Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee keâe heg<he veb.

-579

DeefleMeÙe #es$e ef$eueeskeâhegj-

YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve
-cebieue DeeMeerJee&o-
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe
ßeer %eeveceleer ceeleepeer
-jÛeefÙe$eer-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâejlve ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer

-ØekeâeMekeâ-
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve
pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe., heâesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : [email protected]

ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2548, DeeefÕeve Meg. hetefCe&cee cetuÙe
1100 ØeefleÙeeB 9 Dekeäštyej 2022, MejohetefCe&cee 20/-®.
(2) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje mebÛeeefuele

Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee
Fme «evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& keâe hees<eCe keâjves Jeeues efnvoer,
mebmke=âle, Øeeke=âle, keâVeÌ[, Deb«espeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kesâ vÙeeÙe, efmeæevle, DeOÙeelce, Yetieesue-Keieesue, JÙeekeâjCe Deeefo
efJe<eÙeeW hej ueIeg SJeb Je=nod «ebLeeW keâe cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ØekeâeMeve neslee nw~ meceÙe-meceÙe hej Oeeefce&keâ
ueeskeâesheÙeesieer ueIeg hegefmlekeâeSB Yeer
ØekeâeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekeâe SJeb ØesjCeeœeesle :-
hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efuešd. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)
-: ceeie&oMe&ve :-
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer
(heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=âle)
-: efveoxMekeâ SJeb ØeOeeve mecheeokeâ:-
keâce&Ùeesieer heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerelf e& mJeeceerpeer
-: mecheeokeâ :-
[e@. peerJeve ØekeâeMe pewve μ Øeefle‰eÛeeÙe& efJepeÙe kegâceej pewve
meJee&eOf ekeâej ØekeâeMekeâeOeerve

keâcheesefpebie - %eeveceleer vesšJeke&â

pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe.
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (3)

leerLe& efJekeâeme keâer ØesjCeeœeesle hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe

ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe mebe#f ehle-heefjÛeÙe
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
pevcemLeeve-efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.Øe.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejoheteCf e&cee) efJe. meb. 1991, (22 Dekeäšyt ej meved 1934)
peeefle-De«eJeeue efo. pewve, iees$e-ieesÙeue, veece-kegâ. cewvee
ceelee-efhelee-ßeerceleer ceesefnveer osJeer SJeb ßeer Úesšsueeue pewve
Deepevce yeÇÿeÛeÙe& ›ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeâer ceW MejohetefCe&cee kesâ efove
#egefuuekeâe oer#ee-Ûew$e ke=â. 1, F&. meved 1953 keâes ceneJeerjpeer DeefleMeÙe #es$e (jepe.) ceW DeeÛeeÙe&jlve ßeer
osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekeâe Jeerjceleer
DeeefÙe&keâe oer#ee-JewMeeKe ke=â. 2, F&. meved 1956 keâes ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Ûeeefj$eÛe›eâJeleea 108 DeeÛeeÙe&
ßeer Meebeflemeeiej peer keâer hejcheje kesâ ØeLece heóeOeerMe DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe kesâ keâjkeâceueeW mes~
meeefneflÙekeâ ke=âeflelJe-De°menœeer, meceÙemeej, efveÙecemeej, cetueeÛeej, keâeleb$e-JÙeekeâjCe, <ešdKeC[eiece
Deeefo «ebLeeW kesâ DevegJeeo/šerkeâeSb SJeb ueieYeie 500 «ebLeeW keâer uesefKekeâe~
