AMEA

Filologiya və Sənətşünaslıq, 2020, № 1

Səhifə: 235-238 ISSN: 2663-4368

UOT: 398 Xanım Sultanova*

XX YÜZİL АZƏRBAYCAN POEZİYASINDA NAR SİMVOLU

QƏDİM İNANCLAR MƏNBƏYİ KİMİ

Xülasə

Məqalədə XX yüzil Azərbaycan poeziyasında mifopoetik ənənələrin yaradılması problemləri öyrənilir.

Nar simvolu xalq şairi R.Rza və xalq yazıçısı K.Abdullanın əsərlərində estetik rəmz kimi verilir. Yazıda türk
eposu və türk ədəbiyyatının şah əsərlərindən müqayisə materialı kimi istifadə olunur. Bu, eyni mifologemin müxtəlif is-
tiqamətlərdə və mənalarda işləndiyiini göstərir.

Açar sözlər: mifopoetika, simvollar, nar simvolikası, etnoqrafiya, biomorfik miflər, inanc daşıyıcısı

Giriş. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, yasında da əks olunur.

xüsusilə Nizami poeziyasında çoxlu mifoloji Araşdırmamızdan göründüyü kimi, türk
obrazların və süjetlərin təsviri mifologiyaya mifologiyasında inanclar sistemində yer almış
diqqətin qədim tarixə malik olmasını təsdiq nar simvolikası XX yüzil Azərbaycan poeziya-
edir. Mifologiya sivilizasiyaya qədərki yazılı sında diqqətəlayiq yer tutmaqla bərabər, türk
mədəniyyətlərə qədər olsa da, poeziyada müx- həyat tərzi, onun mifik dünyaduyumu ilə sıx
təlif formalarda yaşayır. Bəşəriyyətin sosial- bağlıdır.
mədəni və intellektual inkişafında kortəbii şə- Aşıq Dəhrinin “Olmaz” şeirində, R.Rza-
kildə yaranan əsatirlərin, fantaziya ilə zəngin nın “Üç gecənin birində”, K.Abdullanın “Nar
olan əfsanələrin, mif adlandırdığımız poetik ha- çiçəyi” və bir çox görkəmli qələm ustalarının
disələrin müstəsna rolu olmuşdur. Miflərə, mi- əsərlərində nar meyvəsinin adı xüsusi inanc da-
foloji görüşlərə xalqımızın şifahi və yazılı ədə- şıyıcısı kimi səslənir.
biyyatında geniş yer verilmişdir. R.Rza yaradıcılığına nəzər yetirək. Çox
Müasir poeziyada bəzən mifopoetik gö- zaman R.Rza mifoloji motivlərə birbaşa deyil,
rüşlərin canlandırılması rəmzlər vasitəsilə real- dolayısıyla müraciət etmişdir. Şair yaradıcılı-
laşdırılır. Şairlər fikir və duyğularını misralara ğında mifoloji obrazlara, mifik şərtiliklərə və
çevirərək poeziyaya gətirdikləri simvollar vasi- rəmzlərə dolayısı ilə müraciət etsə də, nəticə
təsi ilə oxuculara daha inandırıcı formada təsir etibarilə mif poetikası onun bir çox şeirlərində
edirlər. Onlar çox zaman simvollardan istifadə aparıcı estetik mövqeyə çevrilmişdir. Mifoloji
edərək bir xalqın etnoqrafiyasına, inanclarına, obrazlar, motivlər, inanc təsəvvürlərindən baş-
adət-ənənəsinə olan baxışlarını tərənnüm edirlər. qa rəmzi şərtiliklər də R.Rzaya özünün mənəvi-
Belə simvollardan biri biomorfik miflərdə fəlsəfi və estetik baxışlarını ifadə etmək imkanı
rastlaşdığımız nar simvolikasıdır. vermişdir. Bu cür görüşlərə, rəmzlərə qeyd et-
Bütün dövrlərdə istər şifahi xalq ədəbiy- diyimiz kimi, dolayısı ilə müraciət etdiyindən,
yatında, istər aşıq poeziyasında, istər müasir oxucu çox zaman onları yalnız poetik təfək-
poeziyada bir inanc mənbəyi kimi nar simvolu kürün məhsulu kimi qavrayır.
xüsusi yer tutur. Lakin bu poetizmin genezisində mifoloji
Bayatılardan, nəğmələrdən A.Ələsgərin, faktorun olması danılmazdır. Professor K.Ab-
A.Şəmkirin, A.Dəhrinin və başqalarının şeirlə- dulla qeyd edir ki, poetik təfəkkürün genetik
rindən süzülüb gələn bu ənənə XX yüzil poezi- qaynaqlarından biri və çox vaciblisi məhz mifo-
__________________________
*
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.
Xanım Sultanova www.phil-art.journal.az

