaalame
H=2 H=12 2 ≠ 12, hin madaalamne
O=10 + 1=11 O=16 11≠16, hin madaalamne
Itti aansuun haayidiroojiinii madaalla. Haayidiroojiinii gara bitaa jiru lama yoo ta’uu gara
mirgaa immoo kudha lama. Haayidiroojiiniin kan madaalamuu koofishantii 6 bishaan duratti
barreessuun ta’a.
P4 O 10 +6 H 2 O→ 4H 3 PO4
P=4 P=4 4=4, madaalame
H=12 H=12 12=12, madaalame
O=10 + 6=16 O=16 16=16, madaalame
2.Walqixxaattoo keemikaalaa madaalamaa agarsiisuuf wantoota naannootti argaman irraa
moodeelota suudoowwanii hojjechuun agarsiisaa.
a. 2H 2 + O2 → 2H 2 O
b. C + O 2 → CO 2
70
Deebii Gilgaala 3.3

1. Walqixxaattoota keemikaalaa jechaan barreeffaman mala yaaliitiin madaalaa
a. CaCO 3 ⟶ CaO + CO 2
b. Na + 2H 2 O ⟶ 2NaOH + H 2
2. Walqixxaattota keemikaalaa armaan gadii mala yaaliitiin madaalaa.
a. Zn + 2HCl ⟶ZnCl2 + H2
b. 2PCl5 + 2H2 O⟶ 2POCl3 + 4HCl
c. H 2 + I 2 ⟶ 2HI
d. 4Fe + 3O 2 ⟶2Fe2 O3
e. 2P + 3Cl2 ⟶2PCl3
a. Faayidaalee Walnyaatinsoonnii Keemikaalaa Jireenya Guyyaa Guyyaa Keenyaa
Keessatti Qaban
❖ faayidaalee walnyaatinsoonni keemikaalaa haalota guyyaa guyyaa keessatti qaban ni
ibsu.
❖ Walnyaattotaafi firiiwwan adeemsa farmanteeshinii karaa beekumsa xabbootiin ni ibsu
❖ Dhiibaa walnyaatinsoonni keemikaalaa jireenya guyyaa guyyaafi naannoo irratti qaban ni ibsu.
Qophii Duraa
Qabiyyeewwan mataduree kana jala jiran kitaaba barattootaafi kitaaba biroo irraa akka gaariitti
dubbisi. Barnoota kana akkaataa itti dhiyeessitu dursii karoorfadhu. Mariin garee yommuu
gaggeeffamu barattoota akkam itti akka to’attu, yeroo sii kennametti akkamitti akka
fayyadamtuu fi marii garee akkamitti akka cimsitu karoora kee keessa galfadhu.
• Mala marii
• Mala od-ibsaa
• Hojii dhuunfaa gochaawwan irratti hundaa’e, hojii garee gochaawwan kennaman irratti
hundaa’e.
Jalqaba waa’ee mata duree kana walnyaatinsi keemikaalaa maal akka ta’eef erga ibsiteef booda
faayidaa walnyaatinsa keemikaalaa jiruufi jireenya guyyaa guyyaa keenya keessatti qabu ibsi.
71
Itti aansuun gocha 3.16 irratti akka mari’atan jajjabeessi. Gochi kun Adeemsoota jireenya
guyyaa guyyaa keenya keessatti gaggeeffaman kan walnyaatinsa keemikaalaa ta’aniifi kan hin
taanee akka addaan baafatan isaan gargaara.
Iyyaafannoo Walitti fufaa
deebii isaan deebisan irratti hundaa’uun tokko tokko barataa madaali.
Deebii Gocha 3.16
1. a. Kana walyaatinsa keemikaalaa ta’an: dandaa’uu ayiranii, alaa’uu nyaataa, bullaa’uu soorataa,
araqee oomishuu, dhangaggaa’uu aannanii, Itiituu, boba’uu muka qoraaniiti.
b. Kana walyaatinsa keemikaalaa hintaane bishaan danfisuu, maagneetiin harkifamuu ayiranii,
fixeensa’uu hurkaa, baquu cabbii, waraqaa kukkutuu.
c. -Jijjiiramoonni faayidaa qaban: bullaa’uu soorataa, araqee oomishuu, Itiituu, boba’uu muka
qoraanii, bishaan danfisuu, maagneetiin harkifamuu ayiranii, fixeensa’uu hurkaafi baquu cabbiiti.
-Jijjiiramoonni miidhaa qaban: waraqaa kukkutuu, dhangaggaa’uu aannanii, alaa’uu nyaataafi
dandaa’uu ayiraniiti.
2. Faayidaalee walynaatinsoonni keemikaalaa qaban muraasni gubiinsa, footoosinteesisi,
walnyaatinsoota keemikaalaa kanneen biqiloota keessatti adeeman fakkeenyaaf
footoosentensiisiin adeemsa biqilotni magariisni nyaata isaanii ittin qopheeffataniidha. Firiin
dhuma walnyaatinsa kanarraa argamu giluukoosiin soorata biqiltootaa fi bineeldotaaf oola.
Raacitiifi baakteeriyaan argansuu seelawaa, mit-oksijiinawaa bifa farmanteeshinii waan
fayyadamaniif oomishaalee guyyaa guyyaan itti fayyadamnu kan akka wayinii, viinegaarii, itittuu,
daabboo fi biiraa hojjechuuf kan nu gargaaruudha.
3. Walnyaatinsi keemikaalaa jireenya guyyaa guyyaa keenya irrattifi naannoo irratti dhiibbaa
adda addaa qaba. Wantoonni walnyaatina keemikaalaa irraa uumaman rooba asiidawaa,
dabaluu ho’a addunyaa, rakkoo hargansuufi faalamuu bishaaniitiif sababa ta’u danda’u.
Akka waliigalaatti faalamni gosa sadiitu jira. Isaanis: Faalama qilleensaa, Faalama
bishaaniifi faalama biyyeedha. Dabalaa deemuu sochii gocha namaarraa kan ka’e
wantoonni keemikaalawaa nam-tolcheen ni uumamu. Wantoonni kunneen lubbu-
qabeeyyiifi lubbuu-dhabeeyyii irratti dhiibbaa ni geessissu.
Faalama Qillensaa: Gocha namaatiin faaltooni qilleensatti dabalamuun haala qilleensaa
nijijjiiru. Gochaawwan kanneen keessaa muraasni isaanii; indaastirii, daandii baaburaa
hojjechuu, geejjiba, gochaawwan daldalaa adda addaa irraa faaltotni maddan heddumminaan
kanneen argamaniidha.
72
Faalama bishaanii: Adeemsi wanta tokko humnaa ol bishaanitti makamee ququllinumma

bishaanii ittii fufsiisuu kan dhoowwudha.
Faalama biyyee: adeemsa haalootni yookiin adeemsawwan fiizikaalaa, baayolojikaalaa
yookiin keemikaalaa qabiyyummaafi qulqullummaa biyyee jijjiiruun biqilootaa
orgaanizimoota xixiqqootiif mijataa kan hin taane uumamuudha.
Gosoota wantoota keemikaalawaafi dhiibbaa isaanii
T.L Gosoota Wantoota faalamaaf sababa ta’an Dhiibbaan isaanii
Faalamaa
1 Faalama CO2, CO, oksaayidoota salfarii, Rooba asiidawaa, dabaluu
Qilleensaa oksaayidota naaytiroojiinii ho’a addunyaa, rakkoo
hargansuu
2 Faalama Bishaanii Xuraawuu bishaanii wantoota adda Qulqullinni bishaanii gadi
addaatiin bu’a, dhukkuba gogaa
3 Faalama Biyyee Xaa’oo, farra armaa, farra ilbisootaa Oomishitummaan biyyee
hir’achuu, Kaansarii,
Dhukkuba hargansuu
Deebii Gilgaala Boqonnaa 3
I Dhugaa/Soba
1. Soba 2. Dhugaa 3. Dhugaa 4. Soba 5. Dhugaa
II. Firoomsi
6. B 7.C 8. A 9. E 10.D
III. Filannoo.
11. A 13. C 15. A 17.C 19.A 21.B
12. D 14. B 16. B 18.D 20.D
IV Jechoota sirrii bakka duwwaa guutan
22. Seera walgita hangaa 23. Walnyaattoo, firii 24. Vaalaansii 25. Foormulaa
keemikaalaa
26. Sabiskiriiptii
V Deebii sirrii kenname
27. a. KI b. Ca(NO 3 )2 c.Mg3 (PO 4 )2 d.Al2 (CO 3 )3
28. Walqixxaattoota keemikaalaa foormulaawwanii barreeffamaniifi madaalaman
a. 2C+ O 2 ⟶ 2CO
b. 2Fe+ O 2 ⟶ 2FeO
c. Zn+ Br2 ⟶ ZnBr2
d. Cu+ Cl2 ⟶ CuCl2
29. Walnyaatinsa keemikaalaa madamaa
a) SnO 2 + 2H2 → Sn + 2H 2 O
b) 2Zn + O 2 → 2ZnO
73
BOQONNAA 4
SEELII AKKA BU’UURA LUBBU-QABEEYYIITTI
Waytii barnoota boqonnaa kanaaf kenname ----------------- 20
Bu’aalee barachuu
Xumura barnoota boqonnaa kanaatti barattoonni:
➢ maayikrooskoppiin maal akka ta’eefi faayidaa isaa ibsuu ni danda’u;
➢ garaagarummaa maayikrooskoppii salphaafi kompaawundii adda ni baasu;
➢ qaamolee maayikrooskoppii addaan baasuun dalagaalee isaanii ibsuu ni danda’u;
➢ maayikrooskoppii fayyadamuun wantoota ni ilaalu;
➢ meeshaalee naannootti argaman irraa maayikrooskoppii ni qopheessuu, ittiniis
wantoota ni ilaalu;
➢ hiika seeliifi waa’ee seenaa argama seelii ibsuu ni dandanda’u;
➢ fakkii seelii kaasuun caasaalee gurguddoo seelii ni moggaasu, akkasumas dalagaalee
isaanii ni ibsu;
➢ seelonni hammaafi boca isaanitiin garaagarummaa qabaachuu isaanii ni dinqisiifatu,
akkasumas garaagarumma orgaanizimoota seel-qeenxeefi seel-hedduu gidduu jiru
addaan ni baasu;
➢ sadarkaa gurmaa’insa baayoloojikaalaa seelii kaasee hanga orgaanizimii jiru tarreessufi
hariiroo isaan gidduu jiru ibsuu ni danda’u;
➢ garaagarummaa gubama soorataafi footoosintasisii gidduu jiru adda baasanii ni beeku.
Seensa
Boqonnaan kun damee saayinsii kan ta’e baayoloojii seelii (cell biology) irratti xiyyeeffata.
Seelonni bu’uura caasaafi dalagaalee lubbu-qabeeyyiiti. Baay’een isaanii hammaan xiqqoo
waan ta’aniif ija qullaan hin mul’atan. Argannoofi dagaagina beekumsa seelotaatiif
kalaqamuun maayikrooskoppii gumaacha guddaa kan qabu ta’uu isaa ni baratu. Jalqaba irratti
maalummaa maayikrooskoppii, gosoota maayikrooskoppiifi qaamolee maayikrooskoppii
kompaawundii faayidaa isaan qaban waliin baratu. Itti aansuun maalummaa seelii, caasaalee
seelii, bocaafi hamma seelii, orgaanizimoota seel-qeenxeefi seel-hedduu baratu. dhumarrattis
haala gurmaa’insa baayoloojikaalaa seelii irraa kaasee hanga orgaanizimiitti jiru, adeemsa
footoosintaasisiifi gubama soorataa seelii keessatti geggeeffamu baratu.
Qabiyyeewwan gurguddoo boqonnichaa
4.1. Maayikrooskoppii
4.2. Seelii
74
4.1. Maayikirooskoppii
Yeroon barnoota mata duree kanaaf kenname ---------------------------- 8
Gahumsa barachuu
❖ garaagarummaa qaamolee gurguddoo maayikrooskoppiifi dalagaalee bu’uuraa isaanii
addaan ni baasu;
❖ maayikrooskoppii fayyadamuun eddattoo (wantoo) ni ilaalu;
❖ gahee maayikrooskoppiin qabu irratti mari’achuun waan irra gahan waliif ibsu;
❖ garaagarummaa maayikrooskoppii salphaafi maayikrooskoppii kompaawundii addaan ni
baafatu;
❖ fakkii maayikrooskoppii kaasuun qaamolee gurguddoo maayikrooskoppii ni moggaasu,
akkasumas dalagaa isaanii addaan baasu;
❖ meshaalee naannootti argaman fayadamuun maayikrooskoppii salphaa tolchuuf ni
shaakalu, ittis fayyadamanii daawwannaa wantoo ni taasisu.
Qabxiiwwan ijoo
4.1. Maayikrooskoppi
4.1.1. Argamaafi faayidaa maayikirooskoppii
4.1.2. Gosoota maayikirooskoppii
4.1.3. Qaamolee gurguddoo maayikirooskoppii kompaawundii
I. Qophii duraa
Barsiisaan/ttuun gara barnootichaatti otuu hin seeniin dura qophiilee barbaachisan:
 karoora baranno gahee barattootaafi barsiisaa/tu karaa agarsiisuu danda’uun qopheessuu;
 wiirtuu gabbisa barnootaa keessatti fakkii maayikrooskoppii yookiin moodeela
maayikrooskoppii qophaa’e jira taanaan itti fayyadamuu qopheessu, hin jiru taanaan
immoo abuujadee ykn waraqaa guddaa (flip chart) fayyadamuun fakkiicha (fakkii 4.3
kitaaba barataa irra jiru) guddisuun kaasuu;
 kutaa laaboraatoorii keessatti leensii harkaa, maayikrooskoppii kompaawundiifi
maayikrooskoppii meeshaalee naannoo irraa hojjataman qopheffachuu;
 yaadannoo dabalataa qajeelcha barsisaa/tu kanarratti jiru, akkasumas kitaabilee waa’ee
maayikrooskoppii dubbatan dubbiisuun of-gahoomsuu;
 siilabasii barnoota kanaaf qophaa’e fayyadamuu.
4.1. Maayikrooskoppi
4.1.1. Argamaafi faayidaa maayikirooskoppii
4.1.2. Gosoota maayikirooskoppii
4.1.3. Qaamolee gurguddoo maayikirooskoppii kompaawundii
75
II. Malleen baruufi barsiisuu

• Barattoonni gareen ta’uun orgaanizimoota naannoo isaanii jiran ija qullaan hin
mul’anne irratti akka mariyatan gochuun dhuma irratti yaada kennu.
• Barattoonni maayikrooskoppiin maal akka ta’e, faayidaan inni kennuufi gosoota
maayikrooskoppii irratti cimdiin ta’uun akka mari’ataniifi waan irra gahaniis dareef
akka dhiheessan gochuu.
• Yaada dhihaate irraa ka’uun hariiroo argannoofi qo’annoon seelotaa kalaqamuufi
dagaagina maayikrooskoppii waliin qabu akkasumas gosoota maayikrooskoppiif i
bu’uura garaagarummaa gosoota maayikrooskoppii gidduu jiru irratti ibsa barbaachisu
kennuu.
• Maayikirooskoppiin eenyuuniifi yoom akka kalaqame yoo beekan ta’e gaafadhuutii
yaada isaanii irratti calaqqee kennuu.
• Manni barumsaa kan qabu yoo ta’e kutaa yaalii keessatti ykn kutaa barnootaa keessatti
leensii harkaafi maayikrooskoppii kompaawundii dhiheessuun; maayikrooskoppii
salphaafi kompaawundii jedhanii akka ramadan haala mijeessu. Dabalataanis akkaata
itti fayyadama maayikrooskoppii akka shaakalan taasisuu.
• Kirrii baayyee qal’aa ta’e barattootatti agrsiisuun hamma yabbina isaa akka fakkii
kaasaniifi galmeeffatan gaafachuu.
• Kirrii qal’aa kana maayikirooskoppii kompaawundiifi leensii harkaa jalatti qindeessuun
tokkoon tokkoo barataa maayikirooskoppii keessaan akka ilaalu gochuun,
garaagarummaa hubatan akka ibsan gochuu.
• Leensii harkaa fayyadamuun yaalii 4.1 akka dalagan taasisuu.
• Maayikrooskoppii kompaawundii fayyadamuun, yoo kan hin jirre ta’e immoo
moodeela maayikrooskoppii kompaawundii fayyadamuun qaamolee maayikrooskoppii
barattootatti agarsiisuu, dabalataaniis dalagaalee tokkoon tokkoo qaamolee kanaa ibsu.
• Barattoonni maayikirooskoppii daawwatan kana irratti maaltu akka isaanitti dhagahame
akka ibsan gaafadhu.
• Tokkoon tokkoo barataa fakkii maayikirooskoppii kaasuun qaamolee gurguddoo
maayikirooskoppii moggaasanii akka galchan gaafadhu.
• Maayikrooskoppii kompaawundii fayyadamuun yaalii 4.2 hojjachuun haala itti
eddattoon ilaalamu akka shaakalan taasisuu.
76
• Dandeettii wantoo (eddattoo) guddisuu maayikrooskoppii maal akka ta’eefi hariiroo

sirna leensotaa waliin qabu ilaalchisee garee miseensa shan qabu ijaaruun iratti
mari’achiisuu.
• Gocha 4.1 barattoonni akka hojjetan gochuun haala shallaggii guddisee mul’isuu
maayikrooskoppii shaakalsiisuu.
• Yaalii 4.3 hojjachuun akkaataa meeshaalee naannootti fayyadamuun maayikrooskoppii
salphaa hojjachuu shaakalsiisu. Hojii piroojektii kennuun hojjatanii akka fidan taasisuu.
III. Meeshaalee deeggersa barnootaa
Meeshaaleen deeggersa barnootaa mata duree kana barsiisuuf nu gargaaran:
• leensii harkaa;
• maayikrooskoppii kompaawundii, yoo jiraachuu baate moodeela isaa;
• leensii harkaafi, maayikrooskoppii kompaawundii, yoo hin jirre ta’e moodeela yookin
chaartii leensii harkaafi maayikrooskoppii kompaawundii qopheessuu;
• baala ,abaaboofi waraqaa,;
• maayikrooskoppii meeshaalee naannoo irraa tolfame (meeshaaleen tolchuuf
barbaachisan: pilaastika-haayilaandii, mismaara, iskooch teeppii, qaxxaamurtuu,
cophsituufi bishaan).
IV. Barattoonni dandeettii kalaqaa akka gabbifatan deeggaruu
• Barattoota kennaa addaa qaban yoo jiraatan meeshaalee naannoo irraa akka
maayikrooskoppii salphaa hojjatan jajjabeessuu.
• Deebii barattoonni kennan irratti duub-deebii sirrii kennuu. Barattoota barnoota
isaaniitiin laafoo ta’an xiyyeeffannaa addaa keennuun deeggarsa barbaachisaa
gochuu.
V. Iyyaafannoo walitti fufaa
Adeemsa baruu barsiisuu guyyaa guyyaan geggeeffamu keessatti galma ga’iinsa
kaayyolee barnoota guyyaa mirkaneeffachuuf maloota iyyaafannaa itti fufaa adda
addaa kan akka hojii daree, hojii garee, hojii manaa, battallee, abbaltiifi kan kana
fakkaatan fayyadamuun raawwii barattootaa madaalaa deemuun barbaachisaadha.
Kanaafuu, gaaffilee akka armaan gadii gaafachuun madaalaa deemuun ni dand a’ama.
Maayikrooskoppiin yoom kalaqamee? eenyuun kalaqamee?
Hariiroon argama seeliifi kalaqaa maayikrooskoppii giddduu jiru maalii?
Gosoota maayikrooskoppii tarreessi, garaagarummaa isaaniis himi.
77
Fakkii maayikrooskoppii kompaawundii qaamolee gurguddoo agarsiisu kaasuun

kutaa keessatti fannisuun gareen yookiin dhuunfaan qaamolee akka moggaasan
gochuun qabxii hamma ta’e qabuufi ni danda’ama.
Abbaltii gareen ykn dhuunfaan fakkii maayikrooskoppii kompaawundii qaamolee
gurguddoo moggaafameef hojjetanii (kaasanii) akka fidan gochuun qabxii hamma ta’e
keessaa qabuufi.
Faayidaan leensota maayikrooskoppii maalii?
Dabalataaniis iyyaafanna walitti fufaa haala armaan gadiin gaggeessun ni danda’ama.
 Yeroo barattoonni gareen mariyatan hirmaannaa tokkoon tokkoo barattootaa
daawwadhu.
 Marii barattoonni gaggeessan galmeessuun qabadhu.
 Faayidaa, gosaafi qaamolee maayikirooskoppii gaafiifi deebii gaggeessuun
galmeeffadhu.
 Barattoonni maayikirooskoppii gargaaramuun eddattoo rifeensa mataa isaanii
maayikirooskoppii keessaan akka daawwatan gaafachuu.
 Barattoota garee miseensa shan qabutti gurmeessiiti moodeela maayikirooskoppii
kompaawundii meeshaalee naannoo irraa hojjatanii akka madaalchisan gochuu.
 Gaafilee barattoonni deebisan, fakkiiwwan kaasanii moggaasanfi moodeelotta
hojjataniif garaagarummaa deebii sirrii yookiin dalagaa sirrii jiru irratti yaad -deebii
sirrii ta’e kenniif.
VI. Deebii Gochaawwanii, yaaliiwwaniifi gaaffilee/ gilgaalotaa
Yaalii 4.1
o Barnoota saayinsii keessatti yaaliin baay’ee bu’uura waan ta’eef barattoonni haalaan akka
hojjetan taasiifamuu qaba.
o Barsiisaan gaaffiwwan barattoonni hubannoof gaafachuu danda’an irratti dursa itti
qophaa’uu qaba. Akkasumas yaaliiwwaniin dursanii hojjachuun of qopheessuun
barbaachisaa dha..
Deebii yaalii:
Eeyyee ni jira. Wantoo leensii harkaan yemmuu ilaallu ija qullaan yeroo ilaallu caalaa hammi
wantoo guddatee mul’ata; kunis kan ta’eef leensiin harkaa dandeetti guddisee mul’isuu (10X
hanga 20X ) waan qabuufi dha.
Gocha.4.1
Humna guddisee mul’isuu maayikrooskoppii kompaawundii shallaguu.
78
Humna guddisee mul’isuu waliigalaa = humna guddisee mul’isuu leensii ilaaltuu x humna
guddisee mul’isuu leensii wanteessaa
Guddisee mul’isuun leensii maayikrooskoppii garaagarummaa qabaachuu danda’a. Haala
gaaffii gocha kanaatiin leensiin wanteessaa (4X)fi leensii ilaaltuu (10X) yoo ta’e guddisee
mul’isuun walii galaa maayikrooskoppii kanaa (4X) X (10X) = (40X) ta’a.
Barattootaaf hubannoo dabalataa kennuuf akka si gargaaruuf dendeettii guddisee mul’isuu
walii-galaa maayikrooskoppii kompaawundii yeroo baay’ee manneen barnootaatti argamu
akka armaan gadii ta’a.
Dandeetti guddisuu Dandeetti guddisuu leensii Guddisee mul’isuu
leensii ilaaltuu wanteessaa waliigalaa
10X 4X (abbaa aangoo gadaanaa) 40X
10X 10X (abbaa aangaa giddugalaa) 100X
10X 40X (abbaa aangoo olaanaa) 400X
Yaalii 4.2
Yaaliin kun, barattoonni eddattoo qopheessuufi maayikrooskopii jalatti wantoo ilaaluu akka
shaakalan isaan taasisa. Kanaafuu akkaataa itti fayyadamaafi eeggannoo maayikrooskopiif
godhamuu qabu barattootaaf huubannoo gahaa kennuun baay’ee barbaachisaadha.Yaalii
hojjetaniif qajeelfama ifa ta’e qophaa’ee kennamuufii qaba. Gaaffiwwan kaasaniif deebiin
quubsaa ta’e kennamuufii qaba. Yaalii kana ilaalchisee:
Gaaffi:
1) Garaagarummaan fakkii tuqaa ija qullaan ilaaluun kaasteefi leensii wanteessaa abbaa
aangoo gadaanaa fayyadamuun ilaaltee kaaste gidduu jiru, fakkiin tuqaa isa ija qullaadhaan
ilaaluun kaafame walirra bu’ee (tokko ta’ee) mul’atu. Garuu yemmuu maayikrooskoppii
kompaawundii jalatti wanteessaa abbaa aangoo gadaanaan (4X) ilaallu tuqaan sun
bittinaa’ee kan mul’atuudha.
2) Tuqaan kun bittinaa’ee kan mul’atu maayikrooskoppii kompaawwundii wanteessaa abbaa
aangoo gadaanaa (4X)fi giddu galeessaa (10X) jalattiidha.
3) Sababni tuqaan maayikrooskoppii jalatti bittinaa’ee mul’atuuf gaheen maayikrooskoppii
wantoo guddisee mul’isuu qofa osoo hin taane dandeetti wantoo addaan baasee mul’isuus
waan qabuufiidha.
4) Qaama tuqaa hunda human guddisee mul’isuu olaanaa jalatti arguun hin danda’amu.
Sababnis leensii wanteessa abbaa aangoo olaanaa yemmuu fayyadamnu wantoo si’a (400X)
guddatee mul’ata. Haali kun bal’inni wantoo hamma bakka leensiin abbaa aangoo olaanaa
79
haguuguu danda’uu ol iddoo bal’aa haguuga waan ta’eef wanteessaan kun guutumaatti
wantoo ilaalamu kana mul’isuu hin danda’u.
Yaalii 4.3
Yaaliin kun barattooni dandeetti wantoota naannootti argaman irraa meeshaalee deeggarsa
barnootaa qopheessuu akka gabbifatanfi dagaagfatan isaan dandeechisa. Dabalataanis bakka
maayikrooskoppiin hin jirretti barsiisaan waan naannootti argamu irraa qopheessuun
barnooticha qabatamaafi hubatamaa gochuuf gargaara, dandeettii waa uumuu barattoonniifi
barsiisonni akka goonfatan taasisa.
Gaaffilee yaalii 4.3
1) Daawwannaa kanaan wanti argan caasaa seelii qullubbii diimaati (seelii biqilaati).
2) Ippidarmiisii qullubbii diimaatti copha bishaanii gochuun kan barbaachiseef seelonni
qullubbii bishaan xuuxuun caasaaleen seelii keessaa akka jajjabaa ta’anii salphumatti
maayikrooskoppii salphaa kana jaalatti akka mul’achuu danda’an taasisa.
3) Qaawwa qadaaddoo haayilaandii gubbaatti cophni bishaanii kaa’ame sun wantoo guddisee
mul’isuu fayyada. Cophni bishaanii kun akka leensiitti tajaajiala.
Deebeewwan gilgaala 4.1
I. Gaaffii filannoo
1. C 2. B 3. D 4. C
II. Deebii gabaabaa
1) Maayikrooskoppiin meeshaa optikaalaa ta’ee wantoo hammi isaanii xiqqoo ta’ee ija
qullaan ilaaluu hin danda’amne hamma isaanii guddiseefi addaan baasee arguuf
gargaaruudha. Faayidaan maayikrooskoppii hedduudha. Isaan keessaa muraasni mana
yaalaa keessatti dhibeewwan adda addaa qorachuuf, giddu gala qorannoo keessatti
qorannoo adda adaa gageessuufi kan kana fakkaataniif gargaara.
2) Argannoo maayikrooskoppii keessatti beektoonni gumaacha godhan lamaan Roobert
Huuk lammi biyya Ingiliziifi Antoonii Vaan Liweehuuk lammi biyya Hoolaandiidha.
3) Maayikrooskoppii salphaa meeshaalee naannoo irraa yeroo qopheessinu wantoonni nu
barbaachisan
a) Pilaastikii haayilaandii abbaa litirii tokkoo
b) Ischooch teeppii
c) Qaxxaamurtuufi
d) Mismaara
80
4.2. Seelii
Waytii barnoota mata duree kanaaf kenname --------------------- 12
Gahumsa barachuu
➢ maalummaa seeliifi argama seelii irratti ibsa ni kennu;
➢ fakkii caasaalee gurguddoo seelii kaasuun ni moggaasu, faayidaa caasaalee seeliis ni
ibsu;
➢ seelonni hammaafi boca isaanitiin garaagarummaa qabaachuu isaanii ni dinqisiifatu;
➢ garaagarummaa orgaanizimoota seel-qeenxeefi seel-baay’ee gidduu jiru addaan ni
baafatu, fakkeenyota isaaniis ni tarreessu;
➢ sadarkaalee gurmaa’insa baayoloojikaalawaa seelii kaasee hanga orgaanizimiitti jiru
addaan ni baafatu, garaagarummaa isaan gidduu jirus ni ibsu;
➢ faayidaa footoosintasisiifi gubama soorataa ni ibsu, gosoota gubama soorataa lamaaniis
addaa ni baafatu.
Qabxiiwwan ijoo
4.2 Seelii
4.2.1 Argamaafi hiika seelii
4.2.2 Caasaalee seelii
4.2.3 Hammaafi boca seelii
4.2.4 Orgaanizimoota seel-qeenxee
4.2.5 Orgaanizimoota seel-hedduu
4.2.6 Seelii, tishuu, qaama, sirna qaamaafi orgaanizimii
4.2.7 Gubama soorataafi maayitookondoriyaa
4.2.8 Footoosintasisiifi kilooroopilaastii
Qophii duraa
Barsiisaan/ttuun barnootichatti otuu hin seeniin dura barnoota dhiyaatu qabatamaafi
hubatamaa taasisuuf qophii barbaachisu haala armaan gadiin raawwachuu qaba.
o Kitaabilee wabii waa’ee mata dureewwan seelii, caasaalee seelii, gubama soorataafi
maayitookondoriyaa akkasumas footoosintasisiifi kilooroopilaastii dubbatu barbaaduun
dubbisuun of gahoomsu.
o Meeshaalee deeggarsa barnootaa ijoo barnoota kana barsiisuuf barbaachisaa ta’an kanniin
akka chaartii yookiin fakkii seelii biqilaafi bineeldaa, maayikrooskoppii kompaawundii,
seelii ippidarmisii qullubbii diimaafi fakkii boca seelota adda addaa agarsiisu handhuura
81
gabbisa barnootaa keessaa barbaadanii qopheeffachu, yoo hin jirre ta’e immoo
barsiisaan/ttun ofiin qopheeffachuu.
o Adeemsa baruu-barsiisuu daree keessaafi laaboraatorii keessatti yaalii hojjachuuf haala
mijeeffachuu.
o Gahee barattootaafi barsiisaa karaa agarsiisuu danda’uun karoora barannoo
qopheeffaachuu.
o Siilabasii barnoota kanaaf qophaa’e fayyadamuu.
Mala baruu- barsiisuu
• Barattoota garee miseensa shan qabanitti qooduun waantoota mana ijaaruuf gargaaran
kanneen akka dhoqqee, muka, bilookkettiifi kan kana fakkaatan tarreessuun akka irratti
mariyatan gaafadhu.
• Barattoonni dhuunfaan qaamolee gurguddoo namaa alaafi keessaa tarreessuun akka irratti
mariyatan gaafachuu.
• Barattoonni yeroo muraasa fudhatanii akkaataa qaamoleen alaafi keessa namaa
qindoomanii qaama namaa ijaaraniifi walfakkeenya wantoota manni irraa ijaarame wal-
bira qabuun akka irratti yaadan gaafachuu.
• Qaamolee namaa keessaa qaama tokko, fakkeenyaaf, tiruu fudhachuun, qaamni kun
qaamolee xixiqqoo of keessaa qabaachuufi dhiisuu isaa irratti akka mariyatan gochuun
dhuma irratti ibsa yaada deebii kennufii.
• Barattoonni gareen ta’uun maalummaa, hiikkaafi haala argama seelii irratti akka mar’itan
gochu.
• Maalummaa selii warshaa xiqqaa naannoo isaaniitti argamuun wal bira qabuun salphaatti
akka hubatan gochuu.
• Seeliin Roobert Huukiin (bara 1665 ALA)fi A.V. Leeuwenhoek (bara 1673 ALA)ttin kan
argame ta’uufi lubbu-qabeeyyiin martinuu seelii irraa akka hojjataman ibsa gahaa kennuu.
• Chaartii seelii bineeldotaafi biqiltootaa barattootatti agarsiisuun barattoonni moggaasa
caasaalee adda addaa seelota kanaa tarreessuun garaagarummaafi walfakkeenya isaanii
akka addaan baafatan gaafadhu, barattoonni caasaalee kanneen akka membireenii seelii,
cichaa seelii, saayitoopilaazimii, niwukilasii, maayitokondiriyaa, kilooroopilaastii,
vaakiyuuliifi retiikulamii indoopilaazimaawaa irratti akka xiyyeeffatan gochuu.
• Barattooni gocha 4.2 hojjachuun wal fakkeenyaafi garaagarummaa caasaalee seelii
biqilootaafi bineeldotaa akka addaan baasaniifi tarreessan, wali bira qabaniis akka
madaalan taasisuu.
82
• Dalagaalee membireenii seelii, cichaa seelii, saayitoopilaazimii, niwukilasii,

maayitokondoriyaa, kilooroopilaastii, vaakiyuuliifi retiikulamii indoopilaazimaawaa
barattootaaf ibsuu
• Barattoonni yaalii 4.4 akka hojjetan gochuun seelii biqilaa maayikrooskoppii
kompaawundii jalatti akka daawwatan gochuu waan argan fakkii akka kaafatan caasaalee
argan akka addaan baasan gochuu.
• Chaartii seelii hammaafi bocaan adda adda ta’an qabate barattootatti agarsiisuun maaliif
adda adda akka ta’an gaafachuun yaada deebii kennuu
• Seelonni hammaafi boca isaanitiin garaagarummaa kan qaban ta’uu akkasumas, bocni
seelotaa dalagaa isaanii waliin walitti hidhata kan qabuu ta’u bifa od-ibsaan hubachiisuu.
• Qaamni isaanii seelota meeqa irraa akka ijaarameefi orgaanizimoota seelii qeenxee
kanneen akka ameebaa, paaraamisiyamii, raacitiifi kanneen kana fakkaatan beekuu isaanii
gaafadhu.
• Chaartii yookiin fakkii orgaanizimoota seel-qeenxee kanneen akka ameebaa,
paaraamisiyamiifi orgaanizimoota seel-hedduu kanneen akka namaa, arbaafi mukaa
agarsiisiiti isaan kamtu seel-qeenxee irraa akka hojjatamaniifi isaan kamtu immoo seel-
hedduu irraa akka ijaaraman gaafadhu.
• Orgaanizimoonni baay’ina seelii qaban irratti hundaa’uun orgaanizimoota seel-qeenxeefi
seel hedduu jedhamuu isaanii fakkeenyota waliin haalaan ibsuu.
• Barattoonni garaagarumaa seelii, tissue, qaamaafi sirna qaamaa beekuu isaanii gaafadhu.
• Barattoonni garaagarummaa seelii, tishuu, qaamaafi sirna qaamaa giddu jiru maal akka ta’e
gareen akka mari’atan gochuu. Sadarkaalee gurmaa’insa baayoloojikaalaa kanniin giddu
hariiroo jiru maal akka ta’e mari’atanii dareef akka gabaasan gochuu.
• Mala anaaloojii fayyadamuun haala ijaarsa mana tokkoofi haala gurmaa’insa
baayoloojikaalaa seelii kaasee hanga orgaanizimiitti jiran wal bira qabuun akka irratti
mari’atanii haala salphaa ta’een hubachuu danda’an gochuu.
• Barattoonni gocha 4.3 hojjachuun salphaatti akkaataa qaamoleen gurmaa’uun sirna qaamaa
ijaaran hubachuu akka danda’an jajjabeessuu.
• Anniisaan nyaata nyaannu keessatti argamu akkamitti akka gadi lakkifamu barattoota
gaafadhu, gahee oksjiiniin gara keessaatti hargannu qaama keenyaaf qabu gaafadhu,
hariiroo nyaata soorannuufi oksijiinii hargannu gidduu jiru gaafadhu.
• Barattoonni maalummaafi faayidaa gubama soorataa irratti cimdiin ta’uun akka mari’atan
gochuu.
83
• Barattoota gocha 4.4 hojjechiisun maalummaa gubama soorataa oksijiinii malee akka
hubatan taasisi. Duub-deebii gahaas kenniif.
• Akkaataa anniisaan nyaata keessa jiru oksijiinii maleefi oksijiiniidhaan seelii keessatti
omishamu (anaerobic and aerobic respiration), tokkoon tokkoo isaanii caasaa seelii maal
jedhamu keessatti akka raawwatamaniifi nyaata hammi isaa wal-qixa ta’e irraa anniisaa
hammaan garaagara ta’e gadi lakkifamuu isaa barattootaaf sirriitti ibsi.
• Maayitokondoriyaan “burqaa anniisaa seelii” jedhamee waamamuu isaafi maaliif akkas
jedhamee akka waamamu gaafadhu.
• Barattoonnii wal-qixxaattoo wal-nyaatisa keemikaalaa gubama soorataa oksijiiniin akka
barreessan gaafachuu (wal-qixxaattoo wal-nyaatisa keemikaalaa boqonnaa sadii irratti
baratan yaadachiisuu).
• Gubamni soorataa biqilootaafi bineeldota keessatti gaggeeffamuu isaafi maaliif akka ta’e
gaafadhu.
• Garaagarummaa gosoota gubama soorataa lamaan giddu jiru irratti gareen mari’achisuu.
Ibsa bal’aas bifa od-ibsaan dhiheessuu.
• Barattoonnii wal-qixxaattoo wal-nyaatisa keemikaalaa fotoosintasisii akka barreessan
gaafadhu, garaagarummaa wal-qixxaattoo wal-nyaatinsa keemikaalaa gubama soorataafi
fotoosintasisii gidduu jiru akka ibsaniis gaafadhu.
• Fotoosintasisiin maal akka ta’eefi gahee inni qabu, sirriitti ibsi. Adeemsi kuniis orgaaneelii
seelii kilooroopilastii jedhamu keessatti akka gaggeefamu ta’uu issaa ibsuu,
• Barattoota gocha 4.5 hojjachiisuun orgaanizimoota footoosintasisiifi gaggeessan akka adda
baafataniifi caasaa seelii kami keessatti akka gaggeeffamu hubachiisuu.
• Chaartiitti fayyadamuun maayitookondoriyaafi kilooroopilastiin walduraa duubaan caasaa
seelii bakka gubamni soorataafi fotoosintasiisiin itti gaggeefamu ta’uu isaanii agarsiisuu.
 Chaarti yookiin fakkii seelii biqilaafi seelii bineeldaa.
 Maayikrooskoppii kompaawundii
 Seelii ippidarmisii qullubbii diimaa
 Fakkii boca seelota adda addaa agarsiisu.
Barattoonni dandeetti kalaqaa akka gabbifatan deggaruu
 Barattoota kennaa addaa qaban meeshaalee naannoo irraa akka maayikrooskoppii
salphaa foyyessuun akka hojjatan jajjabeessu.
84
 Deebii barattoonni kennaniif dalagaawwan raawwatanii irratti duub-deebii sirrii ta’e