[er.efuešd. keâer ceeveo GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewâpeeyeeo) Éeje SJeb leerLeËkeâj ceneJeerj
efJeÕeefJeÅeeueÙe cegjeoeyeeo Éeje 8 DeØewue 2012 keâes ‘‘[er.efuešd.’’ keâer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce ØesjCee-nefmleveehegj ceW pebyetÉerhe, lesjnÉerhe, leerveueeskeâ Deeefo jÛeveeDeeW kesâ efvecee&Ce, MeeÕele
leerLe& DeÙeesOÙee keâe efJekeâeme SJeb peerCeexæej, ØeÙeeie-Fueeneyeeo (G.Øe.) ceW leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& keâe
efvecee&Ce, leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW keâe efJekeâeme ÙeLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW
‘vebÅeeJele& cenue’ veecekeâ leerLe& keâe efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keâer pevceYetefce keâekeâvoer leerLe& (efvekeâš ieesjKehegj-
G.Øe.) keâe efJekeâeme, YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâJeue%eeveYetefce DeefnÛÚ$e leerLe& hej leerme Ûeewyeermeer cebefoj, nefmleveehegj ceW
pecyetÉerhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbâLegveeLe-DejveeLe keâer 31-31 hegâš Gòegbie Ke[dieemeve Øeeflecee, ceebieerlegbieer
ceW $e+<eYeefieefj hej efvee|cele 108 hegâš Gòebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efJeMeeue Øeeflecee, ceneJeerj peer leerLe& hej ceneJeerj
Oeece ceW hebÛeyeeueÙeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe&, meccesoefMeKej ceW DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej Oeece, keâvee@š huesme-
efouueer ceW Ûe›eâJeleea YeieJeeve Yejle %eevemLeueer leerLe& FlÙeeefo~
ceneslmeJe ØesjCee-hebÛeJe<eeaÙe pecyetÉerhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°^erÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe,
DeÙeesOÙee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ, kegâC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve heeÕe&veeLe pevcekeâuÙeeCekeâ
le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW 24 keâuheõgce ceneceC[ue efJeOeeve keâe Ssefleneefmekeâ DeeÙeespeve FlÙeeefo~
efJeMes<e™he mes 21 efomecyej 2008 keâes lelkeâeueerve je°^heefle ßeerceleer ØeefleYee osJeerefmebn heešerue Éeje pecyetÉerhe-
nefmleveehegj ceW SJeb 22 Dekeäštyej 2018 keâes lelkeâeueerve je°^heefle ßeer jeceveeLe peer keâesefJevo Éeje ceebieerlegbieer (cene.)
ceW ‘efJeÕeMeebefle Deefnbmee meccesueve’ keâe met$eheele~
efJeMes<e GodyeesOeve-14 veJecyej 2021 keâes osMe kesâ je°^heefle ßeer jeceveeLe peer keâesefJevo Éeje je°^heefle YeJeve
ceW GodyeesOeve nsleg hetpÙe ceeleepeer memebIe keâes Deeceb$eCe SJeb DeodYegle Je Ssefleneefmekeâ meceejesn keâe DeeÙeespeve~
Mew#eefCekeâ ØesjCee-‘pewve ieefCele Deewj ef$eueeskeâ efJe%eeve’ hej Debleje&°^erÙe mebiees‰er, je°^erÙe kegâueheefle meccesueve,
Feflenemekeâej meccesueve, vÙeeÙeeOeerMe meccesueve SJeb DevÙe Deveskeâ je°^erÙe-Debleje&°^erÙe mlej kesâ mesefceveej, Fbšjvesš
hej pewve FvemeeFkeäueesheeref[Ùee Deeefo~
jLe ØeJele&ve ØesjCee-pecyetÉerhe %eevepÙeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe ßeerefJenej (1998 mes 2002),
ceneJeerj pÙeesefle (2003-2004), DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej meccesoefMeKej pÙeesefle jLe (2014), YeieJeeve $e+<eYeosJe
efJeÕeMeebefle keâueMe Ùee$ee jLe ceebieerlegbieer (2015) kesâ oes jLeeW keâe Yeejle YeüceCe~
Fme Øekeâej efvelÙe vetleve YeeJeveeDeeW keâer peveveer hetpÙe ceeleepeer efÛejkeâeue lekeâ Fme JemegOee keâes megMeesefYele
keâjleer jnW, Ùener cebieue keâecevee nw~
(4) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

