Kompleksni brojevi

Algebarski oblik kompleksnog broja je z = x + iy , pri cemu je: x = Re z y = Im z realni deo , imaginarni deo . x, y R ,

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja je z = r(cos + i sin ) , pri cemu je: r = |z | = Arg z Ako je (, ], tada je = arg z moduo , argument . glavna vrednost argumenta . r 0, R ,

Eksponencijalni oblik kompleksnog broja je z = rei , pri cemu je: r = |z | = Arg z moduo , argument . r 0, R ,

Konjugovano komleksni broj kompleksnog broja z = x + iy = r(cos + i sin ) = rei je ( ) z = x iy = r cos() + i sin() = rei . Operacije sa kompleksnim brojevima z1 = x1 + iy1 = r1 (cos 1 + i sin 1 ) = r1 ei1 , z2 = x2 + iy2 = r2 (cos 2 + i sin 2 ) = r2 ei2 denisane su na slede ci na cin: Sabiranje: z1 + z2 = (x1 + x2 ) + i(y1 + y2 ) . Oduzimanje: z1 z2 = (x1 x2 ) + i(y1 y2 ) . Mno zenje: z1 z2 = z1 z2 = (x1 + iy1 )(x2 + iy2 ) = (x1 x2 y1 y2 ) + i(x1 y2 + y1 x2 ) , ( ) z1 z2 = z1 z2 = r1 r2 cos(1 + 2 ) + i sin(1 + 2 ) = r1 r2 ei(1 +2 ) . Deljenje (z2 = 0): z1 x1 + iy1 x1 + iy1 x2 iy2 (x1 x2 + y1 y2 ) + i(x1 y2 + y1 x2 ) = = = , 2 z2 x2 + iy2 x2 + iy2 x2 iy2 x2 2 + y2 ) r1 i(1 2 ) z1 r1 ( = cos(1 2 ) + i sin(1 2 ) = e . z2 r2 r2 Moavrova formula: (cos + i sin )n = cos n + i sin n (n Z) .

Stepenovanje kompleksnog broja z = r(cos + i sin ) = rei : z n = rn (cos n + i sin n) = rn ein (n N) .

Korenovanje kompleksnog broja z = r(cos + i sin ) = rei : n z {u 0 , u 1 , . . . , u n 1 } (n N) , ( + 2k + 2k ) uk = n r cos + i sin , k = 0, 1, 2, . . . , n 1 , n n uk = n r ei(+2k)/n , k = 0, 1, 2, . . . , n 1 .

Zadaci:

1. Predstaviti u kompleksnoj ravni skup re senja jedna cina: a) z z = 0; b) Re z = 2; c) Im z = 3; d) |z | = 5; e) arg z = /3.

Re senje: Neka je z = x + iy . a) z z = 0 x + iy (x iy ) = 0 2iy = 0 y = 0. Tra zeni skup ta caka je prava y = 0 x-osa. b) Re z = 2 x = 2, sto je prava x = 2 u kompleksnoj ravni.

x
2

y 0

a)

b)

c) Im z = 3 y = 3, a to je prava y = 3 u kompleksnoj ravni. d) Uslov |z | = 5 x2 + y 2 = 25 odred uje skup ta caka na kru znici sa centrom u koordinatnom po cetku polupre cnika 5.

e) Ta cke odred ene kompleksnim brojevima sa osobinom arg z = /3 nalaze se na polupravoj sa po cetkom u koordinatnom po cetku koja gradi ugao od /3 sa pozitivnim delom x-ose i razli cite su od nule (jer je nula odred ena samo modulom, a ne i argumentom).
5

x2 y2 52

y 3
5

c)

d)

arg z 3

e) 2. Na ci sva re senja jedna cine: a) z 3 = 1 i 3; b) ei/6 z = 1 i 3; i dati geometrijsku interpretaciju tih re senja. Re senje: Neka je w = 1 i 3. Odredi cemo trigonometrijski oblik kompleksnog broja w: 3 2 2 2 |w| = (1) + ( 3) = 2, arg w = arctan = , 1 3 ( ( 2 ) ( 2 )) w = 2 cos + i sin . 3 3

c) z = (1 i 3)3

Slu caj a): Re senja jedna cine ( 2 )) ( ( 2 ) z 3 = 2 cos + i sin 3 3 odred ena su formulom ( 2/3 + 2k 2/3 + 2k ) 3 zk = 2 cos + i sin , 3 3 odakle je ( ( 2 ) ( 2 )) ( 4 4 ) 3 3 2 cos + i sin , z1 = 2 cos + i sin , 9 9 9 9 ( ) 10 10 3 z2 = 2 cos + i sin . 9 9 z0 = Slu caj b): ei/6 z = 1 i 3 z = (1 i 3)ei/6 = 2e2i/3 ei/6 = 2e5i/6 .
z1

k = 0, 1, 2,

2 z2 9

5 z 6

z0

a)

b)

z
8
c)

Slu caj c): ( ( ( 2 ) ( 2 )))3 + i sin z = (1 i 3)3 = 2 cos 3 3 ( ( 2 ) ( 2 )) ( ) 3 = 2 cos 3 + i sin 3 = 8 cos(2 ) + i sin(2 ) = 8. 3 3 3. Odrediti geometrijsko mesto ta caka z u kompleksnoj ravni ako je: a) z z + 2i = 0 ; b) Im 1 = 1; z1 c) arg z = arg (3 + i 3) .

Re senje: a) Posmatrajmo kompleksni broj z u algebarskom obliku z = x + iy . Tada je z = x iy , pa je z z + 2i = x + iy (x iy ) + 2i = 2i(y + 1) = 0 za y = 1 .

U kompleksnoj ravni ovo predstavlja pravu Im z = 1 koja prolazi kroz ta cku i i koja je paralelna realnoj osi. b) Kako je 1 1 (x 1) iy x1 1 y = = = +i , 2 2 z1 x + iy 1 (x 1) + iy (x 1) iy (x 1) + y (x 1)2 + y 2 uslov Im 1 = 1 je ispunjen za z1 y = 1, tj. (x 1)2 + y 2

(x 1)2 + y 2 = y , 1 1 (x 1)2 + y 2 + y + = , 4 4 ( )2 1 1 (x 1)2 + y + = . 2 4 U kompleksnoj ravni ovo predstavlja krug |z (1 i/2)| = 1/4 sa centrom u ta cki 1 i/2 i polupre cnikom 1/2. c) Ako kompleksni broj predstavimo u trigonometrijskom obliku z = r(cos + i sin ), tada je z = r (cos() + i sin()), tj. arg z = . Kako je ) ( 5 3 arg 3 + i 3 = arctan + = + = , 3 6 6 va zi: = 5/6, tj. = 5/6. U kompleksnoj ravni ovo predstavlja polupravu arg z = 5/6 sa po cetkom u ta cki 0 koja sa realnom osom zaklapa ugao 5/6, a iz koje je isklju cena po cetna ta cka. Ta cka z = 0 ne zadovoljava navedeni uslov jer arg 0 nije denisan.

Im z

1 z 1 2 14 arg z 5 6

4. Odrediti geometrijsko mesto ta caka z u kompleksnoj ravni ako je: a) z = z + 1 ; b) Re 1 1 = ; z 2 c) arg z = arg (2 + 2i) .