kennuu. Barattoota barnoota isaaniitiin laafoo ta’an xiyyeeffannaa addaa keennuun
deeggarsa barbaachisaa ta’e godhuu.
Iyyaafannoo walitti fufaa
Barattoonni qabxiiwwan ijoo mata duree kanaa hangam akka hubatan mirkaneeffachuuf
tooftaalee iyyaafannoo itti fufaa adda addaa kan akka hojii daree, hojii manaa, abbaltii,
battallee, hojii gareefi kan kana fakkaatan kennuun haala raawwii barattootaa yeroo yeroon
madaalaa deemuufi qabxii kennaa deemuu sirraa eegama.
Gaaffilee armaan gadii akka gaaffilee mirkaneeffannaatti fudhachuu dandeessa.
i. Seeliin maalii ? Caasaalee seelii biqilootaafi bineeldotaa keessatti argaman tarreessi.
ii. Seelonni hammaafi boca isaaniitin maaliif wal-fakkaacuu dhananii?
iii. Fakkeenya orgaanizimoota seel-qeenxeefi seel-hedduu barreessi.
iv. Qaamolee sirna bulla’insa soorataa ijaaran barreessi.
v. Garaagarummaa kilooroopilaastiifi maayitokondoriyaa ibsi.
Dabalataanis haala armaan gadiitiin iyyaaffannaa gaggeessi.
• Yeroo barattoonni gareen mariyatan hirmaannaa tokkoon tokkoo barattootaa
daawwadhu.
• Marii barattoonni gaggeessan hordofuun yaadannoo qabadhu.
• Hiika seelii irratti gaafiifi deebii gaggeessi.
• Fakkeenyaafi dalagaalee orgaaneelii seelii irratti gaafiifi deebii gaggeessi.
• Argama seenaa seelii irratti barattoonni gareen mariyatanii dareef akka dhiyeessan
abaltii kenniif.
• Barattoonni faayidaalee gubama soorataafi fotoosintasisii akka ibsan gaafadhu.
• Tokkoon tokkoo barataa fakkii seelota beekamoo biqiltootaafi bineeldotaa kaasuun
caasaalee seelotaa kana moggaasanii akka galchan gaafadhu.
• Barattoonni gaaffilee mata duree kana jala jiran hunda akka hojjatan gaafadhu.
• Deebii barattoonni gaaffilee gaafatamaniif deebisan, fakkii seelii kaasanii galchan irratti
garaagarummaa mul’ate ibsuun akkamitti akka sirreeffamu irratti yaada deebii kennuu.
Yaadannoo dabalataa
Mala anaaloojii fayyadamuun waa’ee seelii warshaa xiqqaa naannoo isaanitti argamuun wal
bira qabuun ibsa bal’aa ta’e kennuu. Malli anaaloojii mala baruu barsiisuu ta’ee mala yaad-
rimee wal-xaxaa ta’e tokko waan naannoo barattootatti argamu kan barattoonni dhiheenyatti
beekan waliin wali bira qabuun barnoota dhiheessuuti.
85
Seelonni bocaafi hamma isaanitiin garaagarummaa qabaachuu isaanii fakkeenyoota

garagaraa fayyadamuun dhiheessuu.
✓ Fakkeenyaaf seeliin dhiiga adii boca jijjiramaa qabaachuu, kunis rakkoo tokko malee
bakka paatoojinoonni qaama keessatti argaman hunda dhaquun mancaasuuf deendeettii
isaan kan goonfachiisu ta’u ibsuu.
✓ Hamma isaaniitiin hanqaaquun lukkuu seelii tokko, garuu ijaan ni mul’ata. Ameebaan
seel-qeenxee dha garuu ijaan hin mul’atu.
Deebii Gochaawwaniifi Yaaliiwwanii
Gocha.4.2
Wal fakkeenyaafi garaagarummaa caasaalee seelii biqolootaafi bineeldotaa.
a. Wal fakkeenya isaanii
Lamaanuu caasaalee armaan gadii qabu.
▪ Membireenii seelii
▪ Niwukilasii
▪ Saayitoopilaazimii
▪ Orgaaneelota kanneen akka raayiboosomii, maayitokondoriyaa, retikulamii
indoopilaazimawaa ,dhagna goljiifi kan kana fakkaataniidha.
b. Garaagarummaan isaanii
Seelii bineeldaa Seelii biqilaa
Cichaa seelii hin qaban Cichaa seelii qabu
Niwukilasii handhuura seeliitti argamu qabu Niwukilasii cinaa seeliitti argamu qabu
Boca dhaabataa hin taane qabaatanis Boca murtaa’aa (rog-afree) qabu
baay’een isaanii mololoo qabu
Kilooroopilaastii hin qaban Kilooroopilaastii qabu
Yaalii 4.4
Yaaliin kun yaalii barattoonni caasaalee biqilootaa (seelii ippidarmisii qullubbii diimaa) ittiin
daawwataniidha. Haaluma kanaan :
vi. seelii ippidarmisii irratti copha bishaanii goonee yeroo daawwannu seeliin biqilootaa ni
mul’ata.
vii. Bulbula ayoodinii erga itti goonee booda yeroo daawwannu caasalee akka cichaa seelii,
saayitoopilaazimiifi niwukilaasii ni argina. Kun ta’uu kan danda’eef halleessaa akka
86
ayoodiniifi meetaayilii cuquliisa yoo fayyadamne caasaalee seelii gadi fageenyaan waan
mul’isuu danda’uufii dha.
Gocha.4.3
Gochi kun haala sadarkaalee gurmaa’insa baayoloojikaalaa barattoota barsiisuuf si gargaara.
Kanaafuu barattoonni akka sirittii hojjetan taasisi.
a. Qaamoleen sirni bulaa’insa soorataa irraa ijaarame; afaan, esoofagasii, garaacha,
marrimaan qal’aafi marrimaan furdaa akkasumas qaamoleen akka gargaartotaatti
ilaalaman tiruufi rajiijiidha.
b. Faayidaan sirna bullaa’insa nyaataa, nyaata gara keessaatti fudhachuu, yeroof
kuusuu, nyaata bulleessuu, nyaata xuuxuufi nyaata hin bulloofne immoo bifa
hagiinsaatiin dhabamsiisuudha.
Fakkii 4.1 Caasaalee sirna bullaa’insa soorataa

Gocha 4.4
a) Dadhabbii cimaafi istiraappoo
b) Barattoonni yeroo meeshaa ulfaatu baatan ykn karaa fagoo figichaan deeman qaama
isaanii irratti dadhabbii cimaatu itti dhagahama. keessattuu irree luka isaanii yookiin
irree harka isaanii irratti dhukkubbii (istiraappo) guyyaa lamaa hanga sadii turutuu
isaan mudata.
87
Kunis sababa yeroo sanatti maashaaleen irree isaanii ba’a sana baachuuf yookiin fiiguudhaaf
anniisan adeemsa gubama soorataa oksijiiniidhaan oomishamu gahaa waan hin taaneef
dabalataan seelonni gubama soorataa oksijiinii malee gaggeessu. Haalli kun immoo asiidii
laaktiikii akka uumamuufi kuufamu godha, taateen kunis dadhabbii maashaa yookiin
istiraappoo uuma.
Sababni istiraappoos kuufama asiidii laaktikii maashaa irree keessatti uumameeti.
Dhukkubbiin (dadhabbiin) maashaa kuniis hanga asiidiin kun maashaa irree keessaa
gubatee badutti namatti dhaga’ama.
Gulukoosii Asiidii laaktikii + Annisaa
C 6 H12 O6 2(C 3 H6 O3 ) + 2ATP
Gocha.4.5.
1. Bineeldooni akka biqilootaa soorata qopheeffachuu kan hin dandeenyeef sababa caasaa
seelii kilooroopilaasti jedhamu kan seelii biqilaa keessatti qofa argamu hin qabneefii dha.
Kilooroopilaastiin halluu magariisa kilooroofilii jedhamu kan anniisaa aduu sassaabu of
keessa qaba.
2. Faayidaan Ifni aduu adeemsa footoosintasisii keessatti qabu, molookiyulii bishaanii
diiguun gara ayooniin haayidiroojiniifi oksijiiniitti (2 H2O→ 4H + + O 2) gargar
baasuudha. Ayooniin haayidiroojinii kun ammoo CO 2 wajjiin wal-nyaachuun sukkaara
uuma.
Kilooroofiliin anniisaa aduu sassaabuun gara anniisaa keemikaalaatti jijjiiruun sukkaara

oomishamu keessatti akka kuufamu godha,
Deebii gilgaala 4.2
I. Deebii filannoo
1. D 2. B 3. A 4. B 5. A
Deebiiwwan gilgaala boqonnaa afurii
I. Dhugaafi soba
1. Dhugaa 2. Dhugaa 3. Dhugaa 4. Soba 5. Soba
II. Firoomsii
1. D 2. F 3. A 4. E 5. B
III. Filanno
6. C 7. A 8.D 9. B 10. B 11.B 12.D 13. A
88
14. B 15. A
IV. Bakka duwwaa guutii
16. hargansuu seelii
17. a. Seelii b. Tishuu c. Qaama d. Sirna qaamaa e. Orgaanizimii
V. Deebii sirrii kennii
18. halluun kilooroopilaastii magariisa kan ta’eef waan halluu magariisa kilooroofiilii jedhamu
ofkeessaa qabuufiidha.
19. Garaagarummaa gubama soorataafi footoosintaasisii

Gubama soorataa Footoosintasisii
Orgaanizimoota hunda keessatti Biqiloota magariisa, saaphaphuu
gaggeeffama
Caasaalee seelii saayitooplaazimiifi Caasaa seelii kilooroopilaastii jedhamu
maayitookondoriyaa keessatti gaggeeffama keessatti gaggeeffama
CO 2 fi H 2 O gadi lakkisa CO 2 fi H 2 O fayyadama
Gulukoosiifi oksijiinii fayyadamee anniisaa, CO2 fi H 2 O fayyadamee gulukoosii,
CO 2 fi H 2 O oomisha oksijiinii oomisha
89
BOQONNAA 5
LUBBU- QABEEYYIIFI HEDDUUMMINA LUBBU- QABEEYYII
Baay’ina Wayitii_________________________20
I. Bu’aawwan Barnoota Boqonnichaa:
➢ garaagarummaa lubbu-qabeeyyiifi lubbu-maleeyyii gidduu jiru addaan ni baafatu;
➢ amaloota lubbu-qabeeyyii qindeessuun ni ibsu;
➢ sosocho’uun amaloota lubbu-qabeeyyii hundaa ta’uufi ta’uu dhiisuu isaa irratti
mari’achuu ni danda’u;
➢ hiika ramaddii kennuun, faayidaa isaa ni ibsu;
➢ faayidaalee maqaa saayinsaawaa ni ibsu;
➢ ramaddii orgaanizimoota keessatti sadarkaalee gulantaawwan jiran ni tarreessu;
➢ amaloota addaa mootummaa bineeldotaa, biqiltootaa, fangasootaa, pirotiistaafi
moneeraa irratti mari'achuu ni danda’u;
➢ fakkeenya beekamoo mootummaa bineeldotaa, biqiltootaa, fangasootaa, pirotiistaafi
moneeraa ni kennu;
➢ kallattii nafa beekamoo bineeldotaa, biqiltootaa, fangasootaa, pirotiistaafi moneeraa ni
agarsiisu;
➢ bidoolleewwan bineeldotaa, biqiltootaa, fangasootaa, pirotiistaafi moneeraa ni tarreessu.
II. SEENSA
Boqonnaan kun waa’ee lubbu- qabeeyyiifi hedduummina lubbu -qabiyyii kan barsiisudha.
Boqonnichi bakka lamatti qoodamee dhiyaate. Kutaan inni jalqabaa waa’ee lubbu-qabeeyyii
kan ibsudha. Kutaan inni lammaffaa immoo waa’ee ramaddii lubbu- qabeeyyii kan
barsiisudha. Akkaataan qindoomina qabiyyeewwan boqonnichaa gahumsa barachuu yoo
xiqqaate barattoonni gonfachuu qaban barumsichaa irratti kan hundaa’e dha.
Barattoonni bu’aawwan barnoota boqonnaa kana irraa argachuu qaban akka argatan
barsiisonni qophii duraa gochuu, meeshaalee deeggarsa barnootaa fayyadamuufi malleen
baruu barsiisuu hirmaachisaa ta’an adda addaa hojii irra oolchuu qabu. Akkasumas
barattoonni gahoomuu isaanii mirkaneeffachuuf iyyaafannoo walitti fufaafi madaallii adda
addaa itti fayyadamaa deemuun adeemsa baruu barsiisuu cimsaa deemuu qabu.
90
5.1. Lubbu-qabeeyyii
Baay’ina Waytii__________________________________ 9
Adeemsaafi Xumura barnoota mata duree kanaatti barattoonni:
❖ garaagarummaa lubbu-qabeeyyiifi lubbu-maleeyyii gidduu jiru addaan ni baafatu;
❖ amaloota lubbu-qabeeyyiin qaban qindeessuun ni ibsu;
❖ bakka tokkoo bakka biraatti sosocho’uun amaloota lubbu-qabeeyyii hunda maaliif akka hin
taane ni ibsu;
❖ hedduummina lubbu-qabeeyyii ramaddii orgaanizimootaa waliin walbira qabanii ni ilaalu;
❖ hiika ramaddii kennuun, faayidaa isaa ni himu;
❖ maaliif maqaan saayinsaawaa orgaanizimootaa maqaa naannoo irra akka filatamu ni ibsu;
❖ hariiroo sadarkaa gulantaawaan mootummaa irraa hanga sanyiitti xiinxaluun ni ibsu
Qabxii Ijoo
✓ Amaloota lubbu- qabeeyyii
✓ Garaagarummaa lubbu- qabeeyyiifi lubbu maleeyyii
✓ Ramaddii lubbu- qabeeyyiifi faayidaa isaa
✓ Maqaa saayinsaawaa orgaanizimootaa
✓ Ramaddii orgaanizimootaa keessatti sadarkaalee jiran (Mootummaa irraa hamma
Sanyiitti).
Qophii duraa
Barsiisonni adeemsa baruu barsiisuu jalqabuun dura barattoonni haala barbaadameen akka
gahooman gochuuf qophiin duraa baay’ee murteessaa dha. Qophiin duraa karooraa barannoo
qopheessuu, kitaabilee wabii adda addaa dubbisuufi meeshaalee deeggarsa barnootaa
barbaachisan hunda of-jalatti qabata. Haaluma kanaan barsiisonni meeshaalee deggeersa
barnootaa barbaachisoofi barnooticha qabatamafi hubatamaa taasisan mata dureewwan
hundaaf qopheeffachuu qabu. Barsiisonni dhiyeessii meeshaalee deeggarsa barnootaafi
leecalloo guuttachuu, dhimmoota baruu barsiisuu cimsan irratti waliin hojjechuu qabu.
Kanaafuu adeemnsa baruu-barsiisuu jalqabuun dara wantoota barbaachisan guuttachuufi
naannoo barnoonni itti kennamu hawwataa taasisuun barbaachisaa dha.
Malleen Baruu fi Barsiisuu
Marii garee, od-ibsa, gaaffiifi deebii, hojii garee, daawwannaafi kan kana fakkaatan
fayyadamuun ni danda’ama.
91
➢ Barattoota gareen gurmeessuun garaagarummaa lubbu-qabeeyyiifi (Fakkeenya bilaacha)

lubbu-maleeyyii (Fkn. Dhagaa) gidduu jiru irratti akka mari’atan gaafadhu;
➢ Barattoonni kan irratti mari’atan dabaree dabareen akka dareef dhiyeessan affeeri/ taasisi;
➢ Amaloota lubbu-qabeeyyii kanneen akka guddachuu, walhoruu, harganuu, naannootti
madaquu irratti ibsa gudunfaa kenni;
➢ Biqiloonni lubbu-qabeeyyii yookiin lubbu- maleeyyii keessatti akka ramadaman barattoota
gaafadhuuti maaliif akka ta’e sababa waliin akka ibsa irratti kennan affeeri.
➢ Dhuma irratti biqiloonni lubbu- qabeeyyii ta’uu isaanii ibsiif. Sababin biqiloonni amaloota
lubbu- qabeeyyii kanneen guddachuu, walhoruu, harganuu, naannootti madaquufi kan kana
fakkaatan waan qabaniif hubachiisi;
➢ Sosochiin bakka tokko irraa bakka birootti taasisamu amaloota beekamoo lubbu-qabeeyyii
ta’uu isaa irratti mari’atanii ibsa akka kennan gaafadhu;
➢ Ramaddii jechuun orgaanizimoota amaloota walfakkaatu qaban irratti hundaa’uun addaan
baasuun kanneen walfakkaatan garee tokkotti ramaduu ta’uu isaa jecha salphaa ta’een
barattootatti himi;
➢ Barattoonni dabaree dabareen fuuldura dareetti ba’anii barattoota kutaa isaanii amala qaban
irratti hundaa’uun garee muraasatti akka gurmeessan affeeri;
➢ Sadarkaa caasaa Itoophiyaan qabdu: Biyya, Naannoo, Godina, Aanaafi Gandatti ramaduun
barreessi;
➢ Barattoota gareen gurmeessuun hariiroo sadarkaalee kana gidduu jiru irratti akka mari’atan
carraa kennuun , kanneen irratti mari’atan kana yaada marii irraa hubatan dareef akka
dhiyeessan affeeri
➢ Itti fufuun ramaddii orgaanizimootaa (ramaddii baayoloojikaalawaa) haaluma sadarkaalee
bulchiinsa armaan olii walfakkaatuun sadarkaan gulantaa olaanaa irraa gulantaa gadi
aanaatti akka jiru ibsi;
➢ Sadarkaalee gulantaawwanii ramaddii baayoloojikaalawwaa akka armaan gidiitti tarreessi:
Mootummaa (gulantaa olaanaa), Murna, Gita, Oordarii, Warra, Qacceefi, Sanyii (gulantaa
gadi aanaa);
➢ Barattoonni sadarkaalee gulantaawwanii kanneen akka salphaatti yaadatan jalqaba qubee
jechootaa kana haala gabaajeen M=Mootummaa, M=Murna, G=Gita, O= Oorderii, Q=
Qacceefi S=Sanyii walitti (MMGOWQS) jechuun akka barreessan gaafadhu;
➢ Barattoonni hamma mata duree kana xumuranitti yeroo hunda daree yeroo seenan irra
deddeebiin akka shaakalan gaafadhu;
92
➢ Eddattoo biqiltoota mooraa mana barumsaa keessatti argaman barattootaaf kennuun maqaa
naannoo ittiin beekamaniin akka waaman gaafadhu;
➢ Maqaan maaliif akka barbaachisu irratti mari’atanii akka ibsan barattootaaf carraa kenni;
➢ Orgaanizimoonni maqaa naannoofi maqaa saayinsaawaan beekamuu akka danda’aniifi
garaagarummaa isaanii barattootaaf ibsiif;
➢ Fakkeenya maqaa saayinsaawaa (Homo sapiens) maqaa sanyii namaaf kennuun maqaan
kun maq- lame yookiin baayonoomiyaalii (bionomial) ta’uu isaa ibsiif;
➢ Jechi maqaan saayinsaawaa kun maal akka bakka bu’aniifi qubeen jecha jalqabaa yeroo
hunda qubee guddaan, jechi inni lammaffaa immoo qubee xiqqoon maaliif akka barreefamu
barattoota gaafadhu;
➢ Barattoonni lubbu-qabeeyyii garagaraa maqaa naannoo beekamoofi maqaa saayinsaawaan
interneetiifi madda garagaraa irraa barbaaduun barreessuun akka dhiheessan gaafadhu;
▪ Dhagaa
▪ Billaacha
▪ Turuura hartuu kan ilbiisota (fakkeenyaaf, billaacha) ittiin funaanamu
▪ Biqilaa keessa kan argachuu dandeessu
▪ Eddattoo biqiloota mooraa mana barumsaa keessatti argaman
Barattoonni dandeettii kalaqaa akka gabbifatan deeggaruu
Barattoota kennaa addaafi dandeettii olaanaa qaban deeggaruun dandeettii waa kalaquu akka
gabbifatan jajjabeessuun barbaachisaadha. Mala baruu barsiisuu gocha irratti xiyyeeffateefi
barattoota hirmaachisu fayyadamuun gahumsaafi dandeettii waa kalaquu barattootaa cimsuun
barnooticha bu’a qabeessa taasisuudha.
Kanaafuu,
▪ barattoonni qabiyyeewwan baratan hunda irratti carraa hirmaannaa ol aanaa akka
argatan gochuu;
▪ qabiyyee barnootaa baratamuu bifa yaada burqisiisuu, gochaafi daawwanaan akka
baratan taasisuu;
▪ qabiyyee barnootaa baratamuu bifa rakkoo hiikuufi kalaqa jajjabeessuu danda’aniin
dhiyeessuu
Adeemsa baruu barsiisuu guyyaa guyyaan geggeeffamu milkeessuun galma ga’iinsa gahumsa
barachuu isa xiqqaa goonfachuu barattootaa mirkaneeffachuuf iyyaafannoo walitti fufaa
gaggeessuun murteessaadha.
93
Maloota adda addaa kanneen akka hojii daree, hojii garee, hojii manaa, battallee, abbaltiifi
kan kana fakkaatan fayyadamuun raawwii barattootaa iyyaafachuun ni danda’ama.
Fakkeenyaaf, marii garee irratti haala marii barattootaa sirriitti daawachuun yaada
barattoonni kaasan hordofuun, mariin booda garee garee irraa yaada fudhachuun, hojii gareefi
dhuunfaa barattoonni hojjatan sirriitti ilaaluun iyyaafannoo gaggeessuu ni dandeessa.
Kanas qabatamaa gochuuf ragaa sochii barattootaa guyyaa guyyaan raawwatan galmee kuusaa
barattootaa irratti galmeessuun barsiisonni qabachuu qabu. Barattoonni gahumsa sadarkaa isa
xiqqaa barbaadamuu gaditti argaman gahoomsuuf deeggarsi barbaachisaadha. Xiyeeffannaan
addaa kennameefii barnoonni dabalataa yeroo boqonnaa yookiin xumuura guyyaa irratti
kennamuufii qaba. Barattoonni sadarkaa gahumsaa isa xiqqaa barbaadamuu olitti hojjeetan
jajjabeeffamuu qabu, akkasumas ciminni isaanii qabamuufii qaba. Gara fuula duraatti caalaatt i
cimanii akka hojjetan deeggaruun barbaachisaadha.
Yaadannoo Dabalataa
Amaloota lubbu- qabeeyyii
Lubbu-qabeeyyiin lubbuun jiraachuuf soorata, qilleensaafi bishaan isaan barbaachisa. Soorata
irraa anniisaa, wantoota ijaarsa qaamaaf oolaniifi dhukkuboota qaama irraa ittisan argatu.
Sooranni yoo oksijiniin gubate anniisaa guddaa qaamaaf kenna. Kanaafuu, amaloota lubbu-
qabeeyyii kan jedhaman amaloota kanneen akka soorachuu, guddachuu, meetaaboolizimii
gaggeessuu, wal-horuu, bir’achuu, harganuu, naannootti madaquufi kan kana fakkaatanidha.
Meetaaboolizimii: Walnyaatiinsa keemikaalaa waliigalaa qaama lubbu- qabeeyyii hunda
keessatti gaggeeffamudha. Meetaaboolizimii malee lubbuun jiraachuu hin dandeessu.
Fakkeenyaaf gubama soorataa, bullaa’insa soorataa, guddina seeliifi kan kana fakkaatan
meetaaboolizimiidha.
Seeliifi DNA (meeshaa dhaala sanyii) qabaachuu: qaamni lubbu-qabeeyyii hunduu seelii
tokko yookiin isaa ol irraa ijaaraman. Lubbu-qabeeyyiin hunduu DNA kan kiroomozomiin
irraa uumame qabu.
Sochii: biqiloonni gara jijjiirama naannootti guddachuu yookiin immoo gara faallaatti
guddaachuun sochii agarsiisu. Fakkeenyaaf, jirmi biqilootaa gara ifa aduutti guddata, hiddi
biqilootaa immoo gara faallaa ifa aduutti guddaata. Kun immoo sochii bakka tokkoo bakka
birootti godhamu miti. Kanaafuu, biqiloonni bakka tokkoo bakka birootti hin socho’an.
Bineeldonni caasaa sochii waan qabaniif bakka tokkoo bakka birootti ni socho’u. Kanaafuu
sochiin bakka tokkoo bakka birootti taasifamu amaloota lubbu- qabeeyyii hundaa miti.
Hedduummina lubbu-qabeeyyii: Sanyiiwwan lubbu- qabeeyyii lakkoofsaafi akaakuuwwan
hedduu ta’an addunyaa kana irratti argamanidha. Tilmaamni saayinsaawaa as dhiyoo ta’e
94
akka agarsiisutti sanyiiwwan lubbu- qabeeyyii naannoo miliyoona sagaltu addunyaa kana irra
jiraatu jedhamee yaadama.
Ramaddiin lubbu- qabeeyyii: Bu’uura amala waliin qaban irratti hundaa’uun lubbu-
qabeeyyii walfakkaatan walitti gurmeessuudha. Faayidaan ramaddii lubbu- qabeeyyii
orgaanizimoota wal-fakkaatan bakka tokkotti gurmeessuun waa'ee isaanii gad-fageenyaan
qorachuudha. Kun immoo qo'annoofi qorannoo orgaanizimootaaf haala mijeessa, yookiin
adeemsa ramaddii orgaanizimoota sulphisuuf gargaara. Dameen baayoloojii waa’ee ramaddii
lubbu- qabeeyyii qo’atu taaksonoomii jedhama. Gaheen taaksonoomsitootaa lubbu-
qabeeyyii gadi-faggeenyaan qo’achuun kanneen amaloonni isaanii walfakkaatan walitti
gurmeessuun ramaddii gaggeessuufi maqaa saayinsaawaa moggaasuudha.
Namni yeroo jalqabaaf orgaanizimoota akkaataa walfakkaatinaafi garaagarummaa isaaniitiin
ramadee moggaasa maq-lameen lubbu- qabeeyyii moggaase Kaarloos Liinasi (1707 – 1778
ALA) jedhama. Innis: Mootummaa, Murna, Gita, Oorderii, Warra, Qacceefi Sanyii
jechuudhaani dha.
Bu’aan sirna ramaddii Liinasi:
✓ lubbu- qabeeyyii sadarkaalee gulantaawwan torba irratti sadarkeessuun remadu
T/L Maqaa Naannoo Maqaa saayinsaawaa
1 Waraabessa Crocuta crocuta
2 Kanniisa Apis mellifera
3 Adurree manaa Felis domesticus
4 Jeedala Diimtuu Canis simensis
5 Gadamsa Tragelaphus buxtoni
6 Birbirsa Podocarpus falcates
7 Heexoo Higenia abbsinica
8 Atara Pisum sativum
9 Xaafii Eragrotis tef
10 Ejersa Olea europaea
11 Baargamoo Eucalyptus globulus
12 Buna Coffee Arabica
13 Laaftoo Acacia abyssinica
14 Gaattiraa Cupressus lusitanica
✓ moggaasa maq-lameen orgaanizimoota maqaa moggaasu. Kanaaf, K.aaloos Liinasiin
abbaa taasonoomii jedhamuun beekama.
Maqaa saayinsaawaa orgaanizimoota tokko tokko:
Sadarkaalee ramaddii orgaanizimootaa (Mootummaa hamma sanyiitti)
Riqaa (hierarchy) ramaddii baayoloojikaalaa keessaa sadarkalee torban jiran tartiibaan
guddaa irraa gara xiqqaatti yookiin xiqqaa irraa gara guddaatti tartiibessuun ni danda’ama.
Fakkeenyaaf xiqqaa irraa gara guddaatti yommuu adeemu, sanyii irraa ka’ee gara
95
mootummaatti adeema. Fakkeenyaaf, Sanyii → Qaccee → Warra → Oorderii → Gita →

Murna→ Mootummaa ta’a. Garuu maxxantuu olaanaa ykn xiqqa jedhu gargaaramuun
gulantaawwan dura ykn booda kaa’uun agarsiisuun ni danda’ama. Fakkeenyaaf, murna
xiqaa, gita olaanaa, gita xiqqaa, oorderii olaanaa, oorderii xiqqaa, warra xiqqaa, sanyii xiqqaa
jechuun ramaduun ni danda’ama. Fakkeenyaaf, Murni xiqqaa murnaafi gita gidduutti argama.
1) Mootummaa
2) Murna
----Murna xiqqaa
3) Gita
---gita olaanaa
4) Gita
----gita xiqqaa
---.Oorderii olaanaa
4) Oorderii
5) Warra
6) Qaccee
7) Sanyii
…sanyii xiqqaa
Sadarkaa caasaa Itoophiyaan qabdufi Sadarkaalee ramaddii orgaanizimoota walibira qabuun
barsiisuu: Itoophiyaa, Naannoo, Godina, Aanaafi Gandatti ramaduun haala armaan gadii
ilaali.
• Akkuma gandi haalli teessuma isaa wal-fakkaatu Aaanaa tokko jalatti ramadamu,
sanyiiwwan amaloota wal-fakkaatan qaban immoo qaccee tokko jalatti ramadamu.
• Akkuma aanaaleen walitti dhiyaatan godina tokko jalatti ramadaman, qacceen
amaloota wal-fakkaatan qaban immoo warra tokko jalatti ramadamu.
• Akkuma Godinaaleen naannoo jalatti ramadaman, warri amaloota wal-fakkaatan
qaban immoo oorderii tokko jalatti ramadamu jechuun barattoonni haala salphaatti
akka qabatan gochuu ni dandeessa.
Moggaasa maq-lamee: moggaasa maqaa saayinsaawaa keessatti lubbu- qabeenyiin sanyii
tokkoo jechoota lamaan maqaa moggaafamu. Isaanis, maqaa qacceefi maqaa sanyiiti.
Fakkeenyaaf, maqaan saayinsaawaa buna Itoophiyaa “Coffee Arabica” dha. Adeemsi
jechoota lamaan maqaa moggaasuun kun immoo moggaasa maq-lamee "Binomial system of
nomenclature" jedhama.
96
10. Deebii Gochaawwanii

Gocha 5.1
Sochiin bakka tokkoo bakka birootti taasifamu amaloota lubbu- qabeeyyii hundaa miti.
Sababa biqiloonni bakka tokkoo bakka birootti sochii hin taasifneef sochiin amaloota lubbu-
qabeeyyii hundaa miti.
Deebii Gilgaala 5. 1
1. D 2. D 3. B 4. C
Deebii Gabaabaa
1. Ramaddiim adeemsa lubbu- qabeeyyii amala walfakkaatan qaban irratti hundaa’uun
bakka tokkotti gurmeessuu (ramaduu)dha.
Faayidaan ramaddii lubbu- qabeeyyii:
✓ orgaanizimoota salphaatti addaan baasanii beekuuf gargaara
✓ qo’annoofi qorannoo orgaanizimootaa salphisuuf fayyada
✓ maqaa addunyaa irratti ittiin waliigalan maqaa saayinsaawaa moggaasuuf fayyada
✓ waa’ee orgaanizimootaa odeeffannoo qindaa’aa galmeessuufi kan kana
fakkatanidha.
2. Sababa maqaan saayinsaawaa orgaanizimii tokkoo addunyaa irratti tokko waan ta’eef
salphaatti irratti waliigalama. Garuu maqaan naannoo immoo bakkaa bakkatti
garaagarummaa waan qabuuf irratti waliigaluuf rakkisaadha.
3. Walfakkeenyi orgaanizimootaa hir’achaa yookiin xiqqaachaa adeema; garaagarummaafi
baay’inni orgaanizimootaa immoo dabalaa adeema.
5.2 Mootummaa lubbuqabeeyyii