efJeOeeve keâer jÛeefÙe$eer hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe

ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer keâe mebef#ehle heefjÛeÙe
-yeÇ. kegâ. yeervee pewve (mebIemLe)
pevce-18 ceF& 1958, pÙes‰ ke=â. DeceeJemÙee, Jeerj efve. meb. 2484
pevcemLeeve-efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.Øe.
veece-kegâ. ceeOegjer pewve
ceelee-efhelee-ßeerceleer ceesefnveer osJeer pewve (DeeefÙe&keâe jlveceleer ceeleepeer) SJeb ßeer Úesšsueeue pewve
yenve-YeeF&-Dee" yenveW (ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer-meyemes yeÌ[er yenve SJeb Ûeeefj$eßeceCeer meceeefOemLe
DeeefÙe&keâe ßeer DeYeÙeceleer ceeleepeer meefnle) leLee Ûeej YeeF& (heer"eOeerMe mJeefmleßeer jJeervõkeâerelf e& mJeeceerpeer meefnle)
ueewefkeâkeâ efMe#ee-neF&mketâue
Oeeefce&keâ efMe#ee-MeeŒeer (meved 1972 ceW meesueehegj mes), efJeÅeeJeeÛemheefle (meved 1973 ceW)
yeÇÿeÛeÙe& ›ele-meved 1969, peÙehegj ceW MejoheteCf e&cee-25 Dekeäšyt ej keâes 2 Je<e& keâe yeÇÿeÛeÙe& ›ele, meved 1971
ceW megiebOeoMeceer keâes Depecesj (jepe.) ceW hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes Deepevce yeÇÿeÛeÙe& ›ele~
efÉleerÙe Øeeflecee-meved 1982 ceW ceesjeriesš (efouueer) Ûeelegcee&me kesâ ceOÙe~
mehlece Øeeflecee-pegueeF& 1987, pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW (hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje
efÉleerÙe SJeb mehlece Øeeflecee)
DeeefÙe&keâe oer#ee-ßeeJeCe Megkeäuee iÙeejme, 13 Deiemle 1989, jefJeJeej keâes hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer
%eeveceleer ceeleepeer kesâ keâjkeâceueeW mes pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW (hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer mes ØeLece
DeeefÙe&keâe oer#ee Øeehle)~
GheeefOeÙeeB-‘Øe%eeßeceCeer’ hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje jepeOeeveer efouueer ceW 24 keâuheõgce
ceneceC[ue efJeOeeve kesâ ceOÙe Dekeäštyej 1997 ceW, ‘DeeefÙe&keâejlve’ ieefCeveer %eeveceleer DeefYevebove meefceefle-cegcyeF&
Éeje 28 ceF& 2017 keâes Deepeeo cewoeve-cegcyeF& ceW~ heerSÛe.[er. keâer ceeveo GheeefOe-leerLeËkeâj ceneJeerj efJeÕeefJeÅeeueÙe
(šer.Sce.Ùet.)-cegjeoeyeeo (G.Øe.) Éeje efJeÕeefJeÅeeueÙe heefjmej ceW 8 DeØewue 2012 keâes~
keâeÙe&keâueehe-efJeefJeOe šerkeâeDeeW, efJeOeeveeW, veeškeâ FlÙeeefo meefnle 200 mes DeefOekeâ pewve hegmlekeâeW keâer
uesefKekeâe~ efnvoer, mebmke=âle, Deb«espeer Yee<eeDeeW keâer efmeænmle uesefKekeâe~ Deb«espeer ceW efJeefJeOe efJeOeeve, hetpee,
Yepeve Deeefo keâe uesKeve~ <ešdKeC[eiece «ebLe (ØeeÛeervelece pewve efmeæeble «ebLe) keâer mebmke=âle efmeæevleefÛebleeceefCe
šerkeâe (hetpÙe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Éeje efueefKele) keâer 13 hegmlekeâeW keâe efnvoer DevegJeeo (12 hegmlekeWâ
ØekeâeefMele), YeieJeeve $e+<eYeosJe Ûeefjleced (mebmke=âle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo), YeieJeeve ceneJeerj mlees$e keâer
mebmke=âle SJeb efnvoer šerkeâe, Ûeeefj$e Ûeefvõkeâe, %eevepÙeesefle keâer YeejleÙee$ee FlÙeeefo ; YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-
Deb«espeer MeyokeâesMe, ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe «ebLe, kegâC[uehegj DeefYevebove «ebLe, YeieJeeve heeÕe&veeLe le=leerÙe
menœeeefyo «ebLe Deeefo keâe ØeOeeve mecheeove; veJe«enMeebefle efJeOeeve, Yeòeâecej efJeOeeve, meceÙemeej efJeOeeve,
leerLeËkeâj pevceYetecf e efJeOeeve, ceveeskeâecevee efmeefæ efJeOeeve ; pewve JeefMe&he, YeieJeeve Meebelf eveeLe efJeOeeve (Deb«espeer) Deeefo
Deveskeâ~ Yepeve-hetpeve Deeefo kesâ uesKeve SJeb ieeÙeve keâer efJeefMe° ØeefleYee mes mecheVe~ ueieYeie 1500 Yepeve-Deejleer-
Ûeeueermee-leerLeËkeâj YeieJeeve keâeJÙe keâLee FlÙeeefo keâer jÛeveekeâ$eea~ hetpÙe ceeleepeer Éeje efueefKele Ceceeskeâej
Ûeeueermee, veJe«en Meebelf e efJeOeeve, veJe«en mlees$e, meccesoefMeKej Jebovee pewve meceepe ceW DelÙevle ueeskeâefØeÙe nQ~
Jele&ceeve ceW, <ešdKeC[eiece «ebLe keâer efmeæevleefÛebleeceefCe mebmke=âle šerkeâe kesâ efnvoer DevegJeeo SJeb Fbšjvesš hej efoiecyej
pewveOece& keâer je°^erÙe-Debleje&°^erÙe ØeYeeJevee nsleg %eeve kesâ cenemeeiej ‘FvmeeFkeäueesheeref[Ùee Dee@heâ pewefvepce’
(www.encyclopediaofjainism.com) kesâ cegKÙe mebheeove ceW mebueive~
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (5)

DeefleMeÙe #es$e ef$eueeskeâhegj-

YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve
ßeer vesecf eveeLe efpevejepe! veceesÓmleg legYÙeb~
ßeer vesecf eveeLe cegevf eveeLe! veceesÓmleg legYÙeb~~
DeefleMeeefÙe#es$emegef$eueeskeâhegjmÙe veeLe:~
ßeer vesecf eveeLe efpevemetÙe&! veceesÓmleg legYÙeb~~1~~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegâb okegâb o kebâbg oeÅees, pewveOeceexÓmleg cebieueb~~2~~
~~DeLe efpevehetpee Øeefle%eeheveeÙe heg<heebpeefueb ef#ehesled~~
MM6NN
(6) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve

