0% found this document useful (0 votes)
2K views36 pages

Didakhe - Jan - Feb., 2017

1. The article discusses the Babylonian exile of Israel from 587-539 BC when Nebuchadnezzar conquered Jerusalem and deported many Jews to Babylon. 2. It notes how prophets like Isaiah, Jeremiah, and Ezekiel spoke about and lamented this exile in their writings. Archaeological evidence also sheds light on this period of Israelite history under Babylonian rule. 3. The fate of the kingdom of Judah is examined, which was destroyed by the Babylonians in 587 BC, leaving the region in ruins and the people dispersed until they were allowed to return decades later.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
2K views36 pages

Didakhe - Jan - Feb., 2017

1. The article discusses the Babylonian exile of Israel from 587-539 BC when Nebuchadnezzar conquered Jerusalem and deported many Jews to Babylon. 2. It notes how prophets like Isaiah, Jeremiah, and Ezekiel spoke about and lamented this exile in their writings. Archaeological evidence also sheds light on this period of Israelite history under Babylonian rule. 3. The fate of the kingdom of Judah is examined, which was destroyed by the Babylonians in 587 BC, leaving the region in ruins and the people dispersed until they were allowed to return decades later.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 36

1

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


2
Vol. XLVI No. 1. January - February, 2017

Editor : Rev. Dr. Tlanghmingthanga


Ph. 2361685 (R) 2361134 (O)
Joint Editors : Rev. Dr. K. Lallawmzuala
: Rev. Lalfakzuala
: Dr. Lalrindiki Ralte
: Rev. Vanlalrawna
: Rev. Laldintluanga
: Rev. Malsawmzoliana
Manager : Rev. Lalfakawma Ralte
Ph. 9402477194
(Kum khat lk man: Ram chhngah - Rs. 50)

A chhnga thu awmte


Phk
1. Editorial ........................................................................... 1
2. Keimahni ......................................................................... 2
3. Babulon Saltan laia Israel fate chanchin................... 3
4. Kohhran Inpumkhatna: Johana thlir dan.................. 17
5. Bible thu thlurbing .......... ............................................ 24
6. Theology thumal hrilhfiahna ................................... 29
7. Kum 2017-2018-a D.Th leh M.Th., zir tur lakte...... 31

Didakhe-a thu chhuahte hi Aizawl Theological College (ATC) emaw,


Editorial Board emaw ngaihdn a ni kher lo.

Published by the Didakhe Board,


Aizawl Theological College, Durtlang Leitan, Aizawl
Post Box - 167, PIN - 796001, Mizoram

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


3

Editorial: Khuhhawnna Lehkha Ziak

D idakhe-ah hian Bible thu leh Theology thu pawimawh tih


chhuah thin a ni a, tun tumah hian Bible lam hawi thu chi
hrang hrang kan rawn chhuah leh a ni. Kumin hian kan Kohhran
chuan Puitling Sunday School-ah Thupuan bu kan zir a. Thupuan bu
hi Khuhhawnna thuziak(Apocalyptic literature) an tih zingami Thuthlung
Thara kan hmuh a ni a, Thuthlung Hluiah chuan Daniela bu hi a ni.
Hetiang thuziak kalphung tlangpui chu hun harsat laia rinna vawng
nung zel tur leh Pathian ram leh Lalpa Ni lo thleng tura ringtute
beiseina neih tura fuihna a ni. Khuhhawnna bu hi zawlnei thupuan
note (fa hrin) a ni e an ti thin a, chuvangin zawlnei thupuan ai chuan
a nau deuh a, a rintlak loh zawk bawk. Khuhhawnna bu hi chi
hrang hrang a awm a, heng zingah hian Thupuan hi chhiar tel
nimahse, a danglam deuh a, chu chu Khuhhawnna bu (apocalyptics)
pangngai lawng lawng ni lovin, zawlnei thupuan bu (apocalyptic
prophecy) a ni tel kher a ni.
Khuhhawnna bu thenkhat chuan sual simna thu aiin thil thleng tur
leh a lo thlen dan tur an buaipui zawk a, pawm dan neih sa vawn
bur an ching bawk. Nakin hun an beisei dan leh Zawlneiten an beisei dan
pawh a inang lo.An thuchah pawh Zawlneite thuchah hnam pumpui nun
huap zawng ang kha a ni ve lo. Chuvangin an thil sawite a ngialngan taka
lak vek chi a ni lo. Inlarna leh hrilhlawkna dik chuan thil thleng tur lam aiin
Pathian a dah laipui zawk. Chutiang thu dawngtute pawhin chapopui aiin
Pathian hmaah inngaihtlawm phah nan an hmang zawk thin.
Thupuan bu thiltum pawimawh tak pakhat chu Rom lalte pathiana
be tura Kristiante an tihluih lai leh Kristianten hun khirh tak an
hmachhawn laia huaisen tur leh an Lalpa tana thuhretu rinawm ni
tura fuih chak leh thlamuan a ni. Kohhran tana Thupuan bu
tangkaina chu hun rei tak chhung ringtute thlamuantu leh beiseina
siamsaktu a lo ni thin angin tun atan pawh a la ni zel hi a ni. A
bikin dotudaltu hlauhawm tak an neih laia rinna phatsan lo tura
ringtute fuih chaktu a la ni zel hi a hlutna tak chu a ni.
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
4

KEIMAHNI
1. Zirtirtu thar pali kan nei:
Kum 2016 Synod Inkhawmpui Vawi 93-na chuan zirtirtu thar pali
min pe a, kan lawm hle a ni. Chungte chu:-
1) Rev. Lalchawimawia B.Th., B.D., M.Th., (Homiletic)
2) Rev. Lalchhandama B.Sc., B.D., M.Th., (Missiology)
3) Rev.Andrew H. Laltlanliana B.Sc., (Hons) B.D., M.Th.,(Theology)
4) Rev. Lalenkawla B.A., B.D., M.Th., (Old Testament)
2. Doctorate zirtur ten exam hlawhtling takin an bei:
India rama Doctorate zirurten an paltlang ngei ngai Common
Entrance Test (CET) chu Rev. Lalfakawma Ralte, Rev. K.M.
Vanlalpeka ten an beih chu an hlawhtling a. India ram pawna zirtur
ten an tih ngei tur Test of English as a Foreign Language (TOEFL)
pawh Rev. Laldingluaian a bei a, a hlawhtling bawk. An zirna tur
theuhvah interview an la hma chhawn ang.
3. Korean |halai rualten ATC an rawn tlawh:
Namkwang Presbyterian Church |halai mi 18 velin ATC min rawn
tlawh a. Kum thar hnua kan Inkhawm hmasa ber ni 15.1.2017 zanah
zai, lam leh thiam thil chi hrang hrang an rawn entir a, kan hlim hle.
3. Vice Principal Medical check up in Kolkata-ah a kal.
Rev. Dr Vanlalnghaka Ralte chu Medical Check-up-in Kolkata-ah
January ni 3, 2017 khan a kal a, tluang takin a in check-up a. A zun
kawng zim (urethral stricture)zai a ngai a, chu chu January ni 12
khan zai nghal a ni a. Damdawiinah zan khat riakin a tukah an chhuak
a, ni 10 chhung zun siak (catheter) a ngai a, ni 23-ah in chek-up
lehin dam takin January ni 28 khan an lo haw leh ta a ni.
4. Chhiat tawh thu:
Rev. Dr. C. Lalhlira, Principal u Lalchhungi Hmunhmeltha chu
lungphuchawlin November ni 3, 2016 khan a thi a, a vuina hmangin
Principal a kal. Kan Chowkidar Pu Lalrammawia nupui Lalfingi u Robert
Lalropara, Lungpuizawl, Lunglei pawh cancer avangin December ni
18, 2016 khan a thi a. A ruang hi ATC-ah lain an khaw lam pan pui a ni
a, Pu Lalrammawiate chhungkuain an zui. Khawhar chhungte kan
tawrhpui tak zet a, Pathianin thlamuanin awmpui zel rawh se.

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


5

BABULON SAL TAN LAIA ISRAEL FATE CHANCHIN


Babulon lui kamahte,Chutah kan thu a, a ni, kan tap thin(Sam 137:1)
- Rev. Dr. B. Lalnunzira

Sawihawnna
Israel fate chanchin kan chhiara lungchhiat thlak leh
ngaihnawm bawk si chu sala an tang leh an sal tanna ata
Pathian chhanchhuahna an chang \hin hi a ni. Aigupta sala an
tan te, Assuria sawrkarin hmar lama cheng (Israel)-te sala a
hruai thu leh Babulon sala tan thute hi kan hre lar hle. Aigupta
sala an tan khan nasa taka tihhrehawm leh chhawr luih an ni
a. Mosia hovin Exodus ropui tak kan hmu zui. Assuria sala
tangte chanchin erawh chu kan Bible-in a chhui zui lo.
Khatia hmar lam lal ram a tluk hnu khan chhim lam (Juda) lal
ram chu a ding zel a. BC 597 khan Babulon lal ropui
Nebukadnezaran Jerusalem a rawn bei a. BC 587-ah rawn
bei nawn lehin Jersalem chu nasa taka tichhiain Temple pawh
a ti chhia a, mi tam tak Babulon-ah a hruai a. Hemi hnu lawk
kum BC 582-ah hian Babulon lal hlauvin mi tam tak Aigupta
ramah an tlanchhe bawk. Sala hruai ve loh leh tlanchhe bang
tam zawk chu Jerusalem leh a chhehvelah an khawsa zui a.
Babulon hun lai hian Israel fate chu hmun thum- Babulon,
Juda ram leh Aigupta-ah te an awm darh ta a ni. BC 539 khan
Perisa lal Kuran sal tang chhuah thu puang mahse ram dang
awpna hnuaiah an awm chhunzawm ta zel a. Anmahnia ro
inrela Israel ram a lo din chhuah leh chu kum 1947-ah a ni.
Heng Israel fa awm darhho - Babulon, Juda ram (Isreal chhim
lam) leh Aigupta-a chengte khawsak dan leh inlaichinna hi
chhui tham fe a awm. Babulon sal tanna hian nghawng tam
tak a nei a. Chim ral mai hlauhawmah an ding a. Sala an tan
lai hian Israel hnam humhim turin an bei nasa hle. Chu mi
atana zawlneite thuchah leh ziaktu puithiamte kutchhuak chu
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
6