Baay’ina wayitii mata duree kanaaf kenname _____________11
Adeemsaafi xumura barnoota mata duree kanaatti barattoonni:
❖ amaloota beekamoo qaban irratti hundaa’uun mootummaa lubbu-qabeeyyii shanan ni
waldorgomsiisu;
❖ fakkeenya beekamoo tokkoo tokkoo mootummaa lubbu-qabeeyyii kanaaf ni kennu;
❖ kallattii nafa ilbiisotaa kanneen akka billaachaa, amfiibiyaanootaa kanneen akka raachaa,
biriyoofaayitootaa kanneen akka moosiifi liivarwoortii, teeridoofaayitaa kanneen akka
kaarrolee, jimnoosparmootaa kanneen akka gaattiraa, biqiltoota daraaraa, pirotiistaa
kanneen akka paaraamisiyamiifi saaphaphuu, fangasoota kanneen akka coommee ni ibsu;
97
❖ tokkoon tokkoo mootummaa lubbu- qabeeyyii akaakuu bidoollee keessa jiraatan kanneen
akka bidoollee bishaanawoo, bidoollee lafaawoo waliin walqabsiisuun ni ibsu.
Qabxii ijoo
✓
Mootummaa bineeldotaa
✓
Mootummaa biqiltootaa
✓
Mootummaa fangasoota
✓
Mootummaa pirotiistaa
✓
Mootummaa moneeraa
Qophii duraa
Barsiisonni barannoo guyyaa guyyaan kennamuuf qophii duraa ga’aa ta’e taasisuu qabu.
Qophiin duraa kunis kanneen akka:
▪ Karoora qopheeffachuu
▪ Malleen baruu- barsiissuu mijataa ta’e filachuu
▪ Kitaaba barattootaa, qajeelcha barsiisotaafi kitaabilee wabii adda addaa sirriitti
dubbisuun yaada qaaccessuu
▪ Meeshaalee deeggarsa barnoota mata duree hundaaf qopheeffachuu
▪ Naannoo barnoonni itti kennamu mijeessuufii kkf dha.
Malleen Baruu fi Barsiisuu
Mala yaada burqisiisuun, marii garee, gaaffiifi deebii, mala ramaddii, mala yaaliinfi kan biraa
illee fayyadamuu ni dandeessa.
• Barattoota hedduummina lubbu-qabeeyyii irratti yaada burqisiisuun walbarsiisuu;
• Chaartii adda addaa kan raammoolee, ilbiisota, qurxumiilee, amfiibiyaanota (raacha),
reppitaayiloota (bofa, naachaafi kan kana fakkaatan), allaattiiwwan, hoosiftoota (nama,
leencaafi kan kana fakkaatan), biqiloota, coommee, paraamisiyamii, ameebaafi
baakteeriyaa barattootaaf dhiyeessi;
• Barattoota garee gareen gurmeessuun lubbu- qabeeyyii chaartii kana irra jiran gareewwan
gurguddootti ramaduun akka irratti mari’atan gaafadhu. Kanneen irratti mari’atan kana
dareef akka dhiyeessan eeyyamiif;
• Lubbu-qabeeyyii chaartii irra jiran keessaa bineeldota yookiin biqiloota kan hintaane irratti
gaaffiilee kaasuun barattoonni akka yaadan gochuu;
• Yaad-rimee lubbu-qabeeyyiin mootummaa gurguddoo shanitti qoodamuu akka
danda’aniifi isaanis: mootummaa bineeldotaa, biqilootaa, fangasootaa, pirotiistaafi
moneeraa akka jedhaman ibsiifi
98
• Barattoonni chaartii isaanii kenname irratti hundaa’uun lubbu-qabeeyyii chaartii sana irratti
argaman irra deebi’anii tokkoon tokkoo mootummaa jalatti akka ramadaniifi sababoota
ittiin ramadan akka ibsan gaafadhu;
• Amaloota beekamoo tokkoon tokkoo mootummaa lubbu qabeeyyii, fakkeenya beekamoo
tokkoon tokkoo mootummaafi bidoollee isaanii (bishaanawaa, lafaawoo, bakka jiidhaa)
barattoonni gareen ta’uun rammaddii kana gaggeessuun ibsa akka irratti kennan gaafadhu;
• Barattoonni raamooleefi ilbiisota (billaacha) moora mana barumsaa keessaafi naannoo
mana barumsaa jiran keessaa akka funaanan meeshaalee itti funaanan hunda haala
mijeessuun, kanneen funaanan ofeeggannoon akka qabaniifi yoo barbaachisaa ta’e immoo
akka ajjeessan gochuun kutaalee qaamoolee gurguddoo isaanii akka addaan baafatan
gochuu;
• Barattoonni amfiibiyaanota kanneen akka raachaa mooraa mana barumsaa keessaa yookiin
naannoo mana barumsaa irraa akka funaanan haala mijeessuun kanneen funaanan kana
kutaa yookiin caasaalee gurguddoo qaama isaanii addaan akka baafatan gochuu
• Barattoonni naannoo jiranii keessaa coommee funaananii caasaalee gurguddoo coommee
akka ibsan haala mijeessiifii;
• Barattoonni mana yaalii keessatti okaa jiidhina qabu irraa nyaata paraamisiyamiin keessatti
guddatu akka qopheessan haala mijeessuun kutaa qaama paraamisiyamii
maayikirooskoppiin akka daawwatan gochuu.
✓ Chaartii adda addaa kan raammoolee, ilbiisota(billaacha), qurxumiilee, amfiibiyaanota
(raacha), reppitaayiloota (bofa, naachaafi kan kana fakkaatan), allaattiiwwan, hoosiftoota
(nama, leencaafi kan kana fakkaatan), biqiloota, coommee, paraamisiyaamii, ameebaafi
baakteeriyaa qabate;
✓ Meeshaalee kanneen akka turuura hartuu orgaanizimoota kanneen akka raacha,
billaanchafi kan kana fakkaatan ittiin funaanan;
✓ Bishaan ciisaa;
✓ Okaa bishaaniin jiidhe;
✓ Maayikrooskooppii, islaayidii, uwwistuu islaayidii, cobsituufi biikarii giddu galeessa.
Barattota kennaa addaafi dandeettii olaanaa qaban deeggaruun dandeettii waa kalaquu akka
gabbifatan jajjabeessuufi karaa qabsiisuun barbaachisaadha. Mala baruu barsiisuu gocha
irratti xiyyeeffateefi barattoota hirmaachisu fayyadamuun gahumsaafi dandeettii waa kalaquu
99
barattootaa cimsuun barnooticha bu’a qabeessa taasisa. Kanaafuu qabiyyeewwan barnootaa

hunda irratti barattoonni:
▪ carraa hirmaannaa ol aanaa akka argatan gochuu;
▪ malleen baruu barsiisuu gochaan akka baratan gochuu;
▪ tattaaffii mataa isaaniin yaadota adda addaa akka maddisiisan jajjabeessuun dandeettii
waa kalaquu akka gabbifatan gochuu.
Barattoonni mata duree kana irratti gahumsa barbaachisu gonfachuu isaanii mirkaneeffachuuf
maloota iyyaafannoo walitti fufaa adda addaa itti fayyadamuu qabda. Isaanis marii garee
irratti hojii barattootaa daawwachuun, gaaffii gaafatamaniif deebii kennaan ilaaluun, gabaasa
barattootaa dhaggeeffachuun, gochaalee tokkoon tokkoo barattoonni raawwatan madaalaa
adeemuu. Fakkeenyaaf,
Barattoonni chaartii orgaanizomoota adda addaa qabate kennameef irratti hundaa’anii yeroo
orgaanizimoota garee gareen ramaduufi irratti mari’atan marii barattootaa daawwachuun;
✓ barattoonni yommuu chaartii kenname irraa ramaddii orgaanizimoota gaggeessanii
dareef yeroo dhiyeessan hordofuun ciminafi hanqina jiru galmeessuun;
✓ barattoonni amaloota gurguddoo isaan qaban irratti hundaa’uun mootummoota
orgaanizimoota shanan akka addaan baafatan gaafadhu;
✓ barattoonni tokkoo tokkoo mootummaa orgaanizimootaaf fakkeenya akka kennan
gaafadhu;
✓ gochaalee adda addaa barattoonni dalagan mara hordofuun qajeelchuu, hirmaannaa
isaanii mirkaneeffachuun ciminafi hinqina barattootaa sirriitti adda baasuun
galmeessuu;
✓ gochaalee barattoonni hojjatan hunda irratti akkaataa barnoota isaanii itti fooyyeeffataa
deeman irratti yaad- deebii kennuu;
✓ xumura gochaalee barattootaa hunda irratti yaada sirreeffamaafi ibsa qabxii ijoo kennaa
adeemi;
✓ gaaffilee mirkaneeffanaa gahumsaa yoo xiqqaate barattoonni gonfachuu qaban
qopheessuun barattoonni sadarkaa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti hojjetan yoo jiraatan
barattoota daree isaanii bira ga’uuf gargaarsa dabalata barbaadu. kanaafuu,
xiyeeffannaan addaa kennameefii barannoonni dabalataa yeroo boqonnaa yookiin
xumura guyyaa irratti kennamuufii qaba.
100
Yaadannoo dabalataa
Lubbu- qabeeyyiin seeliin isaanii membireenii niwukilasiifi orgaaneloota membireeniin
haguuggame qabachuufi dhabuu irratti hundaa’uun bakka lamatti (doomenii lamatti)
qoodamu. Isaanis,
i. Pirookaariyoota: lubbu- qabeeyyii seeliin isaanii membireenii niwukilasiifi orgaaneloota
kanneen akka maayitookondoriyaa, dhagna goljii, kiloroopilaastiifi kan kana fakkaatan hin
qabnedha. Isaanis, baakteeriyaafi saaphaphuu cuqul-magariisadha. Orgaanizimoonni kun
mootummaa moneeraa jalatti ramadamu. Pirookaariyoonni hunduu seel-qeenxeedha.
ii. Iyuukaariyoota: lubbu- qabeeyyii seeliin isaanii membireenii niwukilasiifi orgaaneloota
membireeniin haguuggaman kanneen akka maayitookondoriyaa, dhagna goljii,
kiloroopilaastiifi kan kana fakkaatan qabaniidha. Iyuukaariyoonni mootummoota afur of -
jalaa qaba. Isaaniis mootummaa bineeldotaa, mootummaa biqilootaa, mootummaa
fangasootaafi mootummaa pirotiistaadha.
Mootummaa lubbu- qabeeyyii
Lubbu- qabeeyyiin gosa seelii qaban, baay’ina seelii qaamni isaanii irraa ijaarame (seel-
qeenxee yookiin Seel- hedduu), akkaataa soorata itti argatanii (heetirootiroofota yookiin
awutootiroofota)fi kan kana fakkaatan irratti hundaa’un mootummaa shanitti qoodamu.
Isaanis:
1. Mootummaa bineeldotaa
2. Mootummaa biqilootaa
3. Mootummaa fangasootaa
4. Mootummaa pirotiistaafi
5. Mootummaa moneeraadha.
Abbaan sirna ramaddii mootummaa shanii sirna ramaddii jiran keessaa baay’ee beekamaafi
bal’inaan hojiirra oolaa jirudha.
Heetirootiroofota: orgaanizimoota adeemsa footoosinteesisiin nyaata isaanii qopheeffachuu
hin dandeenyedha. Fakkeenyaaf, bineeldonni, fangaasoonnifi pirootoozowaan
heetirooitroofotadha.
Ilbiisota
Bineeldota dachee kana irratti argaman keessaa baay’een ilbiisota dha. Ilbiisonni qaama
bakka sadiitti qoodame qabu. Fakkeenyaaf, kan billaacha yoo ilaalu:
1. Mataa: mataa irraa caasaalee kanneen akka ijaa, afaaniifi anteenaa qabu. Faayidaan
caasaaleee kanneenii:
Ija- kompaawundii cimdii tokko ta’ee faayidaan isaa ittiin ilaaluuf;
101
Afaan- ittiin soorachuuf;

Anteenaa- suufuu,kallattii agarsiisuufi kan kana fakkaatanidha.
2. Qoma: qomni caasaalee armaan gadii of-irraa qaba.
✓ miila waa qabachuuf tajaajilamu.
✓ koochoo ittiin balali’uuf isaan gargaaru.
3. Garaa: Garaan billaachaa qaama wal-hormaatafi qaawwaa “ispaayiraakilii” kan jedhamu
kan ittiin qilleensa O 2 gara keessatti fudhataniifi CO 2 immoo gara alaatti ittiin baasan qabu.
Ektootarmoota/pooyikilootarmoota: Orgaanizimoota tempireechara qaamaa dhaabbataa
hin qabaneedha. Yommuu teempireecharri naannoo dabalu, teempireecharri qaama isaanii ni
dabala. Akkasumas yommuu teempireecharri naannoo hiri’atu teempireecharri qaama isaanii
ni hir’ata. Kana jechuun teempireecharri naannoo yommuu jijjiiramu teempireecharri qaama
isaanii waliin jijjiirama. Fakkeenyi, ektootarmootaa qurxummiilee, amfiibiyaanotaafi
reppitaayilootaadha.
Hoomootarmoota/Indootarmoota- Orgaanizimoota tempireechara qaamaa dhaabbataa
qabanidha.. Teempireecharri qaama isaanii dhaabbataa dha. Maddi ho’a qaamaa isaanii
meetaaboolizimii qaama keessatti gaggeeffamuun malee teempireecharri naannoo dabaleef
yookiin hiri’ateef teempireecharri qaama isaanii hin jijjiiramu. Fakkeenyi, hoomootarmootaa
allaattotaafi hoosiftootaadha.
Hoosftoota
Hoosiftoonni hedduun micireen isaanii gadameessa haadhaa keessatti erga dagaagee booda
dhalu. Hoosiftoonni muraasni miciree dagaagina gadameessa keessatti hin xumurre yammuu
dhalan (fakkeenya, Kaangaaroo), kaan immoo hanqaaquu buusuu fakkeenyaaf, “duck-billed
platypus” dha. Kanneen hanqaaquu buusan monootermaatota jedhamu. Hoosiftoonni
miciree gadameessa keessatti dagaagina osoo hinxumurre dhaluun qalqalloo garaa jalaa
qaban keessatti guddisan immoo marsuupiyaalota (Marsupials) jedhamu.
Maxxantummaa: hariiroo baayoloojikaalawaa ta’ee hariiroo orgaanizimoota sanyiiwwan
adda addaa lama gidduutti uumamudha. Hariiroo kana keessatti orgaanizimiin inni tokko
(maxxantuun) kan faayidaa argatu yoo ta’u, orgaanizimiin inni biroon (keessummeessituun)
immoo ni miidhama. Fakkeenyaaf, raammoon minnii mar'imaan namaatti maxxanuun soorata
xuuxxaatti.
Walutubbii: Hariiroo baayoloojikaalawaa ta’ee hariiroo orgaanizimoota lama gidduutti
taasifamu yoo ta’u orgaanizimoonni lamaanuu faayidaa walirraa argatu. Fakkeenyaaf,
hariiroo ilbiisootafi biqiloota daraaraa gidduu jiru, arrii dhagaa (fangasiifi saaphaphuu gidduu
jiru) faadha.
102
Fartilaayizeeshinii: wal-makuu sanyii kormaafi sanyii dhalaa (hanqaaquu)dha.

Fartilaayizeeshiniin yoo geggeeffame zaayigootiitu uumama. Fartilaayizeshiniin yommuu
qaama dhalaa keessatti gaggeeffamu fartilaayizeeshinii qaama keessaa jedhma. Yommuu
sanyii kormaafi dhalaan qaama dhalaan alatti wal-fudhachuun zaayigootiin uumamu
fartlaayizeeshinii qaamaan alaa jedhama.
Gareewwan gurguddoo mootummaa biqilootaa:
Fangasoota
Gareewwan adda addaa jiran keessaa beekamoo kan ta’aan muraasni:

I. Garee zaayigomaayikootaa (Division Zygomycota)
Hedduun isaanii burkuteessitoota yommuu ta’an muraasni isaanii immoo maxxantoota
yookiin walutubbiin jiraatu. Zaayigomaayikootaan baay’inaan daabboo, kuduraafi fuduraalee
irratti wal-horu. Fakkeenyaa, arrii daabboo gurrachaadha.
II. Garee Askomaayikootaa (Division Ascomycota)
Gareewwan fangasootaa jiran keessaa sanyiiwwan baay’ee kan qabu garee
askomaayikootaadha. Gareen kun sanyiiwwan naannoo 64000 ta’an of-jalaa qaba.
Askomaayikootaa jedhamanii kan waamamaniif ispooriin isaanii qaama askii jedhamu
keessatti waan uumamuuf. Hedduun isaanii wal-hormaata saalessaan wal- horu, muraasni
immoo wal-hormaata alsaalessaan wal-horu. Askomaayikootaan kanneen faayidaa qabaniifi
miidha qaban of keessa qaba. Kanneen faayidaa qaban keessaa fakkeenyaaf, raaciitiin
oomisha alkooliifi daabboof yommuu gargaaru, peenisiliyeemiin immoo dawaa oomishuuf
gargaara.
103
III.Garee Basidomaayikotaa (Basidomycota)

Caasaa wal- hormaataa baasidiyam jedhamu qabu ta’ee kanneen burkuteessitoota ta’an
biyyee fi biqiloota tortoran irratti argama. Warren maxxantoota ta’an midhaan dheedhii
kanneen akka qamadii, ajjaafi garbuufi kan kana fakkaatan miidhuun beekamu. Fakkeenyaaf
“rust” gosa fangasii ta’ee biqiloota qofaa miidhuun kan beekamudha. Kan nyaataman kan
akka coommee garee kana keessatti ramadama.
IV.Garee Ditiroomaayikoota (Division Deuteromycota)
Wal- hormaata alsaalessaa malee wal-hormaanni saalaan isaan keessatti hin beekamne
yookaan hin qaban. Kanaafuu, fangaasii imparfeektii jedhamuun beekamaa. Maxxantoota
biqilootaa fi nama ta’uun beekamuu. Fakkeenyaaf nama irratti dhibee oo’ichoo fiduun
beekama.
Pirootoozowaa: pirotiistaa bineeldota fakkeeyyii ta’anii hunduu seel-qeenxeedha. Seeliin
isaanii cichaa seelii hin qabu. Halluu magariisa (kilooroofilii) waan hin qabneef soorata
mataa isaanii qopheeffachuu hin danda’an.
Pirootoozowaan akkaataa jireenyaa adda addaa qabu:
✓ Kanneen bilisaan jiratan fakkeenyaaf, paaraamisiyamiin bilisaan bishaan keessaa
wantoota akka baakteeriyaafi orgaanikaa soorachuun jiraata.
✓ Kanneen maxxantummaan jiraatan fakkeenyaaf, pilaasmoodiyamii, ameebaa, jaardiyaafi
kan kana fakkaatan maxxantoota tahuun qaama orgaanizimii biroo keessa jiraachuun
dhukkuba fidu.
Saaphaphuu: pirotiistaa biqiloota fakkeeyyii ta’anii seel-qeenxeefi seel-hedduudha. Halluu
magariisafi cichaa seelii waan qabaniif pirotiistaa biqiloota fakkeenyii jedhamu.
Saaphaphuu cuqul- magariisa: caasaa salphaa kan qaban ta’anii organizimoota soorata
qopheeffachuu danda’aniidha. Tokkoo tokkoo isaanii maayikirooskoppii malee hin mul’atan.
Seeliin isaanii halluu magariisaa ni qaba. Saaphaphuu cuqul- magariisni naannoo hundatuu ni
argamu. Fakkeenyaaf bishaan haaraa, bishaan ashaboo, lafaafi wantoota jiidhaa kanneen akka
dhagaa, biyyoofi quncee mukaa jiidhiina qaban irratt argamu. Gariin immoo organizimii
biroo wajjin walutubbiin jiraatu. Fakkeenyaaf, arrii dhagaa (Lichens). Wal-hormaata al-
saaleessaa wal-horu.
Baakteeriyaan: boca sadii qaba. Isaanis boca geengoo, uleefi marameedha. Akkaataa soorata
ittiin argatan irratti hunda’uun baakteeriyaan awutootiroofota, maxxantootafi
burkuteessitootatti qoodamu.
✓ Awutootiroofota: kenneen nyaata mataa isaanii qopheeffatanidha
✓ Maxxantoota: Kanneen lubbu- qabeeyyii biroo irratti maxxananii jiraatanidha
✓ Burkuteessitoota: kanneen qaama du’aa diiguun sooratanii jiraatanidha.
Deebii gochawwanii fi Gilgaalaa
Gocha 5. 4
Amaloota Fangasoota fakkeenyaaf, Coommee:
✓ seel-hedduu dha
✓ cichaa seelii ni qaba
✓ halluu magariisa hin qabu
✓ heetirootiroofota
✓ lafa biyyee gabbatee orgaanikaa qabuufi ol ka’aa irratti argamu
104
✓ caasaalee kanneen akka gonfoo, giilii, jirma (stalk) fi hayifee jedhamu qabu.
✓ gurmiin hayifee maayisiilamii jedhama. Faayidaan isaas bishaaniifi nyaata
bullaa’e xuuxuuf gargaara.
Gocha 5. 5
Amaloota Saaphaphuufi bidoollee isaanii:
✓ seel- qeenxeefi seel-hedduudha
✓ seeliin isaanii cichaa seelii seeluloosii irraa tolfame qaba
✓ halluu magariisa (kilooroofilii) ni qabu
✓ awutootiroofota/ qopheessitoota dha
✓ hedduun isaanii bidoollee bishaanaawoo (haroo, galaana) keessa jiraatu. Muraasni
immoo iddoo jiidhinni jiru dhagaa, biyyeefi muka irra jiraatu.
Amaloota Pirootoozowaafi bidoollee isaanii:
✓ hunduu seel- qeenxee dha
✓ seeliin isaanii cichaa seelii hin qabu
✓ halluu magariisa hin qaban
✓ heetirootiroofota dha
✓ akkaataan jireenyaa isaanii:
▪ kanneen bilisaan jiratan. Fakkeenyaaf paaraamisiyamii
✓ kanneen maxxantummaan jiraatan fakkeenyaaf, pilaasmoodiyamii, ameebaa,
jaardiyaafi kan kana fakkaatanidha
✓ Pirootoozowaan bidoollee bishaanawoofi lafaawoo keessa jiraatu
Gocha 5.7
Amaloota baakteeriyaa
✓ Pirookaariyootaadha;
✓ hunduu seel-qeenxeedha;
✓ membireenii niwukilasii hin qaban. kaafu, niwukilasii dhugaa hin qaban jedhamu;
✓ orgaaneloota membireeniin haguuggame hin qaban
✓ qopheessitoota yookiin heetirootiroofotaadha
✓ kanneen heetirootiroofota ta’an
maxxantoota yookiin burkuteessitootaadha
✓ baay’een isaanii sil-qixa tokko ykn tokkoo ol qabu
✓ gariin immoo silqixa gonkumaa hin qaban
✓ iddoo hundaatti argamu.
Faayidaa baakteeriyaa
I. Madaala uumamaa eeguuf;
II. Gabbina biyyee ida'uuf;
III. Aannan itichuuf;
IV. Dawaa adda addaa tolchuuf.
Miidhaa Baakteeriyaan qabu
Baakteeriyaan tokko tokko maxxantoota waan ta’aniif jecha dhukkuboota fidu. Fakkeenyaaf
dhukkuboota namaa baakteeriyaan dhufan keessaa muraasni kanneen armaan gadiitti
105
Gosa Dhukkubaa sanyii baakteeriyaa dhukkuba fidu

Daranyoo sombaa (TB) Mycobacterium tuberculosis
Cophxoo Neisseria gonorrhoeae
Fanxoo Treponema pallidum
Taayifooyidii Salamonella typhi
Tetaanasii Clostridium tetani
Koleeraa Vibiro cholerae
Deebii Gilgaalaa
Deebii Gilgaala 5.2
1. D 2. C 3. D 4. A 5. D 6. D
Deebii Gilgaa 5. 3
1. D 2. A 3. C 4. C 5. D
1. C 2. D 3. D
1. B 2. C 3. D
1. D 2. D 3. A 4. B 5. D
Deebbii Gaaffiiwwan Boqonnaa 5
I. Deebii Dhugaa fi Sobaa
1. Soba 2. Dhugaa 3. Soba 4. Soba
5. Soba 6. Dhugaa 7. Dhugaa
II. Walitti Firoomsuu
1. D 2. C 3. B 4. A 5. F
III. Deebii filannoo
1. C 2. D 3. B 4. C 5. D
IV. Deebii Gabaabaa
1. Sanyii
2. Biriyoofaayitaa
3. Koonii, Daraaraa
4. Saaphaphuufi pirootoozowaa
5. Daraaraa, sanyii, firii, fartilaayizeshinii dachaafi kan kana fakkaatan waan qabaniif
6. Teeridoofaayitaa, jimnoospermootaafi anji’oospermootaadha.
7. Garaagarummaa lubbu-qabeeyyiifi lubbu-maleeyyii
Lubbu- qabeeyyii Lubbu maleeyyii
ni sooratu hin sooratan
ni harganu hin harganan
wal hour wal-hin horan
meetaaboolizimii ni gaggeessu meetaaboolizimii hin gaggeessan
106
BOQONNAA 6
LAFA HAWAA KEESSATTI
Wayitii barnootaa boqonnaa kanaaf kenname: Wayitii 18
Bu’aawwan barnootaa boqonnichaa
➢ Boca, diyaameenshiniifi sochii lafaa ni addeessu;
➢ Kutaalee lafaafi qabiyyeewwan lafaa ni ibsu;
➢ Moodeela lafaa tolchuun ta’iiwwan sochii lafaatiin wal qabatan ittiin ni ibsu.
Seensa
Barattoonni bu’aawwan barnoota boqonnaa kana keessatti goonfatamuu qaban akka gonfatan
Boqonnaan kun mata-dureewwan gurguddoo lafti boca akkamii akka qabduufi
diyaameenshinii lafaa, kutaalee lafaafi sochiiwwan lafaa irratti xiyyeeffata. Boqonnaa kana
keessatti matadureewwan gurguddoo sadiifi matadureen xixiqqaan isaan jalatti dhiyaatanii jiru.
Kutaan jalqabaa (6.1) waa’ee bocaafi diyaamenshinii lafaa ibsa. Mata dureewwan xixiqqaa
as jalatti jiran kan akka bocaafi diyaamenshinii lafaa ibsa gahaa ni kennu.
Kutaan inni lamaffaan (6.2) immoo waa’ee kutaalee lafaa irratti xiyyeeffata.
Kutaaleen/baqqaanonni afran lafaa: Kirastii, Mantilii, Korii alaafi keessa fakkiidhaan
ibsamee jira. Akkasumas odeeffannoo waa’ee qabiyyeewwan isaanii addaan baasuu ni ibsa.
Kana irratti dabalees akkaataa barattootni gochaan dalaguun baqqaanota addaan baasuu
danda’an irratti gilgaala hojii manaa kennuun ni deebisu.
Kutaan sadaffaan (6.3) immoo waa’ee sochiilee lafti taasistu lamaan addaan baasaanii ni
ibsu. Sochiilee lafti taasistu lamaan: sochii lafti aduutti naannooftuufi sochii lafti siiqqee ofii irratti
martu yaadota hayyootaan deeggaramuun ibsi itti kennamuufi fakkiilee gargaaramuun ibsamee jira.
Waa’ee haala halkaniifi guyyaan uumamuu isaanii ragaalee adda addaa dhiheessun ni ibsu.
Qabiyyee Boqonnichaa
6.1. Bocaafi Diyaamenshinii lafaa
6.2. Kutaalee/Baqqaanota lafaa
6.3. Sochiilee lafti taasistu
107
6.1. Bocaafi diyaameenshinii lafaa

Wayitii barnootaa qabiyyee kanaaf kenname..................................................... 6
Gahumsa barachuu yoo xiqqaate gonfatamuu qabu
❖ lafti boca akkamii akka qabdu ni ibsu;
❖ modeelii boca lafaa meeshaa naannotti argamu irraa tolchuun ni agarsiisu;
❖ ragaalee boca lafaa ibsuuf gargaaran adda ni baafatu;
❖ odeeffannoo waa’ee boca lafaa funaanuun ni addeessu;
❖ yaadota naannoo fi giloobaalii waa’ee boca lafaa ibsan ni tarreessu;
❖ diyaameenshiniin lafaa akkamitti akka safaramu ni ibsu.
Qabxiiwwan ijoo
• Ji’odisiin saayinsii waa’ee bocaafi hamma lafaa, dirree harkisa lafaa fi iddoo irri lafaa
itti argamu safaruuf kan nu gargaaruudha.
• Bocni lafaa isferooyidii diriiroo ta’eedha.
• Diyaameenshinii lafaa jechuun safara lafti handhuura ofii irraa qabduudha.
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa kutaa 6.1 sirriitti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri kun Gaaffilee hubannoo, Gocha 6.1, yaalii 6.1 fi gilgaala 6.1 qabiyyee 6.1 jalatti
waliigala wayitii 6 keessatti akka xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti
gochaalee adda addaatiif jechuun kan akka hojii dhuunfaa, marii garee, yaada marii garee
dhiyeessu, yaalii waa’ee boca lafaa hojjachiisuu, fi yaada dhiyaate guduunfuufi kan kana
fakkaatan yeroo ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Yaaliin 6.1 qabiyyee kana keessatti
kaa’amee jira. Meeshaalee barbaachisoo ta’an akkaataa karooratti dursiitii qopheeffadhu.
Kitaaba barattootaa keessatti kan tarreeffaman meeshaalee yaalii 6.1 dalaguuf fayyadan mana
yaalii yookiin daree keessatti dursitee qopheeffachuu qabda. Yaalii firii barbaadamee
argamsiisuu isaa dursitee ofii hojjachuun mirkaneessuu si barbaachisa. Ragaa firii barattootaa
irratti qabamu qophachuun akkaataa hiika itti kennamu mijeeffadhu.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Gaaffii fi deebii
• Yaalii
• Hojii dhuunfaa fi hojiin garee, gaafii gilgaalaafi yaalii kennaman irratti hundaa’a.
Adeemsa baruu barsiisuu
Gaaffilee ka’umsaa irratti barattoonni akka mari’atanii deebii dhiheessan affeeruun gabaasa
fudhu. Ibsa waa’ee boca lafaa yaada saayinsaawaa deeggaramuun ibsa kenni. Yaalii 6.1
hojjachuuf tartiiba armaan gadii akka hordofan qajeelchaa.
108
Tartiiba yaalii
a) Wantoota barbaachisan; Waraqaa, qaxxaamurtuu, afuuffee, walqabsiistuu yookin
kollaa
b) Afuuffee afuufun afaan hidhaa.
c) Afuuffee afuufame irratti waraqaa ciramaa kollaan hapheessaa.
d) Dhumaratti afuuffee afuufame hiikuu yookiin afaan muruun qilleensa keessa yaasaa.
e) Bocni waraqaa ciramaa irraa uumame boca lafaan walfakkaata.
Yaaliin boodatti yaada waliigalaa waraqaan walitti qabsiifame boca lafaa fakkachuu
mirkaneessaa.
Gilgaala 6.1. irratti barattoonni qabiyyee 6.1 keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin
mirkaneeffadhu.
• Luulii (moodeela lafaa)
• Maarkarii
• Kaartoonii, dhaaba manaa yookiin chuppudii
Luulii (moodeela lafaa) kuusa mana barnootaa keessa yoo jiraate, akka itti fayyadaman taasisi.
Yoo jiraachuu baate erga moodeela hojjatanii booda akka itti fayyadaman taasisi.
Barattoonni Dandeettii kalaqaa akka gabbifatan deeggaruu
Barattoota kennaa addaafi hubannoo olaanaa qaban deeggaruun dandeettii waa kalaquu akka
gabbifatan jajjabeessa. Mala baruu barsiisuu gocha irratti xiyyeeffateefi barattoota hirmaachisu
fayyadamuun gahumsaafi dandeettii waa kalaquu barattootaa cimsuun barnooticha bu’a
qabeessa taasisa. Qabiyyeewwan baratan hunda irratti carraa hirmaannaa ol aanaa akka argatan
affeeri. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda addaa akka maddisiisan
jajjabeessi. yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate bocaafi diyaamenshinii lafaa
kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetiifi kanneen biroo naannoo keetitti
argachuu dandeessu irraa dubbisi. Gaaffilee, gochaaleefi yaalii bocaafi diyaamenshinii lafaan
walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetiifi kanneen biroo
akka fayyadaman jajjabeessi.
Iyyaafannoo
Gahumsa barattoonni yoo xiqqaate gonfachuu qaban galma gahuu isaa mirkaneeffachuuf
tooftaalee iyyafannoo walitti fufaa kan akka hojii dhuunfaanis ta’ee hojii garee irratti
hirmaannaa tokko tokkoon barattoonni qabiyyee kana keessatti hubannaa isaanii madaaluu si
fayyadamuu qabda. Galmeen madaallii barattootaa kun:
▪ Gaaffilee ka’umsaa keessatti hirmaannan isaan taasisuu qaban;
▪ Marii garee keessatti qooda isaan fudhachuu qaban;
109
▪ Yaalii 6.1. keessatti ga’een isaanii maal akka fakkaatu;

▪ Yaalii hojjetaman keessatti carraaqqin isaan taasisaaniifi hubannoon isaan gonfachuu
qaban;
▪ Gocha 6.1. akka hojii manatti barattootaaf kennuu. Shaakala keessatti qooda fudhannaa
isaaniifi hojii dhuunfaafi garee keessatti gahee tokkon tokkoon isaan taasisan
galmeeffadhaatoo hiika itti kennaa.
▪ Gilgaala 6.1 akka hojii manaatti barattootaaf kennuu. Hojii isaanii sakatta’uun firii
isaanii galmeeffadhaa. Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa eegamu olitti
hojjetan dinqisiifachuufi gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo
gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaawwaniin akka walgitan taasisi.
Deebii gaaffilee, Gochaa, yaaliifi gilgaalaa
Deebii Gaaffilee ka’umsaa
1. Lafti boca obileet isfeerooyidii qabdi.
2. Killee, habaabii, dinnichaa, afuuffee afuufameefi kanneen kan fakkaatan.
Deebii Gaaffilee ka’umsaa
1. Diyaameenshinii lafaa: safara lafti handhuura qaama irraa gara daangatti qabduudha.
2. Bal’ina, Raadiyesii, Diyameetiraa, naannawa lafaafi qabee lafaa.
Deebii Gocha 6.1.
akka shaakalan qajeelchaa.
Deebii Gilgaala 6.1.
1. Meeshaalee fakkii kaasuuf isaan barbaachisu qopheessuun qajeelcha.
2. i) 40,009km, ii) 509,000km2 , iii) 107,554 x 1016 m3
Deebii Yaalii 6.1
Gahumsa yoo xiqqaate gonfachuu qaban gonfachuu mirkaneeffadhu, kan bira hin geenye irra
deebi’anii akka hojjatanii bira gahan affeeri.
6.2. Kutaalee Lafaa

❖ kutaalee lafaa fakkii kaasuun ni ibsu;
❖ Gurmaa’insaafi qabiyyeewwan kutaalee lafaa ni addeessu;
❖ Ilaalchawwan adda addaa waa’ee lafaa haala uumamaafi amaloota kutaalee lafaa irratti
hundaa’uun ni ibsu.
Qabxiiwwan ijoo
• Kutaalee/baqqaanota lafaa: Qoodama qaama lafaa jechuudha.
• Qaamni lafaa kutaalee/baqqaanota afur irraa ijaarame. Isaaniis: Kirastii, Mantilii,
Koorii alaafi Koorii keessaati.
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa Qabiyyee 6.2 sirriitti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri kun gaaffilee ka’umsaa/hubannoo, gocha 6.2 fi gilgaala 6.2 qabiyyee kanaa waliigala
110
wayitii 5 keessatti akka xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti hojii dhuunfaa,
marii garee, yaada marii garee dhiyeessu yaada dhiyaate guduunfuufi kanneen kana fakkaatan
yeroo ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Gocha 6.2 qabiyyee kana keessatti kennamee
jira. Meeshaalee barbaachisoo ta’an akkaataa karooratti dursiitii qopheeffadhu. Kitaaba
barattootaa keessatti kan tarreeffaman meeshaalee gocha 6.2 dalaguuf fayyadan manaa fiduun
daree keessatti dursitee qopheeffachuu qabdu. Gocha bu’aa barbaadame argamsiisuu isaa
dursitee ofii hojjachuun mirkaneessuu si barbaachisa. Dhuma irratti ragaa qabxii irratti qabattu
qopheeffachuu mirkaneeffadhu.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Hojii dhuunfaa fi hojiin garee gaafii, gochaalfi gilgaala kennaman irratti hundaa’a.
Gaaffilee 6.2 irratti barattoonni akka mari’atanii deebii dhiheessan affeeruun gabaasa fudhu.
Ibsa waa’ee boca lafaa yaada saayinsaawaa deeggaramuun ibsa kenna. Gocha 6.2 irratti
barattoonni akka dhuunfan hojjachuun deebii kennan affeeruun gabaasa fudhu. Ibsa waa’ee
kutaalee/baqqaanota lafaa yaada saayinsawaa deeggaramuun ibsa kenna. Gocha 6.2 hojjachuuf
qullubbii diimaafi haaduu qopheefadhu. Qullubbii dalga bakka lamatti addaan mura. Keesson
qullubbii murame baqqaana adda adda qabaachuu mirkaneeffadha.
Gilgaala 6.2. irratti barattoonni kutaalee/baqqaanota lafaa keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin
mirkaneeffadhu.
• Qullubbii Diimaa
• Haaduu
• Fakkii kutaalee/baqqaana lafaa
Barattota kennaa addaafi hubannoo olaanaa qaban deggeruun dandeettii waa kalaquu akka
gabbifatan jajjabeessaa. Mala baruu barsiisuu gocha irratti xiyyeeffateefi barattoota
hirmaachisu fayyadamuun gahumsaafi dandeettii waa kalaquu barattootaa cimsuun
barnooticha bu’a qabeessa taasisi. Qabiyyeewwan baratan hunda irratti carraa hirmaannaa ol
aanaa akka argatan godhi. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda addaa akka
maddisiisan jajjabeessuun yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate
111
kutaalee/boqqaanota lafaa kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetaafi kanneen

biroo naannoo keetitti argachuu dandeessu irraa dubbisi. Gaaffilee, gochaaleefi yaalii
kutaalee/baqqaanota lafaan walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora
intarneetiifi kanneen biroo akka gargaaraman affeeri.
Iyyaafannoo
hirmaannaa tokko tokkoon barattootaa qabiyyee kana keessatti hubannaa isaa/ishee madaaluun
barbaachisaadha. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf gargaaran
fayyadamuu qabda. Galmeen madaalli barattoota kun:
▪ Gocha 6.2. keessatti ga’een isaanii maal akka fakkaatu;
▪ Shaakala hojjetaman keessatti carraqqin isaan taasisaaniifi hubannoon isaan gonfachuu
qaban;
▪ Gilgaala 6.2 akka hojii manaatti barattootaaf kennamuu mirkaneeffadhu. Hojii isaanii
sakata’uun firii isaanii galmeeffadhu. Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa
eegamuu olitti hojjatan dinqisiifachuu fi gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan
hojjatan immoo gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin akka walgitan
taasisuu.
Deebii gochaafi gilgaalaa
Deebii Gocha 6.1
1. Baqqaanota muraa qullubbii keessoo baqqaanota lafaa waliin walfakkeenya qaba.
Deebii yaalii 6.2
Gahumsa yoo Xiqqaate gonffachuu qaban gonfachuu mirkaneeffadhu, kan bira hin geenye irra
1. Meeshaalee barbaachisan qopheessuun handhuura gabbisa barnootaa fayyadamuun
akka hojjatan qajeelcha.
2. Mantilii
6.3. Sochiilee lafti taasiftu