Rezultat: a) z = x + iy , x = 1/2. b) z = x + iy , (x 1)2 + y 2 = 1. c) z = r(cos + i sin ), = 3/4.

z 1 1

arg z

3 4

5. U kompleksnoj ravni predstaviti sve kompleksne brojeve za koje va zi: a) |z 1+5i| = 2; b) arg z = /3; c) Re (z +1) = 2; d) Im 1 = 1. z

Re senje: a) Uvod enjem algebarskog oblika kompleksnog broja z = x + iy, x, y R, jedna cina |z 1 + 5i| = 2 postaje |x + iy 1 + 5i| = 2 |x 1 + i(y + 5)| = 2 (x 1)2 + (y + 5)2 = 22 ,

sto predstavlja jedna cinu kru znice u R2 sa centrom (1, 5) i polupre cnikom 2. b) S obzirom na eksponencijalni oblik kompleksnog broja z = |z |eiarg z = rei , r 0, jedna cinu arg z = /3 zadovoljavaju svi kompleksni brojevi z = rei/3 , r > 0. Svi takvi brojevi le ze na polupravoj sa po cetkom u koordinatnom po cetku (razli citi su od koordinatnog po cetka) i pod uglom /3 u odnosu na pozitivni deo xose. c) Smenom z = x + iy jedna cina Re (z + 1) = 2 postaje x + 1 = 2, tj. x = 3. Re senja jedna cine predstavljaju svi kompleksni brojevi oblika z = 3 + iy, y R. U xOy ravni, jedna cina x = 3 je jedna cina prave paralelne y osi koja se ce xosu u ta cki (3, 0).
1 =1 d) Prelaskom na algebarski oblik kompleksnog broja z = x + iy, jedna cina Im z se mo ze napisati:

1 = Im odnosno,

1 x iy y = Im 2 = 2 , 2 x + iy x +y x + y2 x2 + y 2 + y = 0.

Dopunom do potpunog kvadrata y 2 + y = (y + 1/2)2 1/4, prethodni izraz dobija prepoznatljivi oblik jedna cine kru znice x2 + (y + 1/2)2 = (1/2)2 sa centrom u (0, 1/2) i polupre cnikom 1/2.
a
1 1 3 1

c
Re z 1
3

d
2
1 2 1 2

3 1 5

1 Im z

arg z

z 1 5
7

2
3

6. U kompleksnoj ravni odrediti skup ta caka odred enih kompleksnim brojevima z koji zadovoljavaju: ( ) a) jedna cinu z z + 1 = i z z ; b) nejedna cinu Re z + Im z > 1. Re senje: a) Uvod enjem algebarskog ( oblika ) kompleksnog broja z = x + iy, x, y (x + iy )(x iy ) + 1 = i(x + iy x + iy ) x2 + y 2 + 1 = 2y x2 + (y 1)2 = 0 x = 0, y = 1 z = i. Tra zeni skup ta caka je ta cka z = i.
x

R, polazna jedna cina z z + 1 = i z z , se transformi se u

b) Za z = x + iy, x, y R nejednakost glasi Re z + Im z > 1 x + y > 1. Tra zeni skup ta caka je poluravan iznad prave x + y = 1.

x y 1

7. U kompleksnoj ravni predstaviti brojeve z koji zadovoljavaju uslove: a) Re (z + 2 z ) = 3; b) Im (z + 2 z ) = 2; c) Re (z + 2 z ) = Im (z + 2 z ).

Re senje: Za re savanje zadatih jedna cina pogodan je algebarski oblik kompleksnog broja z = x + iy, x, y R, s obzirom da sve tri jedna cine sadr ze izraze za realni ili imaginarni deo kompleksnog izraza. Takod e se u sve tri jedna cine pojavljuje izraz z + 2 z , te najpre treba njega transformisati navedenom smenom: z + 2 z = x + iy + 2(x iy ) = 3x iy, Re (z + 2 z ) = 3x, Im (z + 2 z ) = y.

10

a) Re (z + 2 z) = 3 3x = 3 x = 1.
a

b) Im (z + 2 z) = 2 y = 2 y = 2.
b

c) Re (z + 2 z ) = Im (z + 2 z) 3x = y y + 3x = 0.
c
3

Re z 2z
1

3
1 3 2

Re z 2z
1

Im z 2z

Im z 2z

8. U kompleksnoj ravni predstaviti brojeve z koji zadovoljavaju uslove: a) 1 = i; z4 b) (1 i)3 z = 1; c) |z + i| = 2, arg (z + i) = . 2

Re senje: a) 1 =i z4 z 4 = 1/i = i = ei/2 zk = 4 i zk = ei

b) (1 i)3 z = 1 1 z= (1 i)3 ( i/4 )3 2e z= z = 23/2 ei3/4 . 2

, k = 0, 3.

c) |z + i| = 2, arg (z + i) = z + i = 2ei/2 z = 2ei/2 i z = 2i i = 3i.

11

c
2
2

z1
1 1 2

z2
1

1 7 8 3 8 8 5 8 2

1 1
1

3 4
1 2 1 22

4
1 2

2 z 3

z0
4

z3

9. Odrediti geometrijsko mesto ta caka z u kompleksnoj ravni ako je: b) z 4 = 1 + i; c) z + z = 5. a) z = (3 + i 3)10 ; Re senje: a) Kako je ( )10 a) z = (3 + i 3)10 z = 2 3( 3/2 + i/2) z = 210 35 (ei5/6 )10 z = 125 ei50/6 z = 125 ei/3 , tra zeno geometrijsko mesto je ta cka. ( 1 1 ) 2 + i 2 2 ( 3/4 + 2k 3/4 + 2k ) 8 + i sin , k = 0, 1, 2, 3. zk = 2 cos 4 4
4

b) z 4 = 1 + i z = 4 1 + i z =

Tra zeno geometrijsko mesto predstavljaju temena kvadrata

12

( 3 z0 = 8 2 cos 16 ( 11 8 z1 = 2 cos 16 ( 19 8 z2 = 2 cos 16 ( 27 8 z3 = 2 cos 16

+ i sin

, 16 ) 11 + i sin , 16 ) 19 , + i sin 16 ) 27 + i sin . 16

3 )

z1

11 16 3 16

z0

13 16

5 16

z2

z3

c) z + z =5 x + iy + x iy = 5 2x = 5, y R 5 z = + iy, y R. 2 Tra zeno geometrijsko mesto ta caka 5 je prava x = 2 .

10. Ako je z = 1 i, odrediti kompleksne brojeve z, z , 1 , z z3, zei/2 , z + ei/2 .

Re senje: Imaju ci u vidu da je ei/2 = i i z = 1 i, dobijamo z = 1 + i, z = 1 + i, 1 1 1+i = = , z 1i 2

z 3 = (1 i)3 = (1 i)(2i) = 2 2i, zei/2 = (1 i)i = 1 + i, z + ei/2 = 1 i + i = 1.