Thuthlung Hluiah hian hmuh tur a tam hle.1 Chuvangin


Thuthlung Hlui hrefiah tur chuan Babulon sal tan laia Israel
fate chanchin hriat hi a tul hle a ni.
Babulon saltan laia Israel fate chanchin hriatna hnarte
Babulon sala tangte chanchin hi zawlnei Isaia, Jeremia leh
Ezekiela ten an sawi hlawm a.Chanchin ziakna bu - 2 Lalte
leh 2 Chronicles-ahte kan hmu bawk. Babulon ata an chhuah
dan leh Israel rama an inben bel dan te, thenkhat haw ve lote
.chanchin te chu Ezra, Nehemia, Daniala, Estheri leh Hagaia
bute atangin kan hre thei. Sam leh Tah Hlaah te hian a lo
lang bawk. Bible bakah hian Israel fate chanchin ziaktu
Josephus-a chuan chipchiar takin a lo ziak ve bawk.
Babulon,Aigupta leh Persia-ho chanchin ziahna lungphek
(stone tablets) leh thuziak hlui hmuhchhuah (epigraphy)-ahte
pawh engemaw zat a chuang bawk.2 Lei hnuaia rei tak inphum
bungrua leh hmun laih chhuah (archaeology) hi hmanlai
chanchin hriatna rintlak tak a ni bawk. Hengte hmang hian
Babulon sal tan laia Israel fate chanchin kan chhui dawn a ni.
Engvanga Juda lal ram chu tlusawp nge a nih?
Kum BC 722 a Hmar lam lal ram a tluk hnu khan Chhim lam
lalram (Juda ram) chu a ding zel a. An thenawm ramten an
beih a vang te, ei bar zawnna leh khawtlang nun tlakchhiatna
a vang te, Lalte leh roreltute chaklohna leh mipuite sualna
avang tein Juda lam ram pawh chu BC 587 khan Babulon lal
hnuaiah a awm ta a. Hemi chanchin hi 2 Lalte leh 2 Chronicles-
ah te kim chang takin kan hmu. Zawlnei Ezekiela chuan
thianghlimna an tlakchham vangin Juda ram hi tlusawp niin a
sawia (Ezek 4:5-11; 6:1-7). Jeremia pawhin Israel fate
khawlohna avanga Pathian thinurna berhbu an chunga lo tla
a nih zia a sawi(Jer 25:8-9). Lalte leh Chronicles bu te chuan
Juda lalte sualna avang leh puithiam leh mipuite bawlhlawhna
avanga Pathian hremna an chunga lo thleng niin an sawi

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Babulon saltan laia Israel fate chanchin 7

thung (2 Lal 23:37; 24:9; 19; 2 Chro 36:13-14). A bul berah


chuan lalte diklohna leh chaklohna avang kan ti thei ang a; a
dawt lehah chuan mipuite bawlhlawh vang a ni bawk. Pathian
dan hawisana milem biaa sual kawng an zawh chuan Pathian
thinurna a tawng buaa. Anmahni hrem turin Lalpan Babulon
lal Nebukadnezzara a tichak a. Juda lal ram chu hnehin a awm
a; a chhunga cheng Israel fate chu then darh in an awm ta a ni.
Babulon ral lian leh Juda lal ram tlukchhiat thu:
Kum BC zabi parukna lai vela Israel fate chanchina pawimawh
tak chu Babulon leh Aigupta ramte inbeihna kara an chanchin hi a
ni. Kum BC 605 ah khan Karkhemis hmunah Aigupta leh Babulon
indo hmingthang tak a awm a. Hetah hian Pharoa-Nekoa chu
Babulon lal Nebuchakdnezzaran a hneh a. A ram awpte pawh a
chhuh sak a. Heta tang hian Babulon thuhnuaiah Juda lal ram chu
a kun ta a ni. An awiawh ram awptu erawh chu Jerusalem ah a
thuttir a. Babulon hnuaia rawm awptu Jehoiakina chu a hel vangin
kum BC 597 khan hrem turin Nebuchadnezzara a rawn thawk a.
Juda lal Jehoiakina leh a chhungte, a khawnbawlte leh mitha eng
emaw zat Babulon-ah a hruai ta a.
Heng zingah hian zawlnei Ezekiela pawh a tel (Ezekiel 1:1-3).
Temple-a thil hlu tam tak pawh a la nghe nghe. Babulon lal aiawha
ram awp turin Zedekia a dah a. Ani pawh chuan helna a chawh
chhuah avangin tudawl tur leh Jerusalem awp turin kum BC 587 ah
Babulon sipai hotu Nebuzaradan-a a rawn thawk leh ta a. Jerusalem
chu nasa taka tichhiain Jerusalem Temple pawh a hal a. Salah mi
tamtak hruai an ni. Hemi hnu hian Jerusalem chu roreltu Gedalia
hovin inrelbawlin an la awm a; tualchhung buainain a zui tak avangin
Babulon lal thinrim chuan a rawn bei leh a. Babulon lal thinur tuar
ngam lovin mi thahnem tak chu Aigupta ramah an tlanchhia. An
zingah hian Jeremia pawh a tel ve nghe nghe (Jer 43:6). Tichuan
Babulon ropui vanglai hian Israel fate chu hmun thum Babulon,
Juda(Israel) ram leh Aigupta-ah te an awm darh ta a nih chu.

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


8

Sala hruai leh hruai bangte chanchin:


Babulon saltang kan tihte dinhmun leh awmdan hi Exodus hun
laia Aigupta sala tangte nen chuan a in ang lo hle. Sal tang
(captive) ai mahin hruai bo (displaced) an ni mah mah zawk.
Kan ngaihdan tlanglawn Jerusalem leh a chhehvel atanga Israel
fate hi hruai bo deuh duak anga lang pawh hi a dik hlel deuh.
Lalte lehkhabu in a sawi dan chuan Babulona hruai zawng zawng
hi mi 18,000 (10,000+8,000) (2 Lal 24:14, 16) a ni a. Jeremia
bu-a kan hmuh dan chuan an vaiin mi 4,600 an ni:- hruai hmasak
3,023(Jer 52:28), hruai vawi hnihna 832 (Jer 52:29; 39:9-
10), leh hruai vawi thumnaah mi 745 (Jer 52:30; 43:5-6) an ni.
Josephus-a chuan hruai tum hnih awmin a sawi a; a vawi khatna
ah mi 3000; a vawi hnihnaah mi 10,832.3 William F. Albright-a
chuan hetih hun laia Israel/Juda rama cheng hi mi 300,000 vel
niin a ngai a. Joel Weinberg-a pawh in mi 250, 000 vel niin a
chhut.4 Engzat chiah nge salah hian hruai an nih hriat theih a ni
lo.Thil laih chhuah atanga chhuttute ngaihdan pawh a in rual lo.5
Hrechiang thei lo mah ila Bible chhut dan leh Josephus-a ziak
zulzui hian sala hruai zawng hi mi 20,000 vel chu niin a lang.
Hetih lai hian mi 200,000 vel Juda rama awm an nih chuan za
zela sawm (10%) vel chauh Babulon-ah hian hruai an ni ang.
Mi eng emaw zat chu Aigupta ramah an raltlan bawk. A tam
zawk daih chu Jerusalem leh a chhehvelah an la awm tihna a nih
chu.Hei hi thil laihchhuah hmanga zirtu (archaeologist)-ho pawhin
an hmuh dan a ni. Bible hian Babulon sala tangte chanchin hi a
umzui thui hle a. Sal tang tia hriat ni mahse dinhmun hrehawm
lutukin an awm lo niin a lang. Hetiang hian Babulon sal tan hun
laia Israel fate chanchin tlangpui sawi ta ila:
Babulon-a awmte chanchin:
Babulon-a hruaihote hi lal leh a khawnbawlte, mi lian leh mi
chak huaisen \hate an ni a. Zawlneite leh puithiamte pawh an
tel niin a lang. An chanchin hi Bible a\ang leh Babulon lal

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Babulon saltan laia Israel fate chanchin 9

chanchin ziakna a\angtein hmuh theih a ni. Babulon-ah hian a


huhovin Tigris leh Euphrates lui kamahte an khawsa a. Ezekiela
chuan Kebar lui kam Tel-Abib-ah pawh an khawsa niin a
sawi (Ezek 1:3; 3:15). Nippur hmuna an thuziak hmuh chhuah
Murashu lungphek-a a lan dan chuan Euphrates lui kamah
hian Juda khua 28 zet a awm.6 Babulon lal Nebukadnezzara
thlaktu Evil Merodak-a chuan Judate hi a duh sak hle a. Lal
Jehoiakina chu tan in atanga chhuah zalenin a dawhkan kil
turin a sawm thin a (2 Lalte 25:27-30);Babulon-a Juda sal
tangte chunga roreltu a ni chhunzawm zel a ni. A hnuaiah
upa leh puithiam ten rorelin an inrelbawl tha hle niin a lang.
Babulon-a an awm lai hian zawlnei leh puithiam nih kawp
Ezekiela leh hruaitu dangte hovin Pathian biakna leh rorelna
mumal takin an kalpui thei a (Ezek 8:1; 14:1; Jer 29:1).
Kasiphia ah phei chuan puithiam Iddova fate hovin Temple
emaw, Sunagog emaw an nei niin a lang (Ezra 8:15-20). An
sakhua nghet takin an vuan a. Pathian an tih avangin Daniala
leh Estheri te pawh dinhmun sang takah an ding nghe nghe.
Hruaitu ropui Ezra, Nehemia, Jerubabela, leh Sezbazara te
an zingah an awm. Puithiam leh zawlneiten serhtan leh
Sabbath serh pawimawh zia an sawi uar a; thianghlimna dan
chi hrang hrang an rawn uar thar bawk. Zirtu tam tak chuan
Babulon-ah hian Thuthlung Hlui thuziak tam tak hi ennawn
leh rem fel niin an ngai.7
Babulon-a hruaite leh an thlahte hi Persia hun thleng pawha
cham zui an awm nual a. Juda cham chhunzawm zelho chu
an hausa in sumdawnna kawngah pawh an in rawlh nasa
hle.8 Lo leh huante an nei a (Jer 29); sal tang ve lo Jerusalema
awmte nen pawh an inbe pawp tha hle (Ezek 33:21-22). Lal
Kuran chhuahna thu a pek pawh khan sal tang lokirte chu an
hausain in leh lo tha tak tak an rawn din a (Hag 1:2; Zech
6:10-11; Ezra 2:69). Chutianga khawsak pangngai taka awm