❖ Akkaataa sochiilee lafaa (sochii lafti aduuttii fi ofirra naannoftu) ni agarsiisu;
❖ Taateewwan sochiiwwan lafaa ni ibsu;
❖ Moodeela lafaa tolchuun ta’iiwwan sochiilee lafaatiin wal qabatan ittiin ni ibsu.
112
Qabxiiwwan ijoo
• Jechi Ji’oo jedhu lafa kan ibsu yoo ta’u, Heliyoon immoo aduu kan ibsu ta’ee jechi
sentarikii jedhu gidduu hawaa ta’uu ibsa.
• Sochii martoo lafaa jechuun sochii lafti siiqqee ofii irra martu jechuudha.
• Sochii marfataa jechuun sochii lafti aduutti naanna’uun taasistuudha.
• Waqtilee jechuun wal jijjirraa bonaafi gannaa.
• Halkaniifi guyyaa jechuun lafti sababa sochii siiqqee ofii irratti qabduun
gaaddiddeessuu aduun uumamuudha.
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa qabiyyee 6.3 sirritti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri kun gaaffilee hubannoo, yaalii 6.2 fi gilgaala 6.3 qabiyyee 6.3 kanaa waliigala wayitii
5 keessatti akka xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti gochaalee adda addaatiif
jechuun kan akka hojii dhuunfaa, marii garee, yaada marii garee dhiyeessuu, yaalii waa’ee
sochii lafaa: Sochii lafti siiqqee ofiirrattiifi sochii lafti aduutti naannooftu hojjachiisuufi yaada
dhiyaate guduunfuufi kan kana fakkaatan yeroo ramadame wajjiin deemuuf barbaachisa.
Yaaliin 6.2 qabiyyee kana keessatti kaa’amee jira. Meeshaalee barbaachisoo ta’an akkaataa
karooratti dursiitii qopheeffadhu. Kitaaba barattootaa keessatti kan tarreeffaman meeshaalee
yaalii 6.2 dalaguuf fayyadan mana yaalii yookiin daree keessatti dursitee qopheeffachuu qabda.
Yaaliin firii barbaadame argamsiisuu isaa dursitee ofii hojjachuun mirkaneessuun
barbaachisaadha.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Yaalii
• Hojiin dhuunfaa fi hojiin garee gaafii, gochaafi gilgaalaa kennaman irratti hundaa’a.
Gaaffilee hubannoo irratti barattoonni akka mari’atanii deebii dhiheessan qajeelchuun gabaasa
fudhu. Ibsa deebii barattoonni kennan sirrii ta’uu mirkaneeffachuun sirreeffama kenni.
Yaalii 6.2 hojjachuuf tartiiba armaan gadii akka hordofan taasisi.
Tartiiba yaalii
1. Meeshaalee yaaliif gargaaran hundi jiraachuu mirkaneeffadhu.
2. Balbii yookiin tiriikaa ibsuun giloobii naannessaa.
113
3. Ifti giloobii irra qubatu qaama giloobii iddoo inni irra qubatu ilaalaa.
4. Akkaataa lafti siiqqee isheerra itti martu hubadhaa.
Yaaliin boodatti yaada waliigalaa lafti siiqqee ofiirra osoo martuu halkaniifi guyyaan uumamuu
ni ibsa.
Gilgaala 6.3. irratti barattoonni qabiyyee 6.3 keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin
mirkaneeffadhu.
• Giloobii
• Balbii
• Tiriikaa
• Fakkiiwwan sochiilee lafaa
• Moodeela sochiilee lafaa
gabbifatan jajjabeessi. Mala baruu barsiisuu gocha irratti xiyyeeffateefi barattoota hirmaachisu
qabeessa taasisi. Qabiyyeewwan baratan hunda irratti carraa hirmaannaa ol aanaa akka argatan
godhi. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda addaa akka maddisiisan
jajjabeessi. yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate sochiilee lafaa kitaaba
barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetiifi kanneen biroo naannoo keetitti argachuu
dandeessu irraa dubbisaa. Gaaffilee, gochaaleefi yaalii sochiilee lafaan walqabatan kan argatan
kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetiifi kanneen biroon walshaakalchiisi.
Iyyaafannoo
hirmaannaa barattoonni dhuunfaan qabiyyee kana keessatti taasisan madaaluun
barbaachisaadha. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf gargaaru
▪ Gaaffilee 6.3. keessatti hirmaannaan isaan gochaa turan;
▪ Tokkoon tokkoon isaanii keessatti qooda fudhannaan isaan taasisuu qaban;
▪ Yaalii 6.2. keessatti ga’een isaanii maal akka fakkaatu;
▪ Yaalii hojjataman keessatti hubannaa isaan argachuu qaban;
▪ Gilgaala 6.3 akka hojii manaatti barattootaaf kennuu. Hojii isaanii sakata’uun firii
isaanii galmeeffadhu. Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa eegamuu olitti
hojjatan dinqisiifachuufi gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan hojjatan immoo
gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin akka walgitan taasisuu.
114
Deebii Gaaffii, yaaliifi gilgaalaa

Deebii Gaaffii hubannoo
Lafatu aduutti naanna’a.
Deebii yaalii 6.2
Gahumsa yoo Xiqqaate gonffachuu qaban gonfachuu mirkaneeffadhu, kan bira hin geenye irra
1.Gareen kaasanii akka fidan yookiin handhuura gabbisa barnootaatti akka hojjatan affeeri.
2. Qabxii ijoo irra hiika jiru fayyadama.
3. Sochii lafti aduutti naannooftu.
1. Yeroo Ikunookisii bonaafi gannaa naannoon kaabaatti halkanaafi guyyaan walqixa.
2. Moodeela barattoonni shaakalanii fidan ilaaluun yaada kenniif.
Deebii Gilgaala Boqonnichaa
I. Dhugaafi soba
1. Dhugaa
2. Dhugaa
3. Soba
4. Dhugaa
5. Dhugaa
6. Dhugaa
II. Filannoo
1. B 3. B 5. A
2. A 4. B
III. Deebii bakka duwwaa
1. Kirastii, Mantilii, Koorii alaafi keessaa
2. Ji’osentirikiifi heliyoosenterikii
3. Sochii siiqqee ofii irra martuufi sochii aduu irra naannoftuudha.
4. Ganna, Birraa, Bonaafi Arfaasaa.
IV. Deebii Gabaabaa
1. Obileet isfeerooyidii
2. Meeshaalee ammayyaa GPS, Saatalaayitii, Teeleskooppii ammayyaa
v. Shallagii
1. 150,000,000,000m
2. i. 40,054km, ii. 5.1 x 1014 m2 , iii. 1.09 x 1021 m3
115
BOQONNAA 7
SOCHII, HUMNA, ANNIISAA FI MADDOOTA ANNIISAA
Wayitii barnootaa boqonnaa kanaaf kenname: Wayitii 32
Bu’aawwan barnootaa boqonnichaa:
➢ Akaakuwwan sochii adda baasuun ni ibsita;
➢ Gocha dhiibuu/harkisuu humnaa ni agarsiista;
➢ Taateewwan humnaa hunda ni tarreessita;
➢ Ta’iiwwan humnaa jireenya guyyaa guyyaa keessatti gahee taphatu walbira qabuun ni
madaalta;
➢ Hubannoo waa’ee anniisaa ni horatta;
➢ Garaagarummaa akaakuuwwan anniisaa haaromfamanii fi hin haaromfamne jidduu jiru
adda ni baafatta;
➢ Faayidaawwan anniisaa fi tooftaawwan anniisaatti fayyadamuu ni addeessita.
Seensa
Barattoonni bu’aawwan barnoota boqonnaa kana keessatti goonfatamuu qaban akka gonfatan
Boqonnaan kun mata-dureewwan gurguddoo hiikkaa sochiifi akaakuuwwan sochii, humnaafi
humna harkisa lafaa, Anniisaafi karaa sirriin anniisaa fayyadamuu fi xiqqaachuu qabeenya
uumamaafi miidhaa xiqqaachuun qabeenya uumamaa irratti xiyyeffata. Boqonnaa kana
keessatti matadureewwan gurguddoo afuriifi matadureen xixiqqaan dhiyaatanii jiru.
Kutaan jalqabaa (7.1) waa’ee hiikkaa sochiifi akaakuuwwan sochii ni ibsa. Mata dureewwan
xixiqqaa as jalatti jiran kan akka hiika sochiifi akaakuuwwan sochii irratti ibsa gahaa kenna.
Kutaan inni lamaffaan (7.2) immoo waa’ee humnaafi humna harkisa lafaa irratti xiyyeeffata.
Humnaafi humna harkisa lafaa, ta’iiwwan humnaafi humna safaruu ibsamee jira. Odeeffannoo
waa’ee qabiyyeewwan humnaafi human harkisa lafaa, ta’iiwwan humnaafi humna safaruu ni
ibsa.
Kutaan sadaffaan (7.3) Hiikkaa anniisaa, akaakuuwwaniifi jijjiiramuu, gita’uummaa anniisaafi
karaa sirriin anniisaa fayyadamuun ibsi itti kennameefi fakkiilee gargaaramuun ibsamee jira.
Kutaan afraffaan (7.4) immoo waa’ee xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa naannoo
irraan gahu fakkeenya fudhachuun, akkasumas, fakkiin kitaaba isaanii irra jiru gadi fageenyaan
ni ibsa. Wantoota xiqqaachuu qabeenya uumamaa fidan, miidhaa naannoo irraan gahu fi
tooftaalee ittisa xiqqachuu qabeenya uumamaa fakkiilee gargaaramuun ibsamee jira.
Daawwannaa gaggeessuun kunuunsa naannoo naannoo keenyatti argamu daawwachuun
hubannee akka dinqisiifannuufi naannoo akka kunuunsinu ni taasisa.
116
Qabiyyee Boqonnichaa
7.1. Hiikkaa sochiifi akaakuuwwan shochii
7.2. Humna
7.3. Anniisaa
7.4. Xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa naannoo irraan gahu
7.1. Hiikkaa sochiifi akaakuuwwan sochii

❖ sochiin maal akka ta’e ni ibsu;
❖ boca daandii isaa irratti hundaa’uun akaakuuwwan sochii (sochii daandii sirrii, sochii
daandii marfatoo, sochii geengoo, sochii daandii martoo fi sochii hoollannaa) addaan ni
baasu;
❖ akaakuuwwan sochii kanneen daree keessatti ni agarsiisu.
Qabxiiwwan ijoo
• Sochii
• Akaakuuwwan sochii
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa qabiyyee 7.1 sirriitti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri qabiyyee 7.1 kun gaaffilee hubannoofi Gilgaala 7.1 kutaa kanaa waliigala wayitii 5
keessatti akka xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti hojii dhuunfaa, marii
garee, yaada marii garee dhiyeessu, gilgaalota shallaguun yaada dhiyaate guduunfuufi kan kana
fakkaatan yeroo ramadame wajjiin deemuuf gargaara. Gilgaala 7.1 kutaa kana keessatti
kennamee jira. Gilgaala kana irratti barattoonni mana isaanitti shaakalanii akka dhufan hojii
manaa kenna. Hojii manaafi dhuunfaa kenname hojjachuu isaanii mirkaneeffachuun
galmeeffadhu.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Agarsiisa
• Hojii dhuunfaa fi hojii garee gaafiifi gilgaalaa kennaman irratti hundaa’a.
Gaaffii hubannoo jalqabaa irratti barattoonni akka gareen mari’achuun deebii kennan affeeruun
gabaasa fudhu. Gaaffii hubannoo itti aanu irratti immoo barattoonni akka dhuunfan fakkii 7.1
ilaaluun deebii kennan affeeruun gabaasa fudhu. Ibsa waa’ee akaakuu sochii fakkiin
deeggaramuun ibsu. Gilgaala 7.1. irratti barattoonni qabiyyee 7.1 sochiileefi akaakuuwwan
sochii keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
117

• Peendulamii
• Kubbaa xiqqaa
• Haada
• Cedhedhaa
• Fakkiiwwan adda adda waa’ee akaakuuwwan sochii agarsiisan.
qabeessa taasisuu. Qabiyyeewwan baratan hunda irratti carraa hirmaannaa ol aanaa akka
argatan godhuu. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan add a addaa akka
maddisiisan jajjabeessuun yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate sochiileefi
akaakuuwwan sochii kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetiifi kanneen biroo
naannoo keetitti argachuu dandeessu irraa dubbisuu. Gaaffileefi gilgaala sochiileefi
akaakuuwwan sochii walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora
intarneetiifi kanneen biro fayyadamuu ni danda’u.
Iyyaafannoo
tooftaalee iyyaafannoo walitti fufaa kan akka hojii dhuunfaanis ta’ee hojii garee irratti
hirmaannaa tokko tokkoon barattoonni qabiyyee kana keessatti hubannaa isaanii madaaluun
barbaachisaadha. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf gargaaru
fayyadamuu qabda.
Galmeen madaallii barattootaa kun:
▪ Gaaffilee 7.1 fi 7.2 keessatti hirmaannaa isaan taasisuu qaban;
▪ Gilgaala 7.1 akka hojii daree/manaatti barattootaaf kennaa. Hojii isaanii sakatta’uun
firii isaanii galmeeffadhaa. Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa eegamuu olitti
hojjetan dinqisiifachufi gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo
gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin akka walgitan taasisi.
Deebii Gaaffileefi gilgaalaa
Deebii Gaaffilee hubannoo tokkoffaa
1. Sochiin adeemsa wanti tokko bakka tokkoo ka’ee fageenya murtaa’e yeroo murtaa’e
keessatti qabu jechuudha.
2. Sadhaata jechuun iddoo ka’umsa yookin qabxii jalqaba waan tokko safarri irra eegalu.
Deebii Gaafii hubannoo lammaffaa
Akaakkuuwwan sochii jiran keessa muraasni isaanii: sochii daandii sirrii, sochii
gomboobaa/golboo, sochii geengoo, sochii martoo, sochii hoollannaa jedhamuun beekamu.
118
i. Sochii Daandii Sirrii: sochii qaamni tokko karaa yookiin daandii qajeelarratti taasisuudha.
Fakkeenyaaf, Konkolaataa daandii sirrii irra adeemu kan (fakkii 7.1.a) irratti agarsiifame, wantoo
dalga harkifamuufi kanneen kana fakkaataniidha. Waa’een sochii kanaa mata duree kana
keessatti bal’inaan baratta.
ii. Sochii Gomboobaa: sochii daandii golboo/jallataa irra taasifamuudha. Fakkeenyaaf,
konkolaataa daandii marfataa (fakkii 7.1.b) irratti agarsiifame
iii. Sochii Geengoo: Sochiin kun sochii marfannaa guutuu adeemsisuudha. Sochii lafti aduu irra
naannooftuu (fakkii 7.1.e) fakkaataniidha.
iv. Sochii Martoo: sochii qaamni tokko siiqqee dhaabbataa qaama isaa irratti maruun taasisuudha.
Fakkeenyaaf, Sochii lafti siiqqee ofii irratti marfattu (fakkii 7.1.c) irratti agarsiifame, Sochii
lakkooftuu sa’aatii, sochii balballi yommuu banamu uumamuufi kanneen kana fakkaataniidha.
v. Sochii Hollannaa: Sochii qaamni tokko fuulduraa fi duubatti yookiin olii fi gadi yeroo
walfakkaataa keessatti irra deddeebi’uun taasifamuudha. Fakkeenyaaf, sochii peendulamii
(fakkii 7.1.d) irratti agarsiifame, dambalii bishaanii fi kanneen kana fakkaataniidha.
Deebii Gilgaala 7.1
1. Barattoonni akaakuwwan sochii muraasa sochiiwwan naannoo isaaniitti argamaniin
walqabsiisuun yaa ibsan.
2. Saffisni kallattii qabu ariitii jedhama.
3. Ariitiin konkoolatichaa 60 m/s ta’a.
7.2. Humna
❖ humni maal akka ta’e ni ibsita;
❖ gochaawwan humna harkisuu/dhiibuu ni agarsiista;
❖ maalummaa humna harkisa lafaa ni ibsita;
❖ Taateewwan humnaa ni ibsita;
❖ Meeshaalee humna ittiin safaramu fayyadamuun humna ni safartu.
Qabxiiwwan ijoo
• Humna
• Harkisa lafaa
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa qabiyyee 7.2. sirriitti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri kun gaaffilee hubannoo, gocha 7.1, 7.2 fi 7.3 fi gilgaala 7.2. qabiyyee kana waliigala
marii garee, yaada marii garee dhiyeessu, gilgaalota shallaguun yaada dhiyaate guduunfuufi
kan kana fakkaatan yeroo ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Gocha 7.1, 7.2 fi 7.3
qabiyyee kana keessatti kennamee jira. Meeshaalee barbaachisoo ta’an akkaataa karooratti
dursiitii qopheeffadhu. Kitaaba barattootaa keessatti kan tarreeffaman meeshaalee gocha 7.1,
7.2 fi 7.3 dalaguuf fayyadan laboratoorii keessa fudhachuun daree keessatti dursitee
119
qopheeffachuu qabda. Gocha firii barbaadame argamsiisuu isaa dursitee ofii hojjachuun
mirkaneeffadhu.
•Od-ibsaa
•Marii Garee
•Gaaffii fi deebii
•Agarsiisa
•Hojii dhuunfaa fi hojii garee gaafiifi gilgaala kennaman irratti hundaa’a.
Gaaffilee hubanno jalqabaa irratti barattoonni akka gareen mari’achuun deebii kennan
affeeruun gabaasa fudhu. Ibsa waa’ee hiika humnaa yaada saayinsawaa deeggaramuun ibsa
kennuu.
Gaafilee hubannoo itti aanu irratti barattoonni akka dhuunfan deebii kennan affeeruun gabaasa
fudhu. Ibsa waa’ee meeshaa humna safaruuf gargaaru deeggaramuun ibsa kenni.
Gocha 7.1, 7.2 fi 7.3 irratti barattoonni akka gareen hojjachuun deebii kennan affeeruun
gabaasa fudhu. Ibsa waa’ee humna harkisa lafaa, ta’iiwwan humnaafi safara humnaa walduraa
duuban yaada saayinsawaa deeggaramuun ibsa kenniif. Gocha 7.1 hojjachuuf kubbaa
qopheeffatan ol darbuun maaliif akka gadi deebi’u ibsa, Gocha 7.2 boronqii cabsuun bocni
jijjiramuu agarsiisa, ii. Cedhedhaa addaan harkisuun dheerina isaa dabaluu agarsiisa, iii.
Kubbaa dhiituun sochii eegaluu kallattii jijjiruu agarsiisa. Gilgaala 7.2. irratti barattoonni
qabiyyee 7.2 humna, ta’iiwwan humnaafi humna safaruu keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin
mirkaneeffadhu.
• Boronqii
• Peendulamii
• Kubbaa
• Cedhedha
• Niwuton Meetira
• Fakkiiwwan adda addaa waa’ee humna dhiibuufi harkisuu, taateewwan humnaafi
safara humnaa agarsiisa.
Barattota kennaa addaafi hubannoo olaanaa qaban deeggaruun dandeettii waa kalaquu akka
jajjabeessi. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda addaa akka maddisiisan
120
jajjabeessuun yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate humna, ta’iiwwan humnaafi

safara humnaa kitaabota wabiifi kanneen biroo naannoo keetitti argachuu dandeessu irraa
dubbisi. Gaaffilee, gochaaleefi gilgaala humnaa, ta’iiwwan humnaafi safara humnaa
walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi kanneen biro barbaaduun akka
fayyadaman qajeelchuu.
Iyyaafannoo
hirmaannaa tokko tokkoon barattoonni kutaa kana keessatti hubannaa isaanii madaaluun
barbaachisaadha. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti akka hordofan gargaaru
▪ Gaaffilee 7.3 fi 7.4 keessatti hirmaannaa isaan taasisuu qaban;
▪ Gochaalee 7.1,7.2 fi 7.3 keessatti hirmaannaa isaan taasisuu qaban;
▪ Miseensonni gareen hundi qooda fudhachuu turan;
▪ Gilgaala 7.3 akka hojii manaatti barattootaaf kennaa. Hojii isaanii sakatta’uun firii
hojjetan dinqisiifachuufi gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo
gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin akka walgitan taasisuu.
Deebii gaaffilee, gochaaleefi gilgaalaa
Deebii Gaaffilee hubannoo
1. Humni gocha dhiibuu yookiin harkisuu qaamni tokko qaama biroo irratti
raawwatuudha.
2. Fakkeenya karra banuufi cufuu, meeshaa ol kaasuu, kubbaa dhiituu, tabba ba’uu.
Deebii Gocha 7.1
Kubbaa tokko yoo ol darbatte ol deemee booda deebi’ee gara lafaatti gadi kufa. Yommuu kana
sochii lamatu uumama. Isaaniis: sochii kubbaan ol deemee dhaabbatuu fi sochii kubbaan gara
lafaatti gadi deebi’ee kufuudha.
Deebii Gocha 7.2
1. Ni jijjiirama
2. Ni socho’a
3. Eeyyee, ni jijjiirama
Deebii Gaafii 7.4
1. Niwuuton meetira
121
Deebii Gilgaala 7.2

1. Boca, hamma, kallattii, fi qabee wantootaa nijijjiira.
2. 45N
3. 5m/s2
4. Utubduu, gulantaa, cedhedha fi hookkodha.
5. Niwuuton Meetira irraa dubbisaa.
7.3 Anniisaa
7.3.1. Hiikkaa, Akaakuuwwan Anniisaafi jijjiirramuu Anniisaa
❖ Hiikkaa anniisaa ni ibsu;
❖ Akaakuuwwan anniisaa hunda ni tarreessu;
❖ Anniisaa kamtu gara akaakuu anniisaa biraatti akka jijjiiramu ni ibsu;
Qabxiiwwan ijoo
• Anniisaa
• Akaakuuwwan Anniisaa
• Jijjiirraa anniisaa
Qophii Duraa
Kitaaba barattootaa keessaa qabiyyee 7.3. sirritti erga dubbistee booda karoora qopheeffadhu.
Karoorri kun qabiyyee 7.3 gaaffilee hubannoo fi gilgaala 7.3.1. qabiyyee kanaa waliigala
marii garee, yaada marii garee dhiyeessuu, gilgaalota shallaguun yaada dhiyaate guduunfuufi
kan kana fakkaatan yeroo ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Gilgaala 7.3.1. irratti
barattoonni qabiyyee 7.3.1 Anniisaa, Akaakuuwwan Anniisaafi jijjiirama Anniisaa hubachuu
isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Hojiin dhuunfaa fi hojii gaafiifi gilgaalaa kennaman irratti hundaa’a.
Waa’ee Anniisaa barsiisuu eegaluun dura Gaaffilee hubannoo jalqabaa deebisuuf gareen
akka mari’atan barattoota qajeelchaa. Gaaffileen kun barattoonni ofii isaaniin taateewwan
humnaa hubatanii yaada akka wal jijjiiraniif isaan gargaara. Gaaffilee kana daqiiqaa muraasaaf
erga mari’atan booda garee adda addaa irraa barattoonni tokko tokko yaada isaanii akka
gabaasan taasisi. Yaada kana cimsuudhaaf, qabiyyee kanarratti waan dubbiste qindeessuun
barattootatti himaa. Xumura irratti yaada gudunfaa haala ifa ta’een barattootaaf kenni.
Mata duree akaakuuwwan anniisaa barsiisuu eegaluun dura Gaaffilee hubannoo itti aanu
irratti gaaffilee dhiyaatan irratti barattoonni akka mari’atan qajeelchi. Gaaffilee kunniin
barattoonni ofii isaaniin akaakuuwwan anniisaa waan naannoo isaaniitti arganii fi jireenya
isaanii guyyaa guyyaan walqabsiisanii akka mari’ataniif ni gargaara. Gaaffilee kana daqiiqaa
122
muraasaaf erga hojjetanii booda garee adda addaa irraa barattoonni tokko tokko yaada isaanii
akka gabaasan taasisi. Yaada kana cimsuudhaaf, qabiyyee kanarratti waan dubbiste
qindeessuun barattootatti himi. Xumura irratti akaakuuwwan anniisaa tarreessuun ibsa yaada
guduunfaa haala ifa ta’een barattootaaf kenni.
Gilgaala 7.3.1 irratti barattoonni qabiyyee 7.3.1 karaa sirriin hiikkaafi akaakuuwwan anniisaa
keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
• Fakkiiwwan
Barattoota kennaa addaafi hubannoo olaanaa qaban deggeruun dandeettii waa kalaquu akka
jajjabeessi Yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate hiikkaa anniisaafi
akaakuuwwaniifi jijjiirra anniisaa kitaabota wabiifi kanneen biroo naannoo keetti argachuu
dandeessu irraa dubbisi. Gaaffileefi gilgaala hiikkaa anniisaafi akaakuuwwaniifi jijjiirra
anniisaa walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetiifi
kanneen biroo irraa akka barbaadan qajeelchi.
Iyyaafannoo
hirmaannaa tokkoon tokkoon barataa/ttuu kutaa kana keessatti hubannaa isaa/ishee madaaluu
si barbaachisa. Galmee hirmaannaa barattootaa daree keessatti hordofuuf sigargaarutti
▪ Gaaffilee 7.5 fi 7.6 keessatti hirmaannaan isaan qabaachaa turan;
▪ Dhuunfaafi garee isaanii keessatti qooda fudhannaan isaan qabaachaa turan;
▪ Gilgaala 7.3.1 akka hojii daree/manaatti barattootaaf kenni. Hojii isaanii sakatta’uun
firii isaanii galmeeffadhu. Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa eegamuu olitti
hojjetan dinqisiifachuu fi gahumsa isa xiqqaa barbaadamuu gaditti kan hojjetan immoo
Deebii gaaffileefi gilgaalaa
Gaaffiilee hubannoo
1. Dandeettii dalagaa dalaguuti.
2. Qaamni tokko dalagaa dalaguu dandeenyaan anniisaa qaba jechuudha.
3. Anniisaa kuufamaa qabaata.
4. Anniisaan kuufamaa gara anniisaa birootti jijjiiramuu agarsiisa.
123
Gaaffiilee hubannoo
1. Akaakuwwan anniisaa heddutu jira. Isaan keessa muraasni: anniisaa sochii, anniisaa
kuufamaa, anniisaa makaanikaalaa, anniisaa hoo’aa, anniisaa keemikaalaa, anniisaa
eleektirikii, anniisaa niikulariifi kanneen kana fakkaataniidha.
2. Dungoon ifuun anniisaan keemikaala gara anniisaa ifaa fi hoo’atti jijjiramuu,
Balbiin ifuun anniisaan elektiriikii gara anniisaa ifaa fi hoo’atti jijjiramuu, nyaanni bulla’uun
anniisaa keemikaalaa gara anniisaa hoo’aa fi sochiitti jijjiiramuu, cedhedhi harkifame anniisaa
kuufaame gara anniisaa sochiitti jijjiiramuu agarsiisa.
Gilgaala 7.3.1.
1. Anniisaa Sochii(KE) fi Anniisaa Kuufamaa(PE).
2. 25m/s
3. Anniisaa wanti hanga(m) sababa ol ka’iinsa(h) lafa irraa qabuun anniisaa jiruudha.
7.3.2. Maddoota Anniisaa
❖ maddoota anniisaa ni tarreessu;
❖ faayidaawwan anniisaafi tooftaawwan anniisaatti fayyadamuu ni addeessu;
❖ tooftaawwan gitaa’ummaa anniisaa ni tarreessu.
Qabxiiwwan ijoo
• Maddoota Anniisaa
Qophii Duraa
Karoorri kun gilgaala 7.3.2. fi gaafiiwwan qabiyyee kanaa waliigala wayitii 6 keessatti akka
xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti hojii dhuunfaa, marii garee, yaada marii
garee dhiyeessu, gilgaalota shallaguun yaada dhiyaate guduunfuufi kan kana fakkaatan yeroo
ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Gilgaala 7.3.2. irratti barattoonni qabiyyee 7.3.2
Maddoota annisaa keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Agarsiisa
• Hojii dhuunfaa fi hojii garee gaafiifi gilgaalaa kennaman irratti hundaa’a.
124

Waa’ee maddoota annisaa barsiisuu eegaluun dura Gaaffilee ka’umsaa irratti gaaffilee
dhiyaatan irratti barattoonni akka mari’atan qajeelcha. Gaaffileen dhiyaatan kunniin kun
barattoonni ofii isaaniin maddoota anniisaa hubatanii yaada akka wal jijjiiraniif isaan gargaara.
Gaaffilee kana daqiiqaa muraasaaf erga irratti mariyataniin booda garee adda addaa irraa
barattoonni yaada isaanii akka gabaasan taasisa. Yaada kana cimsuudhaaf, qabiyyee kanarratti
waan dubbiste qindeessuun barattootatti himi. Xumura irratti yaada gudunfaa haala ifa ta’een
barattootaaf kenna.
Gilgaala 7.3.2 irratti barattoonni qabiyyee 7.3.2 maddoota anniisaa keessa deebiin hubachuu
• Fakkii bishaan fincaa’u fi tarbaayinii bubbee.
• Fakkiiwwan daddarbuu anniisaa agarsiisan.
Hubachiisa: Meeshaan kuusa mana barnootaa keessa yoo jiraate, meeshaalee qabatamaa itti
agarsiisaa. Yoo jiraachuu baate fakkii guddisuun kaasaatii barattootatti agarsiisaa.
jajjabeessi Yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate maddoota anniisaa kitaabota
wabiifi toora intarneetaafi kanneen biroo naannoo keetti argachuu dandeessu irraa dubbisi.
Gaaffileefi gilgaala maddoota anniisaa walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota
wabiifi toora intarneetiifi kanneen biroo akka fayyadaman godhi.
Iyyaafannoo
tooftaalee iyyaafannoo walitti fufaa kan akka hojii dhuunfaanis ta’ee hojii garee irratti
hirmaannaa tokkon tokkoon barataa/ttuu kutaa kana keessatti hubannaa isaa/ishee madaaluu si
▪ Gaaffilee 7.7 keessatti hirmaannaa isaan qabaachaa turan;
▪ Marii garee isaanii keessatti qooda fudhannaa isaan taasisaa turan;
125
▪ Gilgaala 7.3.2 akka hojii manaatti barattootaaf kennaa. Hojii isaanii sakatta’uun firii
isaanii galmeeffadhaa. Barattoota sadarkaa gahumsa isa xiqqaa irraa eegamuu olitti
gargaarsa dabalataa kennuudhaan barattoota kaaniin akka walgitan taasisaa.
Gaaffiilee 7.7.
1. Aduu, boba’aa, bubbee, bishaan, niikularii fi kanneen kana fakkaataniid ha.
2. Aduu: Soolaariin anniisaa aduu irraa sassaabuun gara anniisaa elektiriikiitti jijjiira.
Boba’aa: Wal nyaatiinsa keemikaala motora keessatti uumamuun gara anniisaa sochiitti
jijjiira.
Bubbeefi Bishaan: Tarbaayinii gargaaramuun anniisaa makaanikaalaa gara anniisaa
elektirikiitti jijjiira fi kkf.
3. Aduu, boba’aa, bubbee, bishaan, hurka lafa keessaafi kanneen kana fakkaataniidha.
Gilgaala 7.3.2.
1. Elektiriikii.
2. Haaromfamuufi hin haaromfamne.
Anniisaa haaromfamu erga itti tajaajilamnee booda kan bakka bu’uu danda’aniidha.
Fakkeenyaaf, anniisaa aduu, annisaa bubbee, anniisaa bishaanii, anniisaa hurka lafa keessaa,
anniisaa baayomaasiifi kanneen kana fakkaataniidha. Anniisaan hin haaromfamne erga itti
tajaajilamnee booda kan deebi’ee bakka bu’uu hin dandeenyedha. Fakkeenyaaf, boba’aa,
miniraalota, cilee, zaayitii, gaazii uumamaafi kanneen kana fakkaataniidha.
2. 62.5kJ
7.3.3. Karaa sirriin anniisaa fayyadamuu fi gitaa’ummaa anniisaa
❖ Faayidaawwan anniisaafi tooftaawwan anniisaatti fayyadamuu ni addeessu;
❖ tooftaawwan gitaa’ummaa anniisaa ni tarreessu.
Qabxiiwwan ijoo
• Gita’uummaa Anniisaa
Qophii Duraa
Karoorri kun gaaffilee hubannoofi gilgaala 7.3.3. qabiyyee kanaa waliigala wayitii 12 keessatti
126
akka xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti hojii dhuunfaa, marii garee, yaada
marii garee dhiyeessu, gilgaalota shallaguun yaada dhiyaate guduunfuufi kan kana fakkaatan
yeroo ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Gilgaala 7.3.3. irratti barattoonni qabiyyee
7.3.3 Karaa sirriitiin Anniisaa fayyyadamuufi Gita’iinsa Anniisaan keessa deebiin hubachuu
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Agarsiisa
• Hojiin dhuunfaa fi hojiin garee gaafiifi gilgaalaa kennaman irratti hundaa’a.
Waa’ee karaa sirriin anniisaa fayyadamuufi gita’ummaa anniisaa barsiisuu eegaluuf gaaffilee
hubannoo irratti gaaffilee dhiyaatan irratti gareen akka mari’atan qajeelcha. Gaaffileen kunniin
barattoonni ofii isaaniin karaa sirriin anniisaa fayyadamuu fi waa’ee gitaa’ummaa anniisaa
waan naannoo isaaniitti agamanii fi jireenya isaanii guyyaa guyyaan walqabsiisanii akka
mari’ataniif ni gargaara. Gocha kana daqiiqaa muraasaaf erga irratti mari’atanii booda garee
adda addaa irraa barattoonni yaada isaanii akka gabaasan taasisi. Yaada kana cimsuudhaaf,
qabiyyee kanarratti waan dubbiste qindeessuun barattootatti himaa . Xumura irratti karaa sirriin
anniisaa fayyadamuufi gita’ummaa anniisaa irratti yaada gudunfaa haala ifa ta’een barattootaaf
kennaa.
Gilgaala 7.3.3 irratti barattoonni qabiyyee 7.3.3 karaa sirriin anniisaa fayyadamuufi
gita’uummaa anniisaa keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
• Fakkiiwwan daddarbuu anniisaa agarsiisan.
barnooticha bu’a qabeessa taasisaa. Qabiyyeewwan baratan hunda irratti carraa hirmaannaa ol
aanaa akka argatan godhi. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda addaa akka
maddisiisan jajjabeessi. Yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate karaa sirriin
anniisaa fayyadamuu kitaabota wabiifi toora intarneetaafi kanneen biroo naannoo keetti
127
argachuu dandeessu irraa dubbisaa. Gaaffileefi gilgaala karaa sirriin anniisaa fayyadamuufi
gitaa’ummaa anniisaa walqabatan kan argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi beektota
gaafachuu akka qaban hubachiisi.
Iyyaafannoo
• Barattoonni marii, gaaffilee, gochaalee fi hojii manaa adda addaa dhuunfaan yookiin
gareen akka hojjetan taasisuun gahumsa irraa eegamu gonfachuu isaanii hordofaa
deemi.
• Calaqqee barattootaa daawwachuun hanqina isaan qaban irratti hubannoo barbaachisu
kennaafii deemi.
• Raawwii barattootaa galmeeffachaa deemuun duub-deebii sirreeffamaa kennaafii
deemi.
Gaaffilee 7.8.
1. Nyaata bilcheessuu, ifa kennuu, hoo’a kennuu, daakuu, konkolaachiisuu fi kkf.
2. Ibsaa yeroo tajaajila kennuun alatti dhaamsuu, Ibsaa yeroo humni baay’inaan tajaajila
kennuutti fayyadamuu dhiisuu, fi kanneen kana fakkaatan.
Gaaaffilee 7.9
1. Cilee, elektirikii, boba’aa, qoraaniifi kanneen kana fakkaatan.
2. Akaakuu isaa ni jijjiira malee hin badu.
Gilgaala 7.3.3.
1. Anniisaan hin baduus hin barbadaa’us, akaakuu tokko irra gara akaakuu birootti ni
jijjiirama.
2. Eeyyee, yeroo tajaajilamnu yoomiifi akkamitti akka fayyadamnu beekuu qabna.
3. A
7.3.4 Qabeenyi uumamaa xiqqaachuu, miidhaa naannoo irraan gahuufi
furmaata
❖ qabeenyi uumamaa xiqqaachuufi miidhaa naanno irra gahu ni ibsita;
❖ Furmaata xiqqachuu qabeenya uumamaa ni tarreessita.
Qabxiiwwan ijoo
• Qabeenya uumama
128
Qophii Duraa
Karoorri kun Gaaffilee hubannoofi Gilgaala 7.4. kutaa kanaa waliigala wayitii 5 keessatti akka
xumuramutti ta’ee qophaa’uu qaba. Karoora keessatti hojii dhuunfaa, marii garee, yaada marii
garee dhiyeessuu, gilgaalota shallaguun yaada dhiyaate guduunfuufi kan kana fakkaatan yeroo
ramadame wajjiin deemuuf si barbaachisa. Gilgaala 7.4. irratti barattoonni qabiyyee 7.4
Xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa naannoo irraan gahuu fi sababootaafi furmaata
hir’isuu xiqqachuu qabeenya uumaa keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
• Od-ibsaa
• Marii Garee
• Agarsiisa
• Hojiin dhuunfaa fi hojiin garee gaafiifi gilgaalaa kennaman irratti hundaa’a.
Gaafii hubannoo irratti barattoonni akka dhuunfan deebii kennan affeeruun gabaasa fudhu. Ibsa
waa’ee sababoota xiqqaachuu qabeenya uumamaa, miidhaa naannoo irraan gahuufi toftaalee
kunuunsuu qabeenya uumamaa mala saayinsawaa deeggaramuun ibsa kenna.
Gilgaala 7.4. irratti barattoonni qabiyyee 7.4 Xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa
naannoo irraan gahu keessa deebiin hubachuu isaanii ittiin mirkaneeffadhu.
• Fakkiiwwan adda adda waa’ee xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa naannoo
irraan gahu agarsiisa.
Barattota kennaa addaafi hubannoo olaanaa qaban deeggaruun dandeettii waa kalaquu akka
barnooticha bu’a qabeessa taasisa. Qabiyyeewwan barataan hunda irratti carraa hirmaannaa ol
aanaa akka argatan carraa kenniif. Barattoonni tattaaffii mataa isaaniin argannoowwan adda
addaa akka maddisiisan jajjabeessaa yaad-rimeewwan qabiyyeewwan waliin walqabate
xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa naannoo irraan gahu kitaabota wabiifi toora
intarneetaafi kanneen biroo naannoo keetti argachuu dandeessu irraa dubbisi. Gaaffiileefi
gilgaala xiqqaachuu qabeenya uumamaafi miidhaa naannoo irraan gahu walqabatan kan
argatan kitaaba barattootaa, kitaabota wabiifi toora intarneetaafi kanneen biroo akka
gargaaraman taasisi.
Iyyaafannoo
hirmaannaa tokkon tokkoon barataa/ttuu kutaa kana keessatti hubannaa isaa/ishee madaaluu si
129