13

11. U kompleksnoj ravni predstaviti: a) sve brojeve zn = in + in (n N); b) sva re senja jedna cine z 4 = 1 i. Re senje: a) Celobrojni stepeni broja i glase i4k = 1, i4k+1 = i, i4k+2 = 1, i4k+3 = i4k1 = i, i4k = 1, i(4k+1) = i, i(4k+2) = 1, i(4k+3) = i(4k1) = i, za k N. Tada je z4k = i4k + i4k = 1 + 1 = 2, z4k+2 = i4k+2 + i(4k+2) = 1 1 = 2, z4k1 = i4k1 + i(4k1) = i + (i) = 0,

z4 k
2

z2 k

z4 k
2

z1 z2

1
3 4

z3
1

z0

b) Tra zena re senja jedna cine z 4 = 1 i predstavljaju sve vrednosti cetvrtog korena kompleksnog broja 1 i. Zbog formule za nti koren kompleksnog broja, neophodno je 1 i prevesti iz algebarskog u trigonometrijski oblik. Kako je ) ( ( ) 1 1 = 2 cos(3/4) + i sin(3/4) , 1 i = 2 i 2 2 to su

14

zk =

( ) 4 2 cos(3/4) + i sin(3/4) ) ( 3/4 + 2k 3/4 + 2k 8 + i sin , = 2 cos 4 4

k = 0, 1, 2, 3.

Dakle,

( ) ( ) 3 3 5 5 8 8 z0 = 2 cos + i sin , z1 = 2 cos + i sin , 16 16) 16 16 ) ( ( 13 21 13 21 z2 = 8 2 cos + i sin , z3 = 8 2 cos + i sin . 16 16 16 16

12. Odrediti |z | i arg z , ako je: cos(/4) + i sin(/4) a) z = ; 1 + i

b) z = ( 3 i)(cos(/3) + i sin(/3)).

Re senje: S obzirom da se tra zi |z | i arg z , kompleksne brojeve 1 + i i 3 i koji su dati u algebarskom obliku prebaci cemo u trigonometrijski oblik, a zatim izvr siti zadato deljenje, odnosno mno zenje. Slu caj a): Kompleksan broj 1 + i se nalazi u drugom kvadrantu, pa je | 1 + i| = (1)2 + 12 = 2, arg (1 + i) = arctan(1/(1)) + = 3/4. Kako je 1 + i = 2(cos(3/4) + i sin(3/4)), broj z je jednak cos(/4) + i sin(/4) cos(/4) + i sin(/4) ) = ( 1 + i 2 cos(3/4) + i sin(3/4) ( ( ( 3 )) 2 ( ( ) ( )) 2 3 ) = cos + i sin = cos + i sin , 2 4 4 4 4 2 2 2 odakle je |z | = 2/2 i arg z = /2. Slu caj b): Kompleksan broj 3 i se nalazi u cetvrtom kvadrantu i va zi | 3 i| = 2, arg ( 3 i) = arctan(1/ 3) = /6, 3 i = 2(cos(/6) + i sin(/6)). z= Ra cunamo broj z : ( ( ( ) ( ))( ) ) z = ( 3 i) cos + i sin = 2 cos + i sin cos + i sin 3 3 6 6 3 3 ( )) ( ( ( ) ) + i sin + = 2 cos + i sin = 2 cos + 6 3 6 3 6 6 i dobijamo |z | = 2 i arg z = /6.

15

13. Ako je z = 3 + i 3, odrediti: a) Re w, Im w, |w| i arg w za w = z 2012 ; b) sve vrednosti

3 z.

Re senje: Odredimo najpre |z | i arg z : |z | = (3)2 + ( 3)2 = 9 + 3 = 2 3 , 3 5 arg z = arctan + = + = . 3 6 6 Trigonometrijski i eksponencijalni oblik broja z je ( 5 ) 5 = 2 3 e5i/6 . z = 2 3 cos + i sin 6 6 Napomena. Trigonometrijski oblik broja z mo ze se dobiti na drugi na cin. Znaju ci da je |z | = 2 3 i da je z = |z |(cos + i sin ), uz prepoznavanje trigonometrijskih funkcija karakteristi cnih uglova imamo ( ( 1) 5 ) 3 5 +i + i sin = 2 3 cos . z = 3 + i 3 = 2 3 2 2 6 6 a) Prema Moavrovoj formuli va zi ( ) ( 5 5 ) 2012 2012 w=z = 2 3 cos + i sin 6 6 )2012 ( 5 5 + i sin = (2 3)2012 cos 6 6 ) ( ( ) 2012 5 2012 5 2012 1/2 2012 =2 3 + i sin cos 6 6 ( ) 10060 10060 = 22012 31006 cos + i sin . 6 6 Za odred ivanje glavne vrednosti argumenta broja w potrebno je izvr siti transformaciju 10060 4 + 10056 2 = = + 2 838 . 6 6 3 Kako je, zbog periodi cnosti funkcija t cos t i t sin t, ( 2 ) 10060 2 1 cos = cos + 2 838 = cos = , 6 3 3 2 ( 2 ) 10060 2 3 sin = sin + 2 838 = sin = , 6 3 3 2

16

dobijamo ( ) ( 2 ) 2 w = 22012 31006 cos + i sin = 22011 31006 1 + i 3 . 3 3 Kona cno je Re w = 22011 31006 , Im w = 22011 31006+1/2 , |w| = 22012 31006 , arg w = 2 . 3

b) Tra zene vrednosti 3 z su u1 , u2 , u3 , gde je: ( ) 5 5 3 6 + 2k 6 + 2k uk = 2 3 cos + i sin 3 3 ( ) 5 + 12k 5 + 12k 1/3 1/6 =2 3 cos + i sin , 18 18

k = 0, 1, 2 .

14. Ako je

3i , z= 1 + i

odrediti Re z , Im z , |z |, arg z , z 12 i sve vrednosti

12

z.

Re senje: Ozna cimo: z1 = 3 i, z2 = 1 + i, z = z1 /z2 . Trigonometrijski oblik brojeva z1 i z2 je ( 3 ( ( ) ( )) 1) i z1 = 3 i = 2 = 2 cos + i sin , 2 2 6 6 ( 2 2) ( 3 ) 3 +i + i sin z2 = 1 + i = 2 = 2 cos . 2 2 4 4 Prema pravilu za deljenje kompleksnih brojeva u trigonometrijskom obliku dobijamo ( ( ) ( )) 2 cos + i sin 6 6 z1 ( ) z= = 3 3 z2 2 cos 4 + i sin 4 ( ( ( 3 )) 3 ) + i sin = 2 cos 6 4 6 4 ( ( ) ) ( ) 11 11 = 2 cos + i sin . 12 12

17

Zato je Re z = ( 11 ) 2 cos , 12
6

Im z =

( 11 ) 2 sin , 12

|z | =

2,

arg z =

11 , 12

12

( ( ( 12 11 )) 12 11 ) = 2 cos + i sin 12 12 = 26 (cos(11 ) + i sin(11 )) = 26 (cos(12 + ) + i sin(12 + )) = 26 (cos + i sin ) = 26 ,

12

z = uk , k = 0, 1, 2, . . . , 11 , ) ( 11 11 + 2 k + 2 k 12 uk = 2 cos 12 + i sin 12 12 12 ( ) 11 + 24k 11 + 24k 1/24 =2 cos + i sin , 144 144

k = 0, 1, 2, . . . , 11 .