mLeehevee (Deef[uue Úbo)
DeefleMeÙe #es$e ef$eueeskeâhegjer kesâ vesefceefpeve~
DeefleMeÙekeâejer Øeeflecee keâe keâjkesâ Jevove~~
DeefleMeeÙeer heâue Øeeefhle nsleg hetpeve keâ™B~
vesefceveeLe ØeYeg kesâ ÛeeQefleme DeefleMeÙe vecetB~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesefceveeLeefpevesvõ! De$e DeJelejle
DeJelejle mebJeew<ešd Dee£eveveb~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõ! De$e efle‰le efle‰le
"Š "Š mLeeheveb~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõ! De$e cece meefVeefnlee:
YeJele YeJele Je<ešd meefVeOeerkeâjCeb~
-DeLee°keâ (MebYeg Úbo)
ØeYeg vesecf e kesâ heeJeve ceve meÂMe peue mJeCe& keâueMe ceW Yej keâjkesâ~
efvepe pevcecejCe kesâ veeMe nsleg, peueOeej keâ™B ØeYeg kesâ heo ceW~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~1~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe pevcepejece=lÙeg-
efJeveeMeveeÙe peueb efveJe&heeceerefle mJeene~
ØeYeg vesefceveeLe keâer iegCe megiebefOe mece, megjefYele Ûevove ues keâjkesâ~
mebmeejleehe kesâ veeMe nsleg, Ûevove ÛeÛetË ØeYeg kesâ heo ceW~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~2~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesefceveeLeefpevesvõeÙe mebmeejleehe-
efJeveeMeveeÙe Ûeboveb efveJe&heeceerefle mJeene~
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (7)

ØeYeg vesefceveeLe kesâ MegYeü oÙee, YeeJeeW mece De#ele ues keâjkesâ~
De#eÙe heo keâer Øeehleer nslet, De#ele kesâ hegbpe ÛeÌ{eTB ceQ~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~3~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe De#eÙeheoØeehleÙes
De#eleb efveJe&heeceerefle mJeene~
ØeYeg vesefceveeLe kesâ Jewjeieer, YeeJeeW keâe Devegceesove keâjkesâ~
efvepe keâeceyeeCe efJeOJebme nsleg, ceQ heg<he ÛeÌ{eTB ØeYeg heo ceW~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~4~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesefceveeLeefpevesvõeÙe keâeceyeeCe-
efJeOJebmeveeÙe heg<heb efveJe&heeceerefle mJeene~
kesâJeue%eeveer ØeYeg vesefceveeLe veefnb keâJeueenej keâes keâjles Les~
cesje #egOejesie efJeveeMeve nes, vewJesÅe ÛeÌ{eTB ØeYeg heo ceW~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~5~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesefceveeLeefpevesvõeÙe #egOeejesie-
efJeveeMeveeÙe vewJesÅeb efveJe&heeceerefle mJeene~
ØeYeg vesecf e kesâ jepegue lÙeeie keâe efveceexner mJeYeeJe megecf ejve keâjkesâ~
efvepe ceesnOJeeble kesâ veeMe nsleg Deejefle keâj uetB Ie=le oerhekeâ mes~~

leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~

meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~6~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesefceveeLeefpevesvõeÙe ceesnevOekeâej-
efJeveeMeveeÙe oerheb efveJe&heeceerefle mJeene~
ØeYeg vesefceveeLe kesâ keâce&veeMe, mLeue efiejveej veceve keâjkesâ~
efvepe keâce& veeMe efnle De°iebOe keâer, Oethe peueeTB ØeYeg heo ceW~~
(8) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~

meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~7~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe De°keâce&onveeÙe
Oetheb efveJe&heeceerefle mJeene~
ØeYeg vesefceveeLe kesâ lehe keâe heâue, efMeJeheo keâe Devegceesove keâjkesâ~
efMeJeheâue keâer Øeehleer nes cegPekeâes, heâue Leeue mecehetË ØeYeg heo ceW~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~8~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe cees#eheâueØeehleÙes
heâueb efveJe&heeceerefle mJeene~
ues DeIÙe& Leeue ‘‘Ûevoveeceleer’’ Dehe&Ce keâj uetB ØeYeg kesâ heo ceW~
ceQ Yeer DeveIÙe& heo Øeehle keâ™B nw YeeJe meoe cesjs ceve ceW~~
leerjLe ef$eueeskeâhegj kesâ DeefleMeÙekeâejer, ØeYegJej keâe DeÛe&ve nw~
meebJeefjÙee efpeveJej vesefceveeLe keâes, ceve JeÛe leve mes Jevove nw~~9~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLeleßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe DeveIÙe&heoØeehleÙes
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
hebÛekeâuÙeeCekeâ kesâ DeIÙe&
Meewjerhegj ceW ceeB efMeJeeosJeer ves meesuen meheves osKes Les~
cenejepe mecegõefJepeÙe heefle mes efheâj meheveeW kesâ heâue hetÚs Les~~