▪ Gaaffiilee hubannoo irratti hirmaannaa isaan taasisaa turan;
▪ Garee isaanii keessatti qooda fudhannaa isaan taasisaa turan;
▪ Gilgaala 7.4 akka hojii daree/manaatti barattootaaf kenni. Hojii isaanii sakata’uun firii
Deebii Gaaffii hubannoo
1. Wajjiira qabeenya uumama naannoo keetti argamu irraa gabaasa fudhu.
2. Bosona ciruudhaan, baay’ina uumataa dabaluun, mala qonna boodatti hafaa fayyadamuu,
naannoo balfa warshaalee keessaa bahuunifi kan kana fakkaatan.
3. Miidhaa xiqqaachuun qabeenya uumamaa naannoo irraan geessisu: hanqina bishaanii,
xiqqaachuu boba’aa, lafti bosanaan uwwifamuu dhabuu, xiqqaachuu albuudotaafi sanyiin
biqilootaa tokko tokko baduu geessisuufi kanneen kana fakkaatan.
2. Xiqqaachuu qabeenya uumamaa ittisuuf: manca’iinsa bosonaa to’achuu, itti fayyadama
boba’aa fi albuudotaa hir’isuu, annisaawwan haaronfamanitti fayyadamuu, lafa jiidhina
qabuu fi sirna ikkoo kunuunsuufi dadammaqiinsaafi hubannoo hawaasaa uumudha.
Deebii gilgaala boqonnichaa
I. Dhugaafi soba
1. dhugaa 4. soba 7. soba 10. dhugaa
2. soba 5. dhgaa 8. soba
3. dhugaa 6. soba 9. soba
II. Walitti firoomsii
1. C 3. A
2. B 4. D
I. Filannoo
1. B 5. C 9. D
2. C 6. D 10. D
3. D 7. C
4. B 8. A
IV. Deebii Gaaffilee
1. Ariitii = saffisa + kallattii
2. Jijjiirama bocaa, saffisaa, kallattiifi kanneen kana fakkaatan
3. Humna
4. Mukkeen adda addaa, qilleensa, bishaan, bubbee, gaasii uumamaa fi kanneen kana
fakkaataniidha.
5. Bosonaa manca’e bakka buusuu, boba’aa fi albuudota qusachuu, anniisaawwan
haaronfamanitti fayyadamuufi kanneen kana fakkaataniidha.
V. Deebii Shallagii
1
. 60,000m = 60km 4. 4m 7. 4.68 m/s2
2. 11.25 m/s 2 5. 9.8m/s 2
3. 80J 6. 4kg
130
Kitaabilee Wabii
1. Aggarwal, S. (2000). A text book of biology, New Delhi
2. Chang, Raymond. General Chemistry: the Essential Concepts. Boston, MA: McGraw-Hill
Higher Education, 2006. Print.
3. Classification of Matter. (2021, March 20). Retrieved June 19, 2021, from
https://chem.libretexts.org/@go/page/21692
4. Cracolice, Peters. Basics of introductory Chemistry An active Learning Approach.
Second ed. Belmont, CA 94001: Brooks/Cole, 2007.
5. Hayimanot Ababe, Tewodros Degefa (2013). Top biology for grade 7-8.HK publisher
PLC, Addis Ababa.
6. Marcin Chady. http://www.flickr.com/photos/marcinchady/4795886050/ .
7. Mariana Ruiz Villarreal (Wikimedia: LadyofHats).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Filtration_diagram.svg .
8. Moore, John. Chemistry for Dummies. John Wiley & Sons Inc, 2002.
9. Myers, Richard. The Basics of Chemistry. Greenwood, 2003.Kormonoy, J (1989).
Conservation of ecology, 3rd edn, New Delhi
10. Pearson Scott Foresman.
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Distillation_%28PSF%29.png . Petrucci,
Bissonnette, Herring, Madura. General Chemistry: Principles and Modern Applications.
Tenth ed. Upper Saddle River, NJ 07458: Pearson Education Inc., 2011.
11. Petrucci, Ralph H. General Chemistry Principles and Modern Applications. Upper Saddle
River, NJ: Pearson/Prentice Hall, 2007.
12.
13. Tolosa Mergo and Chala Raggasa. Kemistry grade 7 text books, New Delhi & Aster Nega
publishing enterprise, 2014, Ethiopia.
14. Pople S. Complete physics. University press, New York,1999.
Beshir M. and Teshome M. General Physics III module…BBO,2013.
15. Saladin, Kenneth S. (2004) Anatomy & physiology, 3 rd edn, New York.Sandip Dey
(Wikimedia: Sandip Dey. sandip).
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Salt_pans_in_Marakkanam,_India.jpg .
16. Tilahun Tesfaye and Yosef Mihret.Teachers’ physics handbook (Grade 5 & 8).
USAID/IQPEP, 2010.
131
Hiikkaa Jechootaa
1. Amala suudummaa maatarii: Ruqoolee maatarii gidduu bakkii duwwaan jiraachuu isaa kan ibsuu
dha.
2. Amaloota fiziikaalaa: Jijjiirama wantoonni waan haaraa osoo hin uumin agarsiisanii dha.
3. Amaloota keemikaalaa: Amaloota wantoonni yommuu jijjiraman wantoota haaraa uumuu isaanii
agarsiisaniidha.
4. Ayoonota atoom-danuu: Tuuta atoomotaa kanneen kompaawundoota hedduu keessattii argamaniifi
kophaa isaanii jiraachuu hin dandeenyee dha.
5. Baqsuu: Adeemsi wanta faalkaa jajjabootiin argamu tokko gargaarsa ho’aatiin gara faalkaa
dhangala’ootti jijjiiruu dha.
6. Dhangala’oo: Faalkaa maatarii ta’e qabee murtaawaa kan qabuu fi boca murtaawaa hin qabneedha.
7. Dhinbiibuu: Mala dhangala’oo fi jajjaboon hin bulbulamne ittiin gargar dhilamanii dha.
8. Distileeshinii salphaa: Mala makaa dhangala’oo ho’ isuun gara hurkaatti jijjiiranii, hurkicha
immoo qabbaneessuun gara dhangala’ootti erga deebisanii booda ruqoolee isaatti gargar ittin
dhilaniidha.
9. Elementii: Maatarii atoomonni isaa akaakuu tokko ta’anii dha.
10. Faalkaa maatarii: Tempireechara murtaawaafi dhiibbaa qilleensaa atmoosfarii tokko irratti haala
ittiin aragama wantootaati.
11. Firii walnyaatinsaa:Wantoota haaraa walnyaatinsa keemikaalaan booda uumamanii dha.
12. Foormulaawwan keemikaalaa: Barreeffama gabaabaa maqaa molakiyula elementii tokkoo
yookiin molakiyulii kompaawundii tokkooti.
13. Gariin sibiilota: Elementoota amaloota sibiilotaafi sibiilaloota gidduu qabaniidha.
14. Gaasii: Faalkaalee maatariin ittiin argamu keessaa tokko ta’e bocaafi qabee mataa isaa kan hin
qabneedha.
15. Hurkisiisuu: Adeemsi wanta faalkaa dhangala’ootiin argamu tokko gargaarsa ho’aatiin gara faalkaa
gaasiitti jijjiiruu dha.
16. Iddo-bu’eewwan elementootaa: Maqaa elementootaa irraa kan fudhatamaniifi akka bakka bu’ee
maqaa elementootaatti kan fayyadaniidha.
17. Jajjaboo: Faalkaalee maatariin ittiin argamu sadan keessaa tokko ta’e bocaafi qabee mataa isaa
kan qabuudha.
18. Kompaawundoota: Wantoota qulqulluu ta’anii elementoota akaakuu lama yookiin lamaa ol ta’anii
reeshoo murtaawaa ta’een walnyaachuun uumamaniidha.
19. Kompaawundoota atoom-gos-lamee: kompaawundoota elementoota akaakuu lama qofa irraa
umamaniidha.
20. Koofishantii: Lakkoofsota iddo-bu’eewwan elementootaa yookiin foormuulaawwan
molakiyuloota fuulduratti barreeffamaniidha.
21. Makoota gos-addee: ruqooleen makaa tokkoo maal akka ta’anii fi maal akka fakkaatan ijaan
yookiin maayikirooskoppiin ilaaluun yoo danda’ame makichi makaaa gos-addee jedhama.
22. Makoota gos-tokkee: Makoota ruqoleen isaanii maal akka fakkaatanii fi maal fa’a akka ta’an ijaan
yookiin maayikrooskooppiin ilaaluun beekuun hin danda’amnee dha.
23. Makoota: Wantoonni akaakuu lamaa yookiin lamaa olii adeemsaa fiizikaalaan walitti yoo
makaman kan uumamuu dha.
24. Maatarii: Wanta hanga qabuufi bakka qabachuu danda’u dha.
25. Miti-maatarii: Qaama uumama ta’ee, kan hangaafi qabee hin qabneedha.
26. Qabbaneessuu: Adeemsi wanta faalkaa gaasiitiin argamu tokko anniisa ho’aa isaa hir’isuun gara
faalkaa dhangala’ootti jijjiiruu dha.
27. Qabxii baqinaa: Qabxii tempireecharaa kan jajjaboon baqanii gara dhangala’ootti itti
jijjiiramaniidha.
28. Qabxii danfinaa: Wantoonni dhangala’oo yommuu ho’ifaman gara faalkaa gaasiitti itti jijjiramanii
dha.
29. Qorrisiisuu: Adeemsi wanta faalkaa dhangala’ootiin argamu tokko anniisa ho’aa isaa hir’isuun gara
faalkaa jajjabootti jijjiiruudha.
30. Rukkina: Hanga wanta tokkoo qabee isaatiin hiruun kan argamuu dha.
31. Sabiskiriiptii: Lakkoofsotaa iddo-bu’eewwan elementootaa miila jalatti barreefamanii dha.
132
32. Sablimeeshinii: Adeemsi wanta faalkaa jajjabootiin argamu tokko gargaarsa ho’aatiin kallattiin gara
faalkaa gaasiitti jijjiiruudha.
33. Seera walgitiinsa hangaa: Walnyaatinsa keessatti atoomonni hin uumaman hin badanis yaada
jedhuudha.
34. Sibiilota: Elementoota amala mataa isaanii kanneen akka calaqisuu, dabarsoo elektirikiifi ho’aa,
shibeeffamuufi batteeffamuu qabaniidha.
35. Sibiilaloota: Elementoota amaloota sibiilota hinqabne yoo ta’an faalkaalee sadaniinuu argamuu ni
danda’u.
36. Suudoo: Ruqoo maatarii xiqqaa isa dhumaa dha.
37. Tiyoorii Suudoo Maatariin: Moodeela saayinsaawaa ta’ee yaadota, taateewwanii fi
adeemsaawwan mala salphaan hubachuuf kan nama gargaaruudha.
38. Vaalaansii: Humna walnyaatinsi keemikaalaa yommuu geggeeffamu elementoota walnyaatinsa
keessatti qooda fudhatan tokkoon tokkoo isaanii qabniidha.
39. Walnyaattoota:Walnyaatinsa keemikaalaa keessatti wantoonni jalqabaa irratti barreeffaman.
40. Wanta: Akaakuu maatarii ta’e haala murtaa’e tokko keessatti amala fiizikaalaa dhaabbataa kan
qabu dha.
41. Albuuda: elamentoota lafa keessaatti argamu ta’ee kan dhala namaaf faayidaa qabu
42. Anniisaa: dandeetti hojii tokko hojjachuuti
43. Ariitii: qaxxamura hammam yeroo murtaa’e keessatti deeme
44. Beekumsa biyya keessaa - beekumsa aadaa namoonni yeroo dheeraa keessa naannoo keessa
jiraatan keessatti uummatanidha
45. Bishaan-dhangala’aa elementoota hayidiroojiniifi oksijinii irraa uumameedha. Foormulaan
isaas, H2 O dha
46. Biyyee- Baqqaana irra keessa dachee guddina biqilootaaf gargaaruudha
47. Bosona-sirnakkoo walxaxaa mukkeeniin uwwifameefi lubbu- qabeeyyiif murteessaa ta’eedha
48. Burkuteessitoota-lubbu-qabeeyyii qaama biqilootafi bineeldota du’anii bosbooseessuun
madaala uumamaa eeguu keessatti ga’ee taphataniidha. Baakteeriyaa fi fangasoota hammata
49. Daandii: karaa adeemsa wanta tokkooti
50. Faalama bishaanii-adeemsawwan fiizikaalaa, baayolojikaalaa ykn keemikaalaa
qabiyyummaafi qulqullummaa bishaanii jijjiiruu danda’udha
51. Faalama biyyee-adeemsawwan fiizikaalaa, baayolojikaalaa ykn keemikaalaa qabiyyummaafi
qulqullummaa biyyee jijjiiruu danda’aniidha
52. Faalama qilleensaa-haala wantoonni summaa’oo ta’an qilleensa naannoo ykn atimoosferiitti
makamuun illeensa faalaniidha. Faaltonni akkasii suudolee, moolekiyuloota baayooloojikaalaa
ykn gaasota ta’uu danda’u. Wantoonni kunniin dhukkuba, alarjii akkasumas du’a lubbu-
qabeeyyii fiduu danda’u
53. Fartilaayizeeshinii: Walitti dhufeenya gaametoota seelota wal-hormaataa dhiiraafi dubartii
zaayigootii uumuuf godhamuuf dha.
54. Funcaa soorataa-sirnakkoo keessatti hariiroo soorataa orgaanizimiin tokko isa birootiin
nyaatamuu kan agarsiisu dha. Oragaanizimiin tokko gosa orgaanizimii tokko qofaan akka
nyaatamu agarsiissa
55. Gitaa’ummaa: guutumman bifa walqixa ta’een tursiisuu
56. Guula: jijjiirra ariitii yeroo murtaa’e keessaatti qabu
57. Hariiroowwan Baayoloojikaalaa- waliin jireenya orgaanizimoota garee adda addaa gidduu
jiruudha.
58. Heddummina lubbu-qabeeyyii- baay’ina biqilootaafi bineeldota ykn lubbu-qabeeyyii biroo
sanyii addaa addaa adduunyaa keessa ykn bidoollee tokko keessa jiraniiti
59. Ho’ina addunyaa- Sababa gocha namaatiin suuta suuta ho’aa adeemuu dachee, haroofi
atmoosfeeriiti
60. Hollannaa: taatee irra deddeebii qabxii giddugaleessaa yookin irra deddeebii qabxii lama
gidduu
61. Iddoo jiraataniin alatti kunuunsuu- kunuunsa orgaanizimootaa iddoo jireenya uumamaan
alatti taasifamuudha
62. Iddoo jiranittii kunuunsuu- kunuunsa orgaanizimootaa iddoo jireenya uumamaatti
taasifamuudha
133
63. Integumentii: baqaana ittisa alaa, yookiin kutaa bineeldaafi biqilaati. Fakkeenyaaf: sheelii,
gogaa, qola firiifi kan kana fakkaataniidha.
64. Inzaayimii: keemikaala wal-xaxaa pirootinii, seelotaan kan omiishamu ta’ee si’eessaa baayoo-
keemikaalaati.
65. Kuufama: dendeetti wanti tokko gara fulduraatti itti fayyadamuuf tursiifamu
66. Laguu: adeemsa yaa’iinsa dhiigaafi wantoota biroo gadaamessa dubartii keessaa ji’a ji’aan
godhamuu dha.
67. Maashaa: tishuu orgaanizimootaa kottoonfachuufi diriiruun sochii qaamaa uumuufi dhangala’oo
gara garaa qaama keessa raabsuun fayyaduu dha.
68. Madda: iddoo argama wanta tokkooti
69. Marsaa albuudotaa - adeemsa wantoonni sirnakkoo keessatti orgaanizimootaafi naannoo
gidduutti naanna’anidha.
70. Marsaa bishaanii-adeemsa bishaan gargaarsa annisaa ifa aduutiin qaama biqilootaa,
bineeldotaa, laga, haroo, galaanaafi garba irraa hurkuun gara samiitti ol ba’ee booda qorruun
bifa bokkaatiin deebi’ee gara lafaatti roobu dha
71. Marsaa laguu: adeemsa oviyuleeshiniifi laguu ji’a ji’aan dubartii keessatti gaggeeffamuudha.
72. Martoo: naannawa qaamni tokko siiqqee ofiirratti taasisu
73. Paatojinoota: maayikiroo orgaanizimoota kanneen dhukkboota garagaraatiif sababa ta’aniidha
74. Piraamidii anniisaa- hariiroo soorataa keessatti giraafii hamma anniisaa tokko tokkoo gulantaa
soorataa irratti argamu agarsiisudha
75. Piraamidii baayoomaasii- hariiroo soorataa keessatti giraafii hamma wanta orgaanikii lubbu-
qabeeyyii tokko tokkoo gulantaa soraataa irratti argamu agarsiisuudha
76. Piraamidii lakkoofsaa- hariiroo soorataa keessatti giraafii baay’ina lubbu-qbeeyyii tokko
tokkoo gulantaa soorataa irratti argaman agarsiisuudha
77. Qaxxamura: sarara qajeela qabxii lama gidduu yookin fageenya gabaabaa
78. Qilleensa-makaa gaasota adda addaa fooliifi halluu hin qabneedha
79. Qopheessitoota-orgaaniizimoota nyaata mataa isaanii qopheeffachuu danda’aniidha. fkn
biqiloota magariisa, baakteeriyaa gosa muraasaafi yugiliinaa gosa muraasa
80. Saaphuphee soorataa- sirnakkoo keessatti hariiroo soorataa orgaanizimiin tokko orgaanizi-mii
tokkoo ol sooratuudha. Funcaa soorataa lamaa ykn isaa ol ofkeessaa qabaachuu danda’a
81. Sadhata: wanta tokko kan biroon wabira qabuu.
82. Saffisa: fageenya hammam yeroo murtaa’e keessatti qabu
83. Sirnakkoo - saayinsii waa’ee hariiroo lubbu-qabeeyyiin sirnakkoo keessatti walii walii isaanii
fi nannoo waliin qaban qo’atu dha
84. Sirnakkoo Baayoloojikaalaa-sirnakkoo keessatti ruqoolee lubbu-qabeeyyiiti. Qopheessitoota,
nyaattotaa fi burkuteessitoota hammata
85. Sirnakkoo fiizikaalaa-sirnakkoo keessatti ruqoolee lubbu-maleeyyii ta’an. Fkn: tempireechera,
ifa aduu, roobaafi kkf.
86. Sirrii: sarara tokkoon osoo kallattii hin jijjiirin
87. Sochii: Jijjiirraa iddoo wantaati.
88. Soorattoota-orgaaniizimoota nyaata mataa isaanii qopheeffachuu hin dandeenyeedha. Nyaata
isaanii kallattiidhaanis ta’ee al-kallattiidhaan qopheesitoota irraa argatu
89. Yaa’insa anniisaa- Sirnakkoo keessatti adeemsa anniisaan orgaanizimoota irraa gara
orgaanizimootaatti osoo hin naanna’iin kallattii tokko qofatti yaa’uudha
134
Silabasii Saayinsii Waligalaa Kutaa 7
Siilabasii Saayinsii
Waliigalaa
Kutaa 7
135
Gosa Barnootaa: Saayinsii Waliigalaa
Boqonnaa 1: Yaadrimeewwan Bu’uuraa Saayinsii (Wayitii 11)

Bu’aalee Barachuu: Xumura Boqonnaa Kanaatti Barattoonni:
• saayinsii akka qaama beekumsaa, adeemsoonnifi gochaaleen qaama beekumsichaa saayinsii gabbisuuf fayyaduutti hiikuun; dameewwa n saayinsii
uumamaa addaan baasuun hariiroo isaan gidduu jiru ni ibsu;
• dhiibbaa gaariifi badaa hojiirra olmaa saayinsiifi teeknoolojiin jireenya isaanii irratti, jireenya nama biroo irrattiifi naannoo irratti qabu ni ibsu;
• saayinsiifi teeknoolojiin addunyaa hubachuu keessatti gaheefi gumaacha qaban ni dinqisiifatu;
• fakkeenya saayintistoota beekamoo addunyaafi Itoophiyaa; saayinsiifi teeknoloojii keessatti gumaacha taasisaniifi waan isaan gumaachan ni ibsu;
• faayidaa duudhaaleen saayinsaawaa murtee kennuufi rakkoo hiikuu keessatti qaban ni ibsu;
• akkaataa saayinsiifi teeknoloojiin; amantaalee, barmaatilleefi akkaataa yaaduu nama tokkoo irratti dhiibbaa qaban ni ibsu;
• meeshaalee daawwanaa, safaraafi walqabsiisuuf fayyadan kanneen akka maayikirooskoppii, meeshaalee yaalii, daawwitiiwwanifi le ensiiwwan
goobaafi golbaa filachuun itti fayyadamu;
• yaaliiwwan dalaguufi meeshaalee yommuu itti fayyadaman ofeeggannoo mana yaalii ofiifis ta’ee namoota birootiif xiyyeeffannaa nikennu;
• argannoowwan qorachuufi bu’aa argannoo ibsuu keessatti garee waliin waliigalteen nihojjatu;
• maddawwan garaagaraa fakkeenyaaf manneen kitaabaa, gaazexaawwan, namoota naannootti beekumsa qaban, muuxannoowwan naannoo, intarneetiifi
kan kana fakkaatan fayyadamuun odeeffannoo walitti niqabatu;
• mana yaalii keessatti yommuu hojjatan balaawwan uumamuu danda’an adda baasuun adeemsota ofeeggannoo sirrii ta’an hojii irra ni oolchu.
Gahumsa Qabiyyee Tooftaalee barachuu Iyyaafannoo
• saayinsii akka qaama 1.1. Uumama saayinsii fi • Barattoonni saayinsiin maal akka ta’e yaada qaban Iyyaafannoo duraa
beekumsaa, adeemsoonnifi Dameewwan isaa gaafachuun ni danda’ama.
gochaaleen qaama (wayitii 6) • Yaada isaanii gabatee boronqii irratti barreessi Gaaffilee dursaan
beekumsichaa saayinsii • Yaadota (wantoota) kanneen akka : qophaa’an
gabbisuuf fayyaduutti nihiiku; • Hiikkaa saayinsii - Karaa qaamni beekumsaa ittiin beekamu.
- Adduunyaa uumamaa
136
• Garaagarummaa saayinsii (Saayinsii hammayyaafi - Naannoo keenya fi kan kana fakkaatan akka Gochaalee sirreessaa
xabboofi saayinsii ammayyaa saayinsii xabboo) kennan (eeran) ni eegama •
adda nibaafatu; • Dameewwan saayinsii • Hiikkaa salphaa saayinsii filachuuf yaadota isaanitti
• dameewwan saayinsii Uumamaa fayyadami. Isaanis:
uumamaa ijoo ni addeessu; • Saayinsiifi teeknoloojii - Saayinsiin qo’annoo adduunyaa fiizikaalaa fi Daawwannaa
• hariiroo dameewwan saayinsii • Saayintistoota beekamoo uumamaati. Saaynsiin waa’ee uumama wantootaa barsiisaa/tuu
gidduu jiru ni ibsu; addunyaafi Itoophiyaa daawwannaa fi ragaa irratti hundaa’uun, karaa sirna
• akkaataa saayinsiifi • Saayintistootafi naamusa qabeessa ta’een barachuuf kan gargaaruudha. Karaa
teeknoloojiin; amantaalee, ogummaa saayinsiitiin, naannoo keenya ni hubanna (ni
barsiifatawwaniifi karaalee barra), waan agarreef hiikkaa kennuu fi ibsuuf kan
yaaduu nama tokkoo irratti nu gargaaran beekumsa waliitti qabannee
dhiibbaa qaban ni ibsu; yaadoota keenya ni dagaagsina
• gumaacha saayintistoonni • Barattoonni, maddoota odeeffannoo adda addaa
beekamoon addunyaafi kanneen akka interneetii yookiin mana kitaabaa irraa
Itoophiyaa; saayinsiifi waa’ee dameewwan saayinsii uumamaa hima tokoo
teeknoloojii keessatti qaban akka barreessan gafatamuu ni danda’u
adda nibaafatu; Fakkeenyaaf,
• faayidaa duudhaaleen ✓ Baayoloojiin – waa’ee wantoota lubbuu
saayinsaawaa murtee kennuu qabeeyyii qo’ata Battallee
fi rakkoo hiikuu keessatti ✓ Keemistiriin – waa’ee amaloota keemikaalaa
qaban ni addeessu; wantootaa qo’ata.
• Barbaachisummaa naamusa ✓ Fiiziksiin- waa’ee maatarii, sochii, humnaa fi
ogummaa qorannoo anniisaa qo’ata.
saayinsaawaa ni addeessu. • Hariiroon akaakuuwwan barnootaa kanneen gidduu
jiraachuu isaanii barattoonni dinqisifachuu qabu.
Fakkeenyaaf,
• Walnyaatiinsoonni keemikaalaa lubbuu qabeeyyii
keessatti gaggeeffaman keemistirii fi baayoloojii
walitti firoomsu (fidu)
137
• Barattoonni iddoo hariiroon mata dureewwan saayinsii

biroo adda addaa waliin qaban adda baafachuu akka
danda’aniif gaaffii gaafatamuu ni danda’u.
• Barattoonni ga’ee fi guumaacha saayinsiinifi
teknoloojiin adduunyaa isaanii hubachuu keessatti
qaban dinqisifachuu qabu.
• Barattoonni saayintistoota jiran keessa tokko filachuun
argannoo isaa/ishee gahee tapahchuun dhiyeessuu ni
danda’u. Gaheewwan adda addaa hubannoo keessa • Iyyaafannoo
galuu danda’an: saayintisticha, miidiyaa, raawwii –gabaasa,
saayintistootaan walgitan, fi maxxansa waliigalaa. dhiyeessii
Akka filannootti, Saayintistii Itoophiyaa filachuun
argannoo isaa fakkii kaartuun uumuun agarsiisu ni
danda’u. Sonawwan irratti xiyyeeffatamuu qaban: • Barattoonni hundi
amala gariifi eenyummaa saayintistichaa marii daree
• Barattoonni faayidaalee fi bu’aalee saayinsii fi keessatti
teeknoloojiin hawaasaaf qabu fi hojii irra oolmaa hiramaachuun
saayinsiin dhimmoota hawaasummaa tokko tokko fi gumaacha taasisuu
safuu hawaasaa keessatti qabu waliin walitti isaanii
firoomsuun marii gaggeessuu ni danda’u. mirkaneessuu
• Barattoonni gumaacha saayintistiin Itoophiyaa tokko
saayinsii fi teeknoloojii keessatti qabu qorachuu ni
danda’u
138
• Meeshaalee mana yaalii 1.2.Meeshaalee beekamoo • Appaaratasiiwwan yookiin meeshaalee kanneen • Gaaffilee
(laaboraatorii) garaa garaa mana yaalii, akka madaala hangaa, biikarii, siliindarii safaraa,
addaan ni baafatu. faayidaalee, seerota qabduuwwan, waadduu bansanii, ujummoolee
• Karaalee ofeeggannoo qabuun ofeeggannoo fi yaalii, saahinii peetirii (petridishes)fi kan kana
itti fayyadama meeshaalee adeemsota manneen fakkaatan barattootaatti agarsiifamuu qabu. • Barattoonni yeroo
mana yaalii gochaan ni yaalii saayinsii • Barattoonni akkaataa qabannaa sirrii fi itti gochaalee hojii
agarsiisu. keessaa (waytii 5) fayyadama meeshaalee mana yaalii shaakaluu qabatamaa cimdiin
• Mana yaalii keessatti of qabu. hojjatan
eeggannoo taasifamuu qaban ni • Maqaaleefi faayidaa • Barattoonni gareedhaan wantoota naannootti
shaakalu. meeshaalee argaman irraa meeshaalee mana yaalii kanneen
• Beekumsa seerota ofeeggannoo saayinsaawaa beekamoo akka biikarii, siliindarii safaraa, madaala hangaa, • Mariiwwan
fi adeemsoota mana yaalii ni tarreessuu qabduufi kkf akka hojjatan taasifamuu qabu. dareetiif
agarsiisu. • Wantoota naannootti • Barattoonni cimdiin/gareen/ ta’uun: barattoonni hundi
• Mana yaalii keessatti yommuu argaman irraa - Seerota fi qajeelfamoota mana yaalii saayinsii hirmaannaa fi
hojjatan balaawwan uumamuu meeshaalee mana yaalii keessatti hordofamuu qaban irratti mari’achuu fi gumaacha taasisuu
danda’an adda baasuun hojjachuu - Mallattoolee balaa qaruuraawwan kemiikaalaa, isaanii
adeemsota ofeeggannoo sirrii • Adeemsotaa fi seerota meeshaalee elektiriikiifi meeshaalee biroo mana mirkaneessuu
ta’an hojii irra ni oolchu. ofeeggannoo mana yaalii keessatti argaman irra jiran irratti carraa
yaalii mari’achuu akka argatan gochuufi akkaataa
• Meeshaalee meeshaalee kanneen ofeeggannoon qabatan • Gaaffilee
ofeeggannoo dhuunfaa gochaan akka agarsiisan jajjabeeffamuu danda’u
• Mallattoolee balaa
Boqonnaa 2: Maatarii Naannoo Keenyaa (wayitii 38)

Bu’aalee Barachuu: Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
• amaloota wantootaa ibsuuf pooschuleetiiwwan tiyoorii (yaad hiddama) suudoowwaniitti nifayyadamu;

