14.
TROCHĘ GRAMATYKI NIE ZASZKODZI...
Celownik (komu? czemu?)
Rzeczownik i przymiotnik w celowniku l.poj. i l.mn.
Rodzaj Mianownik l.poj. Celownik l.poj. Końcówki Celownik l.mn. Końc.
samotny człowiek, samotnemu człowiekowi, - emu –owi/-u* samotnym ludziom,
męski biały obrus, białemu obrusowi, białym obrusom, -ym /
kochany ojciec kochanemu ojcu kochanym ojcom -im
żeński duża rodzina, dużej rodzinie, = Msc. dużym rodzinom,
droga Kasia drogiej Kasi drogim Kasiom -om
nijaki miłe życzenie, miłemu życzeniu, - emu -u miłym życzeniom,
dobre słowo dobremu słowu dobrym słowom
* Niestety nie ma reguły, kiedy –u, kiedy –owi. Na pewno końcówka –owi jest końcówką współczesną (tzw.
produktywną), zatem wszystkie nowe słowa będą ją miały (np. komputerowi...). Na pewno wszystkie imiona
i nazwiska (Remigiuszowi Nowakowi...), nazwy geograficzne (Krakowowi...). Niektórzy też podają pomocną
wskazówkę, że kiedy słowo jest krótkie, to ma –u, ale: domowi, synowi, koniowi... Końcówka –u występuje
rzadko, raczej przy słowach archaicznych, w razie wątpliwości – użyj –owi! Pamiętaj o: panu! Proszę
uważać też na alternacje: ą:ę (mąż – mężowi), b:b` (gołąb – gołębiowi). Oczywiście rzeczowniki męskie
deklinacji żeńskiej odmieniają się zgodnie z odmianą rodzaju żeńskiego: kolega – koledze.
Celownik l.poj. rzeczowników i przymiotników r.ż. jest równy miejscownikowi (por. lekcja 12).
A oto niektóre czasowniki, które wymagają użycia celownika: dawać, dziękować, życzyć, pomagać, podobać
się, przyglądać się. Ponadto w konstrukcjach: zamiast przyimka „dla” (potrzebne dla matek) = potrzebne
matkom oraz typu Jest mi zimno. (zob. lekcja 9.). Po niektórych przyimkach, np.: ku, wbrew, przeciw.
Ćwiczenie. Proszę napisać, kto komu dał prezent: Dziadek dał prezent babci, babcia...
Dziadek – Babcia – Marek – rodzice – mała córka – wujek Tomasz – pani Basia – mąż – dziecko – pan
Jastrzębski – żona – syn – starsi państwo Borkowie – miły sąsiad – kot Filemon i pies Azor
Ćwiczenie. Proszę przekształcić podane związki wyrazowe na celownik l. mn.: żywa choinka, dobre
dziecko, kochana babcia, troskliwy rodzic, biały opłatek, niespodziewany gość, cicha kolęda, smaczny karp,
mały aniołek, wymarzony prezent.
Ćwiczenie. Wyrazy podane w nawiasach proszę wstawić w odpowiedniej formie.
1. … (Marta) podobała się ta komedia. 2. … (Ojciec) nie podoba się ekranizacja „Quo vadis”. 3. Technika
powinna służyć … (człowiek), a nie człowiek … (technika). 4. Ku … (moje zaskoczenie) egzamin okazał się
nadspodziewanie łatwy. 5. Dzięki … (pomoc) kolegów zdałem go na piątkę. 6. Pragnę … (ty) podziękować
za ten wspanialy wieczór. 7. Chociaż długo przyglądałem się … (ten pomnik), nie byłem w stanie
powiedzieć, kogo przedstawia. 8. … (Kto) mam to powiedzieć? 9. Składamy życzenia … (młoda para). 10.
Dlaczego nie wierzysz … (on)?
Ćwiczenie. Wyrazy w nawiasach proszę wstawić w celowniku l.poj. lub l.mn.
Niebo (ziemia), (niebo) ziemia,
wszyscy (wszyscy) ślą życzenia.
Drzewa (ptaki), ptaki (drzewa),
tchnienie wiatru (płatki) śniegu.
(Dzień – jeden w roku (ref.), Czerwone Gitary)
Ćwiczenie. Proszę wybrać właściwa formę zaimka – krótką lub dłuższą.
- Komu jeszcze nie dawałem deseru?
- (Mi / Mnie)!
- (Ci / Tobie)? Przecież (ci / tobie) przynosiłem.
- (Mu / Jemu), nie (mnie / mi).
- Proszę (ciebie / cię), mów prawdę, bo porcje są ściśle wyliczone.
- Co, ty (mi / mnie) nie wierzysz?
- Wierzę, wierzę, tylko wydaje (mnie / mi) się, iż ja do (ciebie / cię) już podchodziłem.
- Szedłeś ku (mi / mnie), ale zabrakło (ci / tobie) porcji.
- No, bierz…
(W. Gawdzik, „Gramatyka na wesoło”)
63
Zaimek zwrotny
M. ---
D. siebie / się
C. sobie
B. siebie / się
N. sobą
Msc. o sobie
Zaimka zwrotnego używamy też w zwrotach typu: Śpię sobie. Kaczki sobie pływają… - wyrażają one
zadowolenie i beztroskę.