15. Neka je

Odrediti z 2012 Rezultat:

6i 2 . z= 2 2i i sve vrednosti 2012 z .

2 2 ei/6 z= = ei/12 , 2 2 ei/4 z 2012 = ei/3 , 2012 z {ei(+24k)/(122012) k = 0, 1, 2, . . . , 2011} .

16. Ako je z =

1 + i , odrediti Re (z n ), n N. 1+i

Re senje: Najpre cemo odrediti kompleksan broj z : z= 1 + i 1 i 2i = = i. 1+i 1i 2

18

Sada je, za k N0

1, i, z n = in = 1 , i, 1, 0, Re (z n ) = 1, 0,

n = 4k, n = 4k + 1, n = 4k + 2, n = 4k + 3, n = 4k, n = 4k + 1, n = 4k + 2, n = 4k + 3.

i odavde imamo

Ovaj zadatak je mogao da se re si i preko trigonometrijskog ili eksponencijalnog oblika kompleksnog broja z . Na primer, ( ) ( 3 ) ( 3 ) 2 cos 34 + i sin 34 1 + i ) = ( = cos + i sin z= 1+i 4 4 4 4 2 cos 4 + i sin 4 = cos + i sin . 2 2 ( )n n n z n = cos + i sin = cos + i sin , 2 2 2 2 odakle je Re (z n ) = cos(n/2). Za neparne brojeve n ima cemo Re (z n ) = 0, a za n k n = 2k , k N imamo Re (z ) = (1) . Sada imamo 17. Odrediti Re z , Im z , |z | i arg z , ako je ( )2010 ( )2010 1 3 2 2 z= + i + i . 2 2 2 2 Re senje: Uvedimo oznake: 1 3 2 2 u1 = + i , u2 = i, 2 2 2 2 + i sin , 3 3

2010 v1 = u , 1

v2 = u2010 , 2

z = v1 + v2 .

Trigonometrijski oblik brojeva u1 i u2 je u1 = cos ( ) ( ) u2 = cos + i sin . 4 4

Primenom Moavrove formule, a s obzirom na periodi cnost funkcija t cos t i t sin t, dobijamo

19

( )2010 2010 2010 v1 = cos + i sin = cos + i sin 3 3 3 ( ) 3 ( ) = cos(670 ) + i sin(670 ) = cos 2(335) + i sin 2(335) = cos 0 + i sin 0 = 1 . Sli cno je ( ( ) ( ))2010 2010 2010 v2 = cos + i sin = cos + i sin 4 4 4 4 2008 2 2008 2 = cos + i sin ( 4 ) (4 ) = cos + 2(251) + i sin + 2(251) 2) 2 ( ( ) = cos + i sin = i . 2 2 Kona cno dobijamo: z = v1 + v2 = 1 i , Re z = 1 , Im z = 1 , |z | = 2, arg z = . 4

18. Na ci 1 i z ako je

(1 i)10 ( 3 + i)5 z= . (1 i 3)10

Re senje: Odredimo najpre vrednosti stepena binoma koji u cestvuju u izrazu za z. Za izra cunavanje vrednosti stepena pogodan je trigonometrijski ili eksponencijalni oblik kompleksnog broja. ( ) 1 1 1 i = 2 + i 2 2 ( ) = 2 cos(/4) + i sin(/4) , ( ) 3 1 3+i=2 +i 2 2 ( ) = 2 cos(/6) + i sin(/6) , ) ( 3 1 1 i 3 = 2 +i 2 2 ( ) = 2 cos(2/3) + i sin(2/3) .
3

6
1

2 3

20

Na osnovu Moavrove formule (cos + i sin )n = cos n + i sin n i svod enjem argumenta na interval (, ], dobijamo slede ce rezultate u trigonometrijskom i eksponencijalnom obliku ( ) ( ) 10 (1 i) = 2 cos(/4) + i sin(/4) ( ) = 25 cos(10/4) + i sin(10/4) ( ) = 25 cos(/2) + i sin(/2) = 25 ei/2 , ( ) ( ) 5 5 ( 3 + i) = 2 cos(/6) + i sin(/6) ( ) = 25 cos(5/6) + i sin(5/6) = 25 e5i/6 , ( ) ( ) 10 (1 i 3)10 = 2 cos(2/3) + i sin(2/3) ( ) = 210 cos(20/3) + i sin(20/3) ( ) = 210 cos(2/3) + i sin(2/3) = 210 e2i/3 .
10

Zamenom dobijenih vrednosti u izraz za z, on postaje (1 i)10 ( 3 + i)5 ei/2 e5i/6 z= = e2i/3 (1 i 3)10 = ei(/2+5/6+2/3) = ei = 1. Tada je 1 i z = 1 i (1) = 2 i. 19. Odrediti Re z, Im z, |z | i arg z ako je z= (1 + i)12 . (1 i 3)13

Re senje: Koriste ci trigonometrijski oblik kompleksnih brojeva ( ) 1 + i = 2 cos(3/4) + i sin(3/4) , ( ) 1 i 3 = 2 cos(/3) + i sin(/3) ,

21

i Moavrovu formulu (cos + i sin )n = cos(n) + i sin(n) izra cunavamo vrednost izraza kojim je zadato z. (1 + i)12 (1 i 3)13 ( ( ))12 2 cos(3/4) + i sin(3/4) = ( ( ))13 2 cos(/3) + i sin(/3) ( ) 26 cos(9 ) + i sin(9 ) ) = 13 ( 2 cos(13/3) + i sin(13/3) ( ) 27 cos( ) + i sin( ) ) =( cos(/3) + i sin(/3) ( ) = 27 cos( + /3) + i sin( + /3) ( ) = 27 cos(4/3) + i sin(4/3) ) ( = 28 1 + i 3 .

1
3 4

z=

2 . Tra zene vrednosti su Re z = 28 , Im z = 28 3, |z | = 27 , arg z = 3 20. Odrediti trigonometrijski oblik kompleksnog broja z = a ai, ako je a R i va zi a) a > 0 ; b) a < 0 . Za a = 1 odrediti z 100 i sve vrednosti 3 z . Re senje: Moduo kompleksnog broja a ai jednak je |a ai| = a2 + a2 = |a| 2. Slu caj a): Ako je a > 0, tada je |a ai| = |a| 2 = a 2. Dati kompleksan broj se nalazi u cetvrtom kvadrantu i arg z ra cunamo po formuli arg z = arctan(a/a) = /4. Trigonometrijski oblik broja z je ( )) ( ( ) z = a 2 cos + i sin . 4 4

22

Slu caj b): Ako je a < 0, tada je |a ai| = |a| 2 = a 2. Broj z se nalazi u drugom kvadrantu i arg z ra cunamo po formuli arg z = arctan(a/a) + = 3/4. Trigonometrijski oblik broja z je ( 3 3 ) z = a 2 cos + i sin . 4 4 Ako je a = 1, onda je z =1i= Imamo ( )) ( ( ) 2 cos + i sin . 4 4

z 100 =

( )))100 ( 100 )) ( ( 100 ) ( ( ( ) 2 cos + i sin = 250 cos + i sin 4 4 ) 4) 4 ( ( 50 50 50 = 2 cos(25 ) + i sin(25 ) = 2 cos + i sin = 2 . 3 z date su formulom ( /4 + 2k /4 + 2k ) 3 zk = 2 cos + i sin , 3 3

Sve vrednosti

k = 0, 1, 2.