loji təsəvvürdür. Sonralar mifoloji təsəvvürün Dünya arxitekturasının incilərindən sayı-

məhsulu poetik arsenala daxil olduğundan, lan “Vasili Blajennıy” kilsəsinin divarlarında ən
özünə gələndən sonra poetikanın bütövlükdə çox işlənən element nardır.
mifologiyanı əvəz etməyə çalışdığından, uzun Bu kilsənin memarlığı barəsində bir çox
bir müddət, lap elə bu günlərədək buna nail ol- mübahisəli fikirlər mövcuddur. O fikirlərdən
duğundan müasir insan, haqqında danışmaq is- biri onun islam memarlığı üslubunda tikilməsi-
tədiyimiz ifadələrin əsl yaranış qaynağına, var- dir. Tədqiqatçıların fikrincə, Kazandakı Qul-şə-
lığa lüzum görmədi, onları poetizmlər kimi rif məscidi məhz bu formada olmuşdur. Fərz et-
dərk və qəbul... yox, əvvəl qəbul elədi, sonra da mək olar ki, Vasili Blajennıy kilsəsinin tək me-
dərk elədi [1, s.25]. marlıq nümunəsi kimi deyil, həm də üstündəki
Bu gün R.Rza poeziyasında da poetizm nar elementləri də Osmanlı memarlığı ilə bağlı-
kimi qəbul olunan mifoloji təsəvvürlərin şərhi- dır. Çünki müəyyən mülahizələrə görə, Vasili
nə ehtiyac duyulur. Belə ki, tez-tez ağac kultun- Blajennıy kilsəsi tikilərkən, bura sadəcə mərkə-
dan istifadə edən sənətkar (Çinar, Cəviz ağacı) zi günbəz əlavə edilmiş və abidəyə rus pravos-
biomorfik miflərdən qaynaqlanan nar rəmzinə lav kilsəsinin görünüşü verilmişdir. Nar ele-
də müraciət etmişdir. 1963-cü ildə yazılmış “Üç mentinin Türk mifologiyasında tutduğu yeri bir
gecənin birində” şeirində məhz nar və nar dənə- daha müəyyən etmək üçün bəzək, məişət əşya-
lərindən rəmzi mənada istifadə edən şair hiss və larına, məkan adlarına, poetik mətnlərə, xalq
duyğularını bitki kultunun vasitəsi ilə əks etdir- ədəbiyyatına, adət-ənənələrə, toxuma sənətinə
mişdir: nəzər yetirmək kifayətdir. Türkiyənin qədim
kəndlərindən biri olan Antaliyada yer alan Si-
Üç gecədir sənsizəm, dənin əski mənası “nar” olmuşdur. Güc, qüdrət
Gündüzləri demirəm, və səltənət simvolu sayılan nar həm də döyüş-
Gündüzlərim dolu olur lərdə düşməni dəf etmək məqsədi ilə geyilən