keâeefle&keâ Megkeäuee <e‰er keâer efleefLe ØeYeg ieYe&keâuÙeeCe mes heeJeve Leer~
ØeYeg vesefceveeLe kesâ ieYe&keâuÙeeCe keâer hetpeve keâ™B ÙeneB ceQ Yeer~~1~~
Ô ÜeR keâeefle&keâMegkeäuee<e‰Ùeeb ieYe&keâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
ßeeJeCe Megkeäuee <e‰er kesâ efove ØeYeg vesefceveeLe keâe pevce ngDee~
Meewjerhegj veiejer kesâ mebie hetje mJeie&ueeskeâ Yeer OevÙe ngDee~~
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (9)

heJe&le megces® keâer heeb[g efMeuee hej efMeMeg ØeYeg keâe DeefYe<eskeâ ngDee~
Gme pevcekeâuÙeeCekeâ keâe megecf ejve keâj DeIÙe& ÛeÌ{eTB Deepe ÙeneB~~2~~
Ô ÜeR ßeeJeCeMegkeäuee<e‰Ÿeeb pevcekeâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
yeme Jener pevceefleefLe ßeeJeCe megeof , Ú" ØeYeg JewjeiÙe keâer yeve DeeF&~
petveeieÌ{ ceW heMeg yebOes osKe, yeejele Ûeueer Jeeheme DeeF&~~
ØeYeg vesefce ieÙes efiejveej peneB lehekeâuÙeeCekeâ FvõeW ves efkeâÙee~
lehekeâuÙeeCekeâ keâe DeIÙe& ÛeÌ{e ceQves Yeer efvepe keâes OevÙe efkeâÙee~~3~~
Ô ÜeR ßeeJeCeMegkeäuee<e‰Ÿeeb oer#eekeâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
DeeefÕeve Megkeäuee Skeâce efleefLe Leer IeeefleÙee keâce& keâe veeMe efkeâÙee~
efiejveej efiejer hej vesefceveeLe ves kesâJeue%eeve keâes Øeehle efkeâÙee~~
Gme meceJemejCe ceW jepegue Yeer oer#ee ues ieefCeveerØecegKe yeveeR~
ceQ DeIÙe& mecehe&Ce keâ™B %eeve keâuÙeeCekeâ keâer nw hegCÙe IeÌ[er~~4~~
Ô ÜeR DeeefÕeveMegkeäueeØeefleheoeÙeeb kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeervesecf eveeLe-
efpevesvõeÙe DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
Dee<eeÌ{ megoer mehleceer vesefce, efpeveJej ves efMeJeheo keâes heeÙee~
meewOece& Fvõ efvepe heefjkeâj men, efveJee&CeeslmeJe keâjves DeeÙee~~
Gme Tpe&Ùevle efiejveej efMeKej keâer heeJevelee keâes veceve keâ™B~
efveJee&Ce keâuÙeeCekeâ DeIÙe& ÛeÌ{e ØeYeg vesefceveeLe keâe Ùepeve keâ™B~~5~~
Ô ÜeR Dee<eeÌ{MegkeäueemehlecÙeeb cees#ekeâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeervesecf eveeLeefpevesvõeÙe
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
-efJeMes<e DeIÙe&-
ØeYeg ieYe&-pevce mes heeJeve Meewjerhegj leerjLe keâes Jevove nw~
ßeervesefceveeLe yeeFmeJeW leerLeËkeâj keâes DeIÙe& mecehe&Ce nw~~
(10) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

leerLeËkeâj mes ner leerLe& yeves pees hegCÙeYetefce keânueeles nQ~

Ssmes Meewjerhegj leerjLe keâes nce nef<e&le DeIÙe& ÛeÌ{eles nQ~~6~~
Ô ÜeR leerLeËkeâjßeervesecf eveeLe ieYe&-pevcekeâuÙeeCekeâheefJe$e Meewjerhegj leerLe&#es$eeÙe
DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
lehe-%eeve Deewj efveJee&Ce leerve keâuÙeeCekeâ mes pees heeJeve nw~
ØeYeg vesefceveeLe keâer keâce&Yetefce efve<keâce&heves keâe meeOeve nw~~
Jes efmeæefMeuee hej hengÛB e ieÙes efiejveej efmeefæ keâe Oeece yevee~
Gme efmeæ#es$e keâes DeIÙe& ÛeÌ{ekeâj heeTB Deelece meewKÙe Ievee~~7~~
Ô ÜeR leerLeËkeâjßeervesefceveeLe oer#ee-kesâJeue%eeve-efveJee&CekeâuÙeeCekeâheefJe$e-
ßeerefiejveejefmeæ#es$eeÙe DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
DeefleMeÙe#es$e ßeer ef$eueeskeâhegj keâe DeIÙe&
DeefleMeÙe #es$e ef$eueeskeâhegjer kesâ vesecf eveeLe efpeveJej keâes veceve~
efpevekesâ heo ceW keâjW osJelee Yeer hejes#e ceW heâue Dehe&Ce~~
heeefjpeele efmeæeLe& Je=#e SJeb veJe«en efpeveJej keâes veceve~
De° õJÙe keâe Leeue ‘‘Ûevoveeceleer’’ keâ™B ØeYeg heo Dehe&Ce~~1~~
-oesne-
DeefleMeÙe #es$e ef$eueeskeâhegj, vesefceveeLe keâe Oeece~
DeIÙe& ÛeÌ{ekeâj ceQ ÛentB, DeefleMeÙeÙegle efMeJeOeece~~2~~
Ô ÜeR ef$eueeskeâhegjDeefleMeÙe#es$es efJejepeceeveßeervesefceveeLeefpevesvõeÙe
meJe&efpeveefyecyesYÙe§e DeIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
peÙeceeuee
ns vesefceveeLe YeieJeeve! legcnejs ÛejCeeW ceW Mele Jevove nw~
Dee"eW õJÙeeW keâe DeIÙe& Leeue ØeYeg peÙeceeuee ceW mecehe&Ce nw~~
Meewjerhegj kesâ cenejepee mecegõefJepeÙe Je efMeJeeosJeer jeveer~
Gvekesâ cenueeW ceW jlveJe=ef° keâjles Les Oevekegâyesj%eeveer~~1~~
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (11)