21. Neka je z =

1 , a R \ {0}. Odrediti |z | i arg z ako je: a ai a) a > 0; b) a < 0 .

Re senje: S obzirom na to da je z= va zi slede ce: 1 Re z = , 2a a) Za a > 0 je Re z > 0, pa je: 2 |z | = , 2a 1 Im z = , 2a 1 1+i 1+i = , a(1 i) 1 + i 2a 2 |z | = . 2|a|

arg z = arctan 1 =

. 4

b) Za a < 0 je Re z < 0 i Im z < 0, pa je: 2 3 |z | = , arg z = arctan 1 = . 2a 4

23

22. Neka je z1 = a + 1 + i(a 1), Odrediti a R tako da je: a) w realan broj; b) w imaginaran broj; z2 = 2a ia, w= z1 . z2

c) |w| = 2/ 5.

Re senje: Odredimo najpre algebarski oblik broja w: w= a + 1 + i(a 1) a + 1 + i(a 1) 2 + i a + 3 + i(3a 1) z1 = = = . z2 2a ia 2a ia 2+i 5a

a) Broj w je realan ako je Im w = 0 , tj. a = 1/3. b) Broj w je imaginaran ako je Re w = 0 , tj. a = 3. c) Kako je (a + 3)2 + (3a 1)2 10a2 + 10 = , |w | = 5|a| 5|a| uslov je ispunjen ako a R zadovoljava jedna cinu 2 10a2 + 10 = . 5|a| 5 Re savanjem navedene jedna cine dobijamo: 10a2 + 10 4 = , 2 25a 5 2 10a + 10 = 20a2 , a2 = 1 , a=1 a = 1 .

i 3 23. Neka je z = . Odrediti vrednost parametra R tako da va zi: 1 i a) Re z = 0 ; b) Im z = 0 ; c) |z | = 2 . Re senje: Algebarski oblik kompleksnog broja z je i 3 1 + i (1 + 3) 2 3 i 3 = = +i . z= 1 i 1 i 1 + i 1 + 2 1 + 2

24

a) Re z = 0 za = 0. b) Im z = 0 za 2 3 = 0, tj. za = 4 3 ili = 4 3. c) Kako je 2 (1 + 3)2 + (2 3)2 4 + 42 + 3 |z | = = , 2 2 (1 + ) 1 + 2 uslov |z | = 2 je ispunjen za 4 + 42 + 3 = 2(1 + 2 )2 , 4 1 = 0 , tj. za = 1 ili = 1. 24. Odrediti brojeve z C za koje va zi z z = 4 2i |z i| i predstaviti ih u kompleksnoj ravni. cina postaje Re senje: Ako brojeve z i z predstavimo u algebarskom obliku, jedna x + iy (x iy ) = 4 2i |x + iy i| , x2 + (y 1)2 4 + i(2y + 2) = 0 . Kompleksni broj je jednak 0 ako su i realni i imaginarni deo jednaki 0. Tako, jedna cina je zadovoljena ako je x2 + (y 1)2 4 = 0 2y + 2 = 0 , x2 + (y 1)2 = 16
2

y = 1 ,

x = 12 y = 1 , pa su tra zeni kompleksni brojevi z1 = 2 3 i i z2 = 2 3 i.

z1

z2

25

25. Odrediti trigonometrijski oblik svih re senja jedna cina a) (1 i)z = 3 i; b) z 3 = 1; c) z = (4 + 4i)40 . Re senje: Slu caj a): Imamo ( ) ( 2 cos(/6) + i sin(/6) 3i 7 7 ) ) = 2 cos z= = ( + i sin . 1 i 12 12 2 cos(3/4) + i sin(3/4) Slu caj b): Odred ujemo trigonometrijski oblik broja 1 = cos + i sin i za k = 0, 1, 2 ra cunamo zk = cos + 2k + 2k + i sin . 3 3

Re senja su (dovoljno je predstaviti ih u jednom od datih oblika) 1 3 z0 = cos + i sin = + i = ei/3 , 3 3 2 2 z1 = cos + i sin = 1 = ei , 5 1 5 3 + i sin = i = ei/3 . z2 = cos 3 3 2 2 ( Slu caj c): Imamo da je trigonometrijski oblik broja 4 + 4 i = 4 2 cos(3/4) + ) i sin(3/4) . Na osnovu Moavrove formule odred ujemo ( ( ( ) 3 ))40 3 z = (4+4i)40 = 4 2 cos +i sin = 440 220 cos(30 )+i sin(30 ) = 2100 . 4 4 26. Re siti jedna cine: a) ei/7 z = 2 + 2i; b) (z + 1)3 = i;

c) z = ( 3 i)7 .

Re senje: Slu caj a): Imamo ei/7 z = 2 + 2i z = ei/7 (2 + 2i) = ei/7 2 2ei3/4 = 2 2ei17/28 . Slu caj b): Neka je w = z + 1. Tada je w3 = i, a kako je i = cos(/2) + i sin(/2) to imamo za k = 0, 1, 2

26

/2 + 2k /2 + 2k + i sin 3 3 /2 + 2k /2 + 2k zk = wk 1 = cos + i sin 1. 3 3 wk = cos Re senja su 3 1 z0 = cos + i sin 1= 1i , 6 6 2 2 z1 = cos + i sin 1 = 1 + i, 2 2 7 3 7 1 z2 = cos + i sin 1= 1i . 6 6 2 2 Slu caj c): Odred ujemo trigonometrijski oblik kompleksnog broja ( ( ) ( )) 3 i = 2 cos + i sin . 6 6 Sada je ( ( ( ) ( )))7 ( ( 7 ) ( 7 )) z = ( 3 i)7 = 2 cos + i sin = 27 cos + i sin 6 6 6 6 ( ) ( 3 ) 5 5 1 = 27 cos + i sin +i . = 27 6 6 2 2

27. Re siti jedna cinu (z 3)3 = 1+i 1i + + i24 + i49 . 1i 1+i

Re senje: Odrediti najpre vrednost izraza na desnoj strani jedna cine (z 3)3 = 1+i 1i + + i24 + i49 1i 1+i (1 + i)2 + (1 i)2 = +1+i (1 i)(1 + i) 2i 2i = + 1 + i = 1 + i. 2

Odatle je

27

z3= Tra zena re senja su

( ) 3 1 + i z = 3 + 3 2 cos(/4) + i sin(/4) .

( ) /4 + 2k /4 + 2k 6 + i sin , zk = 3 + 2 cos 3 3 ) ( 6 z0 = 3 + 2 cos + i sin , 12 ) ( 12 3 3 z1 = 3 + 6 2 cos + i sin , 4 4 ) ( 17 17 + i sin . z2 = 3 + 6 2 cos 12 12

k = 0, 1, 2.