• amaloota fiizikaalaa isaanii irratti hundaa’uun maatarii elementii, kompaawundii, makaa gos-tokkee, yookiin makaa gos-addeetti niramadu;
139
• addaan fageenya suudoowwanii, qindoominaafi akaakuuwwan sochii isaaniitiin caasaalee jajjaboo, dhangala’oofi gaasotaa ni addeessu;
• garaagarummaa amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa, akkasumas, jijjiiramoota maatarii gidduu jiru adda nibaafatu;
• amaloota fiizikaalaafi keemikaalaa irratti hundaa’uun maatariin bakka adda addaatti ramadamuu danda’uu isaa nidinqisiifatu;
• wantoota addaan baasuufi gargar dhiluuf amaloota maatariitti nifayyadamu;
• maddawwan garaagaraa fakkeenyaaf manneen kitaabaa, gaazexaawwan, namoota naannootti beekumsa qaban, muuxannoowwan naannoo, in tarneetiifi kan
kana fakkaatan fayyadamuun odeeffannoo walitti niqabatu;
• ogummaalee gaaf-argannoo saayinsawaa boqonnaa kana keessatti hojiirra oolan: daawwachuu, ramaduu, dorgomsiisuufi walbira qabuu, moodeela tolchuu,
yaada waliigalaa kennuu, qunnamuu, gaaffilee gaafachuu, yaaliiwwan wixineessuu, yaadaa guduunfuu, yaad -rimeewwan hojii irra oolchuu gochaan ni
agarsiisu.
• Jireenya isaanii guyyaa 2.1. Amaloota fi uumama • Barattoonni tooftaa maappii sammuu yookiin • Yeroo marii barattoota
guyyaarraa maatarii (waytii 11) maalan beeka, maalan barachuu barbaada, daawwachuu
fakkeenyawwaniin • Hiikkaa fi amaloota maalan baradhe, BBB (KWL)tti faayadamuun • Maappii sammuu
mataduree barannoo waa’ee maatarii kutaa
hiikkaa maatarii ni maatarii • Gaaffii barreeffamaa fi
kanaan dura keessatti baratan irratti keessa deebii
kennu. • Uumama suudummaa gochuu qabu. qomaa
maatarii • Barattoonni hiikkaa maatarii, fakkeenyawwan • Joornaalii (barattoonni
• Maatariin suudota • Amaloota suudota maatarii fi mit-maatarii kennuu qabu. fakkeenyawwan akaakuu
xixiqqoo irraa uumamuu maatarii • Barattoonni wanti lafa kana irra jiru kamiyyuu maatarii garaagaraa mana
isaa gochaan ni agarsiisu. • Tiyoorii suudoo maatarii maatariidha jedhanii amanuu danda’u. barumsaa fi mana isaanitti
• Pooschuleetota tiyoorii (moodeela suudoo maatarii) Barsiisoonni wanti maatarii hintaane jiraachuu isaan qunnaman barreessuu
barattoonni beekuu isaanii qorachuun adda
suudoo maatarii ni ibsu. ni danda’u)
baafachuu qabu. Fakkeenyaaf kanneen akka
• Agarsiisa yookiin • Fakkiiwwan/suuraalee akaakuuwwan anniisaa hunda, ifa dabalatee, ho’a • Moodeelota
argannoo isaanii irraa himoota tiyoorii suudoo fi sagaleen miti maatariidha. • Yeeroo dalagaa gochaalee
amala suudummaa deeggaran • Barattoonni yaad-rimee maatariin suudota ijaan daawwachuu
maatarii yaada xumuraa • tatamsa’ina mul’achuuf baay’ee xixiqqoo ta’an kanneen • Iyyaafannoo raawwii –
ni kennu. bakka duwwaa keeessa bilisaan asi fi achi waraqaa poostarii,
socho’an irraa (fakkeenya, wanta bokokaa fi
tatamsa’ina irratti gochaalee
boca afuffee qabu, dhukkee yookiin baalawwan
140
• Tatamsa’inaa fi taatee bubbeen raafaman,) tolfamuu isaa ibsuuf (waan barattoonni irra
tatamsa’inni guyyaa • Amala suudummaa moodeelota hojjachuun itti fayyadamuu ni gahaan yookiin hubatan
guyyaan qabu ibsuu maatariitti fayyadamuun danda’u. Barattoonii moodeelota dhuunfaa ibsuu keessatti fakkeenya
isaanii qabaannaan yaadota isaanii garee
keessatti amala daawwannaawwan ibsuu ulaagaa qulqullinaatti
keessatti walii qooduun waan garee keessatti
suudummaa maatarii • Tattamsa’inaa fi irratti waliigalan waraqaa poostarii guddaa irratti fayyadamuu: rubiriikii,
hojii irra ni olchu. taateewwan barreessuun miseensota daree isaanii waliin cheekliistii)
• Qindoomina, walirraa tatamsa’inni guyyaa waliif ni qoodu
fageenya sadhatawaa fi guyyaan qabu • barattoonni pooschuleetota tiyoorii suudoo Iyyaafannoo barreeffamaa
sochii sadhatawaa • Amaloota jajjaboo, maatarii akka:
suudonni tokkoon tokkoo dhangala’oo fi ✓ maatariin suudota of keessaa qabutti, Gaaffilee afaaniin gaafataman
✓ suudota gidduu bakkeewwan duwwaan
falkaalee maatarii sadeen gaasotaa
jiranitti,
keessatti qaban ni • Suudota jajjaboo, ✓ suudonni walitti fuufiinsaan (haala wal
dhangala’oo fi gaasoota • Iyyaafannoo raawwii-
addeessu yookiin irraa hincinneen) sochii taasisanitti
yommuu barattoonni gacha
moodela isaan bakka keessaa ✓ suudota gidduu humnoonni jiranitti
✓ suudonni wanta tokko keessaa jiran suudota hojjatan daawwachuu
bu’u ni hojjatu. • Summuuggamuu
• Akkaataa adda fageenya • jijjiirama faalkaa wanta biraa keessa jiran irraa adda ta’anitti (gahumsa barattootaa ibsuuf
adda baasuun lafa kaa’uu (ibsuu) qabu. fakkeenya ulaagalee
isaaniitiin summugamuu • Moodeela suudoo maatarii
• Barattoonni coobni hammi isaa xiqqaa ta’e, qulqullinaatti fayyadamuu:
suudotaa ni ibsu. salphaatti fayyadamuun mana bal’aa keessa faffaca’uun foolii isaatiin rubirikii, cheeklistii,
• Jijjiiramoota faalkaalee adeemsota jijjiirama bakka hundaa qaqqabuu danda’u agarsiisuuf
• Gabaasa /dhiyeessii
ibsuuf jechoota baquu, faalkaa ibsuu. yaaliiwwan kanneen akka tatamsa’ina
• Gaaffii qomaa
qabbanaa’uufi keemikaalaa foolii isaatiin adda baafamu
qorruu/itituutti ni hojjachuu ni danda’u. Kanaafuu, suudoonni
foolii adda baasuuf murteessaa ta’an baay’ee
fayyadamu.
xiqqaa ta’uu fi cooba qinxee kana keessaa • yeroo gochaa barattoota
• Baquu, qorruu, hurkuu, suudoonni hedduun isaanii jiraachuu qabu. daawwachuu
qabbanaa’uu ibsuuf • Tatamsa’inaafi taatee tatamsa’inni guyyaa
amala suudummaa guyyaatti qabu ibsuuf barattoonni amala
maatariitti ni fayyadamu. suudummaa maatarii hojii irra oolchuu ni
• Daawwannaa -
danda’u. (fakkeenyaaf, faffaca’ina urgooftuu fi
mi’eessituuwwan nyaataa; bishaan keessa dalagaa dhuunfaa fi waliinii
faffaca’uu suudota shaayii fi buunaa • Iyyaafannoo raawwii
141
• Adda addummaa amala suudota jajjaboo, • moodeela yookiin

dhangala’oo fi gaasotaa gidduu jiru addeessuuf daanaa moodeela
barattoonni daanaa moodeela suudotaatti suudoo
faayyadamuu ni danda’u.
• Barattoonni muuraasni amaloota suudotaa
faalkaalee maatarii adda addaa keessatti argaman
fakkeessuun gahee akka taphatan gochuu. • Dhiyeessi/ calaqqee
• Barattoonni caasaa jajjaboo, dhangala’oo fi • Iyyaafannoo raawwii – gahee
gaasotaa, gargar fagaachuu fi qindoomina taphachuu
suudoo isaanitiin ibsuuf moodeela yookiin danaa • Daawwannaa yeroo dalagaa
moodeelatti gargaaramuu fi gosoota sochii gochaa
suudotaatiin ibsuuf suudota saanduuqa keessaa fi
summuggamummaa gaasotaa ibsuuf danaa
kanatti gargaaramuu qabu. • Marii hirmaachisaa
• Barattoonni hiikkaa baquu, hurkuu, • Yeroo gochaa barattootaa
qabbannaa’uu fi qorruu kennuu fi adeemsa daawwachuu
jijjiiramoota faalkaalee ibuuf jechoota kanatti • Gaaffii afaanii
fayyadamuu qabu.
• Barattoonni jijjiiramoota faalkaalee jechoota
baquu, hurkuu, qabbanaa’uu fi qorruutiin ibsuuf
danaa moodeelatti fayyadamuu ni danda’u. As
keessatti barattoonni yommuu wantoonni baqan,
bulbulaman yookiin hurkan maaltu dhugumaan
ta’aa akka jiru beekuuf suudoonni xixiqqoon
(atomonni yookiin molekiyulonni) kun hammam
murteessa akka ta’an akka hubataniif
gargaaramuu qabu.
• Amaloota fiizikaalaa ni 2.2. Amaloota fiizikaalaa fi • Baarattoonni odeeffannoo wanta adda bafachuuf • Iyyaafannoo sakatta’iinsaa
addeessu. keemikaalaa (waytii 6) beekuuf isaan barbaachisu mala yaada
• amaloota fiizikaalaa burqisiisuutiin gaafatamuu qabu. Akka dareetti,
barattoonni tarreeffama amalootaa wanta adda
baafachuuf isaan gargaaru ni qopheessu. Al
tokko daree keessatti yaalamuun kan
danada’amu, amaloota fiizikaalaa fi keemikaalaa
142
tarreessuun chaartii –T qopheessuu. wantoota

kanneen akka • yeeroo gochaa barattoota
- Halluu daawwachuu
• Amaloota fiizikaalaa - Hanga
isaanii irratti hundaa’uun - Qabee
wantoota adda baasuu. - Faalkaa teempireechara daree
• maloota fiiziikaalaa - Qabxii baqinaa yookiin qabxii danfinaa
daawwachuu. eeruu ni danda’u.
• Barattoonni, amaloonni fiizikaalaa osoo
wanticha gara wanta biraatti jijjiiruuf yaalii
hintaasisin kanneen daawwatamuu yookiin
safaramuu danda’an ta’uu hubachuu qabu.
• Barattoonni amaloonni fiizikaalaa tokko tokko
kanneen akka hangaa fi qabee hamma maatarii
safaramuu irratti kan hundaa’an ta’uufi
amaloonni akka baquufi halluu immoo hamma
wantichaa irratti kan hin hundoofne ta’uu isaanii
hubachuu qabu.
• Barattoonni tokkoon tokkoo wanta qulqulluu
• Amaloota keemikaalaa amaloota fiizikaalaa isa wanta biroo irraa adda • Battallee
baasuun beekuuf gargaaru qabaachuu isaa • gochaalee irra deebii
hubachuu qabu. Akkasumas qabxiin baqinaa,
qabxiin danfinaa, bulbulamummaan fi fooliin
amaloota fiizikaalaa wanta qulqulluu adda
baasuuf garagaaruu isaaniis beekuu qabu. • Yommuu baratoonni
• Wantoota adda baasuuf
amaloota fiizikaalaa • Barattootaaf wanta hinbeekamne tokko kennuun hubannoo yaad-rimeewwan
fi amaloota fiizikaalaa isaa daataa gabatee irratti agarsiisan/ibsan daawwachuu
maatariitti ni fayyadamu.
kenname waliin walbira qabuun wanticha adda fi galmeessuu.
akka baafatan gaafachuun ni danda’ama.
143
• Amaloota fiizikaalaa • Barattootaaf wanta tokko kennuun wanticha

wantootaa adda baasuuf daawwachuun amloota fiizikaalaa isaa muraasa • Iyyaafannoo raawwii-
yaaliiwwan gaggeessuun akka adda baasanii himan gochuun ni dhiyeessii, gabaasa
gabaasa garee ni danda’ama. Fakkeenyaaf, barataan muraa (ulaagaalee qulqullina
qopheessu. sibiilaaf: fakkeenyaaf rubirikii,
• faalkaa fi halluu isaa cheeklistii) fayyadamuun
• elektiriikii dabarsuu isaafi gahumsa barattoota ibsuu.
• rukkina isaa daawwachuu ni danda’a.
• Daawwannaan dandeettii dabarsummaa
elektirikii fi rukkina wanta tokkoo kan
gaggeeffamu akaakummaan fi ibsuu qofaan ta’a.
• Amaloota keemikaalaa • Barattoonni sibiilota amaloota fiizikaalaa isaanii
adda ni baafatu. daawwachuun adda baasuu ni danda’u. • Gabaasa.
• Garaagarummaa • Koppariin – halluu magaalaawaa
amaloota fiizikaalaa fi • Ayiranii fi istiliin – maagneetawaa
keemikaalaa gidduu jiru • Aluminiyemiin – rukkina gad aanaa
addaan ni baafatu. • Liidiin-rukkina olaanaa
• Gaaffilee
• Barattoonni amaloonni keemikalaa kan
qo’atamuu danda’an yommuu wanticha gara
wanta biraatti jijjiiruuf yaalamu qofa akka ta’e
beekuu qabu. • Iyyaafannoo raawwii-
Fakkeenyaaf, boba’uu, dandaa’uu. dhiyeessii, gabaasa
• Barattoonni adda addummaa amaloota (ulaagaalee qulqullinafi kkf
fiizikaalaa fi keemikaalaa gidduu jiru hubachuu rubiriikii, cheeklistii)
qabu. fayyadamuun gahumsa
barattootaa ibsuu.
• Garaagarummaa 2.3. Wantoota Ramaduu • Barattoonni wantoota qulqulluu fi makoota • Iyyaafannoo sakatta’iinsaa
wantoota qulqulluu fi (Akkaataa ruqoolee fi ilaalchisee muuxannoo jireenya guyyaa guyyaa • Barattoonni hundi marii
makoota gidduu jiru amaloota daawwatamoo isaanii irraa hubannoo duraa akka qabaatan ni daree keessatti qooda
isaaniitiin) (waytii 8) amanama. Beekumsa kanaan duraa waa’ee
144
ibsuuf tiyoorii suudootti • Wanta qulqulluu fi makaa wantoota qulqulluu fi makootaa irratti qaban fudhachuu isaanii
ni fayyadamu. sissi’eesuuf yeroo yaada burqisiisuu keessatti mirkaneessuu
akka qooda fudhatan gaaffii gaafatamuu ni
danda’u.
• Barattoonni maqaalee wantootaa kanneen
qulqulluu ta’aniifi makoota ta’an akka tarreessan
taasiisuun ni danda’ama. • Daawwachuu
• Makoonni beekamoo kanneen armaan gadii
hammachuu ni danda’u.
- Biyyee- makaa suudota hamma adda addaa
qaaban fi wantooa biqiltootaa irraa argaman
- Zayita nyaataa- makaa zayitiiwwan kuduraa
- Qalama- makaa qalama halluu garaagaraa
bishaanii fi alkoolii keessatti bulbulaman of
keessaa qaba.
- Aannan- pirootiinii, kaarboohaayidireetii,
cooma, bishaaniifi albuudota of keessaa
qaba.
- Qilleensa- oksijiinii, naayitiroojiinii,
kaarboon daayooksaaayidii of keessaa qaba.
• Wantoonni qulqulluu beekamoon wantoota
armaan gadii of keessatti hammachuu ni
danda’u.
- Warqii, • Yeroo barattooni gochaalee
keessatti hirmaatan
- Salfarii,
daawwachuu
- Shukkaara
- Silvarii (meetii)
- Kopparii,
- Bishaan,
145
• Kanneen armaan gadii barattootatti himamuu Gaaffilee qomaa

qaba;
- Wantoonni qulqulluun amaloota dhaabbataa • Yeroo barattooni gochaalee
kan qabniifi gosa suudoo amala qeenxee qabu keessatti hirmaatan
irraa kan uumaman ta’uu, daawwachuu
- Makaan wantoota gosa adda addaa lama
yookiin lamaa ol kanneen keemikaalaan
walitti hidhamoo hintaane, qaamni tokkoo
tokkoo isaanii amaloota isaanii qabatanii • Barattoonni hundi marii
turan, of keessaa qabaachuu daree keessatti qooda
• Barattoonni garaagarummaa wantoota qulqulluu fudhachuu isaanii
fi makootaa ibsuuf danaa moodeela suudotaatti mirkaneessuu
akka fayyadaman gochuun ni danda’ama.
Moodeelota fiizikaalaa gocha kana keessatti
• Elementootaa fi fayyadan tolchuuf qabduu waraqaa (agraafii)
Kompaawundoota hamma yookiin halluu adda addaa qaban yookiin
wantoota naannootti argaman biroo
• Garaagarummaa gargaaramuun ni danda’ama.
• Gaaffii qomaa
elemntootaa fi • Barattoonni wantoonni gara wantoota adda addaa
Kompaawundoota birootti gargar diigamuu hin dandeenye kan
gidduu jiru adda ni elementota jedhaman jiraachuu isaanii hubachuu
baasu. qabu. Elementoonni uumamaan argaman 92 tu
• Elementota ramaduu jiru
• Barattoonni elementiin keemikaalaa wanta
qulqulluu, suudoo baay’ee xiqqaa atooii gosa
tokko qofa of keessaa kan qabu ta’uu isaa
beekuu qabu
• Barattoonni elementoonni garee adda addaatti • Barattoonni hundi marii
akkamitti akka ramadaman akka yaada keennan daree keessatti qooda
gaafatamuu qabu. Jajjaboo, dhangala’oo fi
146
• Elementota beekamoo gaasota akka faalkaalee maatariitti kanaan duraa fudhachuu isaanii
sibiilotaa fi sibiilalotaatti waan beekaniif yaada kana kennuu ni danda’u. mirkaneessuu
ni ramadu Elementoonni sibiilotaa, sibiilalootaafi gariin
sibiilotatti ramadamuu isaanii ibsuufidha.
• Iddattoowwan sibiilota adda addaa barattootaaf
kennuu: ayiranii, aluminiyemii, kopparii fi
kanneen biroo jiran. Sibiilota kanneen
• Yeroo barattoonni gochaa
qorachuun tarreefama amaloota fiizikaalaa
irra jiran daawwadhu
waliigalaa qindeessuu qabu. Fakkeenyaaf,
jajjaboo, cimaa, dadacha’uu, calaqqisuu,
qulqulleeffamuu kan danda’an. Gochoota
kanneen irraa ka’uun barattoonni amaloota
• Amaloota Sibiilotaa beekamoo sibiilotaa argachuu qabu.
qorachuun amaloota • Iddattoowwan sibiilaloota adda addaa
gooroo isaanii barattootaaf kennuu: kaarboonii, salfarii fi
waliiti qindeessanii ayoodiinii. Sibiilaloota kanneen qorachuun
• Barattoonni waliin hojjachaa
ni tarreessu tarreeffama amaloota fiizikaalaa waliigalaa
jiraachuu isaanii mirkaneessi.
walitti qindeessu qabu. Fakkeenyaaf, jajjaboo,
dadacha’uu kan hin dandeenye, caccabuun
bulla’uu kan danda’an, bifa dukkanaa’aa kan
qaban (hincalaqqisine). barattootaanni
fakkeenyawwan elementootaa gaasotaa muurasa
• Sibiilalota qorachuun kanneen akka oksijinii, naayotiroojinii fi
amaloota gooroo kilooriinii akka kennan gochuu. Sibiilaloonni
isaanii qindeessani ni baay’een jajjaaboo akka hintaane fi gaasota ta’uu
tarreessu. isaanii adda baasi ibsiif
• Barattoonni tempireechara dareetti sibiilaloota
jajjaboo fi gaasotaatti ramaduu ni danda’u.
• Hojii kana amaloota fiizikaalaa isa duraa waliin
walqabsiisuun barattoonni gabateewwan
147
qabxilee baqinaa fi qabxiilee danfinaa

elemenentootaa fayyadamuun sibiilaafi sibiilala • Yeroo barattoonni gocha irra
teempireechara dareetti dhangala’oo ta’an tokko jiran daawwachuu.
tokko adda baasuu danda’uu qabu.
• Barattoonni elementoonni adeemsa
keemikaalaatiin walitti dabalamanii
kompaawundoota uumuu isaanii dinqisifachuu • Gabaasa
qabu. Fakkeenyawwan muraasa • iyyaafannoo raawwii –
kompaawundoota atom gos-lamee kennuufi gabaasa, yeroo qorannoo
elementoota kami irraa akka uumaman gaggeessan daawwachuu,
gaafachuu. Fakkeenyaaf, dhiyeessi ( gahumsa
- Soodiyem kilooraayidii – soodiyemiifi barattootaa ibsuuf ulaagalee
kilooriinii qulqullinaatti fayyadamuu (
- Kaalsiyem oksaayidii (laayimii) - kaarboonii fakkeenyaaf, rubirikii,
fi oksijinii cheeklistii)
• Kompaawundiin makaa elementootaa akka
hintaane xiyyeeffannaan ibsamuu qaba.
Amaloonni kompaawundii amaloota • ogummaa yaada guunduufaa
elementootaa inni irraa uumame irraa gonkumaa kennuu
addadha.
• Barattoonni ujummoo fuullee soodaa keessatti
yaalii makaa ayiranii fi salfarii ho’isuu • daawwannaa
gaggeessuun amaloota ayiran salfaayidii makaa
jalqabaa waliin walbira qabanii ilaaluu ni
danda’u. Yaaliin kun garaagarummaa makaa fi
kompaawundii gidduu jiru sirriitti ni agarsiisa.
• Wanta barattoonni beekuu qabanii fi itti
himamuu qabu:
- Elementiin wanta atomoota gosa tokko irraa
uumame ta’uu. • Battallee
148
- Kompaawundiin wanta atomoota gosa

tokkoo ol irraa uumame ta’uu,
• Barattoonni akaakuu makootaa lamaan, makaa • Yeroo gochaalee barattoota
• Makoota gara makaa gos-tokkee fi gos-addee addeessuu fi tokkoo daawwachuu
gos-tokkee fi gos- tokkoo isaatiif fakkeenya kennuu qabu. • gabaasaa yaalii
addeetti ramaduun ni • Makaa • Akaakuu makoota adda addaa keennuufiin
ibsu. • makaa gos-tokkee makaa gos-tokkee yookiin gos addee ta’uu • dhiyeessii
isaanii akka adda baasan gaafachuun ni
• Garaagarummaa makaa danda’ama.
gos-tokkee fi gos-addee • Barattoonni garaagarummaa makoota gos-tokkee • Battalee garee
gidduu jiru agarsiisuuf • makaa gos-addee
fi gos-addee gidduu jiru adda baasanii
moodeelota / danaa agarsiisuuf danaa moodeelootaatti/ suudotaatti • Yeroo gochaalee barattoota
suudotaatti ni gargaaramuu ni danda’u. daawwachuu
fayyadamu. • Barattoonni akkuma mataduree kana keessatti • Barattoonni waliin hajjachaa
fooyya’iinsa agarsiisaa deemaniin maappii jiraachuu isaanii
sammuu yookiin maappii yaadrimee maatarii mirkaneessuu.
uumuu ni danda’u. Qindoominni inni tokko • Waa’ee ramaddii wantootaa
• Hariiroo elementota, wiirtuu isaa keessa jiraachuu “maatarii yookiin maappii yaad-rimee
Kompaawundoota, wantootaa” ta’uu ni danda’a. Dameewwan jahan
makoota, makaa gos- “amaloota”, “makaa”, “elementoota”,
tokkee fi makaa gos- “Kompaawundoota”, “makoota gos-tokkee” fi
addee gidduu jiru ni ibsu. “makoota gos-addee” moggaafaman/
maqeeffaman odeeffannoo ijoo bu’uura ibsa
giraafiikaalaa mataduree xiqqaa boqonnaa kanaa
uumuu ni danda’u.
• Jijjiirama fiizikaalaa fi 2.4. Jijjiiramoota Naannoo • Barattoonni jijjiiramoota beekamoo mana • Gaaffilee gaafachuu
keemikaalaa ni ibsu. Keenyaa (waytii 6) isaanii keessatti gaggeeffaman daawwachuun
• Jijjiiramoota fiizikaalaa galmeessuu fi jijjiiramoota fiizikaalaa yookiin
• Amaloota isaanitti fi jijjiiramoota keemikaalaa ta’uu isaanii adda baafachuu
gargaaramuun keemikaalaa qabu. Filannoo isaaniitiif sababa kennuu qabu.
149
jijjiiramoota keemikaalaa • Barbaachisummaa Isaanis kanneen armaan gadii of keessaa ni

fi jijjiiramoota fiizikaalaa jijjiiramoonni qabaatu;
adda ni baafatu. keemikaalaa fi - Gubachuu cilee
fiizikaalaa jireenya - Farmanteeshiinii
• Jijjiiramoota guyyaa guyyaa keessatti - Alaa’uu nyaataa
keemikaalaa fi fiizikaalaa qaban - Dandaa’uu ayiranii
kanneen jireenya guyyaa - Baquu cabbii
guyyaa keessatti • Jijjiiramoota - Hurkuu bishaanii
barbaachisan keemikaalaa fi - Shukkaara bishaan keessatti bulbuluu fi
daawwachuun ni fiizikaalaa kanneen kkf
addeessu. jireenya guyyaa guyyaa • Barattoonni amaloota jijjiiramoonni adda addaa • Dhiyeessii
keessatti barbaachisan qaban –jijjiiramota keemikaalaa fi fiizikaalaa,
• Jijjiiramoota maal fa’a akka ta’an yaada waliigagalaa akka
keemikaalaa fi fiizikaalaa kennan gaafatamuu qabu.
agarsiisuuf yaaliiwwan • Garaagarummaan gosoota jijjiirama gidduu jiru
sasalphaa gaggeessuun • Jijjiiramoota faayidaa akka armaan gadiitti guduufamuu ni danda’a. • Dandeetti isaanii
gareen gabaasa ni qabeessa ta’anii fi • Jijjiirama fiizikaalaa iyyaafachuuf rubrikii
barreessu. miidhaa qaban • Salphaatti duubatti deebi’uu ni danda’a. qabxiitti gargaaramuu
• Jijjiiramoota faayidaa • Wanti haaraan uumamu hin jiru.
qabeessa ta’anii fi • Jijjiirama keemikaalaa
miidhaa qaban adda ni • Salphaatti duubatti hin deebi’u
baafatu. • Wanti haaraan ni uumama.
• Barattoonni yaalii salphaatti gargaaramuun
jijjiiramoota muraasa qoratanii jijjiiramoonni • Barattoonni waliin hojjachaa
kunniin jijjiiramoota keemikaalaa yookiin jiraachuu isaanii
jijjiiramoota fiizikaalaa ta’uu isaanii murteessuu mirkaneessuu.
ni danda’u. • Yeroo gochaa daawwachuu
Fakkeenyaaf,
• Bishaan Danfisuu
• Ashaboo daakuu
150
• Waraqaa tarsaasuu
• Cabbii baqisuu
• Ligidaa’aa adeemuu mismaara ayiranii
• Cittuu (muraa) ayiranii maagneetessuu
• Ribanii maagniziyemii ho’isuu
• Dungoo gubuu • Gabaasa
• Bifa dhiyeessii qomaatiin, postariitiin,
yookiin tooftaa dhiyeessii adda addaatti
gargaaramuun argannoo isaanii dareef
dhiyeessuu qabu.
• Barattoonni jijjiiramoota fiizikaalaa
(Fakkeenyaaf, Bulbuluu) fi jijjiiramoota
• Dhiyeessii / calaqqee
keemikaalaa (Fakkeenyaaf, farmantee-shinii,
nyaata bilcheessuu) jireenya guyyaa guyyaa
keenya keessatti barbaachisaa ta’an adda
baafachuu qabu.
• Barattoonni jijjiiramoota fiizikaalaa
(dangala’uu zayitaa/oil spills) fi jijjiiramoota
keemikaalaa (dandaa’uu qottoo,
dhangaggaa’uu nyaataafi kkf.) jireenya
guyyaa guyyaa keenyaa irratti miidhaa qaban
adda baafachuu ni danda’u.
• Maloota makoonni ittiin 2.5. Makoota dhiluu fi yeroo • Barattoonni muuxannoo jireenya guyyaa guyyaa • Iyyaafannoo sakatta’iinsaa,
dhilaman ni tarreessu. hojii irra olmaa isaa isaanii keessatti qaban irraa maloota makoota hojii garee, yaada
(waytii 7) ittiin dhilan tarreessuu qabu. burqisiisuu.
• Fakkeenyota makoota Isaaniis kanneen armaan gadii ta’uu ni danda’u.
beekamoo muuraasa • Harkaan adda baasuu/funaanuu
mala dhinbiibuun, Maloota makoota ittiin • Gingilchuu
calaluun, distileeshinii dhilan • Dhinbiibuu
salphaan, magineetiin • Calaluu
151
dhiluun fi dhullee dhiltuu • Barattooni maloonni makoota dhiluu, maloota

fayyadamuun gargar wantootni qulqulluun ittiin argaman ta’uu isaanii
dhilamuu danda’an ni dinqisifachuu qabu. • Iyyaafannoo barreeffamaa
kennu. • Barattoonni fakkeenyota makoota dhinbiibuun,
calaluun, distileeshinii salphaan, maagneetiin
gargar dhiluun fi dhullee dhiltuutti fayyadamuun
dhiluun gargar bahuu/ dhilamuu danda’an akka
kennan gaafatamuu ni danda’u. Kanneen armaan
gadii dabalatee.
• Magneetiin gargar dhiluu:
- Bullaa’aa ayiranii fi salfarii- wantoota
maagneetawaa fi mit-maagneetawaa ta’an • Gaaffilee qomaa
gargar dhiluun agarsiisuu
- Bullaa’aa ayiranii fi cirrachaa. Yaalii kana
hojjachuun dura maagneeticha irraa
bullaa’aa ayiranii dhabamsiisuuf
pooliitiliinii irra kaawuun gaarii dha.
• Dhinbiibuu:
- Makaa suudota boronqii (yookiin suudota
jajjaboo bulbulamuu hindandeenye kan biroo) fi
bishaanii
• Hurksiisuu:
- Makaan soodiyem kilooraayidii (yookiin
ashaboo bulbulamuu danda’u kan biroo) fi
bishaanii bulbula hurkisiisuun gargar dhilamuu
danda’an uuma- yoo bulbulichi saahinii banaa
ta’e keessa fooddaa irra akka turu taasifame
bishaan keessaa hurkuun ashabicha saahinii
keessatti hafa. Bulbulichi saahiini keessatti alatti
yoo dhiifame hurkisiisuun caalaatti saffisaa ta’a.
152
Fakkeenyaaf, Saahiinii hurkisiisoo bal’aan

qaama guddaa bulbulicha qilleensaaf saaxiluuf ni
gargaara
- Calaluu:
buna danfaa jabanaa keessaa gara finjaalaatti
buusuu
Makaan zayita nyaataa fi bishaanii calaluun
gragara dhilamuu ni danda’a.
• Makaan zayita nyaataa fi bishaanii baqqaana
• Gaaffilee qomaa
lama uuma. Baqqaanni gara gubbaa (olii), zayita
nyaataa, ofeeggannoodhaan gubba irraa
dhangalaasuun dhabamsiisuun ni danda’ama
Kun akka gaariitti kan raawwatamu makichi
ujummoo dhiphaa kan akka siliindarii safaraa
keessa yoo jiraate dha. Dhullee dhiltuutti
fayyadamuunis gargar dhilamuu ni danda’a.
• Distileeshiinii salphaa:
• Makaan dhangala’oo walkeessatti bulbulamuu
danda’an lama kanneen qabxiin danfina isaanii
gargar ta’e distileeshinii salphaan gargar
dhilamuu ni danda’a.
i) Makaa bishaanii (Q.d. 1000 C ) fi alkoolii
Hojiirra oolmaa/ Raawwii ( itaanoolii (Q.d. 780 C)
Application ii) Bulbula ashaboo irraa bishaan qulqulluu
• Gaaffilee qomaa
argachuu
• Itti faayyadamaafi ofeegganno meeshaalee mala
kana keessatti tajaajilaniif godhamuu qaban
barattootatti himamuu qaba. Fakkeenyaaf, • Iyyaafannoo raawwii
makaan ashaboo fi cirrachaa, jalqaba irratti
153
bishaanitti dabalanii ashabicha bulbulanii

dhinbiibuun gargar dhilamuu ni danda’a.
• Barattoonni meeshaalee calaluu, dhinbiibuu, • Yeroo gochaa daawwachuu
distileeshinii salphaa, dhullee dhiltuu qindeessuu
shaakaluu qabu.
• Maqaa meeshaalee • Barattoonni maloota adda addaatti fayyadamuun • Gabaasa
calaluu, dhinbiibuu, makoota adda addaa gargar dhiluuf yaalii gochuu
distileeshinii salphaa, qabu. Makoota armaan gadii dabalachuu ni
dhullee dhiltuu keessatti danda’a.
tajaajilan ni himu. - Makaa bullaa’aa ayiranii fi daakuu salfarii
- Makaa zayita nyaataa fi bishaanii
- Makaa suudota boronqii fi bishaanii • Dhiyeessii/calaqqee
• Meeshaalee calaluu, - Makaa alkoolii fi bishaanii
dhinbiibuu, distileeshinii - Bulbula ashaboo
salphaa, dhullee dhiltuu • Barattoonni maloota adda addaa waaliitti
keessatti tajaajilan ni ni qindeessanii fayyadamuun dalagaa makoota
qindeessu. gargar dhiluu geggeessuu ni danda’u.
• Makoota gargar dhiluuf Fakkeenyaaf makaan ashaboo fi cirrachaa, • yeroo gochaa daawwachuu
maloota fiizikaalawaa jalqaba ashabicha bulbuluuf bishaan itti dabaluu,
• gabaasa
kanneen akka hamma cirracha keessaa baasuuf dhinbiibuu fi xumura
• daawwachuu- hojii dhuunfaa
suudotaa, rukkina, qabxii irratti ashaboo argachuuf taliilicha
fi waliinii
danfinaa, hurkisiisuudha.
• Iyyaafannoo raawwii-
bulbulamummaa fi • Gareedhaan, meeshaalee naannootti argaman-itti
poostarii maxxansuu/
maagneetummaa fayyadamuun barattoonni ashaboon nyaataa
fayyadamuun gareen tooftaalee dhiyeessi adda
makaa ashaboo nyaataa, daakuu salfarii fi
addaa, gahumsa barattootaa
yaalii salphaa bullaa’aa ayiranii irraa akkamitti akka dhilamuu
ibsuu keessatti gabaasa
geeggssanii gabaasa danda’u karoofachuun qoratanii argannoo isaanii
ulaagaalee qulqullinaatti
garee ni barreessu. gabaasuu ni danda’u.
(fakkeenyaaf, rubirikii,
• Makoota gargar dhiluuf
cheeklistii) fayyadamuu.
wantoota naannootti
154
argamanitti fayyadamuun • Meeshaalee naannootti • Barattoonni meeshaalee naannootti argamanitti • gabaasa

gareen yaalii salphaa argamanitti fayyadamanii makaa gara biraa akka gargar
geeggssanii gabaasa fayyadamuun makoota dhilan gaafachuun ni danda’ama.
garee ni barreessu. gargar dhiluu. • Barattoonni jireenya guyyaa guyyaa keessatti • Iyyaafannoo raawwii-
maloota makoonni ittiin gargar dhilaman irratti poostarii maxxansuu/
maatiiwwan/ manguddoota ollaa isaanii jiraatan tooftaalee dhiyeessii adda
waliin mari’achuu ni danda’u. Baratt-oonni addaa, gahumsa barattootaa
gochaalee guyyaa guyyaa keessatti tajaajilan ibsuu keessatti gabaasa
• Karaalee adda addaa kanneen akka kurfeessuu, calaluu, dhinbiibuu fi ulaagaalee qulqullinaatti
makoonni omishaalee hurksiisuu irratti gabatee akka qopheessan (fakkeenyaaf, rubirikii,
hawaasaa irraa argaman gaafatamuu ni danda’u. Argannoo isaanii bifa cheeklistii) fayyadamuu
ittiin gargar dhilaman poostariitiin maxxansuun (agarsii-suun), qomaan
walbira qabuun ni yookiin tooftaalee dhiyeessii adda addaatiin
madaalu fayyadamuun dareef dhiyeessuu ni danda’u.
• Akka filannootti, barsiisonni fakkeenyoota • Gabaasa
maloota dhiluu haawaasaa naannootiin tajaajila
irra oolan kennuu ni danda’u. Barattoonni
maloota dhiluu malleen ammayyaa waliin
tajaajila walfakkaatan kennan waliin walbira
qabuun akka adda baasan gaafatamuu qabu.
Maloota ammayyaatti fayyadamuun kan maloota
naannoo waliin walbira qabamuun yoo ilaalaman
• Daawwachuu- hojii dhuunfaa
taateewwan neegaativii fi pozatiivii isaan qaban fi waliinii (gamtaa)
maal fa’i?
• Faayidaalee durii tokkoon tokkoon maloota
dhiluu qorachuuf barsiisonni gochaa jigsoo
waliinii mijeessuu ni danda’u.
• Gareewwan barattoota jahaa manatti waliin
hojjatan qindeessi. Tokkoon tokkoo miseensa
155
gareetiif maloota dhiluu mataa mataa isaanii

kenniif/ramadiif
• Akkaataa maloota dhiluu isaanii kennameetiin
irra deebiin garee biraa gurmeessuun faayidaa
malli isaanii maloota durii keessatti qabu fi
faayidaan isaa yeroodhaa gara yerootti jijjiirama
akkamii akka agarsiise akka eeran gaafadhu.
Akkuma qorannoon isaanii hundi xumurameen,
barattoonni gara garee manaa isaanitti deebi’anii
wanta miseensota garee biroo irraa baratan
qooduufi qabu.
• Barattoonni meeshaaleen maloota dhiluu
yeroodhaa gara yerootti akkamitti jijjiiramaa
akka deeman agarsiisuuf agarsiisa maxxansaa
yookiin dijitaalaa uumuu ni danda’u.
Boqonnaa 3: Elementoota, Kompaawundoota fi Walnyaatinsa Keemikaalaa (Wayitii 17)

Bu’aalee barachuu: Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
• akkaataa elementoonnifi kompaawundoonni iddo- bu’eewwanfi foormulaawwaniin bakka buufaman walbira qabuun ni dorgomsiisu;
• iddo bu’eewwan elementootaafi foormulaawwan kompaawundoota beekamoo adda baasuun nibarreessu;
• foormulaawwan kennaman irraa kompaawundoota nimoggaasta, maqaa kompaawundii kenname irraa foormuulaa nibarreessu;
• iddo bu’eewwaniifi foormulaawwan keemikaalaa odeeffannoo waa’ee elementootaafi kompaawundootaa ibsuu keessatti ni fayyadamu;
• hiikkaa foormulaawwan keemikaalaa kompaawundootaa, elementoota isaan keessa jiraniifi reeshoo atoomoota isaanii irratti hundaa’uun nikennu;
• walqixxaattoowwan keemikaalaa madaalamaa barreessuuf seera walgita hangaa ibsuun itti nifayyadamu;
• iddo bu’eewwaniifi foormulaawwan keemikaalaa sirrii ta’e fayyadamuun walqixxaattoo keemikaalaa walnyaatinsa keemikaalaa ibsu nibarreessu;
156
• ogummaalee gaaf-argannoo saayinsawaa boqonnaa kana keessatti hojiirra oolan: daawwachuu, ramaduu, dorgomsiisuufi walbira qabuu, moodeela
tolchuu, yaada waliigalaa kennuu, qunnamuu, gaaffilee gaafachuu, yaaliiwwan wixineessuu, yaadaa guduunfuu, yaad-rimeewwan hojii irra oolchuu
gochaan ni agarsiisu.