meesuenmJehveeW kesâ heâue ceW efMeJeeosJeer leerLeËkeâj ceele yeveeR~

meewOece& Fvõ MeefÛe FvõeCeer heefjkeâj men DeeS Gmeer IeÌ[er~~
FvõeCeer ieF& Øemetefleie=n ceeB keâes efveõe ceWs ceive efkeâÙee~
ceeÙeeceefÙe efMeMeg keâes jKekeâs JeneB ueeF& ØeYeg efvepe keâes OevÙe efkeâÙee~~2~~
meewOece& Fvõ ØeYeg keâes ueKekesâ, veefnb le=hle ngDee oes DeeBKeeW mes~
leye ves$e npeej yevee keâjkesâ, ØeYeg Debie Debie efvejKee Gvemes~~
KegeMf eÙeeW kesâ DeeBmet Úuekeâ heÌ[,s efheâj leeC[Je ve=lÙe efkeâÙee Gmeves~
Meewjerhegj veiejer OevÙe ngF&, ØeYeg pevcekeâuÙeeCekeâ GlmeJe ceW~~3~~
Jes hebÛekeâuÙeeCekeâ DeefOeheefle vesceerveeLe ÛelegLe& yeeueÙeefle Les~
heMeg yebOes osKe efvepe yÙeen meceÙe, JewjeiÙe ngDee petveeieÌ{ ceW~~
jepegue keâj ceW peÙeceeue efueÙes, hej yÙeen ve heeF& vesceer keâes~
Jen Yeer Jewjeefieve yeve Ûeue oer, Dehevee keâle&JÙe efveYeeves keâes~~4~~
petveeieÌ{ keâer JewjeiÙe keâLee, efiejveej hes pee meekeâej ngF&~
lehe-%eeve Je cees#ekeâuÙeeCekeâ mes heeJeve Oejleer FeflenemeceÙeer~~
ØeYeg vesefceveeLe kesâ meceJemejCe keâer ieefCeveer jepegue ceelee LeeR~
veejer keâer OewÙe& hejer#ee ceW DeeoMe& DeeefÙe&keâe ceelee LeeR~~5~~
ØeYeg vesefceveeLe kesâ DeefleMeÙekeâejer leerjLe hej Deye Ûeuevee nw~
GòejØeosMe kesâ ßeeref$eueeskeâhegj leerLe& keâe heefjÛeÙe keâjvee nw~~
yeejeyebkeâer peveheo kesâ efvekeâš Ùen leerLe& nceeje efmLele nw~
YetieYe& mes efvekeâueer vesefceveeLe Øeeflecee keâe cebefoj efveefce&le nw~~6~~
keâefleheÙe ØeeÛeerve meeue henues ÙeneB osJe hejes#e ceW Deeles Les~
Jes ueeQie-veeefjÙeue njs njs, Jesoer ceW yevo ÛeÌ{eles Les~~
cebefoj kesâ ojJeepes Øeele: ßeeJekeâieCe Keesuee keâjles Les~
leye ÛeÌ{s megiebefOele õJÙe osKe Dee§eÙe& mes yeesuee keâjles Les~~7~~
peÙe peÙe ns vesefceveeLe YeieJeved! legce Yeefòeâ osJe Yeer keâjles nQ~
Fme hebÛecekeâeue ceW Yeer Yeefòeâ keâj ceveJeeef_Úle heâue Jejles nQ~~
(12) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