Ćwiczenie. Proszę wstawić odpowiednią formę zaimka zwrotnego.
1. Przyjaciele powinni ... pomagać. 2. Ona mówi do ... . 3. Dziadku, weź mnie ze ... ! 4. Uważaj! Nie
rozglądaj się, patrz przed ... . 5. Oni zakochali się w ... od pierwszego wejrzenia.
Konstrukcje bezpodmiotowe z zaimkiem się:
Używa się ich najczęściej do opisu zwyczajów, obyczajów – oznacza ona pewną powszechność:
zdecydowana większość danego środowiska tak robi, jak też opisu obecnej sytuacji gospodarczej,
politycznej, kulturalnej, poczynań rządu, władz itp. Np. 1. Na Nowy Rok idzie się na sylwestra, o północy
pije się szampana i składa się sobie życzenia. 2. Obecnie w Polsce wprowadza się kolejną reformę służby
zdrowia. (UWAGA! Nie można powiedzieć: Obecnie w Polsce wprowadzają kolejną reformę...)
Zawsze (!) jest to konstrukcja:
- czas teraźniejszy - 3 osoba l. pojedynczej + się - (teraz) robi się
- czas przeszły – 3 osoba l. pojedynczej rodzaju nijakiego + się - (kiedyś w przeszłości) robiło się
- czas przyszły – będzie + bezokolicznik + się - (kiedyś w przyszłości) będzie robić się
lub: będzie + 3 osoba l. pojedynczej rodzaju nijakiego + się – będzie robiło się
Uwaga! Zamiana tej konstrukcji na konstrukcję typową np.: Karp się smaży (smażył). Grzyby się
suszą.(suszyły) zmienia sens: (= karp sam się smaży, grzyby same się suszą) i często nie ma sensu, np. kartki
się piszą (same?). Tutaj rzeczownik występuje w mianowniku, a w konstrukcjach bezpodmiotowych – w
bierniku.
Używając takiej konstrukcji w czasie przeszłym sugerujemy, że byliśmy również i my
wykonawcami danej czynności: Oj, za młodu to się chodziło po górach!
Zamiast zwracania się przez „ty”: Kiedy jesteś zdrowy, chce ci się żyć. Mówimy i piszemy: Kiedy
jest się zdrowym, chce się żyć. (ewentualnie: Kiedy człowiek jest zdrowy, chce mu się żyć).
Ćwiczenie. Na podstawie powyższego dialogu i tekstu, używając form bezosobowych proszę
powiedzieć, co robi się w Polsce w święta Bożego Narodzenia i tuż przed nimi? Wzór: Wysyła się kartki
z życzeniami do bliskich i znajomych.
Ćwiczenie. Proszę wykonać według wzoru. Wzór: Planuje się dokładnie. Będzie się planowało
dokładnie.
1. Grzmi cały dzień. 2. Na wakacjach gotuje się codziennie obiad. 3. Prowadzi się zajęcia wieczorami. 4. W
górach od rana wieje. 5. O czwartej robi się już jasno. 6. Piecze się zawsze na niedzielę. 7. Opowiada się
stare dzieje. 8. Żyje się bez problemów. 9. Zużywa się dużo energii. 10. W bibliotece gromadzi się stare
czasopisma. 11. Mówi się dużo na ten temat. 12. Na obozie je się dwa razy dziennie. 13. Przodem wysiada
się wygodniej. 14. Pracuje się bez przerwy. 15. Wieczorami ogląda się telewizję.
Spójnik żeby
Osob L.poj. L.mn.
a
1 żebym żebyśmy
2 żebyś żebyście
3 żeby żeby
Ojciec pracuje, żebym miał pieniądze / żebyś miał pieniądze...
Ojciec pracuje, żeby mieć pieniądze.
Cała konstrukcja ma znaczenie celu, wymuszenia działania na kimś: ktoś robi coś, żeby ktoś robił
coś. Jeżeli zdanie nie ma znaczenia celu, używamy spójnika że: Wiktor powiedział, że nie lubi świąt.
Niektóre czasowniki implikujące spójnik żeby (lub aby): życzyć, prosić, chcieć...
64
Ćwiczenie. Proszę wstawić w odpowiedniej formie spójnik żeby.
1. On chce, ... (my) zadzwonili do niego wieczorem. 2. Ania i Basia jadą do Krakowa, ... studiować. 3. Oni
proszą cię, ... się uspokoił. 4. Rodzice radzą mi, ... wyjechała na stypendium za granicę. 5. Pragniemy, ...
(wy) byli szczęśliwi. 6. Trzeba studiować, ... w przyszłości mieć dobrą pracę. 7. Życzymy wam, ... wasze
dziecko wyzdrowiało. 8. Boję się, ... dziecko się nie przeziębiło. 9. Należy jechać ostrożnie, ... nie
spowodować wypadku. 10. Trzeba dodać trochę soku z cytryny, ... karp był smaczniejszy.