1
4
1 2

z1 z0
3 3
6

z2
28. Na ci sva re senja jedna cine z3 = 1 3i 2i 1+i 1i

i dati geometrijsku interpretaciju tih re senja. Re senje: Odredi cemo vrednost kompleksnog broja z 3 : z3 = 1 3i 2i (1 3i)(1 i) 2i(1 + i) 6i = = = 3i. 1+i 1i (1 + i)(1 i) 2

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja 3i je ( ( ) ( )) 3i = 3 cos + i sin , 2 2

28

( ) pa su re senja jedna cine z 3 = 3 cos(/2) + i sin(/2) data sa zk = ( /2 + 2k /2 + 2k ) 3 3 cos + i sin , 3 3 k = 0, 1, 2.

Tra zena re senja su ( ( ) ( )) ( 3 1 ) 3 3 z0 = 3 cos + i sin = 3 i , 6 6 2 2 ) ( 3 3 = i 3, z1 = 3 cos + i sin 2 2 ( ( 3 1 ) 7 ) 7 3 3 z2 = 3 cos + i sin i . = 3 6 6 2 2

6 z2

z0

29. Odrediti sva re senja jedna cine 3(z i)3 = i predstaviti ih u kompleksnoj ravni. Re senje: Kako je 1 3i 2i (1 3i)(1 i) 2i(1 + i) = = 3i , 1+i 1i (1 + i)(1 i) jedna cina je zadovoljena ako je (z i)3 = i . 2i 1 3i 1+i 1i

29

Uvod enjem smene z i = w jedna cina postaje w 3 = i , a njena re senja su vrednosti tre ceg korena broja i. Za odred ivanje korena kompleksnog broja potrebno je predstaviti ga u trigonometrijskom ili eksponencijalnom obliku. Tako je ( ) ( ) + i sin , i = cos 2 2 a re senja jedna cine su wk = cos tj. + 2k + 4k + 4k 2 + 2k +i sin 2 = cos +i sin , k = 0, 1, 2, 3 3 6 6

3 1 3 1 w0 = i, w1 = i , w2 = i. 2 2 2 2 Vra canjem na promenljivu z = w + i dobijaju se tri re senja polazne jedna cine: 3 1 3 1 + i, z1 = 2i , z2 = + i. z0 = 2 2 2 2

w1

z1

w2

w0

z2
1 1

z0

30. Odrediti z 3 i sve vrednosti

3 z ako je z re senje jedna cine ( ) z (4 2i) + 3 3 = 3i 1 + 2 3 + 2i .

Re senje: Odredimo najpre re senje jedna cine:

30

( ) z (4 2i) + 3 3 = 3i 1 + 2 3 + 2i , z (4 2i) = 3 3 3i 6i 3 + 6 , 3 3 + 6 3i 6i 3 z= , 4 2i 3 3 + 6 3i 6i 3 4 + 2i z= , 4 2i 4 + 2i 3 3 3 z = i , 2 ( (2 ) ( )) z = 3 cos + i sin . 3 3 Zato je ( ( ( 3 )) 3 ) z = 3 cos + i sin = 27 (cos( ) + i sin( )) = 27 , 3 3 a vrednosti 3 z su ( ) 3 3 + 2k 3 + 2k uk = 3 cos + i sin 3 3 ( ) + 6k + 6k 3 + i sin , k = 0, 1, 2 . = 3 cos 9 9
3 3

31. Na ci sva re senja jedna cine: ( ) ) 50 8 ( 3 a) z = 3 + 3i ; 3 Re senje: a) Ozna cimo: ) 8 ( u = 3 + 3i , 3 Kako je 8 |u| = 3 to je

( b) z =
3

)50 8 (1 + i) . 2

v = u50 ,

z3 = v .

8 ( 3)2 + 32 = 2 3 = 16 , 3

) ( 1 ( 3 2 2 ) u = 16 + i = 16 cos + i sin = 24 e2i/3 . 2 2 3 3

31

Zato je ( ( )50 100 100 ) + i sin . v = u50 = 24 e2i/3 = 2200 e100i/3 = 2200 cos 3 3 Za odred ivanje glavne vrednosti argumenta broja v uo cimo transformaciju 100 102 2 2 = = + 2 17 , 3 3 3 koja, zbog periodi cnosti funkcija t sin t i t cos t, daje ( ( ) ( 2 )) 2 200 v=2 cos + 2 17 + i sin + 2 17 3 3 ( ( ( 2 )) 2 ) 200 =2 cos + i sin = 2200 e2i/3 . 3 3 Kona cno, re senja jedna cine z 3 = v su zk = 2200/3 e(
2 +2k )i/3 3

= 2200/3 e(2+6k)i/9 ,

k = 0 , 1, 2 .

b) Zadatak mo ze da se re si na isti na cin kao u delu pod a). Ovde dajemo ne sto druga cije re senje koje je uslovljeno speci cno s cu brojeva koji se pojavljuju. ( )50 ( )50 ( )25 8 (1 + i) = 25 (1 + i)2 = 25/2 (1 + i) = 2125 (2i)25 2 = 2125 (1)25 225 i25 = 2150 i(i4 )6 = 2150 i . Kako je re senja jedna cine su zk = 250 e(+4k)i/6 , tj. z0 = 249 ) ( 3i , z1 = 250 i , k = 0 , 1, 2 , z2 = 249 ( ) 3+i . 2150 i = 2150 ei/2 ,

32. Odrediti sve kompleksne brojeve z koji zadovoljavaju jedna cinu ( ) ( ) 2 z 6 i = 5 1 + iz 6 i predstaviti ih u kompleksnoj ravni.

32

Re senje: Najpre dovesti jedna cinu na oblik pogodan za izra cunavanje: ( ) ( ) 2 z 6 i = 5 1 + iz 6 ( ) ( ) 2 z 6 i = 5i i + z 6 ( ) (2 + 5i) z 6 i = 0 6 6 z 6 = i z = i = ei/2 z k = ei
/2+2k 6
3 4

z1

5 12

z2

z0
1 1

12

, k = 0 , 1, . . . , 5.
z3

Dobijene vrednosti tra zenih re senja glase:

4 12

z5 z4
7 12

z0 = ei/12 , z1 = ei5/12 , z2 = ei3/4 , z3 = ei13/12 , z4 = ei17/12 , z5 = ei7/4 .