3.1 Elementotaa fi iddo • Barattoonni elementii irratti beekumsa hamma tokko akka qabaatan • gaaffilee qomaa
• Hiikkaa elementii ni bu’eewwan isaanii (waytii ni amanama. Kanaafuu, beekumsa duraa isaan waa’ee elementii
kennu 2) irratti qaban sissi’eessuuf jecha “elementii” jedhuuf hiikkaa isaa
akka eeraniif yaada burqisiisuu keessatti akka qooda fudhatan gaaffii
• Elementoota gaafatamuu ni danda’u.
beekamoo • Barattoonni iddo bu’eewwan atomaawaa karaa gabaabaa
elementoonni yookiin atomoonni elementii ittiin bakka buufaman Battallee
jechuun hiikkaa kennuu qabu. Isa kana caalaatti akka hubatan
gochuuf maqaa elementota baay’ee gabatee irratti iddo bu’eewwan
isaanii cinaatti barreessuun itti agarsiisuudha.
• Iddo bu’eewwan • Barattoonni iddo bu’een, elementii murtaa’e tokkoof dhaabbachuu
elementoota beekamoo isaa beekuu qabu. Elementoonni garaa garaa lama iddo bu’ee
tokko tokko addaan ni • iddo bu’eewwan
keemikaalaa walfakkaataa ta’e qabaachuu hin danda’an.
baafatu.
• Barattoonni kanneen armaan gadii diqisiifachuu qabu.
- Iddo bu’eewwan barreessuun salphaa fi saffisaadha.
• Iddo bu’eewwan - Guutuu addunyaa irratti iddo bu’eewwan walfakkaataa ta’anitu hojii
keemikaalaa irra oolu. Kanaafuu, keemistoonni adduunyaa guutuu keessa jiran
hundi ittiin waliigaluu ni danda’u.
• Iddo bu’eewwan barreessuu
- Iddoo bu’een tokko elementii tokko qofaaf dhaabbata.
keemikaalaa beekamoo
tokko tokko ni barreessu. • Barattoonni elementoota beekan gabatee peeredikii irraa iddoo
bu’eewwan isaanii adda baasanii akka agarsiisan gaafatamuu ni
• Daawwachuu
danda’u. Fakkeenyaaf, salfarii, ayiranii, oksijinii fi kkf. Sadarkaa
kanatti gabatee peerediikii ibsuufii hin yaalin, waa’een gabatee
kanaa kutaa 9 keessatti gad-fageenyaan baratama.
157
• Barattoonni, qubeen jalqabaa iddo bu’eewwan elementotaa yeroo

hundaa qubee guddaan kan barreeffaman yoo ta’u inni lammaffaan
immoo qubee xiqqaan akka barreeffamu hubachuu qabu.
Fakkeenyaaf, iddo bu’een Hiliyemii He dha. HE, hE yookiin he miti.
• Akkuma waliigalaatti, iddo bu’een elementii tokkoo qubee jalqabaa
maqaa isaa akka ta’e barattoonni beekuu qabu. Elementoonni
maqaan isaanii qubee walfakkaatuun eegalu yoo jiraatan qabee
dabalataa lammaffaan ni dabalama. Fakkeenyaaf, iddo bu’een
kaarboonii C dha. Kan kaalsiyemii immoo Ca dha.
• Barsiisoonni qubeen iddo bu’eewwan elementootaa tokko tokko
maqaa elementii isaa waliin maaliif akka wal hinsimne barattoota
gaafachuu ni danda’u. (Fakkeenyaaf, ayiraniin, lakkoofsi 26, iddo
bu’ee Fe qaba). Barattoonni iddoo bu’eewwan elementoota
beekkamoo tokko tokko maqaa elementoota isaanii waliin maaliif
akka walhinsimne qoratanii adda baasuu ni danda’u. fakkeenyaaf
ayiranii, Fe; liidii, Pb; soodiyemii, Na; Gabaasa/
• Barattoonni maqaa elementootaa irraa iddo bu’eewwaniifi iddo calaqqee
bu’eewwan irraa immoo maqaa barreessuu shaakaluu qabu. Iddo
bu’eewwan elementota diigdamman duraa gabatee peerediikii fi
elementoota muuraasa beekamoo kanneen akka ayiranii (Fe), Battallee
koopparii (Cu), warqii (Au), ziinkii (Zn), siilvarii (Ag), biroomiinii
(Br) fi ayoodiinii (I) irratti xiyyeefachuu qabu.
• Kompaawundoonni 3.2 Kompaawundoota fi • Barattoonni hojii isaanii boqonnaa 2 keessaa kompaawundiin • Gaaffilee qomaa
wantoota yommuu iddo bu’eewwaan elementota lama yookiin lamaa ol irraa karaa walnyaatiinsa
elementoonni lama isaanii (waytii 6) keemikaalaawaatiin waalitti dabalamani kan uumamu ta’uu isaa
yookiin lamaa ol ta’an yaadachiifamuu qabu. Kanaafuu, bakka bu’aa kompaawundii
adeemsa keemikaalaawaa- barreessuuf iddoo bu’eewwan elementootaa walitti dabaluun
tiin walnyaatan uumaman • Kompaawundoota foormulaa keemikaalaa uumna.
jechuun hiikkaa ni kennu
158
• Hiikkaa foormulaa • Barattoonni, atomoonni elementota adda addaa humna walnyaatiinsa

adda addaa “lakkoofsa vaalaansii” jedhamu qabaachuu isaanii
• Lakkoofsonni vaalaansii • Lakkoofsa dinqisfachuu qabu.
humna walnyaatinsa vaalaansii • Humna walnyaatinsa elementoota bakkamoo tokko tokkoo
atomoota elementootaati agarsiisuuf gabatee salphaa elementoota armaan gadii dabalate of • Battallee
jechuun hiikkaa ni kennu. keessaa qabu barattootaaf keennuu dha.
- 1: soodiyemii, pootaasiyemii, koopparii(I)
- 2: maagniiziyemii, kaalsiyemii, ayiranii (II) koopparii (II)
• Iddo bu’eewwan fi - 3: aluminiyemii, ayiranii (III) • yeroo gochaalee
vaalaansiiwwanitti - 2: oksijinii, salfarii barattoota
fayyadamuun • Foormulaawwan - 1: kilooriinii, biroomiinii, ayoodiinii daawwachuu
foormulaawwan kompaawundoota • Barattoonni foormulaawwan kompaawundoota sibiila fi sibiilalaa
kompaawundoota atom- atom gos-lamee humna walnyaatiinsaa walfakkaataa qaban of keessaa qaban
gos lamee ni barreessu. barreessuu shaakaluu qabu. Fakkeenyaaf, pootaasiyem
ayoodaayidii, KI; kooppar(II) oksaayidii, CuO;
• Foormuulaawwan kompaawundii atomoota humna walnyaatiinsaa
adda addaa qaban irraa uumaman akkamitti akka barreeffaman
barattoota gaafadhu. Fakkeenyaaf, kaalsiyem kilooraayidii,
vaalaansiin (humni walnyaatiinsa kaalsiyemii 2 yoo ta’u kan
kilooriinii 1 dha). Kanaafuu, atomoota kilooriinii atooii kaalsiyemii • gaaffilee qomaa
• Maqaa Kompaawundoota tokko waliin walfudhatan lamatu barbaachisa jechuu dha. As
atom-gos lame ni keessatti barattoonni faayidaa sabiskiriptiinii fi kofishantiin
moggaasu. foormulaa keemikaalaa keessatti qabanii fi danaa molekiyulitti
• Maqaa fayyadamuun ibsuu hubachuu qabu.
Kompaawundoota • Barattoonni foormulaa kompaawundoota atom gos-lamee keessatti
atom-gos lamee maqaan sibiilalaa gara mirgaatti barreeffamuun dhuma irraa
moggaasu jecha’yidii” jedhu qabuun xumuramuu akka qabu hubachuu qabu.
• Ayoonota atom danuu ni Fakkeenyaaf, NaCl- soodiyem kilooraayidii
ibsu • Barattoonni elementoonni lakkoofsi isaanii xiqqaa ta’e humna
walnyaatiinsaa tokkoo ol akka qabaatan beekuu qabu. Fakkeenyaaf,
159
• Foormulaawwan ayiraniin kompawundota isaa tokko tokko keessatti humna

keemikaalaa • Ayoonota atom walnyaatiinsa 2 agarsiisu akka ayiran (II) tti yoo barreeffamu
kompaawundoota danuu kanneen biroo keesstti immoo humna walnyaatiinsa 3 kan agarsiisu
beekamoo ayoonota atom akka ayiran (III) tti barreeffama.
danuu of keessaa qaban ni • Barattoonni gareewwan atomootaa tokko tokko kompaawundoota
barreessu. • Foormulaawwan adda addaa baay’ee keessatti waliin jiraachuu isaanii hubachuu
keemikaalaa qabu. Maqaalee, foormulaawwan fi humnoota walnyaatinsa
barreessuu. gareewwan kanneenii barachuu qabu. Isaanis kanneen armaan gadii
of kessatti hammatu.
- 1: amooniyemii, NH4+
- 1: haayidirooksaayidii, OH-; naayitireetii, NO3-
• Maqaa kompaawundoota • Barattoonni maqaalee fi foormulaawwan Kompaawundoota
ayoonota atom-danuu of gareewwan kanneen keessaa isa tokkoo fi atooii humna
keessaa qaban ni walnyaatiinsa isa waliin walfakkaataa ta’e of keessaa qaban
moggaasu. barreessuu shaakaluu qabu. Fakkeenyaaf, amooniyem kilooraayidii,
• Foormulaa • Kompaawundoota NH4Cl: pootaasiyem haayidirooksaayidii, KOH
kompaawundootaa keemikaalaa • Dhuma irratti, barattoonni maqaalee fi foormulaawwan • Battallee
kennaman irraa sasalphaa kompaawundoota gareewwan kanneen keesaa isa tokkoo fi atooii
elementota fi lakkoofsa moggaasuu. humna walnyaatiinsa isa waliin adda ta’e of keessaa qaban
atomootaa adda ni baasu. barreessuu shaakaluu qabu. Fakkeenyaaf, amooniyem salfeetii, • Yeroo gochaalee
• Foormulaa hiikuu (NH4)2SO4, ayiran(II) naayitireetii, Fe(NO3)2 barattoota
• Barattoonni foormulaawwan keemikaalaa keemikaalota maqaa daawwachuu
barameen waamamanii fi maqaa keemikaalota foormulaa isaaniitiin
waamaman barreessuu shaakaluu qabu. • Yeroo gochaalee
• Barattoonni barbaachisummaa koofishantoota fi sabiskiriptiiwwanii barattoota
foormuulaawwan elementotaa fi kompaawundootaa keessatti qaban daawwachuu
ibsuu qabu.
- Fakkeenyaaf, Cl2; sabiskiriiptiin, 2, akaakummaan kilooriniin
molakiyulii ta’uu isaa fi hammoomaan immoo molakiyulii
kilooriinii keessa atomoonni kilooriinii lama jiraachuu agarsiisa. • daawwannaa
160
- 3H2O; kofishantiin,3, molekiyuloota bishaanii 3 ta’uu agarsiia

- Subiskiriptiin 2 molakiyulii bishaanii keessaa atomoonni
haayidiroojinii 2 jiraachuu agarsiisa. akka Sabiskiriiptii”O” tti
barreeffamuu baatus molakiyulii bishaan keessa atooii oksijiinii • gaaffilee qomaa
1 tu jira.
• Barattoonni akka armaan gadiitti foormuulaawwan tokko tokkoo • gabaasa
hiikuu qabu. Fakkeenyaaf, CaO, kaalsiyemii fi oksijinii, atooii • dhiyeessii
kaalsiyemii tokko fi atooii oksijinii tokko; Ca(NO3)2, kaalsiyemii
fi naayitireetii, atoomii kaalsiyemii tokkoo fi gareewwan
naayitireetii lama
• Barattoonni foormulaawwan Kompaawundoota beekkkamoo
kanneen akka beekiing soodaa (daakuu raaceetaa) Vinegarii
(assetik asiidii), laayimii fi kkf meeshaalee wabii kanneen akka
kitaabilee saayinsii fi/yookiin intarneetii irraa akka barbaaduun
argatan fi akkaataa elementoota isaan keessaa jiranii fi reeshoo
atomoota isaaniitiin akka hiikan gaafatamuu qabu.
3.3 Walnyaatinsota • Barattoonni walnyaatinsi keemikaalaa adeemsa wantoonni tokko • Gaaffilee qomaa
keemikaalaa tokko gara wantoota gara biraatti ittiin jijjiiraman ta’uu hubachuu
sasalphoo fi qabu. Walnyaatiinsa keemikaalaa keessatti wanti tokko yookiin
walqixxaattota wantoonni tokkoo ol, walnyaattoo jedhaman, wantoota haaraa,
(waytii 7) firiiwwan jedhaman, tokko yookiin tokkoo ol kennuuf qofaa isaanii
yookiin walii waliin walnyaatu.
• Hiikkaa fi fakkeenya • Barattoonni fakkeenyawwan walnyaatinsoota keemikaalaa kennuu
walnyaatinsota • Walnyaatinsota qabu. Barattoonni fakkeenyawwan jijjiiramoota walnyaatiinsoota
keemikaalaa ni kennu. keemikaalaa keemikaalaatiin uumaman irratti marii bal’aa gaggeessuu danda’uu
sasalphoo qabu. Isaanis: • Battallee
• Ragaalee walnyaatinsi - Dandaa’uu ayiranii
keemikaalaa gaggeeffamu - Farmanteeshiinii
agarsiisan ni ibsu. - Bullaa’insa soorataa of keessatti qabachuu ni danda’a.
161
• Ragaalee • Barattoonni jijjiiramoota keemikaalaa adda addaa jireenya guyyaa • Calaqqee

walnyaatinsi guyyaa keessatti gaggeeffaman galmeessuun (fakkeenyaaf, nyaata
keemikaalaa bilcheessuu) fi ragaa walnyaatiinsi keemikaalaa gaggeefamuu isaa
gaggeeffamuu agarsisisuuf itti fayyadaman ibsuu qabu. • Gaaffilee
agarsiisan • Barattoonni yeroo walnyaatinsa keemikaalaa hangi akka hinbaadne
beekuu qabu. Kana jechuun atomoonni hinbadanis hin uumamanis- • Iyyaafannoo
• Seera walgitiinsa hangaa
salphumatti iddoo isaanii jijjiirratu jechuudha. raawwii-
ni ibsu.
• Barattoonni walnyaatinsa keemikaalaa irratti yaalii gaggeessuu gabaasaa yaalii
qabu. Maagniziyemii qilleensa keessatti gubuun maagniziyem garee/ dhuunfaa
• Gareedhaan yaalii
oksaayidii uumuu ta’uu ni danda’a.
walnyaatiinsa keemikaalaa
• Akkaataa walqixxaattoo walnyaatinsa keemikaalaa ittiin barreessani • Gaaffilee qomaa
salphaa agarsiisu ni • Seera walgitiinsa fi madaalan agarsiisuuf gabatee boronqiitti fayyadamuu.
gaggeessu. hangaa • Walnyaatinsa keemikaalaa salphaa kan akka haayidirojinii fi
• Walqixxaattoo
oksijinii irraa uumamuu bishaanii jechootaan ibsuun walqixxaattoo
keemikaalaa ni barreessu.
keemikaalaatiin bakka buusuu. Tokkoon tokkoon kutaa
• walnyaatiinsa walqixxaattoo kanaa maal akka bakka bu’u ibsuu. Faayidaalee • Daawwannaa
keemikaalaa kofishantii fi sabiskiriptii adda baafachuu barattootaa mirkaneessi.
• Mala yaaliitti qorachuu • Walqixxaattoon akkamitti fi maaliif akka madaalamu ibsuu.
gargaaramuun
Walqixxaattoowwan lama yookiin sadii ta’an daree keessatti waliin
walqixxaattoo • Walqixxaattoo hojjachuun madaali. Itti aansuun barattoonni walqixxaattoowwan
keemikaalaa ni barreessu. keemikaalaa salphaa biroo muraasa madaaluu akka yaalan gaafadhu. Barattoonni marii
barreessuu fi akkaataa walnyaatiinsoonni keemikaalaa walqixxaattoowwaniin • Battallee
madaaluu iittiin bakka bafamanii ifa gochuuf barsiisaan qajeelfamu keessatti
• walqixxaattoo • Walqixxaattoo si’aa’inaan hirmaachuu qabu.
keemikaalaa madalamaa keemikaalaa • Barattoonni mala walfakkaataa ta’e fayyadamuun walqixxaa-
agarsiisuuf modeelota barreessuu ttoowwan keemikaalaa madaalamaa barreessuu shaakaluu qabu.
suudotaa kalaquun itti
Jalqaba irratti walqixxaattoowwan sasalphoo irratti xiyyeeffachuu
fayyadamu
qabu. Malicha sirriitti erga beekanii booda gara fakkeenyawwan
dabalataa cimoo ta’anitti darbuu qabu.
162
• Walqixxaattoo • Barattoonni amala yeroo walqixxaattoowwan keemikaalaa

keemikaalaa barreessan hunda, walqixxaattichi barreeffame madaalamuu isaa
madaaluu baay’ina atomoota cinaa gama lamaaninuu jiran lakkaa’uun
mirkaneeffachuu dagaagfachuu qabu.
• Garee keessatti, hordoffiidhaan, barattoonni meeshaalee naannootti
argamnii irraa moodeela qopheessanii wlaqixxaattoo madaalame
agarsiisuf itti fayyadamuu danda’uu qabu. Akka filannootti,
walqixxaattoo keemikaalaa madaalame agarsiisuuf qabduu waraqaa
(agiraafii) hamma yookiin halluu adda addaa qabanfi meeshaalee
birootti fayyadamuu ni danda’u
3.4 Faayidaalee • Barattoonni walnyaatinsoonni keemikaalaa jireenya guyyaa guyyaa • gaaffilee qomaa
• Faayidaalee walnyaatinsoonni keessatti qaban daawwachuufi ibsuu qabu
walnyaatinsoonni jireenya guyyaa • Barattoonni dhiibbaa walnyaatinsoonni keemikaalaa jireenya • gabaasa
keemikaalaa jireenya guyyaa keessaatti guyyaa guyyaafi naannoo irratti qaban ibsuu qabu dhiyeessii
guyyaa guyyaa keessatti qaban • Barattoonni gareedhaan mari’achuufi fakkeenyota faayidaaleefi
qaban ni ibsu. • Faayidaa miidhaa walnyaatinsoota keemikaalaa kennuu ni danda’u.
• Walnyaattotaafi firiiwwan walnyaatiinsa • Barattoonni fakkeenyota muraasa walnyaatinsota keemikaalaa
adeemsa farmanteeshinii keemikaalaa faayidaa qabeessa ta’an kanneen akka farmanteeshiinii biiraa naquu
karaa beekumsa • Dhiibaa walnyaatinsi keessatti kaarboon daayooksaayidii fi itaanoolii/alkoolii oomishuu fi
xabbootiin ni ibsu keemikaalaa beekumsa xabboo keessatti taasifamu irratti gareedhaan mari’achuu
• Dhiibaa walnyaatinsoonni jireenya guyyaa ni danda’u.
keemikaalaa jireenya guyyaafi naannoo • Barattoonni faayidaalee walnyaatinsoota keemikaalaatiif
guyyaa guyyaafi naannoo irraatti qabu fakkeenyota dabalataa akka kennan jajjabeessuufi qajeelfamuu qabu.
irratti qaban ni ibsu. Isaanis kanneen armaan gadii haammachuu danda’u:
• Walnyaatinsoota keemikaalaa akka madda anniisaatti fayyadan
kanneen akka:
✓ Gubachuu gaasii uumamaa miteenii
✓ Gubachuu boba’aawwanii
✓ Gilukoosiin gara kaarboondaayooksaayidiifi bishaanitti
jijjiiramuu
163
• Walnyaatinsoota keemikaalaa wanta haaraa qoheessuuf fayyadan

kanneen akka:
✓ Bishaaniifi kaarboondaayoksaayidiin walnyaachuun gilukoosiifi
oksijiinii uumuu
✓ Jijjiiramuu gilukoosiin gara kaarboondaayooksaayidiifi bishaanii
✓ Oorii ayiranii irraa ayiranii qopheessuu
• Barattoonni walnyaatinsi keemikaalaa kanneen akka dandaa’uu,
yeroo cileen gubatu kaarboon monooksaayidiin uumamuu; jireenya
guyyaa guyyaa fi naannoo irratti dhiibbaa qaban irratti mari’achuu
danda’u.
• Barattoonni keemikaalonni yeroo oomishaman, itti fayyadaman
yookiin dhabamsiifamaniifi yeroo walnyaatinsa keemikaalaa;
qilleensatti, bishaaniittiifi biyyeetti akka makaman hubannoo
argachuu qabu. Fakkeenyaaf; yeroo dhagaan cilee gubatu
kaarboonmonooksaayidiin uumamuun qilleensatti makama.
Boqonnaa 4: Seelii Akka Bu’uura Lubbu Qabeeyyiitti (Wayitii 23)

Bu’aalee Boqonnichaa: Barattoonni adeemsaa fi xumura barnoota boqonnaa kanaatti:
• Hiikkaa Maayikrooskoppii ni kennuu

• Faayidaa maayikrooskoppiin kennu in ibsu
• Garaagarummaa maayikrooskoppii adda addaa gidduu jiru addaan baasu
• Qaamolee gurguddoo maayikirooskoppii addaan baasuun dalagaalee isaanii ibsuu ni danda’u
• Maayikrooskoppiitti fayyadamuun wantoota ni ilaalu
• Hiikaa seelii ni kennu
• Seeliin akkamitti akka argameefi eenyu akka argate ni ibsu
• Fakkii seelii kaasuun caasaalee gurguddoo seelii ni mogaasu
164
• Dalagaalee caasaalee gurguddoo seelii ni ibsu

• Garaagarummaa orgaanizimoota seelii qeenxeefi seelii hedduu gidduu jiru addaan ni baafatu
• Fakkeenya boca seelii adda addaa ni kennu
• Bocniifii caasaaleen seelii maaliif adda adda akka ta’an ni ibsu
• Garaagarummaa seelii, tissuu, qaamaafi sirna qaamaa irratti ni mariyatu
• Hiikkaa gubama soorataafi walqixaatoo keemikaala ni barreessu
• Hiikkaa fotoosintaasisiifi walqixaatoo keemikaalaa ni barreessu
Gahumsa Qabiyyee Toftaalee Barachuu Iyyaafannoo
• Garaagarummaa qaamolee gurguddoo 4.1. Maayikirooskoppii • Barattoonni gareen ta’uun orgaanizimoota • Yeroo barattoonni
maayikirooskoppiifi dalagaalee bu’uuraa (wayitii 8) naannoo isaanii jiran ija qullaan hin mulanne gareen mariyatan
isaanii addaan ni baasu 4.1.1. Argamaa fi irratti akka mariyatan gochuun dhuma irratti hirmaannaa tokkoon
• Maayikirooskoppiitti fayyadamuun wantoota faayidaa yaada kennuu tokkoo barattootaa
ilaalu Maayikirooskoppii • Akkuma gareen irratti mariyaataa jiraniin daawwadhu
4.1.2. Gosoota
• Gahee maayikirooskoppiin qabu irratti ni orgaanizimoota ija qullaan hin mulanne • Marii barattoonni
Maayikirooskoppii
mariyattu maalitti fayyadamuun arguu akka danda’an gaggeessan
• Garaagarummaa maayikirooskoppiin 4.1.3. Qaamolee
gaafadhu galmeessuun qabadhu
salphaafi kompaawundii addaan ni baafatu gurguddoo • Eddattoo maayikirooskoppii ifaa gara dareetti • Faayidaa, gosaafi
• Fakkii Maayikirooskoppii kaasuun qaamolee Maayikirooskoppii ifaa fiduun dursa barattoon meeshaa kana beekuu qaamolee
gurguddoo maayikirooskoppii ni mogaasuu fi dalagaa isaanii isaanii gaafadhu maayikirooskoppii
• Meeshaalee naannoo fayyadamuun • Kirrii baayyee qall’aa ta’e barattootatti gaafiifi deebii
Maayikirooskoppii hojjachuu ni yaalu agrsiisuun hamma isaa akka galmeessatan gaggeessuun
gaafachuu galmeessadhu
• Kirrii qaal’aa kana maayikirooskoppii ifaa • Barattoonni
jalatti qindeessuun tokkoon tokkoo barataa maayikirooskoppii
maayikirooskoppii keessan akka ilaalu qindeesuun rifeensa
gochuun, garaagarummaa hubatan akka ibsan mataa isaanii
gochu maayikirooskoppii
165
• Achirraa faayidaa maayikirooskoppii akka keessaan akka

himan gaafachuun dhumaratti deebii isaanii daawwatan gaafachuu
irratti yaada calaqee kennuu. • Barattoonni dhuunfaan
• Maayikirooskoppiin eenyuuniifi yoom akka fakkii
argatame yoo beeku ta’e gaafadhuuti yaada maayikirooskoppii
isaanii irratti calaqee kennuu waraqaa irratti kaasuun
• Eddattoo maayikirooskoppii salphaafi qaamolee gurguddoo
maayikirooskoppii ifaa dhiyyeessuun isaanii mogaasanii akka
barattoonni garaagarummaa caasaalee galchan gaafachuu
maayikirooskoppota kana akka • Barattoonni gaaffilee
waldorgomsiisan gaafachuu mata duree kana irratti
• Fakkii maayikirooskoppii ifaa dhiyeessuun qaban hunda akka
qaamolee gurguddoo maayikirooskoppii tarreessan gaafachuu
kanneen akka ( ilaaltuu, ujummoo, • Barattoota garee
naannessituu waanteessaa, waanteessaa, miseensa shan qabutti
waltajjiifi qabduu islaayidii, murteessoo ifaa, gurmeessiiti
Qindeessituu fakkaattii golollisaa, maayikirooskoppii ifaa
Qindeessituu fakkaattii sirrii, qabannoo, meeshaalee naannoo
fuullessa ifaafi ejjannoo) akka mogaasan irraa hojjatanii barsiisaa
gaafachuu akka madaalchisan
• Maayikirooskoppii ifaa barattootatti kenniiti gaafachuu
qaamolee maayikirooskoppii isa dhugaafi • Gaafilee barattoonni
qaamolee fakkii irratti moggaasan waliin akka deebisan, fakkii kaasanii
walbira qabanii ilaalan gaafadhu mogaasaniifi
• Qaamolee maayikirooskoppii Wantoota garaagarummaa deebii
guddisanii mul’isuuf gargaaraniifi eddattoon sirrii jiru irratti
ilaalamu eessa akka kaa’amu akka qabu irratti dubdeebii sirrii ta’e
akka mariyatan barattoota gaafadhu kenniifi
166
• Faayidaalee tokkoon tokkoo qaamolee

maayikirooskoppiifi akkamitti itti fayyadamuu
akka danda’an akka irratti mariyatan gaafadhu
• Barattoonni maayikirooskoppii daawwatan
kana irratti maaltu akka isaanitti dhagahame
akka ibsan gaafadhu
• Tokkoon tokkoo barataa fakkii
maayikirooskoppii kaasuun qaamolee
gurguudoo maayikirooskoppii mogaasanii
akka galchan gaafadhu
• Argama seelii irratti ibsa ni kennitu 4.2 Seelii (wayitii 15) • Barattoota garee miseensa shan qabanitti • Yeroo barattoonni
• Fakkii Caasaalee gurguddoo seelii kaasuun ni 4.2.1 Argamaafi hiikkaa qooduun waantoota mana ijaaruuf gargaaran gareen mariyatan
mogaasu, faayidaa caasaalee seelii ni seelii kanneen akka dhoqee muka, bilooketiifi kkf hirmaannaa tokkoon
tarreessu 4.2.2 Caasaalee seelii fi tarreessuun akka irratti mariyatan gaafadhu tokkoo barattootaa
• Caasaalee seelii ippiidarmii qullubbii fi seelii dalagaa isaanii • Barattoonni dhuunfaan qaamolee gurguddoo daawwadhu
- Seelii biqilaafi
boqoo namaa maayikirooskooppii ifaan ni namaa alaafi keessa tarreessuun akka irratti • Marii barattoonni
bineeldaa
ilaalu mariyatan gaafachuu gaggeessan hordofuun
maayikirooskooppii
• Seelonni maaliif caasaaleen isaaniifi bocni ifaan daawwachuu • Barattoonni yeroo muraasa fudhatanii akkaata yaadannoo qabadhu
isaanii garaagara akka ta’e ni ibsu 4.2.3 Hammaafi boca qaamoleen alaafi keessa namaa qindoomanii • Hiikkaa seelii irratti
• Garaagarummaafi walfakkeenya seelii seelii qaama namaa ijaaraniifi walfakkeenya gaafiifi deebii gaggeessi
bineeldaafi biqilaa walbira qabuun adda ni 4.2.4 Seelii bineeldaafi wantoota manni irraa ijaaraman waliin qabu • Fakkeenyotaafi
baasu seelii biqilaa akka irratti yaadan gaafachuu dalagaalee caasaalee
• Graagarummaa seelii qeenxeefi seelii hedduu walbiraqabuu • Qaamolee namaa keessaa qaama tokko, seelii gurguddoo irratti
jiru addaan ni baafatu 4.2.5 Orgaanizimoota fakkeenyaaf, tiruu fudhachuun, qaamni kun gaafiifi deebii
• Garaagarummaa seelii, tissuu, qaamaafi sirna seelii qeenxee qaamolee xixiqqoo of keessaa qabaachuufi gaggeessuu
qaamaa fakkeenya kennuun addaan ni baafatu 4.2.6 Orgaanizimoota dhiisuu isaa irratti akka mariyatan gochuun • Argama seenaa seelii
seelii hedduu
• Faayidaa gubamni soorataa kennu qorachuun dhuma irratti ibsa yaada deebii kenniifi irratti barattoonni
4.2.7 seelii, tishuu,
ni ibsu gareen mariyatanii
qaama, sirna qaamaa
167
• Faayidaa fotoosintaasisiin qabu qorachuun ni 4.2.8 Gubama soorataafi • Caasaalee seelii biqilaafi bineeldaa dareef akka dhiyeessan
ibsu maayitookondiriyaa maayikirooskoppiin qorachuun akka adda kenniif
baafatan taasisuu • Barattoonni faayidaalee
4.2.9 Footoosintaasisiifi • Seenaa seeliin itti argameefi Seeliin Rooberti gubama soorataafi
kilooroopilaastii Hookiin bara 1665 A.A fi A.V. Leeuwenhoek fotoosintaasisii akka
bara 1674 A.A akka argameefi Lubbu ibsan gaafadhu
qabeeyyiin martinuu seelii irraa akka • Tokkoon tokkoo barataa
hojjataman ibsa gahaa kennuu fakkii seelota beekamoo
• Chaartii seelii bineeldotaafi biqiltootaa biqiltootaafi bineeldotaa
barattootatti agarsiisuun barattoonni mogaasa kaasuun caasaalee
caasaalee adda addaa seelota kanaa tarreessuun seelotaa kana
garaagarummaafi walfakkeenya isaanii akka mogaasanii akka
addaan baafatan gaafadhu, barattoonni galchan gaafadhu
caasaalee kanneen akka membireenii seelii, • Barattoonni gaafilee
cichaa seelii, saayitoopilaazimii, niwukilasii, mata duree kana jala jiru
maayitokondiriyaa, kilooroopilaastii, qaban hunda akka
vaakiyuuliifi retiikulamii indoopilaazimaawaa tarreessan gaafadhu
irratti akka xiyyeeffatan gochuu • Deebii barattoonni
• Tokkoon tokkoon barattootaa garaagarummaa gaafilee gaafatamaniif
caasaaleefi boca seelii biqiltootaafi bineeldotaa deebisan, fakkii seelii
gidduu jiru addaan baafatanii dareef akka kaasanii galchan irratti
dhiyeessan gaafadhu garaagarummaa mul’ate
• Dalagaalee membireenii seelii, cichaa seelii, ibsuun akkamitti akka
saayitoopilaazimii, niwukilasii, sirreefamu irratti yaada
maayitokondiriyaa, kilooroopilaastii, deebii kennuu
vaakiyuuliifi retiikulamii indoopilaazimaawaa • Caasaalee seelii
barattootaaf ibsuu biqilaafi bineeldaa
• Chaartii seelii hammaafi bocaan adda adda keessatti argaman,
ta’an qabate barattootatti agarsiisuun maaliif caasaalee seelii
biqilootaa keessatti
168
adda adda akka ta’an gaafachuun yaada deebii argaman, akkasumas

kennuu caasaalee seelii bineelda
• Qaamni isaanii seelota meeqa irraa akka keessatti argaman irratti
ijaarameefi orgaanizimoota seelii qeenxee gaaffiifi deebii
kanneen akka ameebaa, paaraamisiyamii, gaggeessuu
yistiifi kanneen kana fakkaatan beekuu isaanii • Barattoonni yeroo
gaafadhu qorannoo seelota
• Chaartii fakkii orgaanizimoota seelii qeenxee biqilootaafi bineeldota
kanneen akka ameebaa, paaraamisiyamiifi irratti gaggeessan
orgaanizimoota seelii hedduu kanneen akka daawwachuu
namaa, arbaafi mukaa agarsiisiiti isa kamtu
seelii qeenxee irraa akka hojjatameefi isa
kamtu seelii hedduu irraa akka ijaarame
gaafadhu
• Orgaanizimoota seel-qeenxee keessatti
dalagaan seeliifi orgaanizimichaa tokko akka
ta’eefi seel hedduu keessatti garuu dalagaan
tokkoon tokkoo seelii garaagarummaa kan
qabuufi qindoominni dalagaa seelotaa kanneen
dalagaa orgaanizimii akka ta’e barattoonni
akka mariyatan taasisuu
• Barattoonni garaagarumaa seelii, tissue,
qaamaafi sirna qaamaa beekuu isaanii
gaafadhu
• Barattootumatti fayyadamuun gurmaa’ina
baayoloojikaala akka armaan gadiitti
daawwachiisuu: barataan tokko barattoota
warra kaan irraa adda bahee qofaa isaa akka
taa’u gaafadhu (akka seelii tokkootti
fudhachuu), barattoota miseensa shan qaban
169
garee lama yookiin sadii uumuun (tokkoon

tokkoo garee bakka tishuu bu’u), garee
gurguddoo lama walitti makuun garee guddaa
tokko uumuu (bakka qaamaa bu’a), garee
gurguddoo lama walitti makuun garee baay’ee
guddaa ta’e tokko ijaaruu (bakka sirna qaamaa
bu’a)
• Anniisaan nyaata nyaannu keessatti argamu
akkamitti akka gadi lakkisamu barattoota
gaafadhu, gahee oksjiiniin gara keessaatti
hargannu qaama keenyaaf qabu gaafadhu,
hariiroo nyaata soorannuufi oksijiinii hargannu
gidduu jiru gaafadhu
• Akaataa anniisaan nyaata keessa jiru oksijiinii
malee seelii keessatti gadhiisamu (anaerobic
respiration) oksijiiniin gadhiisamu (aerobic
respiration), seelii keessaa eessatti akka
raawwatamuufi nyaata hammi isaa walqixa
ta’e irraa anniisaa hammaan garaagara ta’e gad
lakkisamuu isaa barattootaaf sirreetti ibsi
• Maayitokondiriyaan “burqaa anniisaa seelii”
jedhamee waamamuu isaafi maaliif akkas
jedhamee akka waamamu gaafadhu
• Barattoonnii walqixaatoo walnyaatisa
keemikaalaa gubama soorataa oksijiinii akka
barreessan gaafachuu
• Gubamni soorataa biqiltootaafi bineeldota,
lamaanuu keessatti gaggeessamuu isaafi
maaliif akka ta’e gaafadhu
170
• Barattoonnii walqixaatoo walnyaatisa

keemikaalaa fotoosinteesisii akka barreessan
gaafadhu, garaagarummaa walqixaatoo
walnyaatinsa keemikaalaa gubama soorataafi
fotoosintaasisii gidduu jiru akka ibsaniifi
adeemsi kun maal akka jedhamu gaafadhu
• Fotoosinteesisiin maal akka ta’eefi gahee inni
qabu, sirriitti ibsi. Fotoosintaasisiin
kilooroopilastii keessatti akka gaggeessamuufi
biqiltoota moo bineeldota keessatti akka
gaggeessamu akka addaan baafatanii ibsan
gaafadhu
• Chaartiitti fayyadamuun
maayitookondariyyaafi kilooroopilastiin
walduraduubaan caasaa seelii bakkatti
gubamni soorataa itti gaggeessamuufi
fotoosinteesiisiin itti gaggeessamu ta’uu
isaanii daawwachiisi
Boqonnaa 5: Lubbu qabeeyyiifi Hedduumina isaanii (Wayitii 23)