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


10

nimahse Babulon-a awmte hi an hlim lo va. An lunglen zia


leh hrehawm zia au puiin Babulon lui kamahte, chutah kan
thu a, a ni kan tap thin, (Sam 137) tiin an tingtangte an bang
a. Zalenna dar vuak saktu tur lal Kura chu tlumte a thlirin an
thlir a (Isaia 45:1-7; 51:12-16). Sal anga chhawr ni lo mahse
mi ramah an awm a, an rama kir leh a an hnam tundin leh
hun nghakin an thlir reng a ni.
Juda rama awmte chanchin:
Babulon sal tan hun hmasa lama Jerusalem leh a chhehvel
chanchin hi Bible-ah kan hmu a. A hnu lam chanchin erawh
hmuh tur a awm vak lo. Hei vang hian thenkhat chuan Juda
ram hi ruak deuh huai niin an ngai. He ngaihdan erawh hi chu
a dik hlel deuh. Kan sawi tawh ang khan Babulon-a hruai leh
Aigupta-a tlanchhe ta kha an tam lutuk lova. Mi tam tak chu
Juda ramah hian an awm chhunzawm zel. Thil laih chhuah
hmanga zirmite pawhin Juda ram hi luah chhunzawm zel a nih
thu hi an pawm nghet hle. In leh lo tihchhiatna hnuhma tam tak
awm mahse kum BC zabi parukna atanga BC zabi pangana
inkara Juda ram luahtute khawsak dan eng emaw chen a hriat
theih. Jerusalem leh a chhehvel chu nasa taka tihchhiat nimahse
Juda ram hmar lam leh hmun sang zawk, Benjamin leh
Transjordan te chu luah chhunzawm zel a ni tih an sawi.9
Jeremia tarlan danin khatia Babulon lalin Jerusalem a tukdawl hnu
khan Juda-ho chu roreltu Gedalia hovin Juda ram hmar lamah
Mizpa khawpuia hmangin an inrelbawl a (Jer 40). Amaherawhchu
an thenawm hnamte nekchepna leh tualchhung buaina avangin an
tluchhe zui ta (Jer 49:1-6; Ezek 25:1-11; 35:1-15; Tah Hla 5:12-
13). Helna chawk chhuakin thuneihna an in chuh a (2 Lalte 25:22-
26). Roreltute leh mi eng emaw zat chu Babulon lal hlauvin
Aigupta ah an tlanchhia. Hemi hnu hian Juda ram chu roreltu
mumal tak awm lovin Babulon lal hnuaiah a awm ta niin a lang.
Mi lian leh hausate kalsan ram chu sala hruai ve loh retheiten an

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Babulon saltan laia Israel fate chanchin 11

nei ta thung a. Babulon-a awmten chu chu hriain an haw hle nghe
nghe a ni (2 Lalte 25:12; Ezek 11:15; 33:24).
Jerusalem temple tihchhiat hnua Jerusalem awm dan leh a
chhunga chengte chanchin hi hriat chian a har hle. Jerusalem
Temple dinhmun pawh hriat chian a ni lo. Pathian be turin
Jerusalem-ah hian an kalkhawm thin niin Jeremia chuan a
sawi a (Jer 41:5).Temple tihchhiat a nih bakah puithiam leh
zawlneite hruaibo an nih avangin a hma ang chuan Pathian
biakna a awm thei lovin a rinawm. Jerusalem pawimawhna chu
hmar lam Mizpa leh Bethel-ah te insawnin rorelna leh Pathian
biakna hmun pawimawh an ni ta a.10Hei hi saltang mek Babulon-
a awmten an helh hle. Jerusalem aia khaw thianghlim zawk
awm ta chu an ngai thiam lo. Babulon sal tan laia Juda ram
dinhmun chu a tha lovin hruaitu mumal an nei lova, sakhuana
kawngah pawh an tla hniam hle tiin kan sawi thei ang.
Aigupta rama awmte chanchin:
Aigupta hian Israel fate chanchinah hmun pawimawh tak a
luah. An thlatute a\anga an khawsakna leh an chetvelna hmun
a ni. Aristeas-a lehkha thawna a lan dan chuan kum BC zabi
pasarihna lai vel khan mi engemaw zat chu Aigupta-ah hian
an pem thla a.11 Khatia Babulon lal in Jerusalem a tihchhiat
hnu khan Jeremia telin mi tam tak Aigupta ah hian an ral tlan
a nih kha (2 Lalte 25:26; Jer 43:6-7). Nile lui kam Migdol
khuaah te, Tahpanhes leh Memphis khuaahte an cheng zui a
(Jer 44:1). Elephantine Papyri-a a lan dan chuan Israel fate
chu Aigupta hmar lam Elephantine thliarkarah an khawsa a.12
Hetah hian Jehova Temple ropui tak an din.
Heng lai hmunah hian Juda hnam bil chenna hmun nghet tak
an din niin a lang. Aigupta sipaiah pawh an tang thin. Khawsak
pangngai takin hetah hian an awm niin a lang a; Juda hnam
chu ngialnghet takin an ding. Thuthlung Thar huna Africa-a
cheng Juda hnamte kha heng hun laia mite thlah kal zel hi an
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
12

nih a rinawm. Heta tang hian Juda rama sakhaw hruaitute


nen pawh an indawr tawn thin. Babulon-a sal tang leh Judai
rama chengte hian an hmusit deuh niin a lang.13Anmahni duh
thua Juda (Israel) ram atanga tlanchhia an nih avang hian
Israel mi dik takah ngaih an ni lo fo.

Saltannain Israel fate inlaichinna a nghawng dan:


Babulon hun laia Israel fate hmun hrang hranga awm darh ta
hian nghawng a nei nasa a. A hnam pumpuiin an tuar a.
Saltang an chhuah hnuah pawh Israel ram chuan hmel thar a
hmuh phah bawk. Babulon saltanna hian Thuthlung Hlui
thuziak tam tak pawh a nghawng chhuak kan ti thei ang.
Israel/Juda hnam lo din chhoh zel dan leh tun thlenga Juda
hnam indin thar lehnaah pawh nghawng nasa tak a nei. Hmun
thuma an inthen avang khan Tunge Israel mi dik tak? tih zawhna
hi a pawimawh hle a. Babulon-a hruaiho kha lal leh mi lian,
lehkhathiam leh puithiam chite an nih avangin huhang an ngah
a. Israel ziding, tuipawlh lohah an inngai. Chutih rualin hruai ve
loh Juda rama awmte leh Aigupta rama raltlan tate khan Israel
mi diktak niin an inchhal ve bawk si a. An inkarah khi nasa tak
a awm chho ta a ni. Babulon saltannain a nghawng thenkhat han tarlang ila:-
1. Ram hruaitu leh khawpui thubuai: Jerusalem tihchhiat
a niha lal leh a \huihruaite Babulon-a hruai an nih takah khan
Jerusalem pawimawhna a tlahniam ta a. Mizpa leh Bethel
chu rorelna hmun pawimawh leh sakhaw biakna hmun
pawimawh a ni ta a (2 Lalte 25:22-23; Jer 40:7-12; I Sam
10:3; Amos 5:5). Lal chi ni lem lo Shaphan-a leh a hoten
Mizpa atangin ro an rel a. Chu chu sala tang Israel faten an haw
hle. An tan chuan Davida thlahte chauh lal atana hriak thih an ni
a. Jerusalem chauh chu Pathian khawpui, Pathian chenna Zion a
ni si a. Jerusalem tih loh chu khawpui dang a awm thei lo. Chuvangin
Jerusalema Davida lal ram tundin leh hun an nghakhlel hle.

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Babulon sal tan laia Israel fate chanchin 13

2. Sakhaw thua innghirnghona: Jerusalem tihchhiat hnua


luah zuitute khan Pathian an hawisan a; milem biain leh
bawlhlawhna kawng an zawh ta niin a lang. Chuvang chuan
zawlnei Ezekiela chuan a hau nasa hle (Ezek 11:14-21; 33:21-
24; 22:1-31). Juda ram leh Jerusalema chenghote chu sakhuana
tibawrhbangtuah an ngai a. Chutih rualin Mizpa leh Bethel-a
Pathian biakna insuan pawh an pawm lo. Juda rama cham
zuite zinga Levia chite rawngbawlna chu an pawm lova. Sal
tang zinga Zadoka thlahte chauh chu puithiam hna thawk
tlakah an ngai (Ezek 44:1-31). Aigupta rama pemten an sakhua
an kal pui leh Temple an din chu Juda rama awmten an
ngainep hle bawk.

3. Ram thubuai: Khatia mi lian leh hausaho Babulon-a an


kal duak avang leh Aigupta-a an ral tlan tak avang khan
Jerusalem leh a chhehvela ram leh hmunte chu mi retheiho
kutah a awm ta a. Saltanna chu thenkhat tan anchhia ni mahse,
retheiho tan malsawmna a lo ni ve thung (2 Lalte 24:14). Hei hi
Babulon-a awmten an pawm thei lo. Ezekiela chuan nasa takin a
sawisel a (Ezek 11, 33). Jeremia erawh chuan a pawmpui hlauh
thung (Jerr 32). Lal Kura huna sal tang an lo kir leh pawh khan
ram thubuai an nei zui.

4. Hnam bil thua buaina: Saltannain a nghawng lian tak


chu Israel hnam dik tak thua inhnialna hi a ni. Jerusalem
sualna rapthlak tak chu hnam dangte laka a in phalrai lutuk a
ni a. Hei hi Ezekielan a dem hle (Ezek 16; 23). Babulon sala
tangte pawh an fir tawh bik lova. An zingah hnam dang
nupuia nei an awm nual (Ezra 9).Jerusalem leh a chheh vela
chengho phei chu hnam dang nen an inneih pawlh nasa hle
niin a lang (Neh 13). Hei hi Ezra leh Nehemian an bei na
hle. Hei vang hian tunge Israel mi dik tak tih zawhna a lo
piang a. Pawlh dal loh Israel hnam tundin tumna chuan Israel
fate inkarah khi nasa tak a siam a. A duh firho chuan Babulon-
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
14

a saltangte leh an thlahte lo chu Israel hnamah an chhiar lo


(Ezek 11:14-16; 33:24).
5. Saltang kirlehho thuneihna:Lal leh a thuihruaite an ni
bawk a, Babulon-a saltangte kha an chakin kawng tinrengah
an ropui zawk a. Persia lal duhsakna nen an lokir a nih kha.
Juda/Israel ram chu an thuhnuaiah a awm zui nghal niin a
lang. Saltang lo kir lehte chuan Israel hnam thianghlim din
leh tumin tan an la a. Jerusalem kulh leh Temple te an din
thar leh a. Hemi an beihna ah hian hruai ve loh Israel hnama
inchhalte chu an thlauhthla a. Kan lo tel ve ang e an tih
pawhin rem an ti lo (Ezra 4:3). Chu chuan an inkarah
innghirnghona a thlen a. Samari mite an lo chhuah phah ta niin a
lang. Hnam dangte nena nupui/pasal inneih pawlhho buaipui chu
hna hautak tak a ni (Ezra 10; Neh 13). Heng kawngah hian Babulon
atanga lo kir ho hi an vung hle a; harsatna tamtak a thlen a ni.