33. Na ci sva re senja jedna cine (2 + 5i)(z 1)4 = 3 + 7i. Re senje: Odredi cemo vrednost izraza (z 1)4 : (z 1)4 = 29 + 29i 3 + 7i 2 5i = = 1 + i. 2 + 5i 2 5 i 29

Neka je w = z 1. Tada imamo w4 = 1 + i, pa cemo, da bismo odredili vrednosti w, odrediti trigonometrijski oblik broja 1 + i |1 + i| = Sada je wk =
4

( 1 ) 2 arg (1 + i) = arctan = 1 + i = 2 cos + i sin . 1 4 4 4 ( /4 + 2k /4 + 2k ) 2 cos + i sin , 4 4

k = 0, 1, 2, 3

i zk = 1 + wk . Imamo ( ( ) 9 9 ) 8 8 + i sin + i sin z0 = 1 + 2 cos , z1 = 1 + 2 cos , 16 16 16 16 ( ( 17 17 ) 25 25 ) 8 8 z2 = 1 + 2 cos + i sin , z3 = 1 + 2 cos + i sin . 16 16 16 16

33

34. Na ci sva re senja jedna cine ( 3 i)(z i)3 2 i 2 = 0. Re senje: Data jedna cina ekvivalentna je jedna cini 2+i 2 (z i)3 = . 3i Ako bismo, kao u prethodnom zadatku, prvo izvr sili racionalizaciju dobijenog izraza dobili bismo kompleksan broj 6 2 6+ 2 +i 4 4 za koji ne mo zemo lako da odredimo trigonometrijski oblik radi daljeg ra cunanja. Zato cemo odrediti trigonometrijski oblik brojioca i imenioca, a zatim izvr siti deljenje. Imamo ( ( ( ) ( )) ) 2 + i 2 = 2 cos + i sin , 3 i = 2 cos + i sin . 4 4 6 6 Sada je ( ) ( ) ( ) 2 cos(/4) + i sin(/4) ) = cos (z i) = ( + + i sin + 4 6 4 6 2 cos(/6) + i sin(/6)
3

= cos

5 5 + i sin . 12 12 5/12 + 2k 5/12 + 2k + i sin , 3 3 5/12 + 2k 5/12 + 2k + i sin . 3 3

Za k = 0, 1, 2 dobijamo re senja zk i = cos odakle je zk = i + cos Tra zena re senja su ( 5 5 ) + i 1 + sin , 36 36 ( 29 ) 29 z1 = cos + i 1 + sin , 36 36 ( 53 53 ) z2 = cos + i 1 + sin . 36 36 z0 = cos

34

35. Odrediti sva re senja jedna cine (i z )5 = z 5 . Re senje: Datu jedna cinu cemo predstaviti u ekvivalentnom obliku (i z )5 = z 5 Ako uvedemo smenu w= iz i zw + z = i z = , z 1+w ( i z )5 z = 1.

jedna cina postaje w5 = 1 w5 = cos 0 + i sin 0 i njena re senja su wk = cos 2k 2k + i sin = cos k + i sin k , 5 5

gde smo ozna cili k = 2k/5, k = 0, 1, 2, 3, 4. Kako je za svako k = 0, 1, 2, 3, 4, wk = 1, tra zena re senja su zk = = = = i 1 + cos k i sin k i = 1 + wk 1 + cos k + i sin k 1 + cos k i sin k i(1 + cos k i sin k ) sin k + i(1 + cos k ) = 2 2 (1 + cos k ) + sin k 1 + 2 cos k + cos2 k + sin2 k sin k + i(1 + cos k ) sin k 1 = + i 2(1 + cos k ) 2(1 + cos k ) 2
k k 2 sin 1 1 k 1 1 k 1 2 cos 2 + i = tan + i = tan + i. k 2 4 cos 2 2 2 2 2 2 5 2

36. Na ci sva re senja jedna cine z 3 i(z 2i)3 = 0. Re senje: Do re senja zadatka mo zemo do ci na sli can na cin kao u zadatku 35. Imamo ( z )3 z 3 i(z 2i)3 = 0 z 3 = i(z 2i)3 = i. z 2i Neka je w = z/(z 2i). Iz uslova w3 = i imamo re senja

35

wk = cos

/2 + 2k /2 + 2k + i sin = cos k + i sin k , 3 3

k = 0, 1, 2.

Takod e, iz relacije wk = zk /(zk 2i), sli cno kao u zadatku 35, imamo zk = 2iwk 2i(cos k + i sin k ) k = = = cot + i. wk 1 cos k + i sin k 1 2

Ovaj deo zadatka mo zemo re siti na drugi na cin, primenom eksponencijalnog oblika kompleksnog broja wk = eik : zk = 2iwk 2ieik 2ieik /2 eik /2 2ieik /2 eik /2 ( ) = i = i /2 i /2 = wk 1 e k 1 e k e k eik /2 eik /2 eik /2 eik /2 eik /2 ( ) 2 i cos( / 2) + i sin( / 2) i / 2 k k k 2ie k = = cot + i. = i /2 i / 2 2i sin(k /2) 2 e k e k

37. Na ci sva re senja jedna cine (z i)3 = (4 i 48)z 3 . Re senje: Po sto z = 0 nije re senje jedna cine, deljenjem sa z 3 ona dobija oblik ( ) zi 3 = 4 4i 3 , z ili, uvod enjem smene w = (z i)/z i upotrebom eksponencijalnog oblika kompleksnih brojeva, w3 = 8ei/3 . Njena re senja su wk = 3 8 e(/3+2k)i/3 = 2e(+6k)i/9 , k = 0, 1, 2 .

Povratkom na polaznu promenljivu z= i , w1 w = 1 ,

dobijamo re senja polazne jedna cine: zk = i , wk 1 k = 0, 1, 2, wk = 1 .

36

Uslov wk = 1 je ispunjen za svako k {0, 1, 2}, pa su sva re senja: zk = i , 2e(+6k)i/9 1 k = 0, 1, 2 .

Da bismo dobili ove brojeve u jednom od prihvatljivih oblika kompleksnih brojeva, na primer u algebarskom, potrebno je izvr siti slede ce transformacije: zk = = i 2e(+6k)i/9 1 = 2 cos
+6k 9

i k + 2i sin +6 1 9

k k 2 cos +6 2i sin +6 1 i 9 9 k k k k 2 cos +6 + 2i sin +6 1 2 cos +6 2i sin +6 1 9 9 9 9 ( ) +6k +6k i 2 cos 2i sin 1 9 9 =( ) ( ) 2 k +6k 2 2 cos +6 1 + 2 sin 9 9 ( ) k +6k 2 sin +6 i 2 cos 1 9 9 = k k k 4 cos2 +6 4 cos +6 + 1 + 4 sin2 +6 9 9 9 ( ) k k + i 1 2 cos +6 2 sin +6 9 9 = , k = 0, 1, 2. k 5 4 cos +6 9

38. Re siti jedna cinu z 3 + 3i(z i)3 = 0 . Re senje: Po sto z = i nije re senje jedna cine, deljenjem sa (z i)3 ona dobija oblik )3 ( z = 3i , zi ili, uvod enjem smene w = z/(z i), w3 = 3ei/2 . Njena re senja su wk = 3 3 e(+4k)i/6 ,

k = 0 , 1, 2 .

Povratkom na polaznu promenljivu z= iw , w1 w = 1 ,

dobijamo re senja polazne jedna cine:

37

zk =

iwk , wk 1

k = 0, 1, 2,

wk = 1 .