Fme DeJeOeØeevle keâer ieewjJeceefCe ieefCeveer ßeer %eeveceleer peer nQ~

Fme ÛewlÙeJe=#e MegYe heeefjpeele yeveJeeves keâer ØesjCee oer nw~~8~~
ØeYeg vesefceveeLe cebefoj kesâ efmeJee ØeeÛeerve efpeveeueÙe «eece ceW nw~
JenB vej veejer DeefYe<eskeâ Je hetpee efveMeefove keâjles jnles nQ~~
Fme DeefleMeÙe #es$e kesâ DeefleMeÙekeâejer vesecf eveeLe keâes Jevove nw~
‘‘Ûevoveeceleer’’ ØeYeg hetpeve keâj peÙeceeuee DeIÙe& mecehe&Ce nw~~9~~
Ô ÜeR DeefleMeÙe#es$eef$eueeskeâhegjefmLele ßeervesefceveeLeefpevesvõeÙe peÙeceeuee
ceneIÙeË efveJe&heeceerefle mJeene~
MeebleÙes MeebefleOeeje, efoJÙe heg<heebpeefue:~
vesefceveeLe YeieJeeve keâe, DeefleMeÙe#es$e ceneve~
ßeer ef$eueeskeâhegj veece keâe, Oeece keâjs keâuÙeeCe~~1~~
~~FlÙeeMeerJee&o:, heg<heebpeefueb ef#ehesled~~
RQRQRQ
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (13)

YeieJeeve ßeer vesefceveeLe keâer Deejleer

lepe&—}skesâ henuee-henuee hÙeej..............
peÙe peÙe vesefceveeLe YeieJeeve, nce keâjles lesje iegCeieeve~
lesjer Deejefle mes efcešlee nw efleefcej De%eeve~~
keâjles ØeYet peiele keâuÙeeCe, legceves heeÙee heo efveJee&Ce,
lesjer Deejefle mes efcešlee nw efleefcej De%eeve~~šskeâ.~~

jepegue keâes lÙeeiee ØeYegpeer yÙeen vee jÛeeÙee~

efieefjveej efieefj hej peekeâj Ùeesie ueieeÙee~~
Øeehle ngDee efheâj kesâJeue%eeve, otj ngDee meeje De%eeve,
lesjer Deejefle mes efcešlee nw efleefcej De%eeve~~1~~

efMeJeeosJeer ceelee legcemes OevÙe ngFË LeeR~

Meewjerhegjer keâer pevelee hegueefkeâle ngF& Leer~~
mecegõefJepeÙe keâer keâerefle& ceneve, ieeF& megj FvõeW ves Deeve,
lesjer Deejefle mes efcešlee nw efleefcej De%eeve~~2~~

meebPe meyesjs ØeYeg keâer Deejefle Glee™B~

lesjs iegCe ieekesâ efvepe kesâ iegCeeW keâes Yeer hee uetB~~
keâjs ‘Ûeboveeceefle’ iegCeieeve, nesJes cesje Yeer keâuÙeeCe,
lesjer Deejefle mes efcešlee nw efleefcej De%eeve~~3~~
RQRQRQ
(14) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

ßeer vesefceveeLe Ûeeueermee

-oesne-
vesefceveeLe YeieJeeve ves, efueÙee peneB DeJeleej~
Gme Meewjerhegj leerLe& keâes, Jevove yeejcyeej~~1~~
hegve: ØeYet peer ves peneB, heeÙee heo efveJee&Ce~
efmeæ#es$e efiejveej keâes, veceve keâ™B Mele yeej~~2~~
yeeFmeJeW leerLexMe kesâ, Ûeeueermee keâe hee"~
heÌ{ves mes nes peeSiee, legcekeâes Yeer Jewjeie~~3~~
efJeÅeeosJeer keâes vecetB, Jees ner oWieer %eeve~
efyevee %eeve kewâmes keâ™B, vesefceveeLe iegCeieeve~~4~~
-ÛeewheeF&-
vesefceveeLe YeieJeeve nceejs, meye YeòeâeW kesâ heeuevenejs~~1~~
ßeer mecegõefJepeÙe cenejepee, Meewjerhegj kesâ Les DeefOejepee~~2~~
Gvekeâer jeveer efMeJeeosefJe LeeR, Jees meeOeejCe peveveer veefnb LeeR~~3~~
Jes LeeR leerLeËkeâj keâer ceelee, efpevnW veceeJeW osJe Yeer ceeLee~~4~~
efleefLe keâeefle&keâ Megkeäuee <e‰er Leer, ieYe& ceW DeeS vesecf eveeLe peer~~5~~
hegve: DeeF& ßeeJeCe Megkeäuee Ú", Gme efove Lee MegYe efÛe$ee ve#e$e~~6~~
leerve %eeve kesâ Oeejkeâ ØeYeg ßeer-vesefceveeLe leerLeËkeâj pevces~~7~~
JeCe& Deehekeâe Flevee megvoj, efyeukegâue veerue keâceue kesâ meÂMe~~8~~
DeeÙet Skeâ npeej Je<e& keâer, TBÛeeF& Ûeeefueme keâj1 keâer Leer~~9~~
ÙeewJeve ceW heefjpeve ves ØeYeg keâe, jepeceleer mes efjMlee peesÌ[e~~10~~
vesecf eveeLe peer mepe-Oepekeâj Deye, efvekeâues otune yeve keâjkesâ peye~~11~~
osKes Gveves cetkeâ heMet pees, yebOes ngS Les FOej-GOej Jees~~12~~
[js ngS efÛeuueeles Les Jes, YetKe-hÙeeme mes JÙeekegâue Les Jes~~13~~
oÙeemeefnle nes ØeYeg ves hetÚe, keânes mesJekeâeW! Ùes meye nw keäÙee ?~~14~~
 YeieJeeve vesefceveeLe hetpeve-efJeOeeve (15)