Bu’aalee Boqonnichaa: Barattoonni adeemsaa fi xumura barnoota boqonnaa kanaatti:
• Garaagarummaa lubbu-qabeeyyiifi lubbu-maleeyyii gidduu jiru addaan ni baafatu
• Sosochoo’uun amaloota lubbu-qabeeyyii hundaa ta’uufi ta’uu dhiisuu isaa irratti ni mariyatu
• Ramaddiin maal akka ta’e hiikuun faayidaa isaa ni ibsu
• Faayidaalee maqaa saayinsaawaa ni ibsu
• Ramaddii orgaanizimoota keessatti sadarkaalee gulantaa ni tarreessu
• Amaloota addaa Mootumaa Bineeldotaa, Biqiltootaa, protiistaa, Moneeraafi Fangasii irratti ni mariyatu
171
• Fakkeenya beekamoo Bineeldotaa, Biqiltootaa, protiistaa, Moneeraafi Fangasii ni tarreessu

• Kallattii nafaa beekamoo Bineeldotaa, Biqiltootaa, protiistaa, Moneeraafi Fangasii ni tarreessu
• Bidoolleewwan Bineeldotaa, Biqiltootaa, protiistaa, Moneeraafi Fangasii ni tarreessu
Gahumsa Qabiyyee Toftaalee Barachuu Iyyaafannoo
• Garaagarummaa lubbu-qabeeyyii fi lubbu- 5.1 Lubbu-qabeeyyii • Barattoota gareen gurmeessuun • Barattoonni gareen
maleeyyii gidduu jiru addaan ni baafatu (wayitii 9) garaagarummaa lubbu-qabeeyyiifi (Fakkeenya ta’uun waa’ee lubbu-
• Amaloota lubbu-qabeeyyii qinndeessuun ni 5.1.1 Amaloota lubbu- bilaacha), lubbu-maleeyyii (Fkn. Dhagaa) qabeeyyii fi lubbu-
ibsu qabeeyyii gidduu jiru irratti akka mariyatan gaafadhu maleeyyii irratti yeroo
• Bakka tokkootii bakka biraatti sosochoo’uun 5.1.2 Ramaddiifi maqaa • Barattoonni kan irratti mariyatan dabaree mariyatan hordofuun
saayinsaawwaa tokkoon tokkoo marii
amaloota lubbu-qabeeyyii hunda maaliif akka dabareen akka dareef dhiyeessan affeeri
orgaanizimootaa
hintane ni ibsu • Amaloota lubbu-qabeeyyii kanneen akka garee kan irratti
• Hedduumina lubbu-qabeeyyii ramaddii 5.1.3 Ramaddii guddachuu, walhoruu, harganuu, naannootti hirmaannaan jiraachuu
orgaanizimootaa waliin walbira qabanii ni madaquu irratti ibsa gudunfaa kenni isaanii mirkaneeffadhu
orgaanizimootaa
ilaalu keessatti sadarkaalee • Baayoloojii keessatti ramaddiin maaliif akka • Barattoonni mariyatanii
• Maaliif Maqaan saayinsaawwaa jiran (Mootummaa irraa barbaachise gaaffiifi deebii gaggeessuu kan irratti waliigalan
orgaanizimootaa maqaa naannoo irra akka amma sanyiitti) • Biqiloonni lubbu-qabeeyyii immoo lubbuu dareef yomuu
filatamu ni ibsu maleeyyii keessatti akka ramadaman dhiyeessan hordofuun
• Hariiroo sadarkaa gulantaawaan Mootummaa barattoota gaafadhuuti maaliif akka ta’e ibsa yaadannoo qabadhu
irraa hanga sanyiitti xiinxaluun ni ibsu akka irratti kennan affeeri • Kan barattoonni
• Sosochiin bakka tokko irraa bakka birootti mariyatanii dhiyyeessan
taasisamu amaloota beekamoo lubbu- irratti yaadni
qabeeyyii ta’uu isaa irratti mariyatanii ibsa dogoggooraa yoo jirate
akka kennan gaafadhu sirreessuu yaada
• Ramaddii jechuun wantoota amaloota gabbisaa kennuu
walfakkatu qaban irratti hundaa’uun addaan • Ramaddiin baayoloojii
baasuu ta’uu isaa jecha salphaa ta’een keessatti maaliif akka
barattootatti himi. barbaachise barattoota
• Barattoonni dabaree dabareen ba’anii gaafadhu
barattoota kutaa isaanii amala qaban irratti
172
hundaa’uun garee muraasatti akka gurmeessan • Barattoonni caasaa

affeeri sadarkaalee bulchiinsaa
• Sadarkaa caasaa Itoophiyaan qabdu: Biyya, (Biyya, Naannoo,
Naannoo, Godina, Aanaafi Gandatti ramaduun Godina, Aanaafi Ganda)
barreessi bareessanii yomuu
• Barattoota gareen gurmeessuun hariiroo dhiyeessan yaadannoo
sadarkaalee kana gidduu jiru irratti akka qabadhu
mariyatan carraa kenniifi • Caasaa sadarkaalee
• Kanneen irratti mariyatan kana dareef akka bulchiinsaa barattoonni
dhiyeessan affeeri dhiyeessan keessatti
• Ammammoo, ramaddii orgaanizimootaa hir’inni yoo jiraate
(ramaddii baayoloojikaalawaa) haaluma sirreessuun yaada
sadarkaalee bulchiisa armaan olii ijaarsaa kenni
walfakkaatuun sadarkaan gulantaa olaanaa • Barattoonni ramaddi
irraa gulantaa gadi aanaatti akka jiru ibsi gulantaalee
• Sadarkaalee gulantaawwanii ramaddii baayoloojikaalaafi
baayoloojikaalawwaa akka armaan gidiitti sadarkaa caasaalee
tarreessi: Mootummaa (gulantaa olaanaa), bulchiisaa Itoopiyaa
Murna, Gita, Oordarii, Warra, Qacceefi, Sanyii walbira qabanii akka
(gulantaa gadi aanaa) ilaalan gaafadhu
• Barattoonni sadarkaalee gulantaawwanii • Tokkoon tokkoo
kanneen akka salphaatti yaadatan jalqaba barattoota gabaajee
qubee jechootaa kana haala gabaajeen maqaa sadarkaalee
M=Mootummaa, M=Murna, G=Gita, ---- gulantaa
S=Sanyy walitti (MMGOWQS) jechuun akka baayoloojikaalaa
barreessatan gaafadhu qopheeffatan irra
• Barattoonni amma mataduree kana xumuranitti deddeebiyanii dubbisuu
yeroo hunda daree yeroo seenan akka irra isaanii gaafadhu
deddeebiin akka shaakalan gaafadhu • Barattoonni chaartii
kennameefii irraa
173
• Eddattoo biqiltoota moora mana barumsaa waa’ee ramadanii

keessatti argaman barattootaaf kennuun maqaa orgaanizimoota yeroo
naannoo ittiin beekamaniin akka waaman mariyatan daawwadhu
gaafadhu • Barattoonni chaartii
• Maqaan maaliif akka barbaachisu irratti dhiyaateefii irraa
mariyatanii akka ibsan Barattootaf carraa orgaanizimoota garee
kenni muraasatti Ramadanii
• Orgaanizimoonni maqaa naannoofi maqaa dareef akka dhiyeessan
saayinsaawaan beekamuu akka danda’aniifi jajjabeessi, isa isaan
garaagarummaa isaanii barattootaaf ibsiif dhiyeessan irratti
• Fakkeenya maqaa saayinsaawwaa (Homo hundaa’un yaada
sapiens) maqaa sanyii namaaf kennuun ijaarsaa kenniif
maqaan kun maqaa baayonoomiyaalii • Maaliif maqaan
(bionomial) ta’uu isaa ibsiif saayinsaawwaa maqaa
• Jechi maqaan saayinsaawwaa kun maal akka naannoo irra akka
bakka bu’aniifi qubeen jecha jalqabaa yeroo fudhata’me barattoonni
hunda qubee guddaan, jechi lammafaa immoo akka ibsan gaafadhu
qubee xiqqoon maaliif akka barreefamu • Sochii barattoota hunda
barattoota gaafadhu irratti ibsa yaad-deebiifi
• Barattoonni lubbu-qabeeyyii garagaraa maqaa akkamitti akka
naannoo beekamoofi maqaa saayinsaawwan sirreeffata deeman
inteerneetiifi madda garagaraa irraa agarsiisi
barbaaduun barreessuun akka galchan
gaafadhu
• Amaloota beekamoo qaban irratti 5.2 Mootummaa lubbu- • Barattoota hedduumina lubbu-qabeeyyii lafa • Barattoonni chaartii
hundaa’uun Mootummaa lubbu-qabeeyyii qabeeyyii (wayitii 14) irra jiran irratti yaada burqisiisuun orgaanizomoota adda
shanan waldorgomsiissu 5.2.1 Mootummaa walbarsiisuu addaa qabate
• Fakkeenya beekamoo tokkoon tokkoo bineeldotaa • Chaartii adda addaa kan raammoolee, ilbiisota, keenameefi irratti
Mootummaa lubbu-qabeeyyii kanaaf ni qurxumiilee, amfiibiyaanota (raacha), hundaa’anii yeroo
kennu reptaayiloota (Bofa, Naachaafi kkf.),
174
• Kallattii nafaa ilbiisotaa kanneen akka Allaattiiwwan, hoosiftoota (Nama, Leencaafi ramadanii irratti
billaachaa, amfiibiyaanootaa kanneen akka • Amaloota kkf.), Biqiltoota, Coomee, Paraamisiyaamii, mariyatan daawwadhu
raachaa, moosiii, liivarwoortii, kaarrolee, gurguddoo Ameebaafi Baakteeriyaa barattootaaf • Chaartii kenname irraa
Jimnoosparmootaa kanneen akka gaatiraa, bineeldotaa dhiyeessi ramaddii
Biqiltoota daraaraa, paaraamisiyaamii, • Gareewwan • Barattoota garee shanitti gurmeessiitii lubbu- orgaanizimoota
saaphaphuufi coommee ni ibsu gurguddoo qabeeyyii chaartii kana irra jiran gareewwan gaggeessanii dareef
• Tokkoon tokkoo Mootummaa bineeldotaafi gurguddootti ramaduun akka irratti mariyatan yomuu dhiyeessan
orgaanizimoota akaakuu bidoollee keessa bidoollee isaanii: gaafadhu hordofuun galmeessi
jiraatan kanneen akka bidoollee Lafee dhabeeyyii • Kanneen irratti mariyatan kana dareef akka • Hiri’ina barattoonni
bishaanawoo, bidoollee lafaa waliin (raamolee, dhiyeessan heeyyamiif dhiyeessani sanarratti
walqabsiisuun ni ibsu ilbisoota), lafee • Lubbu-qabeeyyii chaartii irra jiran keessaa argame sirreessuun
qabeeyyii bineeldota yookiin biqiltoota kan hintaane yaada ijaarsaa kenni
(qurxummii, irratti gaaffiilee kaasuun barattoonni akka • Barattoonni amaloota
afiibiyaanota, yaadan gochuu gurguddoo isaan qaban
reptaayiloota, • Achirraa, yaadirmee lubbu-qabeeyyiin irratti hundaa’uun
allaatiiwwaniifi Mootummaa gurguddoo shanitti qoodamuu Mootummoota
hoosiftoota) akka danda’aniifi isaanis: Biqiltoota, orgaanizimoota shanan
5.2.2 Mootummaa Bineeldota, Pirootiistaa, Moneeraafi Fangasii akka addaan baafatan
biqiltootaa akka jedhaman ibsiifi gaafadhu
• Amaloota • Barattoonni chaartii isaanii kenname irratti • Barattoonni tokkoon
gurguddoo hundaa’uun lubbu-qabeeyyii chaartii sana tokkoo Mootummaa
biqiltootaa irratti argaman irra deebiyanii tokkoon tokkoo orgaanizimootaaf
• Gareewwan Mootummaa jalatti akka ramadaniifi sababoota fakkeenya akka kennan
gurguddoo ittiin ramadan akka ibsan gaafadhu gaafadhu
biqiltootaafi • Amaloota beekamoo tokkoon tokkoo • Gochaalee barattoonni
bidoollee isaanii: Mootummaa bidoollee isaanii (bishaanawaa, dalagan mara hordofuun
biqiltoota sanyii lafaawoo, baakka jiidhaa) dabalatee ibsuun qajeelchuu, hirmaannaa
maleeyyii tokkoon tokkoo isaaniif fakkeenya beekamoo tokkoon tokkoo isaanii
(biryoofaayitaa, kennuun barattoonni gareen ta’uun rammaddii mirkaneeffachuu
Ptiriidoofaayitaa,
175
Jimnoosparmootaa), kana gaggeessuun ibsa akka irratti kennan • Barattoonni gareen akka
biqiltoota sanyii gaafadhu irratti mariyatan
(biqiltoota daraaraa) • Barattoonni raamoolee fi ilbiisota (bilaacha) mijeessuun yeroo
5.2.3 Mootummaa moora mana barumsaa keessaafi naannoo orgaanizimoota
pirootistaa mana barumsaa jiran keessaa akka funaanan funaanan ofeegannoon
• Amaloota meeshaalee itti funaanan hunda haala qabuun maaliif akka
gurguddoo mijeessuun, kanneen funaanani of eeggannoon barbaachise yaada
pirootistaa akka qabaniifi yoo barbaachisaa ta’e immoo calaqee kenniif
• Gareewwan akka ajjeessan gochuun kutaalee qaamoolee • Gochaalee barattoonni
gurguddoo gurguddoo isaanii akka addaan baafatan hojjatan hunda irratti
pirootistaafi gochuu. akkataa barnoota isaanii
bidoollee isaanii: • Barattoonni Amfiibiyaanota kanneen akka itti foyyeeffataa deeman
(pirootoozoowaa raachaa moora mana barumsaa yookiin irratti ibsa yaada deebii
kanneen akka naannoo mana barumsaa keessaa akka kennuu
ameebaa, funaanan haala mijeessuun kanneen funaanan
pilaasmoodiyaamii, kana kutaa/caasaalee gurguddoo qaama isaanii
traypanoosoomii, addaan akka baafatan gochuu
saaphaphuu) • Barattoonni mana yaalii keessatti dhukaa
5.2.4 Mootummaa jiidhina qabu irraa nyaata pirootoozowaa
Moneeraa (paraamisiyamiin) keessatti guddatu akka
• Gareewwan qopheessan haala mijeessuun kutaa qaama
gurguddoo paraamisiyamii maayikirooskoppiin akka
Moneeraafi daawwatan gochuu
bidoollee • Dhukaa bishaaniin jiidhe Biikarii pilaastikii
isaanii:(saphaphuu hammaan gidduu galeessa ta’e keessatti
cuqul-magariisaa, naquun mana yaalii keessa yoo xinaate torbaan
Baakteeriyaa) tokkoof tursiisu. Biikarii kana keessatti
5.2.5 Mootummaa paaramisiyaamii guddate maayikirooskoppii
Fangasii fayyadamuun ilaaluu
176
Amaloota • Barattoonni saaphaphuu bakka jiidhinni jiruu

gurguddoo fangasii keessaa funaananii kutaa qaamaalee
Gareewwan gurguddoo isaanii akka ibsan haala mijeessiifi
gurguddoo • Barattoonni naannoon jiranii keessaa
Fangasiifi bidoollee coommee funaananii caasaalee gurguddoo
isaanii coommee akka ibsan haala mijeessiifii
Boqonnaa 6: Lafa Hawaa keessatti (wayitii 18)

Bu’aawwan Barachuu: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti barattootni:
➢ Boca, diyaameenshinii fi sochii lafaa ni addeessita;
➢ Moodeela lafaa tolchuun ta’iiwwan sochii lafaatiin wal qabatan ittiin ni ibsita;
➢ tooftaalee safarrii qaamolee baay’ee guddaa(lafa) fi qaama xiqqaa (sababa humna keessootiin erga adda adda bahanii booda) ittiin safaranii fi tilmaaman
ni addeessita.
Dandeettii/Ga’umsa Qabiyyee Tooftalee Barachuu Iyyaafannoo
• lafti boca akkamii akka qabdu 6.1 Bocaa fi • Barattootni moodeela lafaa akka hojjatan • Marii isaanii gargaaruu fi
ni ibsita; diyaameenshinii lafaa taasista. yaad-deebii kennita.
• moodeelii boca lafaa meeshaa • Waa’ee bocaafi diyaameenshinii lafaa, kutaalee • Dhiyeessa isaanii hordofuun
naannootti argamu irraa lafaafi sochii lafaa irratti akka mari’atan duub-deebii ni kennita.
tolchuun ni agarsiista; affeerta. • Moodeeliin hojjatame sirriitti
• ragaalee boca lafaa ibsuuf • Barattooota afur afuriin gareetti qooduun kan ibsu/fakkaatu ta’uu ni
gargaaran adda ni baafatta; waa’ee nannaawa, diyaameetiriiwwanii fi madaalta.
• yaadota naannoo fi giloobaalii fageenyawwan kofaan lafaa irratti marii akka • Gilgaala kenname hordofuun
waa’ee boca lafaa ibsan ni taasisan ni qajeelchita. yaad-deebii kennita.
tarreessita; • Lafti yommuu siiqqee ofirra martuufi aduutti • Waa’ee boca lafaa ilaalchisee
• diyaameenshinii lafaa naannoftu maaltu akka uummamu kan gaafatu gahumsa yoo xiqqaate
akkamitti akka safaramu ni gilgaala dhuunfaan barattootaaf ni kennita. argachu qaban argachuu
ibsita. mirkaneeffata.
177
6.2 Kutaalee lafaa • Ragaalee waa’ee boca lafaa ibsuuf gargaaran • Marii isaanii gargaaruu fi
• kutaalee lafaa fakkii kaasuun ni (Qaama Lafaa fi qaamota adda addaa gaafachuun yookin yaad-deebii kennita.
ibsita. Atimoosfarii) kitaabilee wabii irraa akka barbaadanii • Maddoota adda addaa irraa
• Gurmaa’insaa fi dubbisan taasista. wanta isaan barbaadanii
qabiyyeewwan kutaalee lafaa • Barattoonni kutaalee lafaa hunda akka himan argatan daawwachuun ni
ni addeessita. ni taasista. madaalta.
• Ilaalchawwan adda addaa • Garee uumuun gurmaa’insaa fi qabiyyeewwan • Waa’ee sochii lafaa fi sababa
waa’ee lafaa haala uumamaa fi kutaalee lafaa irratti marii akka taasisan ni sochii lafaatiin uummamanii
amaloota kutaalee lafaa irratti goota. gadi fageenyaan ibsamuu ni
hundaa’uun ni ibsita. • Kitaabilee wabii gargaaramuun waa’ee lafaa madaalta.
haala uumamaa fi amaloota kutaalee lafaa • Marii isaanii gargaaruu fi
6.3 Sochiiwwan lafaa
• Akkaataa sochii lafaa (sochii irratti hundaa’uun akka ibsan goota. yaad-deebii kennuu.
lafti aduuttiifi ofirra naannoftu)
ni agarsiista; • Tirika/balbii moodeela lafaa tolfame irratti • Yaad-deebii ijaarsaa
• Taateewwan sochiiwwan lafaa ibsamaa jiru gargaaramuun; barachuu isaanii fooyyessu
ni ibsita; - Sochii lafaa agarsiista. kennuu
• Modeela lafaa tolchuun - Taateewwan sochiiwwan lafaa ibsta.
ta’iiwwan sochii lafaatiin wal
qabatan ittiin ni ibsita.
Boqonnaa 7: Sochii, Humna, Anniisaa fi Maddoota Anniisaa (wayitii 32)

Bu’aawwan Barachuu: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti barattootni:
➢ Akaakuwwan sochii adda baasuun ni ibsita;
➢ Gocha harkisuu/dhiibuu humnaa ni agarsiista;
➢ Taateewwan humnaa hunda ni tarreessita;
➢ Ta’iiwwan humnaa jireenya guyyaa guyyaa keessatti gahee taphatu walbira qabuun ni madaalta;
➢ Hubannoo waa’ee anniisaa ni horatta;
178
➢ Garaagarummaa akaakuuwwan anniisaa haaromfamanii fi hin haaromfamne jidduu jiru adda ni baafatta;
➢ Faayidaawwan anniisaa fi tooftaawwan anniisaatti fayyadamuu ni addeessita.
Dandeettii/Ga’umsa Qabiyyee Tooftalee Barachuu Iyyaafannoo
• sochiin maal akka ta’e ni 7.1 Hiikkaa fi • Barattonni hiikkaa sochii fi akaakuuwwan sochii • Marii garee gargaaruu fi
ibsita. akaakuuwwan sochii adda addaa kan qabu ta’uu nihubatta. yaad-deebii ijaarsaa
• boca daandii isaa irratti • Barattoonni gareen ta’uun fakkeenyota sochii barachuu isaanii
hundaa’uun adda addaa tarreessuun akaakuuwwan sochii fooyyessu ni kennita.
akaakuuwwan sochii jalatti akka ramaadan ni goota. • Barattoonni fakkeenyota
(sochii daandii sirrii, • Barattoonni gocha guyyaa guyyaan raawwatu sochii sirrii kennuu fi
sochii daandii marfatoo, keessatti fakkeenyota sochii salphaa ta’e kaasuun akaakuu sirrii jalatti
sochii geengoo, sochii akka irratti mari’atan ni goota. ramaduu isaanii
daandii martoo fi sochii • Barattoota gareen ijaaruun akaakuuwwan sochii hordofuun yaad-deebii ni
hoollannaa) addaan ni (sochii daandii sirrii, sochii geengoo, sochii kennita.
baafatta; daandii martoo, sochii hoollannaa fi sochii
• akaakuuwwan sochii daandii marfatoo) irratti fakkeenyota adda addaa
kanneen daree keessatti ni fudhachuun akka mari’atan goota.
agarsiifta. • Tokkoon tokkoo barattootaa waa’ee humnaa
akka ibsan ni taasista.
7.2 Humna
• Barattoota lama daree keessatti fuuldura
• humni maal akka ta’e ni 7.2.1 Hiikkaa humnaa fi barattootaatti baasuun humnaa harkisuu/dhiibuu
ibsita; humna harkisa lafaa gochaan argisiisuun hiikkaan humnaa maal akka • Wanta barattoonni gocha
• gochaawwan humna ta’e akka argisiisan ni taasista. keessatti hojjatanii
harkisuu/dhiibuu ni • Wanti lafarraa ol darbatame kamuu deebi’ee gara hordofuu fi yaad-deebii
agarsiista; lafaatti maaliif akka kufu barattoota gaafachuu fi ijaarsaa barachuu isaanii
• maalummaa humna waa’ee human harkisa lafaa akka ibsan ni goota. fooyyessu kennita.
harkisa lafaa ni ibsita; • Taateewwan humnaa akka barreessan barattoota
ni gaaffata.
179
7.2.2 Taateewwan • Barattoonni daree keessatti fuuldura

• taateewwan humnaa humnaa barattootaatti bahuun taateewwan humnaa hunda • Waa’ee taateewwan
hunda ni tarreessita; akka agarsiisan ni taasista. humnaa waan beekan
• taateewwan humnaa • Taateewwan humnaa hunda jireenya guyyaa akka ibsaniif barattoota ni
muraasa gochaan ni guyyaa keessatti isaan qunnaman barattoota gaafatta.
agarsiista; gaafachuun akka deebisan ni goota.
• taateewwan humnaa
gocha jireenya guyyaa • Barattoota gareetti qooduun meeshaalee humni • Marii garee gargaaruu fi
guyyaan walbira qabuun ittiin safaramu akka tarreessan ni gaafatta. iskeelii safaraa adda
ni ibsita; • Meeshaa humni ittiin safaramu tokko addaa meeshaa humni
7.2.3 Humna safaruu fudhachuun barataan qoqqoodama iskeelii akka ittiin safaramuu karaa
agarsiisu ni taasista. sirriin agarsiisuu
• meeshaa humni ittiin • Qaamolee meeshaa humni ittiin safaramu hunda hubannaa isaanii ni
safaramu ni himta; akka agarsiisan barattoota ni affeerta. madaalta.
• iskeelii safara adda addaa
meeshaa humni ittiin • Maddoota garaagaraa dubbisuun barattoonni
safaramu addaan hiikkaa anniisaa akka kennan ni taasista. • Maddoota anniisaa garaa
nibaafatta; 7.3 Anniisaa garaa irraa barattoonni
• caasaalee meeshaa humni • Barattoota garee gareetti qooduun akaakuuwwan hiikkaa anniisaa akkamii
ittiin safaramuu ni ibsita. anniisaa hundaa akka tarreessanii fi akaakuu akka fidan hordofuun
7.3.1 Hiikkaa Anniisaa anniisaa kam akka ta’ee fi gara akaakuu anniisaa sirreeffama ni taasista.
• Maalummaa anniisaa ni (akka amaloota isa kamiitti akka jijjiirame akka adda baafatan ni
ibsita. maatariitti akaakuu goota.
• akaakuuwwan anniisaa tokko irraa gara akaakuu • Marii garee gargaaruu fi
hunda ni tarreessita; biraatti jijjiiramuu) yaad-deebii ijaarsaa
• anniisaa kamtu gara • Barattoota garee gareetti qooduun akaakuuwwan barachuu isaanii
akaakuu anniisaa biraatti anniisaa hundaa akka tarreessanii fi fooyyessu ni kennita.
akka jijjiiramu ni ibsita. 7.3.2 Akaakuuwwanii fi
akaakuuwwan anniisaa haaronfamanii fi hin
jijjiiramuu anniisaa
haaromfamne akka addaan baasan ni taasista.
180
• maddoota anniisaa ni 7.3.3 Maddoota anniisaa • Maddoota anniisaa garaa garaa irraa barattoonni • Gareewwan sirriitti
tarreessita; (aduu, boba’aa, bubbee, hiikkaa akka kennan ni taasista. hordofuu fi yaad-deebii
• garaagarummaa bishaan/haayidiroo ijaarsaa barachuu isaanii
akaakuuwwan anniisaa elektiriikii, niikularii) fooyyessu ni kennita.
haaromfamaniifi 7.3.4 karaa sirriin
hinhaaromfamne jidduu anniisaatti fayyadamuu fi
jiru adda ni baafata. gitaa’umaa anniisaa • Abbaltii isaanii sirriitti
• Barattoonni akka dubbisan abbaltii kennuufiin ta’uu ni madaalta.
7.4 Qabeenyi uumamaa
• faayidaawwan anniisaafi karaa sirrii ta’een anniisaatti fayyadamuu fi
xiqqaachuu fi miidhaa
tooftaawwan anniisaatti tooftaa gitaa’ummaa anniisaa daree keessatti
naannoo irraan gahu
fayyadamuu ni akka dhiyeessan ni taasista.
addeessita;
• tooftaawwan • Marii garee gargaaruu fi
gitaa’ummaa anniisaa ni yaad-deebii ijaarsaa
tarreessita. barachuu isaanii
• qabeenyi uumamaa • Barattoota gareen qooduun qabeenyi uumamaa
fooyyessu ni kennita.
xiqqaachuufi miidhaa
xiqqaachuu fi miidhaa naanno irraan gahuu
naanno irra gahu ni danda’u irratti akka mari’atan ni taasista.
ibsita;
• Furmaata xiqqaachuu
qabeenya uumamaa ni
tarreessita.
181

General Science Grade 7 TG

Uploaded by

Document Informationclick to expand document informationthis book is very useful for teacher that are teaching in grade 7 in Ethiopia. it is uploaded by Oromia Education Bureau

Document Informationclick to expand document information

Copyright:

Available Formats

General Science Grade 7 TG

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

General Science Grade 7 TG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Saayinsii Waligalaa Qajeelcha Barsiisotaa Kutaa 7

© Biiroo Barnootaa Oromiyaa, 2014/2022

Qajeelchi barsiisotaa kun walta’iinsa Biiroo Barnootaa Oromiyaafi Kolleejjii Barnoota

Mirgi abbummaa kitaaba kanaa seeraan eeggamaadha. Hayyama Biiroo Barnootaa

1.1. Uumama Saayinsiifi Dameewwan Isaa

✓ Karaa saayinsiitiin, naannoo keenya ni hubanna (ni barra), waan agarreef

• Barattoonni faayidaaleefi bu’aalee saayinsiifi teeknoloojiin hawaasaaf qabuufi hojii

▪ Gocha 1.1 – 1.3 keessatti hirmaannaan isaan qabaachaa turan;

2. Dameewwan saayinsii uumamaa kun waan waliin qoratan hedduu qabu.

II. Deebii gabaabaa

1.2 Meeshaalee beekamoo mana yaalii, faayidaalee, seerota ofeeggannoofi

Meeshaalee deeggarsa barnootaa

• Chaartii/fakkii meeshaalee mana yaalii saayinsii waliigalaa naannoo irraa hojjetaman

Adeemsa hargansuu sombaa agarsiisuuf beel-jaarii fayyadamuun moodeela salphaa tolchuun

Fakkii 1.1 Moodeela adeemsa hargansuu sombaa

Seerota ofeeggannoo dhuunfaan (hundaaf: barsiisaaf, barataaf teeknishaana

9. Milkaa’ina mana barumsaa dhufan:

✓ Wantoota qara qabaan: Qaxxaamuroonni fiixeen isaanii qara qaban, murtuuwwanii fi

✓ Balaa laboobaan hin uumamne: Wantoonni gubaachuu danda’an jiraachuu danda’u.

b. Moggaafama qaruuraa (qabee) keemikaalotaa irra deddeebi’ii mirkaneeffad hu.

Balaawwan armaan olii kana hambisuuf of eeggannoo taasisuun barbaachisaadha. Of

2.1. Amalootaafi Uumama Maatarii

Qindoominni suudoowwan maatarii faalkaalee maatarii murteessu. Qindoominnifi sochiin

c) Suudoowwan maatarii gidduu humni ni jira.

d) Suudoowwan maatarii gidduu bakkeewwan duwwaa jiraachuu.

2.1.4. Suudoowwan jajjaboo, dhangala’oofi gaasota

Fakkii 2.1. babal’achuu bishaanii dhangala’oofi gaasotaa

Barattoonni Dandeettii kalaqaa akka gabbifatan deggeruu

1. Faalkaan tempireechara murtaawaafi dhiibbaa qilleensaa atmoosfarii tokko irratti

b. jijjiiramni faalkaalee dhangala’oo irraa gara gaasiitti

c. jijjiiramni faalkaalee dhangala’oo irraa gara jajjabootti

2.2. Amaloota Fiizikaalaafi Keemikaalaa Maatarii

i) A-Waalgaa (Salfarii), B-boronqii, C-Shukkaarafi D-Ashaboo nyaataa

Liidii Daalacha Jajjaboo Ulfaataa Miti-maagneetawaa

2.3. Wantoota Ramaduu

ta’een walnyaatinsaa keemikaalaa gaggeesuun kan uumamudha. Fakkeenyaaf; ashaboo nyaataa,

Deebii gocha ka’umsaa

b) Kanneen sibiilaloota ta’an keessaa oksijiinii, haayidiroojiinii, kilooriiniifi filooriiniin

➢ Salfariin jajjaboo halluu keelloo qabuudha.

b) Amaloota waliigalaa foosfarasii

Deebii Gochi 2.16

2.4 Jijjiiramoota Naannoo keenyaa

❖ jijjiiramoota keemikaalaafi fiizikaalaa kanneen jireenya guyyaa guyyaa keessatti

• Moodeela suudoowwan jijjiiramoota keemikaalaa agarsiisan

Jijjiiramoota keemikaalaa kan ta’an: dandaa’aa deemuu mismaaraa, riibanii maagniziyemii

2.5. Makoota Dhiluufi Hojii Irra Olmaa Isaa

Jajjaboo dhangala’oo keessatti bulbulamuu hindandeenyefi dhangala’oo jalatti

dhangala’oo walkeessatti hinbulbulamne kanneen akka bishaaniifi zayitii mala dhullee

3.1. Elementootaafi Iddo- bu’eewan Isaanii

Curim saayinitistii- poolaand kan taatee Curie jedhamtuu irraa

3.2. Kompaawundootaafi Iddo-bu’eewwan Isaanii

❖ iddo bu’eewwanfi vaalaansiiwwanitti fayyadamuun foormulaawwan

Iyyaafannoo Walitti Fufaa

Deebii Gocha 3.4

Foormulaa Vinegarii (acetic acid)-CH 3 COOH

Deebii Gilgaala 3.2

f) Koofishantiin lakkoofsa iddo-bu’eewwan yookiin foormulaawwan keemikaalaa dura

3.3. Walnyaatinsoota Keemikaalaa Sasalphoofi Walqixxaattoota