6. Saltannain a hrin zirtirnate:A chunga kan sawi ang khian


Babulon saltanna chuan Bible thuziak (Biblical literature) tam
tak a hring chhuak a. An saltanna chu sawifiah a ngai a; a
chhan zawn a tul. Saltan chhunga Israel fate nun dan tur
puanchhuah a ngai a. An lo chhuah hnua an awm dan tur
zirtirna pek a ngai. Chu chu zawlneite leh puithiamte hna pui
a ni. Engvanga sala tang nge an nih tih chhang tur leh
chhanchhuah an nih theihna tura Israel fate kaihhruai chu
hna hautak tak a ni. Tawng dangin sawi ta ila. Babulon saltanna
chuan zirtirna thar, saltan avanga rawn irh chhuak (exilic
theology) a rawn siam a. Pathian rorel dan te, an sual vanga
hremna te, an laka a thil phut leh saltanna ata Pathianin a
hruai chhuah leh beiseina thurin te an vawrh darh a. Heng hi
Jeremia, Ezekiela, leh Isaia 40-55 ahte kan hmu tam hle.

Babulon sala tangte leh Aigupta-a tlanchhia te kha lal leh a


thuhruai, lehkha thiam, zawlnei leh puithiamte an ni a. Anni

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Babulon saltan laia Israel fate chanchin 15

hian uluk zawkin sakhaw zirtirnate an duang chhuak a.


Tawngkaa thui tak an lo inhlan chhawn tawh Mosia lehkhabu
panga te, Israel lalte chanchin te, zawlneite lehkhabute chu
an remthain an phuahkhawm a. Mosia dante pawh an
ennawnin Israel hnam leh sakhaw innghahna tling khawpin
an rem fel niin a lang. Saltanna hian Genesis atanga
Deuteronomy phuahkhawmna ah phei chuan kawngro a su
hle niin mithiamte chuan an ngai.14Heng bakah saltang lo
chhuak leh te chanchin ziakna Ezra-Nehemia chuan Israel
hnam thianghlim din tura siamthat hna a rawn thawk a, rilru
zau deuh zawk pu Zakaria leh Isaia 56-66 te chuan
inpumkhatna thu uarin saltang chhuak Israel fate khawsak
dan tur uluk takin an rawn ruahman a. Ezekiel pawhin chu
chu ngai pawimawh in sal tang chhuak hnam thianghlim din
dan tur a rawn duang chhuak a ni (Ezek 40-55).

Thukharna: Saltanna Khawvelah Zofate?


Babulon saltanna hian a hun lai chauh ni lo, tun thlenga Israel
fate nun a nghawng thui hle. An inthendarhna chuan Israel
mi dik tak tundin leh kawngah te, vawiin thlenga tunge
Israel/Juda tih hrilhfiah kawngahte harsatna a siam a. Babulon
hun laia roreltute leh mipui thuawihlohna chuan kum 2000
chuang teh meuh midang rorelna hnuaiah Isreal fate a kun
tir. Kawng lehlamah an saltanna chuan Bible thuziak tam tak
a nghawng chhuak a. Hmasang atanga Pathian thu zawlnei
leh mi thianghlimte lo dawn, tawngkaa inhlan chhawnte chu
ziaka rem felin an dah a. Pathian hnam thlan Israel fate tan
thu rotling an ziak chhuak ta a ni. Thuthlung Thar lo pianna
atan kawng an lo sat bawk. Saltanna lungchhiatthlak tak chuan
ding chhuak leh turin kawng tam takin tan a laktir a ni.
Vawiina Zofate hnam nun leh khawsak zia hi Babulon saltanna
atangin kawng hnihin thlir ila.

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


16

Pakhatnaah chuan British awpna hnuaia kan awm kha saltanna


chi khat angin a sawi theih ang. Min awpa min kalsan khan
thendarhin kan awm a. India leh Myanmar-ah te, India
hmarchhak state hrang hrangah te Zofate thendarhin kan awm.
Hei vang hian Tunge Mizo/Zofa tih hi chhan a har ta hle.
Israel fate hun tawng atang hian inenfiah ila; rilru zau leh dik
tak puin inpumkhat turin tan i la ang u.
A pahnihnaah chuan tun kan dinhmun hi thlir ila; sala tang thei
dinhmunah kan ding tih hriat a tul. Roreltute leh mipuiten Pathian
thuawih lova kan helsan chuan kan ram hi a pachhe telh telh ang.
Hnam dangin min chim ralin mi salah kan lut ang a; hausa leh
miliante lian zelin retheite kan pachhe tial tial ang. Rorelna dik a awm
loh chuan hnam nun a kal sual ang a. Zofate hian ropui a hnehin kan
in\hen te tial tial ang. He hunah hian puithiam leh zawlnei hna thawk
turin Kohhranho kan pen chhuah a ngai. Lalpa koh chhuah ten
saltangte tan thuchah ropui tak tak an lo ziak ang khan kan ram
saltanna ata chhuah zalen tur hian Kohhranhoten tan i la zel ang u.

Endnotes
1
Thuthlung Hlui Bu thahnem tak hi Babulon sal tan laiaIsrael fate nun
nen inzawm nia sawi thin an ni. Charles E. Carter a chuan Bible-a thuziak
tam tak hian engvanga Juda lal ram chunga chhiatna lo thleng nge tih hi
sawi fiah a tum a; chu bakah Babulon sal tan hun laia Israel fate nun
khawchhuah theihna tur kawh hmuh nan Bible thuziak tam tak chu hetih
hun lai hian a lo piang a ni a ti. Charles E. Carter, Ideology and
Archaeology in the Neo-Babylonian Period,Judah in the Judeans in the
Neo-Babylonian Period, eds. Obed Lipschits and Joseph Blenkinsopp
(Winona Lake, Ind: Eisenbrauns, 2003), 318. Daniel L. Smith-a pawhin
Bible thuziak tam tak chu saltan hun laia dam khawchhuahna tura
hriamhrei tha tak a ni a ti. Daniel L. Smith, Religion of theLandless: The
Social Context of The Babylonian Exile (Bloomington, Ind: Meyer-Stone
Books, 1989), 64-65.Dalit Rom-Shiloni chuan Juda awm darhho inkara
harsatna lo thleng chu Bible ziaktuten an ngaihven hle a; chumi siam rem
hna chu an thuziak kaihruaitu pakhat a ni a ti. Dalit Rom-Shiloni, Exclusive

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Babulon saltan laia Israel fate chanchin 17

Inclusivity: Identity Conflicts Between the Exiles and the People who
Remained (th-5thCenturies BCE)(New York: Bloomsbury, 2013), 23.
2
Heng thuziak hmuh chhuah zingah hian Babulon lalte chanchin ziahna
Babylonian Chroniclesan tih chu a pawimawh hle. Heng thuziak
phuahkhawm, lehkhabu ro tling tak hi - James S. Pritchard (ed),Ancient
Near Eastern Texts Relating to the Old Testament (ANET), translated by
A. Leo Openheim (Princeton: Princeton Univ. Press, 1955)-ah hian hmuh
theih a ni.
3
Flavius Josephus-a hi Judate chanchin ziaktu hmingthang tak a ni a. A
lehkhabu Jewish Anitiquities-ah Israel fate chanchin chipchiar tak kan
hmu a. Thuthlung Hlui hriatna tanpuitu tha tak a ni.
4
William F. Albright, A Brief History of Judah from the Days of Josiah to
Alexander the Great,BA 9 (1946): 4; Joel Weinberg, TheCitizen-Temple
CommunityJSOTSup 151; trans. Daniel L. Smith-Christopher (Shefield: Sheffield
Academic Press, 1992), 35.
5
Israel mithiam Oded Lipschits leh Avraham Faust-a te chuan Juda lal ram
mihring kiamna hi zaa sawmsarih (70%) atanga zaa sawmkua (90%) lai niin
an chhut. Heng Oded Lipschits, Demographic Changes in Judah between
the Seventh and the Fifth Centuries B.C.E. in Judah and the Judeans in
the Neo-Babylonian Period, 356; leh Avraham Faust, Judah in the Neo-
Babylonian Period: Archaeology of Desolation(Atlanta, Georgia: SBL,
2012)-te hi en la. Zirtu tam zawk erawh chuan hei hi an pawm lo. Hans M.
Barstad-a leh Jeffrey R. Zorn-a te chuan mihring kiamna hi a tam lo an ti ve thung.
Hans M. Barstad, History and the Hebrew Bible: Studies in Ancient Israelite and
Ancient Near Easter Historiography(Tubingen: Morh Siebeck, 2008) 159, leh
Jeffrey R. Zorn, Tell-en-Nasbeh and the Problem of Material Culture of the Sixth
Century, in Judah and Judeans in the Neo-Babylonian Period, (eds) Oded
Lipschits and Joseph Blenkinsopp (Winona Lake, Ind: Eisenbrauns, 2003), 413-
447 en la.
6
Rainer Albertz, in A History of Israelite Religion in the Old Testament Period Vol.
II From the Exile to the Maccabees, trans. John Bowden, (London: SCM Press
Ltd., 1994), 599.
7
He ngaihdan tawmtu tam tak zingah Ralph W. Klein, Walter Brueggemann,
Peter R. Ackroyd, leh Rainer Albertz-a te chu hriat lar an ni.Klein-a chuan
Tah Hla, Sam Bu thenkhat, Joshua-2 Lalte, Genesis-Deuteronomy (a bikin puithiam
thuziakte), Jeremia, Ezekiela leh Isaia 40-55-te hi Babulon saltan hun laia ziak leh ennawna
phuah khawm niin a sawi. RalphW. Klein, Israel in Exile: A Theological Interpretation
(Philadelphia: Fortress Press, 1979), 7. HengWalter Brueggemann, Hopeful Imagination:
Prophetic Voices in Exile(Philadelphia: Fortress Press, 1986); Peter R.Ackroyd, Exile and