Adamla, xəbərlə, nar dənələri ilə [2, s.22; 23]. paltarların yaxasına həkk olunar, evlərdə qoyu-
lan nar fiqurları “bərəkət” rəmzini andırır. Os-
İlk baxışdan oxucu şairin bu şeirində narı manlılarda sevilən qıza nar göndərməklə və ya-
yada salmasını vətənində bitən sevimli meyvə xud əlində nar tutmaqla evlilik təklifi olunur-
olduğu ilə əlaqələndirə bilər. Lakin əslində şei- muş. Mifoloji motivli bu cür adətlər nəsildən-
rin məna qatında narla bağlı əski inamın gizlən- nəsilə keçərək el bayatılarında, nəğmələrdə,
diyi müəyyən olur. Nar Azərbaycan, türk, ərəb, atalar sözlərində, dastanlarda, aşıq yaradıcılı-
yəhudi, yunan, fransız xalqlarının inamlarında ğında və s. öz əksini tapmışdır. Məsələn:
xüsusi məna kəsb edən meyvədir.
Məsələn, yəhudi inancına görə, nar doğ- Bu gələn yar olaydı,
ruluq simvoludur. Bir inanca görə, Adəm ilə Əlində nar olaydı.
Həvvaya yasaq olan cənnət meyvəsi alma yox, İkimiz bir köynəkdə
nardır. Bu üzdən xristianların dini süsləmə sə- Yaxası dar olaydı.
nətində nar siklik xarakter daşıyan motivdir. (Yəni kaş yarım mənə evlilik təklifini edərdi) [4]
Papaz geyimlərdə, evin divarlarından asılan bə-
zəklərdə, parçalarda və metal işlərində nar mo- Yaxud məşhur xalq mahnılarından birin-
tivinə rast gəlinir. İslamın müqəddəs kitabı sa- də səslənən:
yılan Quranda nar sözündən 3 dəfə istifadə olu- Meyvələrdən üç meyvə var,/ Üçü də ba-
nur (Enan surəsi, 99, 141; Rəhman surəsi, 68). lam, yeməli./ Biri alma, biri heyva, biri nar./Al-
Bunların ilk ikisində nar, Allahın yaratdığı ma sənin, heyva da sənin,/ Nar mənim balam,
gözəl şeylərin bir örnəyi olduğu verilmişdir, nar mənim [5] sözləri türk xalqlarının mədəniy-
üçüncüsündə isə cənnət meyvəsi kimi anladıl- yətində nar mifologeminin nə dərəcədə önəmli
mışdır [3]. yer tutmasının izahıdır.
Azərbaycan folklorunda isə nar birlik
rəmzi kimi işarələndirilir. Məhz bu səbəbdən də
- 236 - AMEA
Filologiya və Sənətşünaslıq, 2020, № 1
www.phil-art.journal.az Xanım Sultanova