keâne mesJekeâeW ves ns jepeved! Ùes heMeg yeve peeSBies Yeespeve~~15~~

yÙeen ceW DeeSbies pees DeefleLeer, Gvekesâ efueS JÙeJemLee nw Ùes~~16~~
megvekeâj ØeYeg keâes keâ®Cee Dee ieF&, peie-JewYeJe mes efJejòeâer nes ieF&~~17~~
mecePe ieS Jes meejer yeeleW, lel#eCe Deheves DeJeefOe%eeve mes~~18~~
Deye ØeYeg kesâ megkegâceej keâeue kesâ, Je<e& leerve meew yeerle Ûegkesâ Les~~19~~
leYeer osJe ueewkeâeefvlekeâ DeeS, ØeYeg keâes Dehevee MeerMe PegkeâeSB~~20~~
keâer DevegMebmee ØeYeg efJejeie keâer, melÙehebLe efve«e&vLe ceeie& keâer~~21~~
osJekegâ™ heeueefkeâ mes ØeYeg keâes, ues ieS osJe menœeeceüJeve~~22~~
JenB ßeeJeCe ke=â<Cee <e‰er efove, ØeYeg peer ves efpeveoer#ee ues ueer~~23~~
jepeerceefle Yeer Jewjeieer yeve, lehe keâjves hengBÛeeR ØeYeg kesâ mebie~~24~~
JeneB DeeefÙe&keâe oer#ee ues ueer, DeeefÙe&keâeDeeW ceW ieefCeveer yeve ieFË~~25~~
Úhheve efove lekeâ vesefceØeYet ves, Ieesj lehemÙee keâer Leer Jeve ceW~~26~~
hegve: efveÙece lesuee keâe ueskeâj, efle‰s yeebme Je=#e kesâ veerÛes~~27~~
efoJÙe%eeve keâer Øeeefhle nes ieF&, kesâJeue%eeve pÙeeself e leye peue ieF&~~28~~
ØeYeg ves keâF& Je<eeX lekeâ peie ceW, Oece&Je=e°
f keâer meceJemejCe ceW~~29~~
DeeÙeg Devle ceW vesefceØeYet peer, hengBÛe ieS ßeer Tpe&Ùebleefieefj~~30~~
ßeer efiejveej Yeer keânles Gmekeâes, ngDee JeneR mes cees#e ØeYet keâes~~31~~
efleefLe Dee<eeÌ{ megoer mehleefce Leer, cees#e-ieceve mes ngF& hetpÙe Leer~~~32~~
ØeYeg peer yee¢e Deewj DeYÙevlej, Deveghece ue#ceer kesâ mJeeceer Deye~~33~~
ncekeâes Yeer ØeYeg kegâÚ lees os oes, pÙeeoe veefnb lees efMeJeheLe os oes~~34~~
efpememes Oeerj-s Oeerjs nce Yeer, hengÛB eW efmeefæmeove ceW Fkeâ efove~~35~~
JeneB efceueWies efmeæ DevevleeW, ÙeneR mes Jevove nw Gve meyekeâes~~36~~
keâjles-keâjles ØeYeg keâes Jevove, keâšW ‘‘meeefjkeâe’’ YeJe kesâ yebOeve~~37~~
vesefceveeLe leerLeËkeâj ØeYeg peer, keânueeles nQ le=efleÙe yeeueÙeefle~~38~~
«en jent Ùeefo nes Deefj° lees, vesecf eveeLe keâer Yeòeâer keâj uees~~39~~
efveef§ele ner Meevleer efceue peeS, «en keâer meye yeeOee šue peeS~~40~~
(16) Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

-oesne-
vesefceveeLe YeieJeeve keâe, Ùen Ûeeueermee hee"~
jent «en keâer Meevleer efnle, heÌ{ uees Ûeeefueme yeej~~1~~
Fme Ùegie ceW efJeKÙeele nQ, ØeLece yeeuemeefle ceele~
ieefCeveerØecegKe ceneve nQ, %eeveceleer peer ceele~~2~~
efMe<Ùee Gvekeâer Ûevoveeceleer ceele nQ Øeefmeæ~
FvnW je°^ieewjJe keânW, yegvosueKeC[ kesâ Yeòeâ~~3~~
heeF& Fvekeâer ØesjCee, leYeer efueKee Ùen hee"~
Fmekeâes heÌ{vee Yeefòeâ mes, efceuesiee megKe-meeceüepÙe~~4~~
RQRQRQ