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


18

Restoration: A Study of Hebrew Thought of the Sixth Century (London:SCM Pess, 1968),
leh RainerAlbertz, Israel in Exile, te hi en bawk tur.
8
Laurie E. Pierce, New Evidence for Judeans in Babylon, in Judah and Judeans in the
PersianPeriod,eds.Oded LipschichtsandManfredOeming(WinonaLake,Ind:Eisenbrauns,
2006),399-411.
9
Zorn, Tell-en-Nasbeh and the Problem of the Material Culture of the Sixth
Century,413-447. Ephraim Stern, Archaeology of the Land of the Bible Vol. II: The
Assyrian, Babylonian, and Persian Periods (734-332 BCE), (New York:
Doubleday, 2001), 312-327.
10
Gen 12:18; 35:1; Ror 20:18; 1 Sam 10:3; 1 Lalte 12:2-32; Amos 5:5-te kan en
chuan Bethel-a pathian biakna chungchang kan hmu a. Ror 20:1; 1 Sam
7:5; 10:17; 2 Lal 25:23; Jer 40-ah te hian Israel faten rorel tur leh sakhaw thila
punkhawm nan Mizpa an hman thu kan hmu bawk. Jerusalem tihchhiata a
awm takah chuan Mizpa leh Bethel hi an pawimawh ta hle a ni.
11
Herbert T. Andrews, The Letter of Aristeas, in The Apocrypha and
Pseudepigrapha of the Old Testament in English with Introductions and
Critical and Explanatory Notes to the several Books, ed. R. H. Charles (Oxford:
Clarendon Press, 1913), 96.
12
Elephantine Papyri chu Papyrus-a thuziak an hmuh chhuah, tawng hrang
hrang -Demotic Egyptian, Aramaic, Greek, Coptic, and Latin-te a ziak a ni a. Kum
BC zabi pangana vela ziak nia hriat a ni. Heng Gary A. Herion, Elephantine
Papyri, in ABDVol. 2, 445-455, leh Bezalel Porten, The Elephantine Papyri in
English: Three Millennia of Cross-Cultural Continuity and Change(Leiden:
E.J. Brill, 1996)-ah hian en la.
13
Hei hi a chhan nia lang chu Aigupta-a Juda chengte hi Aigupta mite nen
an in pawlhsawp hle a. Nupui pasal pawh an inneih pawlh nasa hle. Temple
pawh hmun hrang hrangah an nei niin a lang. Chipchiar zawkin Bezalel
Porten, The Elephantine Papyri in English - ah hiana hmuh theih.
14
He ngaihdan rawn tichhuaktu chu German mi thiam Julius Wellhausen a
ni. Ani chuan Genesis-Deuteronomy hi kum 600 chhung vel inhlan chhawn
leh phuahkhawm niin a ngai a. A tawpa phuah khawmtute chu puithiamho
niin Israel fate Babulon sala an tan laiin tuna kan neih ang hian chilh
khawm tawh niin a ngai. Hnialtu tam tak awm mahse mi thiamte zingah he
ngaihdan pawmtu hi an la thahnem hle. Julius Wellhausen, Prolegomena
to the History of Israel (Atlanta: Georgia: Scholars Press, 1994; German
edition -188).

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


19

KOHHRAN INPUMKHATNA: JOHANA THLIR DAN


Rev. V.L.Krosschhuanmawia
Kohhran inpumkhatna hian Kristian hmasa a\ang tawhin ngaih
pawimawh a hlawh a, Kristiante zinga sawi hlawh tak,
duhthusam ang taka thiltih harsa tak ni bawk si a ni. Kohhran
inpumkhatna sawitu zingah pawh ngaihdan a inang diak diak
thei bik lo. |henkhatin Kohhran nihna zawng zawng kalsana
zai khata luan an sawi uar laiin, \henkhat chuan mahni nihna
zia rang kalsan chuang si lova lungrual taka thawh ho lam an
sawi uar ve thung. Kum zabi 20-na tawp lam thleng khan
mahni nihna zawng zawng kalsana zai khata luan za lam sawi
uar a ni a, kum zabi 21-na lamah hi chuan mahni nihna leh zia
rang kalsan chuang si lova Pathian ram tana thawh ho dan
kawng zawn lam sawi uar a ni kan ti thei ang. Heng ngaihdan
hre reng hian Chanchin |ha Johana 17:20-23 tlawh chhanin
Kohhran inpumkhatna chungchang zir ho kan tum dawn a ni.
Chanchin |ha Johana ziak anih laia Kristiante dinhmun:
Kristiante chu Rom sawrkar hnuaiah an awm a. Mipui 2-3%
vel lekin ram hausakna chu an chen a.1 Chutihlaiin, 70-90%
vel lai erawh chu nitin eichawp zawng an ni.2 Kristian tam
zawkte chu chung zinga mi chu an ni.3 Retheihna chuan
hriselna nasa takin a nghawng a. Naupang 50%-te chu kum
sawm an nih hmain an thi niin an sawi. Chanchin |ha Johana
ziaka dam lo tihdamte pawh hian hetih hunlaia harsatna chu a
tar lang niin an ngai.4 Chung Kristiante zingah chuan pawl
hrang hrang an awm tawh a. Mi thiam Louis Martyn te,
George Ritcher te, Oscar Cullmann te, Marie-Emile Boismard
te., W. Langbrandtner te, Bauckham te leh R.E. Brown te
leh mi dangten kawng hrang hranga zirin pawl hrang awm
theite an chhui a. Ngaihdan leh thlir dan chi hrang hrang

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


20

a\ang hian Baptistu Johana ngaisang tlat pawl te, Juda Kristian
- Sunagog a\anga hnawhchhuahho leh tihduhdahna avanga darhho
Kristian te leh Sunagog-a la awmho Kristian te, Isua chu Mosia
anga zawlnei ropui tak anga ngai pawl te, Isua Pathianna sawi
uar pawl te, Samari mi Kristian te (Joh 4) leh hengho duh lo
pawl te pawh an awm niin a lang.5 Heng dinhmun hre reng hian
Lal Puithiam tawngtaina kan tih mai hi zir tum ila a \ha ang.
Johana 17:20-23 zirchianna:
Chanchin |ha Johana 17 hi Puithiam Lalber \awng\aina,
Inhlanna \awngtaina, Isuan midang tana a \awng\aisakna ti
tein an sawi \hin.6 A tawngtaina hmun hi sawi chian a ni lo
va, Pindan chungnung emaw kalkawnga a kal lai7 emaw
Gethsemani huan8 emaw pawh a ni thei. Engpawhnise, he
\awng\aina hi Lal Isua krawsa an khenbeh hma ni-a a
\awng\aina niin a lang a. Lal Isuan a thuchah hnuhnung a
sawi tih tawp nan he \awng\aina hi a hmang a ni ang.9
Chanchin |ha buah Lal Isua \awng\ai thu kan hmu fo.10 Mahse,
Gethsemani huana a \awng\ai leh kraws lera a \awng\aina thu
lo chu hmuh tur a tlem hle thung. Chanchin |ha Johana ziakah
chuan Lazara a kaihthawh dawn leh a thih tur thu a sawi laia a
\awngtaina thu ziah lan a ni (Joh 11:41; 12:27f). Johana 17:1-
26-a Lal Isua \awng\aina thu erawh hi chu a danglamin a fun
kim hle. C.K. Barrett-a chuan Lal Isua hnathawh chungchanga
Chanchin |ha Johana theology khaikhawmna a ni, tiin a sawi
a.11 Martin Luthera chuan, He \awng\aina hi tehchhuah phak
rual loh, thinlung leh tihtak zeta duhsakna tawngtaina a ni. A
thinlung chhungril chu a pa leh keini tana hawngin a bun
chhuak zo va. A ri pawh a tlang tha, hriat nuam leh awlsam,
thuk, ril leh zau bawk si a ni a, chhui chhuah zawh rual loh a
ni,12 tiin a sawi bawk. John Knox-a chu a thih dawn hnaih
khan he tawngtaina hi an chhiar sak \hin a; amah ngeiin he thu
hian a thlamuan zia leh chakna a pek nasat zia a sawi chhuak

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Kohhran Inpumkhatna: Johana thlir dan 21

nghe nghe a ni.13 Hetiang taka \awng\aina ropui hi Lal Isua


zirtirte leh ringtu hmasa tan a hlu hle ang a, vawiin thlenga Lal
Isua zuitute tan pawh a hlut dan a nep chuang lo vang. Tun
\umah hi chuan Lal Isuan amah zuitute inpumkhatna tura a
\awng\aina bik chauh kan en dawn a ni.
Lal Isua tawngtaina hi Isua ringtu zawng zawng tan a ni
(v.20). Johana 17:9-19 kan en chuan Lal Isuan a zirtirte tan a
\awng\ai deuh bik niin a lang a. Chang 20-na a\ang erawh hi
chuan a zirtirte tan chauh ni lovin, amah ring mektu leh lo la
ring turte tan pawh a \awngtai a ni. Chung mite chu a zirtir
sawm pahnihte leh a mah ringtuten a thu an hrilh a\anga la
ringturte an ni.14 Hei hian Lal Isua \awng\aina hi ringtu zawng
zawng huap anih zia a ti lang chiang hle.
An zaa pumkhat annihna turin Isua a \awng\ai (v.21a):
Lal Isuan a zirtir sawm pahnihte pumkhata an awm theihna
tura a dil ang bawkin, amah ringtute pumkhata an awm theihna
tura a \awng\ai hi a ngaihnawm hle. Heta pumkhat tih hian
mahni nihna leh zia hloh emaw kalsan emaw veka hmunkhata
luan zana kawka hman a ni lo.15 Rev. Dr. Zairema chuan,
Kohhrana luan za thu a ni lo, rilru hmun khat leh pumkhata
awm dial dialna lam thu a ni zawk,16 tiin a lo sawi a ni. Hnam
leh khawtlang nun zia inang lo tak tak, thlir dan leh ngaihtuah
dan hrang, thiam hrang hrang leh thilpek hrang hrang dawng
Kristiante chu an nihna leh zia rang, thlir dan leh kalphungte
inzahsak tawn chunga inpumkhatna hei hian a kawk a ni.
Pa leh Fapa inpumkhat anga inpumkhatna: Lal Isuan Ka
pa, nang keimaha i awm leh kei nangmaha ka awm ang
bawk hian, (v. 21b & 22b) tia a \awng\ai hian ringtu pawl
hrang hrangte inpumkhat dan tur min kawh hmuh a ni. Pa
leh Fapa inpumkhatna chu Krista zuitute inpumkhatna tura
innghahna pawimawh tak a ni.17 Pa leh Fapa kara inhmangaihna