Azərbaycanda keçirilmiş Bakı-2015 Avropa rində olduğu kimi, yazıçı-alim K.Abdullanın

Oyunlarında Bakı 2015 brendində əks etdirilən poeziyasında da mifoloji görüşlər, simvolik ob-
simvollardan biri nar seçilmişdir [3]. Nar haq- razlar kifayət qədər təzahür edir. Bu simvolik
qında göstərilən inamlar sistemi onun birbaşa obrazlar onun şeirlərinin məna miqyasının
əski qaynaqlarımıza, mifologiyaya bağlılığını müəyyənləşməsində nəsr əsərlərindən heç də
təsdiqləyir. geri qalmır. Nar simvolikası ədibin “Kitabi-Də-
R.Rzanın “Üç gecənin birində” şeirində də Qorqud” dastanı motivləri əsasında yazdığı
şair nar mifoloji elementindən yaradıcı şəkildə “Nar çiçəyi” şeirində bir millətin tarixində ya-
istifadə etməklə, bir daha onun “birlik” simvolu şanmış dəyişiklikləri, çəkilən iztirabı, mübari-
olduğunu nümayiş etdirmişdir. Göstərdiyimiz zəni, inkişafı cizgiləyən qutsal rəmzdir. 80-ci il-
nümunədə nar sözündən iki dəfə istifadə olu- lərdə yazılmış “Nar çiçəyi” şeirində vətəndə
nur. Əvvəl “nar dənələri” kimi, sonra isə “nar- baş vermiş hadisələr nar çiçəyinin gül açıb, sol-
sız”. Hər iki halda birliyin əksi “ayrılıq” kimi ması və sonda meyvəsinin yetişəcəyi ilə tə-
mənalandırılır. rənnüm edilir. İnanclar sistemində birlik, bərə-
“Nar dənələriylə” deyiləndə şair nəyi nə- kət mənası kəsb edən nar simvolikası vasitəsi
zərdə tutur? Yəni lirik qəhrəmanın sevgilisinin ilə şair həyata, gerçəkliyə, zamana, müasirlərini
onunla birlikdə olmağı təsəvvür edilir, lakin sə- düşündürən məsələlərə münasibətini bildirir.
pələnmiş nar dənələri kimi pərən-pərəndir. Tam
birliyi təmsil etmir, yalnız təsəvvüründə canla- Yaşıl nar ağacının
nır, ehtimal olunur. Digər misralara nəzər salaq: Soldu nar çiçəkləri.
Soldu nar çiçəkləri
Gecələrim bütün bunlarsız olur, Kim deyərdi solacaq? [6, s.15]
Adam, Xəbər, Su, Təkər səsi,
Və narsız olur, Şeirdə hər bir misranın, hər bir sətrin sə-
Üç gecədir sənsizəm, tiraltı mənası var. Müəllif hər bəndi xüsusi us-
Üç gündür çevirirəm, talıqla dramatikləşdirməyə nail olur. Yaşıl nar
Vaxtı varaq-varaq [2, s.23]. ağacında nar çiçəklərinin solması gözəl sayılan
bir dövranın sonunun yaxınlaşdığını və yaşan-
Bu misralarda isə “narsız” sözünün timsa- mış dövranın iz qoyduğu fəsadların ağrılarının
lında subyektin yoxluğu nəzərdə tutulur. Ümu- dilə gətirilməsinə qulluq edir. Bu halda lirik
miyyətlə, şeirdə hadisələr düzxətli inkişaf et- “Mən” bir növ xəlqiləşir. O, bir insan ağrısın-
mir, müəllif həm məkanı, həm də zamanı iki dan böyük bir xalqın ağrısına çevrilir. O ağrıya
qismə bölür: məkan-küçə və qapalı məkan, za- ki, onun yaşanmasına görə utanc hissi keçirir.
man-ümidli gündüz və ümidlə dolu kimsəsiz
axşam. Şair narı yad etməklə birliyi xəyalən Bu ağrılar, əzablar
canlandırır. Bizə gəlib dəydilər.
Bu şeirdə mifopoetik intellekt nümayiş Unuduldu sevilən,
etdirərək söz ustadı lirik qəhramanının düşün- Unutdurdu sevəni [6, s.15].
cəsini, psixoloji aləmini canlı təqdim etmək
məqamında mifik elementə üz tutur. Çünki mif- İçi çürümüş, zahirən güclü görünən bir
dən gələn enerji şairə yaratdığı obrazın hiss və quruluşun qızıl saray saydıqları “kağız evciklə-
duyğularını daha kamil əks etdirməkdə əvəzo- rin” nə vaxtsa dağılacağına inanmayanları hey-
lunmaz yardımçı olur. İlk baxışdan ikibaşlı, rətə gətirən səhnələr nar simvolikası ilə canla-
düyünlü xaos mifoloji qatların araşdırılmasında nır.
aydınlaşır. Şeirdə nar simvolikasını xalqın yad- Kim deyərdi solacaq?
daşına həkk olunmuş, əski mənasında (yəni bir- Birdən birə büzüşdü,
lik) təqdim etməklə fikir formalaşır. Qocaldı ləçəkləri.
Soldu nar çiçəkləri,
K.Abdullanın əsərlərində də rəngarəng
Guya ki, nə olacaq.... [6, s.15]
mifoloji motivlərlə üzləşirik. Əksər nəsr əsərlə-