Ćwiczenie. Proszę zamienić zdania w trybie rozkazującym na zdania ze spójnikiem żeby (z mowy
niezależnej na zależną). Wór: Brat poprosił mnie: „Pożycz mi swój rower!” Brat poprosił mnie, żebym
pożyczył mu swój rower.
1. Nauczyciel poprosił nas: „Otwórzcie książki na stronie 123”. 2. Ciocia powiedziała do wujka: „Zamknij
okno!” 3. Babcia życzyła wam: „Bądźcie szczęśliwi!” 3. Lekarz radził mi: „Proszę więcej odpoczywać!” 4.
Mama zaproponowała: „Niech dzieci zaśpiewają jakąś kolędę!” 5. Ojciec zawołał do ciebie: „Bądź cicho!”
Stylistyka
Transformacja zdań - relacja celowa: dzięki, po, w celu, żeby
Został aktorem, bo pomogli mu rodzice. – Został aktorem dzięki pomocy rodziców. Formę tę stosujemy, gdy
zdanie ma wydźwięk pozytywny.
Przyszedłem do ciebie, żebyś mi poradził. - Przyszedłem do ciebie po radę. Takie zdanie jest prostsze w
swej budowie.
Pożyczył od niej zeszyt, gdyż chciał przepisać ostatnią lekcję. - Pożyczył od niej zeszyt w celu przepisania
ostatniej lekcji. Takie zdanie brzmi bardziej oficjalnie.
Szukam brata. On ma klucze od mieszkania. - Szukam brata , żeby dał mi klucze od mieszkania.
Chodzę na lekcje z języka polskiego, bo chcę studiować w Polsce. - Chodzę na lekcje z języka polskiego,
żeby studiować w Polsce.
Ćwiczenie. Proszę przekształcić podane zdania według powyższych wzorów.
1. Wypiliśmy gorącą herbatę, ponieważ chcieliśmy się trochę rozgrzać. 2. Poszła do apteki, żeby kupić syrop.
3. Proszę się zgłosić, żeby podpisać umowę. 4. Wyjąłem album. Chcę pokazać wam zdjęcia z naszych
ostatnich wakacji. 5. Nic nam się nie stało, gdyż wykazałeś się wielką rozwagą.
ZOSTAŃ MISTRZEM POLSKIEJ ORTOGRAFII
1. Nazwy świąt piszemy dużą literą – jeśli nazwa jest wielowyrazowa, to wszystkie wyrazy piszemy dużą
literą: Międzynarodowy Dzień Dziecka, Nowy Rok...
2. W niektórych wyrazach piszemy ó / u mimo braku zasad: skóra, chustka...
Ćwiczenie. Proszę napisać łącznie lub rozłącznie cząstkę „nie” z różnymi częściami mowy (zob. lekcje
wcześniejsze: 3, 7, 12, 13).
1. Nie__nawidzę chamstwa i bezczelności. 2. Nie__trzeba się tym przejmować. 3. Nasz syn jest
nie__najlepszym uczniem. 4. Wyszedł z kawiarni, nie__zapłaciwszy za kawę. 5. Dostałem prezent
nie__gorszy niż twój. 6. Mój samochód jest jeszcze nie__naprawiony. 7. Nie__tylko ty tego chcesz. 8.
Nie__mam nic do stracenia. 9. To jest prezent nie__fajny, ale wspaniały! 10. Niczego jeszcze
nie__postanowiono. 11. Jest mi nie__zwykle miło, że nas odwiedziłeś. 12. Ruszył w drogę nie__mając grosza
w kieszeni. 13. Sklep dzisiaj jest nie__czynny. 14. Uczniowie nie__rozumiejący zadania zostaną chwilę po
lekcji. 15. Nie__przestrzeganie zasad bezpieczeństwa grozi wypadkiem.
Ćwiczenie. Proszę wpisać u lub ó (zob. lekcje wcześniejsze: 4, 8, 9, 10, 11, 13).
1. Za tym pałacem rozciąga się piękny ogr__d, w kt__rym rosną p__rp__rowe r__że. 2. Nalej sok__ do
dzban__szka! 3. Wśr__d takich p__l przed laty... 4. Życzę ci s__kces__w! 5. Z niego jest straszny nerw__s.
6. Czy wysłałeś już do dziadk__w widok__wkę z pozdrowieniami? 7. T__ i __wdzie zieleniła się j__ż trawa.
8. Co tak mal__jesz? 9. Znow__ zeps__ła się zas__wka przy drzwiach do garaż__. 10. Jac__ś, aleś wyr__sł!
COŚ NA DESER, CZYLI GRAMATYKA Z WIERSZYKA… - ćwiczymy czytanie i wymowę
Włodzimierz Melzacki „Wesołych Świąt!” niech się snuje kolęda.
Wesołych świąt! I gałązki świerkowe
Be zmartwień, niech Wam pachną na zdrowie.
z barszczem, z grzybami, z karpiem, Wesołych świąt!
z gościem, co niesie szczęście! A z Gwiazdką –
Czeka nań przecież miejsce. pod świeczek łuną jasną
Wesołych świąt! życzcie sobie – najwięcej:
A w święta, zwykłego, ludzkiego szczęścia.
65