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


22

nung reng (v24, 25) chu Kristiante inkara ze pawimawh nung


reng tur a ni a. Fapain Pa thu a awih a, a Pa, Pathiana a awm
reng angin, Kristiante chuan Isua Krista thu awihin, amah
hmangaihin, amahah an awm reng tur a ni (Joh 14:23,24).
Isua Krista kan hmangaih avanga Pathian nen kan inzawmna
chu Kohhranho inpumkhatna tur laihrui a ni thei ang.
Khawvelin Isua an awih theihna turin inpumkhat a \ul: Lal
Isuan inpumkhatna a ngaih pawimawh chhan chu nangin kei
mi tir tih khawvelin an awih theihna turin, (v. 21c) tiin a
sawi a ni. 18 Kawng danga sawi chuan Pathian ram a zau zel
theihna turin a ni. Rom sawrkar Kristiante tiduhdahtu leh
khawvel ram tina mite chuan Isua an awih theihna turin an
inpumkhat a duh a ni.
Inpumkhata an awm theih nan a ropuina chu pek an ni:
Lal Isuan ropuina a pa hnen a\anga a neih chu a zirtirte leh
amah ringtute hnenah a pek thu kan hmu a. Chang 5 leh 24-
na nena en kawpin he ropuina hi Pathianin a pek thar ni
lovin leilung pian hma ata tawha a nihna a ni.19 Fapa ropuina
chu fapa nihna Krista chatuan dinhmun chu a ni, tiin Rev.
Dr. Zaireman lo sawi tawh a.20 Chu ropuina chu amah zuitute
inpumkhata an awm theihna turin an hnenah pek a ni (v. 22).
Anni chu pumkhat an nihna turin (v.22b) tih leh an zaa
pumkhat an nihna turin, (v 21a) tih hi thu thuhmun a ni.
Kristiante chu an hunlaia harsatna hmachhawna, siamthat hna
thawk thei tura inpumkhata an awm theihnan Krista zarah
Pathian fa nihna pek an ni.
Inpumkhat nan a laiah Isua: Inpumkhatna famkim a awm
theihna turin a laiah Isua a awm a ngai. Isuan kei anmahniah,
nang keimahah, (v. 23) a tih hian Pa leh Isua inpumkhatna
leh Krista leh amah ringtute inpumkhatna min hriattir a. Pa
leh Fapa inpumkhatna chu ringtute inpumkhatna tura entawn
tur innghahna anih bakah Krista chu amah ringtute leh pa

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Kohhran Inpumkhatna: Johana thlir dan 23

inpumkhat tirtu anih zia a lang bawk.21 Isua Krista zuitu pawl
hrang hrangte leh ngaihdan hrang hrang neite pumkhata an
awm theihna tur chu Isua Krista zuitu zara Pa, Pathian nena
pumkhat an nih \heuh vang a ni tih a lang.
Tunlai Kohhrante tana a pawimawhna:
1) Kohhrante inpumkhat turin min fuih: Lal Isua \awng\ainain
a uar duh ber chu Kohhranho inpumkhata awm hi a ni. Hun
eng emaw chen a\ang khan Mizoram chhungah ngei pawh
kawng hrang hranga hmalak a ni tawh \hin. Kum 1949 atanga
1983 chhungin vawi engemaw zat Chhim leh Hmar Kohhran
hruaitute Kohhran inpumkhatna kawng zawngin an
inhmukhawm \hin a. Heng inhmuhkhawmah hian mahni tihdan
leh nihna kalsana Kohhran pakhata inchhunkhawm dan kawng
zawn ni \hin mah se, a hlawhtling tak tak thei lo. Kohhran pawl
hrang hrang telna Mizoran Kohhran Hruaitu Committee
(MKHC) erawh chuan Kohhran khata awmkhawm lam aiin
ram leh hnam harsatna hmachhawn zawnga thawhhona lam
hawiin hma a la a, vawiin thlengin mar \ha takin a la kal zel a ni.
Mizoram Theological Association (MTA) (April 1, 1984-a
din) chuan Kohhran pawl hrang hrangte inpumkhatna kawng
dap,22 chu hna pakhatah a nei a, seminar leh workshop
neiin hma a la mek. Heng a\anga lang thei thil pakhat chu
Kohhran inpumkhatna kan hriatthiam dan chu zai khata
luan emaw pawl pakhata inchhunfin inpumkhatna a ni
tlangpui. Kohhran pakhata inchhunfin inpumkhatna hawi
zawnga hma lakna hian Kohhran tihdan leh kalphung kan
neih \heuhte a khawih tel tlat avangin kohhranho thinlungah
a tla na tak tak thei lo. Chutiang khawih lova thawhhona
lamah chuan engemaw chen kan inpumkhat thei niin a lang.
Kohhran inpumkhatna kan hriatthiam dan leh kan zawndan
pawh a \ul anga her rem hret hret a ngai mai thei e. Melisande
Lorke leh Dietrich Werner te chuan Kohhran inpumkhatna
chuan keimahni Kohhran tih dan leh kalhmang leh nihna
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
24
Sermon

kalsan emaw paih vek emawa inpumkhatna a kawk lo va.


Kohhran leh Chanchin |ha hril kan hriattthiam dan huap zau
zawka tih zauh hi a ni. tiin an sawi a.23 Kohhran hrang hrangte
nihna, tih dan leh kalhmang \hiat zawnga inpumkhatna zawn
aiin, vawng nung leh inzahsak chunga Lal Isua avanga
inpumkhatna hi 24kan zawn zel a pawimawh a ni.
2) Kan inpumkhatna tura innghah chhan chu Pa leh Fapa
inpumkhatna hi a ni: Inpumkhatna tura kan entawn tur chu
Pa leh Fapa inpumkhatna a nih thu Lal Isua \awngtaina a\angin
kan hmu a. Pa leh Fapa inkara inhmangaihna, inzah tawnna
leh inpawisak tawnna leh tum thuhmun nung reng chu
Kohhranho inpumkhatna tura min kaihruaitu anih a pawimawh
hle. Trinity Thurin pawmtu kohhranhote tan phei chuan Pa leh
Fapa leh Thlarau Thianghlim, Pathian pakhata minung pathum,
pakhat ni chunga, mize hrang nei theuh bawk si hian Kohhran
inpumkhatna kawngah nasa takin min kaihruai thei bawk ang.
3) Inpumkhatin a tin zawn ber tur chu Pathian ram tih
zauh hi a ni: A chunga kan sawi a\ang khian Pathian ram ti
zau tura inpumkhat a pawimawh zia a lang. Chanchin |ha
chak zawka hril darh anih theih nana thawhho piah lamah
keimahni ram chhung ngeia Krista ram din ngheh anih theih
nana thawk ho tura inpumkhatna a huam tel vek a ni. Kan ram
rorelna, khawtlang nun, ei leh bar dinhmun, sik leh sa danglam
avanga harsatna leh hnathawh dan kalhmang siam \ha tura
inpumkhat taka thawkho turin kohhranhote min cho a ni.
Kohhran inpumkhatna tura hmalakna kawng hrang hrangah
mahni Kohhran tih dan leh kalhmang khawih danglam zawnga
inpumkhatna zawn hi tun dinhmunah chuan a la harsa deuh
niin a lang. Kohhran hrang hrangte kalphung leh tih dan
inzahsak leh inpawisak sak tawn chunga kan ram leh
khawtlangah Pathian ram a lo thlen theihna tura harsatna
hrang hrang kan hmachhawn mekte siam tha tur zawnga
inpumkhat taka thawhho hi Kohhran hna pawimwh tak a ni.
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
Kohhran Inpumkhatna: Johana thlir dan 25

Endnotes
1
Warren Carter, The Roman Empire and the New Testament: An Essential
Guide (Nashville: Abingdon Press, 2006), 100.
2
Moyer V. Hubbard, Christianity in the Greco-Roman World (Grand Rapids:
Baker Academic, 2010). 144.
3
En zui duh tan, Adolf Deissmann, Light From the Ancient East: The New
Testament Illustrated by Recently Discovered Text of the Greco-Roman World (trans.
Lionel R.M. Strachan; New Work and London:Hodder and Stoughton, 1910), 27-52.
4
Carter, The Roman Empire and the New Testament: An Essential Guide, 116.
5
Raymond E. Brown, The Community of Beloved Disciple (New York:
Paulist Press, 1979), 172-176.
6
O.M. Rao, The Fourth Gospel: Essay and Exegetical Notes on Selected
Passages (Bangalore: Theological Book Trust, 1998), 267.
7
Rev.Zairema,Chanchin|haJohanaZiakHrilhfiahna(Aizawl:TheSynodBookRoom,1974),200.
8
Mithiam thenkhat chuan Synoptic Gospels a\anga thlir chuan Gethsemani huana a
\awng\aina a nih an ring. Ben Witherington, Johns Wisdom: A Commentary on the
Fourth Gospel (Louiseville, Kentucky: Westminster John Knox Press, 1995), 268.
9
Sirach-ah chuan hetiang hi an tih \hin dan a nih thu a chuang (Sir 51:1-30).
10
Mat 14:23; 19:13; 26:36-44; 27:46; Mk 1:35; 6:46;14:32-39; 15:34; Lk
3:21; 5:16; 6:12; 9:18,28f; 11:1; 22:41-45; 23:34,46.
11
C.K. Barrett, The Gospel According to Saint John: An Introduction with
Commentary and Notes on the Greek Text (London: SPCK, 1958), 417.
12
As quoted by James Montgomery Boice, An Exposition Commentary: The Gospel of John
Volume 4- Peace in Storm (John 13-17) (Grand Rapids, Michigan: BakerBook, 1985), 1247.
13
Boice,AnExpositionCommentary:TheGospelofJohnVolume4-PeacenStorm(John13-17),1247.
14
Barrett, The Gospel According to Saint John, 427.
15
Barrett, The Gospel According to Saint John, 427. Jey J. Kanangaraj, A
Commentary on the Gospel of John (Secunderabad: OM Books, 2005), 562.
16
Rev. Zairema, Chanchin Tha Johana Ziak Hrilhfiahna, 208.
17
Rao, The Fourth Gospel: Essays and Exegetical Notes on Selected Passages, 278.
18
Marka 13:10 leh Mat 24:14; 228:19; Tirh 1:8-a khawvel puma Chanchin
|ha hril thu nen a thu kalhmang a in ang hle.
19
Kanangaraj, A Commentary on the Gospel of John, 563.
20
Rev. Zairema, Chanchin Tha Johana Ziak Hrilhfiahna, 208.
21
Rao, OM, The Fourth Gospel: Essays and Exegetical Notes on Selected Passages, 279.
22
Mizoram Theological Association Inkaihhruaina Dan, II:iv.
23
Melisande Lorke and Dietrich Werner,eds., Ecumenical Vision for the
21st Century: A Reader for Theological Education (Geneva: WCC Publication, 2013), xiii