ANAS - 237 -
Philology and Art Studies, 2020, № 1
Xanım Sultanova www.phil-art.journal.az

Yalançı, qeyri-səmimi birlik burada solan

nar çiçəyində tərənnüm etdirilir. “İndi nar yetişəcək” sözləri bir xalqın hə-
Göründüyü kimi, insanın aldanışlar dün- yatında gücün, qüdrətin və birliyin olacağına
yasıyla gerçək həyat eniş-yoxuşları arasındakı ümiddir.
yaşantılar məhz bu simvolika ilə xarakterizə Nəticə. Apardığımız araşdırma göstərir
olunur. ki, XX yüzil Azərbaycan poeziyasının görkəmli
Bu dünyaya bəlkə də/ bir az vaxtsız gəl- nümayəndələrinin yaradıcılığında biomorfik
mişik./ Kim deyərdi solacaq?/ Soldu nar çiçək- miflər transformativ formada təqdim edilərək
ləri [6, s.16]. minillik Azərbaycan poeziyasının yaşarı ənənə-
Şair yenə bu simvolun vasitəsilə gələcək lərindən biri hesab olunmuş və onların tərkib
arzularını ümid vəd edən sözlərlə reallaşdırır. hissəsi sayılan “nar” simvolikası əksər hallarda
mifoloji görüşlərin, inanclar sistemini davamlı
Vaxt gələcək ağrımız, xarakterizə edən simvollar sisteminə daxil ol-
Hər şey qurtaracaqdır. muş, mifopoetik ənənənin reallaşmasında özü-
Xoşbəxt bir gələcəklə
nəməxsus rol oynamışdır.
Soldu nar çiçəkləri
İndi nar yetişəcək [6, s.16].

ƏDƏBİYYAT

1. K.Abdulla. Gizli Dədə Qorqud. Bakı, “Yazıçı”, 1991.

2. R.Rza Çinar ömrü, Bakı, Azərnəşr, 1990.
3. https://tr.wikipedia.org/wiki/nar
4. https://www.youtube.com/whatch?v=lg15ci-t||0E
5. www.youtube.com\whatch?v=vTpMw6rvkl0
6. K.Abdulla. Nar çiçəkləri. Bakı, “Mütərcim”, 2014.

THE SYMBOL OF POMEGRANATE AS A SOURCE OF FAITH

IN THE POETRY OF AZERBAIJAN IN THE XX CENTURY

Summary

In the article are discussed the problems of creating mythopoetic traditions in the Azerbaijan poetry of the XX
century.
The symbol of pomegranate is given as an aesthetic symbol in the works by outstanding poets R.Rza and
K.Abdulla. In the work the masterpieces of Turkic epic and Turkish literature are used as a comparative material
particullaly. It shows that the same mythology is used in various ways and various meanings.

Key words: mythopoetry, symbols, symbolism of pomegranate, ethnography, biomorphic mythology, carrier of
faith

СИМВОЛ НАР-ГРАНАТА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПОЭЗИИ

XX СТОЛЕТИЯ КАК ИСТОЧНИК ДРЕВНИХ ВЕРОВАНИЙ

Резюме

В статье рассматриваются проблемы складывания мифопоэтических традиций в азербайджанской поэзии

ХХ столетия.
Символика нар-гранат как сущая данность представляется в категории эстетической и прослеживается в
творчестве Р.Рзы, Камала Абдуллы. В работе используется большой сравнительный материал, в частности из
шедевров тюркского эпоса и турецкой литературы, что придает разработке разнонаправленность и разноосмыс-
ленность одной и той же мифологемы.

Ключевые слова: мифопоэтика, символы, символика граната, этнография, биоморфические мифы, носи-
тели поверия

- 238 - AMEA
Filologiya və Sənətşünaslıq, 2020, № 1