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


26

Bible Thu Thlurbing:-


- Rev. Lalfakzuala

1. EDEN HUAN HI KHAWIAH NGE A AWM?


Genesis-ah chuan Pathian chuan a thilsiam zinga chungnung ber
mihring chu huan nuam tak Eden-ah enkawl leh ven hna thawk
turin a dah tih min hrilh a (2:15). Hebrai \awnga Eden awmzia chu
nuam, hlimawm tihna a ni. Grik Bible Septuagint (LXX)-ah chuan
Paradeisos tih a hmang a, chu chu Persia hovin huan chhungkhung
nuam tak an sawi a\anga lak chhawn a ni. Hahchawlhna hmun
nuam Paradis lo chhuahna pawh hi a ni awm e.
Kan Bible-ah chuan Eden-ah tih a ni a. Huan hming ni lovin
huan awmna ram hming ni zawk awm a ni. Chu huan nuam
tak Eden huan kan tih mai chu khawiah nge a awm? tih hi
zawhna awm reng a la ni fo. Eden huan chu khawchhak
lamah (ramah) a awm tih a ni. A ziaktu hi Palestina rama
awm niin ngai ta ila, khawchhak lam chu Babulon leh Assuria
ram a ni. Babulon chu finna lo chhuahna ram niin Hebrai-ho
chuan an ngai hial a ni. Eden huan chu Israel chhak lam
Tigris leh Euphrates inkar lui ruam, phaizawl rai ruam a
kawk thei awm e. Babulon mite thuziakah pawh Paradis chu
Persian Gulf-a awm niin a tarlang bawk.
Bible chuan Eden huan awmna hmunah chuan lui a luan
tlang thu kan hmu a, peng pali-Pison, Gihon, Hiddekel
(Tigris) leh Euphrates-te an ni. Heng Eden huan a\anga peng
darh lui pali zinga a hmasa pahnihte, Pison leh Gihon-te hi
tunlai khawvelah eng lui nge an nih tih hriat theih a ni tawh
lo. Lui dang pahnih Hiddekel (Tigris) leh Euphrates chu
Assuria ram leh Mesopotamia ram a infin hnuah Persian Gulf-
ah an luang lut a. Apocrypha bua Sira fapa Josua Thufing,
(Grik tawngah chuan Isua tih a ni) Ecclesiasticus 24:25-ah
chuan heng lui pali tamzia chu Dan leh Finna tamzia sawi

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Bible thu thlurbing 27

chhuah nan a hmang. Bung 24:27-ah chuan Gihon chu Nile


lui nen sawi fin anga ngaih theihin a awm.
Heng lui pali hnar leh an luanna ram sawi lan a\ang hi chuan
Eden huan awmna lai hi hriat fuh a har hle a ni. A hnuhnung
lui pahnih Tigris leh Euphrates luite lo chhuahna lai a\anga
thlir chuan huan awmna hi Assuria ram hmar lam Armenia
tlang, Ararat tlang tia hriat thin, chhim lam Van dil (Lake
Van) an tih bawr vel niin a lang. Mahse Pison lui luanna ram
Havila, Arabia hmarchhak lam leh Gihon luanna ram Kus
(Ethiopia) nena han ngaihruat chuan lui pakhat atanga luang
darh ni theiin a rinawm loh hle bawk si a. Lebanon tlang
chhim lam leh hmar lama luang Leontes leh Orontes-te nen
pawh han hmeh bel dawn ila, an luanna ram nia sawi Havila
leh Kus ramte nen a inrem leh bawk si lo. Chuvangin Pison
leh Gihon han bel tur dang erawh he lai ram velah hian a
vang hle a ni. Mi thiam John Skinner-a chuan Pison leh
Gihon luite hi hriat ni lo mah se, Tigris leh Euphrates lui
pahnihte hnar neihna hmar lam ram, a hmun tak erawh chu
hriat chian fak theih tawh si loh, Gen. 2:10-14-a a sawi Eden
awmna niin a ngai hmin hmiah mai. Eden chu phaizawl (edinu)
Euphrates tuipui leh Tigris tuipui inkar ram a ni. Chutih a nih
loh pawhin Eden huan lo chhuahna bul chu heng lui pahnih
luanna ram Babulon emaw, Mesopotamia ram emaw niin a
ngai a ni. Gardon J.Wenham chuan Eden ram hi Tigris leh
Euphrates tuipui hnar lam Armenia ram niin a ngai thung a ni.
Mi thiam thenkhat chuan Eden huan chu Tigris leh Euphrates
hnar lam tunlaia Turkey chhhak lam tlang bul zawl deuh laia
awm niin an ring. Lui hmasa pahnih Pison leh Gihon pawh
Araxes lui, Caspian tuipuia luang lut leh Halys lui, Tuipui
Dum (Black Sea)-a luang lut nen an hmehbel thung. Hman
lai chuan heng tuipui pahnih inkara lui \henkhatah chuan
rangkachak an hmu thin a ni awm e. Havila ram awmna hi

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


28

Arabia ram chu a ni thei lo hrim hrim phawt a. Thuthlung


Hluiah hian Kusa (Cush) tih hi Ethiopia sawina a ni tlangpui
a, mahse he lai Gen. 2-ah hi chuan chutiang chu a ni thei
meuh si lo. Gen. 10:6-10-ah chuan Kusa tih chu Kus mite,
hmakhawsanga Iran khawthlang lama cheng \hin an ni. Kusa
hi Havila nen pawh a inzawm bawk a, an pahnih hian ram
thuhmun nih rin a ni. Kan sawi tak ang khan Tigris leh
Euphrates lui inkar ruam rai tha Mesopotamia ram khawi lai
emaw niin ngai ila, a sual lem lo vang.

2. KAINA NUPUI KHA KHAWI LAM MI NGE A NIH?


Genesis buah hian unau inthah thu kan hmu a. Kan hmuh
dan chuan Kaina khan a uanaupa Abela chu feh puiah a
sawm a. Lova an awm lai chuan a bei thut a, a that ta a ni.
Kaina hi loneitu a ni a, Abela chu ran vulhtu a ni. Pathian
hnena an thil neihte an rawn hlan chuan Kaina hlan ai chuan
Abela thil hlan chu Pathianin a lawm zawk thu kan hmu a.
Kaina hian a unaupa Abela a thahna chhan chiah min hrilh
lem lo. Hrilhfiahtu thenkhat chuan Pathianin a uanupa thilhlan
a pawm zawk avanga itsik avang leh thinurna avangin Kaina
hian a unaupa Abela hi a that niin an hrilhfiah thin.
Judate Pathian thu hrilhfiahna chi khat Midrash-ah chuan Kaina
leh Abela te chuan farnu phir an neih a, a hnuah nupuia an
neih tak thu a sawi. Abela nupui tur Aclima chu a laizawn
aiin a hmeltha zawk a. Kaina chuan unaupa Abelan Aclima
a han nei mai tur chu a remti thei meuh lo va, chuvangin pa
ber Adama inrawlh pawh a ngai ta hial a, Adama chuan
thilhlan hmangin Pathian malsawmna dawng zawk tura chu
chin fel mai a duh a. Pathianin malsawmna dawngtu zawk
chuan Aclima chu an nei dawn a ni. Kaina thilhlan chu
Pathianin a lawm tak loh avang chuan Kaina chu itsikna leh
thinurnain a khat a, a unaupa chu a that ta mai niin sawi a ni.

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


Bible thu thlurbing 29

A chunga kan sawi hi Bible chuan a sawi lang lo. Kaina-in a


unaupa Abela a thah hi Bible-a tualthahna kan hmuh hmasak
ber pawh a ni. Kaina hian a nau a thah dan chiah kan Bible
hian min hrilh lem lo a, a vaw hlum nge, a sat hlum nge, a vit
hlum tih pawh sawi a ni lo. Thisen erawh a chhuah ngei tih a
hriat a, a rek hlum chu a ni lo phawt mai. Apocrypha lehkhabu
pakhat Jubili lehkhabuah chuan Kaina hian lungin a unaupa
Abela hi a chhu hlum niin a sawi. Pathian, thisen phuba
laksaktu nei lote laksak thintu chuan Kaina chu anchhe dawng
a nih leh leilung malsawmna pawh a dawn loh tur thu te leh
leiah hian vakvai leh tlanbo mai a nih thu a han puan meuh
chuan a dinhmun chhiatzia hriain Pathian hnenah a chunga
hremna chu tinep turin a dil ruai mai a ni. Miten Kaina chu
an hmuha an thah mai lohna turin chhinchhiahna a siamsak a.
Eden chhak lam hla lehzual thlaler ram, Nod-ah chuan hnawh
chhuah a ni ta a ni. Nod tih chu vakvai tihna a ni. Tunah hian
Nod hi khawi lai taka awm nge hriat chian thei a ni tawh lo.
Kaina chu a tlan bo hnuah a chanchin kan hriat lehna hmasa
ber chu a nupui a pawl a, fapa Enoka a neih thu leh a fapa
Enoka hming chawia khawpui a din thu kan hmu (4:17). Kan
Bible ziaktute hian Kaina nupui chu khawia mi nge tih leh,
engtin nge fapa hminga khawpui a din theih? tih te leh
khawchhak lamah chuan mi an lo awm tawh reng em? tih te
min hrilh lem lo. Khawchhak lamah a kal a, nupui khawchhak
lama mi a han neia kan han ti ngawt hi chu Bible kan chhiar
chiang lo deuh a ni. Gerhard von Rad leh Herbert E.Ryle-te
chuan bung 4:8-16 leh 4:17-24 hi chanchin hlawm hrang
daih, inzawm lem lo, insuihfin tak mai an nih avangin heng
zawhna te hi awm thei niin an ngai a ni.
Engpawh ni sela, mi thiam \henkhat chuan Kaina nupui chu
Adama leh Evi fa ve tho emaw, hetih hun laia mi dang lo
awm ve tawh tute emaw niin an ngai a. Kan Bible-in a sawi

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


30

ang hian Adama leh Evi hian fa tam tak an nei tih kan hmu
thei a, hmanlai lehzualah chuan an farnu te pawh an nei mai
reng a ni. Abrahama pawhin a farnu Sari chu nupuiah a nei
tih Bible-in min hrilh bawk a. Thuthlung inkar (Intertestimental
Period)-a lehkhabu pakhat Jubili 4:1-9-ah chuan Kaina hian a
farnu Awan-i nupuiah neih thu leh a fapa tirah Enoka a hrin
thu thlengin kan hmu a ni. Juda tam tak chuan hei hi thutak
ang hrimin an ngai a ni. Amaherawhchu hei hi chu thawnthu
deuh rin bur tur chu a ni lo.
Engpawh ni se, kan Bible-in min hrilh lem loh tu fanu emaw a
ni thei ang. A chhan chu kan Bible ziaktuin Kaina khawchhak
lama a kal thu min hrilh hian khawvel zau zawk leh finna sang
zawkah min luhpui dawr mai tih hriat a tha a. Genesis 5:9-14
inkar hi Puithiamte (Priestly class) thuziak zinga mi niin mi
thiamte chuan an ngai a. Adama thlah kal zelah hian Kaina
thlah chhuina bakah hian a unaupa Setha thlah chhuinaah 5:9-
14-ah kan hmu a, Setha thlahte zingah pawh hian Kaina tan
nupui thuah harsatna a awm lovang.

Kristianna hian khawi ram pawh a mila, eng hnam pawh a mil
a, Eng hnam pawh Kristian ni thiam lo hnam an awm lo. A chhan
engnge ni? A chhan chu Isua zirtirnaah khan khawvel pum thlir
phakna (International Outlook) a awm vang a ni

Thuhrillte hi tih liam mai mai tur a ni lo. Pathian thu zirten
rau khel ve ni awm taka Pathian thu zir kan nih pawh hriat mang
loh khawpa mi tih dan zui a awm theih. Ni bik leh hun bik, entir
nan Inneih, Mitthi vui, Thil lawm chi hrang hranga kan thuchhah
sawi te, Kristiante Kalendar-a ni pawimawh- Good Friday, Easter,
Pentikos, Krismas te nghat phei chuan inbuatsaihna tha, zirtirtna
tling thuchah (didactic element) a ken tel a pawimawh a ni
- Rev. Dr. L.H. Rawsea

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


31

THEOLOGY THUMAL HRILHFIAHNA

Apocalyptic: Apocalyptic chu thil inthup laihlanna emaw, puanna


emaw kan ti thei ang. Apocalyptic kan tih hi Grik thu mal pahnih
apo leh kalupto tih a\anga lo kal a ni. Apo awmzia chu bo, hawng,
a\angin tihna a ni a, kalupto awmzia chu khuh, chhn tihna a ni
thung. Chumi \awngkam pahnih infin a\ang chuan khuh hawnna
thuziak (Apocalyptic literature) kan tih pawh hi a lo piang ta a ni.
Ringgren-a chuan Apocalyptic chu suangtuahna thil tehkhin thu
hmanga khawvl chanchin hrilh fiah tumna leh khawvel tawp hun
tr laihlan a ni, a ti. Mi thiam dang Russel-a chuan thudik, a bkin
Pathian chungchng leh a thil tum puanna a kwk a ni, a ti bawk.
Khawvl leh mihringte hun twpa an dinhmun tr laihlanna a ni e,
ti mai ila, a sual tam pui lo vang
Eschatology: Eschatology tih hi Grik \awng thumal eschatos leh
logos kaihkawp a\anga lo kal a ni a; a awmzia chu thil hnuhnung
thu tihna a ni. Chuvngin a \awng bulah chuan hun hnuhnung thu
emaw khawvl twpna chungchng thu emaw zirna a tih mai theih
ang. Hun hnuhnung thil thihna leh thawhlehna te, vnram leh
hremhmun te, Lal Isua lo kal lehna te leh rorlna hnuhnung
chungchng zirna a ni. Eschatology chu mi mal nun twpna leh a
hnua thil thleng tr thu te, engkim huap hun hnuhnung (khawvl
twpna) chungchng zirna sawi nn hman a ni. Eschatology han
tih hian sawi dn hrang hrang a awm a,a tlngpuiin lo en ila:-
a. Consistent eschatology: Hei hi Albert Schweitzer-a leh a hnung
zuitute thlir dan sawina a ni. Schweitzer-a sawi dan chuan Isua
khn khawvl twp hun tur kha a hre sual a, lo thleng thuai turin a
ring a, chuvang chuan twpna hun thu kha a tlngaupui a; Pathian
ram leh khawvl twpna pawh lo thleng mai tur niin a ngai a. Isua
thu hrilh tlngpui pawh khn nakin lam thil deuh vek kawkin a
ngai a, chuvang chuan Isua thu ken ber pawh twpna hun leh a lo
thlen hma inkr chhng hun (Interim period) kha a ni e, a ti.
b. Futuristic eschatology: He hi Johannes Weiss-a ngaih dan a ni
a. An sawi dan chuan Pathian ram chu nakina lo thleng tur thil a

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


32

ni a, he khawvela mihringte Chanchin (human history) ah hian a


la rawn thleng dawn a ni. A tawi zawng chuan hun hnuhnung
thilte hi tunah ni lo, nakina lo thleng tura ngaihna hi a ni.
c. Inaugurated eschatology: He ngaihdan ang hi chuan he
khawvela mihringte chanchin (human history) ah hian Pathian ram
chu a lo in\an tawh a, mah se, a lo thleng famkimna leh a kima a
lo lan hun tur chu nakinah a nih tih a ni. Chumi awmzia chu hun
hnuhnung thil thleng tawh a awm a, la thleng lo a awm bawk a
tihna a ni. Hun hnuhnung (ni hnuhnung) chu Isua Krista
thawhlehnaah khn a lo thleng tawh a ni. Chhandamna,
thiamchantrna, siamtharna leh chatuan nunna te hi hun hnuhnung
thil a nihna chen a awm a, mah se, Krista thawhlehnaah khn a lo
in\an tawh a ni. Krista lo kal lehna leh mitthi thawhlehna thute hi
chu thil la thleng lo, nakina thleng tur a ni. Chuvang chuan thleng
tawh a awm laiin, la thleng lo a awm bawk a ni.
d. Realized Eschatology: Thuthlung Thar mi thiam C.H.Dodd-a
ngaihdan a ni a. A sawi dan chuan Thil hnuhnungte chu Isua
rawngbawlnaah khan a lo la thleng daih tawh a ni a ti
a.Thuthlung Hlui zawlneiten nakin hun an beiseina a Lalpa
Ni lo thleng tur kha Isua nun leh thihna leh thawhlehnaah
khan a lo thleng tawh a ni a ti bawk. Isuan Pathian ram chu
a lo hnai e (Mt.12:28) a tih khan mipuite hnena a lo thlen
tawh thu sawina a ni a, nakin lama lo thleng tur anga ngaih
tur a ni lo. Pathian ram chu nghah ngai leh hun hnuhnunga
thleng tur ang zwnga ngaih tur a ni lo va. Isua zirtrnaah, a
tehkhin thah khn mihringte hnnah Pathian ram lo thlen tawh
thu a sawi a ni. Isua Krista lo kal lehna pawh nakin lama lo thleng
tur anga ngaih tur a ni lo va. Pentikos niah khn Krista ngei chu
Thlarauvin Kohhranah a lo kal a, tunah hian Pathian ram nun kan
chn mk a ni, rorlna pawh tunah hian a in\an tawh a ni ti. Mah
se, a hnuah a sawi dan a thlak \het a, Pathian ram nakina lo thleng
tur kan tih pawh hi tunah a lo in\an der tawh a, Isua-ah hian nakin
kan tih hi a thleng tawh a,la thleng miah lo chu a ni lo. Mah se, a
famkimna erawh chu a lo la thleng lo a ni tiin.
(Courtesy: Dictionary of Theological Terms)
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
33

KUM 2017- 2018 -A


D.TH., LEH M.TH., ZIR TUR L AK THARTE

Hming Department Address

A. DOCTOR OF THEOLOGY (D.Th)


Missiology (D.Th)
1. Arenla, S. - Kohima
New Testament (D.Th.)
2. Marygrace Zarzomawii Pangamte - Manipur

B. MASTER OF THEOLOGY (M.Th)

1. Old Testament (M.Th.)


1) Davisley Lyndem - Shillong
2) H.K Hmingthanzuala - Vairengte Venghlun
3) Ms. Holika L. Aye - Nagaland
4) Lalchhuanvawra Hmar - Bungkawn

2. New Testament (M.Th)


1) Ms. Elizabeth Lalhlimpuii - Lawngtlai
2) Kadalung Chawang - Nagaland
3) Mrs. Rebecca Lalhmangaihzuali - Lawngtlai
4) Ms. Sui Za Tial - Myanmar
5) N. Silubou - Manipur

3. Christian Theology (M.Th)


1) Banteilang Majaw - Shillong
2) Ch. Rilsuason Aimol - Manipur
3) Ms. Gaichamliu Gonmei - Manipur
www.mizoramsynod.org January - February, 2017
34

4) Lal Awm Puia - Myanmar


5) Laltlingzova - Hunthar v e n g
6) Kaigoulen Sitlhou - Manipur
7) Ramnghinglova Ralte - Kawrthah

4. Religion (M.Th)
1) K.C Lalduhkima - Armed veng
2) Ms. L. Remruatfeli - Republic VT
3) Samuel - Nagaland
4) Ms. Temjensangla I. Jamir - Nagaland
5) Ms. Thangsela - Nagaland

5. History of Christianity (M.Th)


1) Ms. M. Yinglen Konyak - Nagaland
2) Rev Zadingluaia Chinzah - Lawngtlai
3) Ms. Kainali Rochill - Nagaland
4) Lalmuankima - Champhai
5) P/P Lienthienmang - Manipur
6) R. Malsawmtluanga - Hlimen
7) Rev Zairemkima - Chawnpui

6. Missiology (M.Th)
1) Andy Vanlalduata - Chhiahtlang
2) Rev Dailamthanga - Hnahlan
3) Ms. Lelie Rhakho - Nagaland
4) Ms. Lily Bora - Nagaland
5) Ms. Neingute-U - Nagaland
6) Shaphrang Dkhar - Meghalaya
7) Lalnunpuia - Reiek venglai

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


35

www.mizoramsynod.org January - February, 2017


36

www.mizoramsynod.org January - February, 2017

You might also like