Uslov wk = 1 je ispunjen za svako k {0, 1, 2}, pa su sva re senja: i 3 3 e(+4k)i/6 zk = , k = 0, 1, 2 . 3 3 e(+4k)i/6 1 Da bismo dobili ove brojeve u jednom od prihvatljivih oblika kompleksnih brojeva, na primer u algebarskom, potrebno je izvr siti slede ce transformacije: i 3 3 e(+4k)i/6 zk = 3 3 e(+4k)i/6 1 3 3 e(+4k)i/6 ( ) = i 3 +4k k 3 cos + i sin +4 1 6 6 3 3 k k ( +4 k ) i/ 6 3 cos +4 1 i 3 3 sin +4 3e 6 6 = i 3 k k 3 k k 3 cos +4 1 + i 3 3 sin +4 3 cos +4 1 i 3 3 sin +4 6 6 6 6 ) ( 3 3 e(+4k)i/6 3 3 e(+4k)i/6 1 = i ( ) )2 ( 3 k k 2 3 cos +4 1 + 3 3 sin +4 6 6 3 2 3 3 3 e(+4k)i/6 = i ( ) )2 ( 3 k k 2 3 cos +4 1 + 3 3 sin +4 6 6 3 k k 9 3 3 cos +4 i 3 3 sin +4 6 6 = i ( ) ( ) 2 3 k k 2 3 cos +4 1 + 3 3 sin +4 6 6 ( ) 3 k k 3 sin +4 + i 3 9 3 3 cos +4 6 6 = ( )2 ( ) 3 3 k +4k 2 3 cos +4 1 + 3 sin 6 6 ) ( 3 3 3 k +4k 3 sin +4 + i 9 3 cos 6 6 = , k = 0, 1, 2 . k 1 + 3 9 2 3 3 cos +4 6

39. U skupu kompleksnih brojeva na ci sva re senja jedna cine z 2013 = (1 iz )2013 . Re senje: Prostom proverom utvrd ujemo da z = i nije re senje zadate jedna cine. 2013 Zbog toga celu jedna cinu mo zemo podeliti sa (1 iz ) = 0 : ( z )2013 z 2013 = 1 = 1. (1 iz )2013 1 iz

38

Korenovanjem poslednjeg izraza dobijamo z = 1 iz Uvod enjem oznake wk =

1.

1=

2013

2k 2k cos 0 + i sin 0 = cos + i sin , 2013 2013

k = 0, 1, . . . , 2012,

uz napomenu da je wk = 1/wk , dobijamo zk = wk zk = wk (1 izk ). 1 izk Tra zena re senja mo zemo predstaviti izrazom zk = = = = = wk wk 1 + iwk wk 1 + iwk = = 1 + iwk 1 + iwk 1 + iwk 1 + iwk 1 + iwk wk (1 iwk ) wk i = |1 + iwk |2 |1 + iwk |2 ( cos k + i sin k i 2k ) = , k |1 + i(cos k + i sin k )|2 2013 cos k i(1 sin k ) (1 sin k )2 + (cos k )2 cos k i(1 sin k ) cos k i = , k = 0, 1, . . . , 2012. 2(1 sin k ) 2(1 sin k ) 2

Dobijeni izraz bi mogao i dalje da se sred uje, ali to ne daje lep se rezultate. Tako na primer zk = = = cos k i(1 sin k ) cos k i sin(/2 k ) i ) = = ( 2(1 sin k ) 2(1 sin k ) 2 2 2 1 cos(/2 k )
k k 2 sin /22 cos /22 k 4 sin2 /22

i 1 ( k ) i = ctg 2 2 4 2 2

1 ( k ) i 1 ctg(/4) ctg(k /2) + 1 = ctg . 2 ctg(k /2) ctg(/4) 2 2 4 2

40. U skupu kompleksnih brojeva odrediti re senja jedna cine 1 2 z iz 1 2i = 0. 2

39

Re senje: Re senja kvadratne jedna cine az 2 + bz + c = 0 data su formulom b b2 4ac z1/2 = . 2a Tako su tra zena re senja i =i i2 4 1 2 (1 2
1 2

2i) 1 + 2 2i.

z1/2 =

1 + 2(1 + 2i) = i

(0.1)

Za eksplicitne vrednosti re senja, neophodna je jedna vrednost korena kompleksnog broja 1 + 2 2i. Da bismo je odredili, predstavimo 1 + 2 2i u obliku potpunog kvadrata 1 + 2 2i = (a + ib)2 = a2 b2 + 2iab, a, b R. Porede ci realne i imaginarne delove kompleksnih brojeva sa razli citih strana ove jednakosti, dolazi se do sistema jedna cina 1 = a2 b2 2 2 = 2ab, cije je jedno realno re senje o cigledno a = 2, b = 1, odnosno 1 + 2 2i = ( 2 + i)2 . Jasno, drugo realno re senje a = 2, b = 1, da ce drugu vrednost korena 1 + 2 2i. Zamenom u izraz za re senja (0.1) dobijamo z1/2 = i ( 2 + i) , tj. z 1 = 2 + 2 i , z 2 = 2. 41. Re siti jedna cinu z 6 + 2 z 3 + 4 = 0. Re senje: Uvod enjem smene w = z 3 dobijamo kvadratnu jedna cinu w2 +2w +4 = 0, cija su re senja 2 + 2 i 3 2 2i 3 w1 = = 1 + i 3 i w2 = = 1 i 3. 2 2 Prva tri re senja polazne jedna cine dobijamo iz uslova z 3 = 1 + i 3. Kako je

40

( 2 2 ) 1+ i 3 = 2 cos + i sin , 3 3 to imamo zk =

) arg (1+ i 3) = arctan( 3)+ = 2/3 ,

( 2/3 + 2k 2/3 + 2k ) 3 2 cos + i sin , 3 3

k = 0, 1, 2.

Druga tri re senja polazne jedna cine dobijamo iz z 3 = 1 i 3. Imamo ( 2 )) ( ( 2 ) 1 i 3 = 2 cos + i sin , 3 3 jer je | 1 i 3| = 2 , arg (1 i 3) = arctan( 3) = 2/3,

pa su tra zena re senja jednaka

( 2/3 + 2k 2/3 + 2k ) 3 2 cos + i sin , 3 3

k = 0, 1, 2.

Odredili smo sva re senja ( ( ( 2 ) ( 2 )) 2 2 ) 3 3 2 cos + i sin , z0 = 2 cos + i sin , 9 9 9 9 ( ( 8 ) 4 ) 8 4 3 3 z1 = 2 cos + i sin + i sin , z1 = 2 cos , 9 9 9 9 ( ( ) 14 14 10 10 ) 3 3 + i sin + i sin z2 = 2 cos , z2 = 2 cos . 9 9 9 9 z0 = 42. Ako je w C broj za koji va zi 4w + 5 w + 9i = 0, na ci sva re senja jedna cine z 3 + 3w = 0. Re senje: U datoj jedna cini 4w + 5w + 9i = 0 uzmimo da je w = x + iy . Dobijamo 4(x + iy )+5(x iy )+9i = 0 9x = 0 y +9 = 0 x = 0 y = 9 w = 9i. Sada je

41

( ( ) ( )) + i sin , z 3 = 3w z 3 = 27i z 3 = 27 cos 2 2 odakle je, za k = 0, 1, 2, ( /2 + 2k /2 + 2k ) zk = 3 cos + i sin . 3 3 Dobili smo re senja: ( 3 ) 1) z0 = 3 cos + i sin i =3 , 6 6 2 2 ) ( = 3i, z1 = 3 cos + i sin 2 2 ( ( 3 7 7 ) 1) z2 = 3 cos + i sin =3 i . 6 6 2 2 (

43. Odrediti moduo i glavnu vrednost argumenta broja z 2013 , ako je z kompleksan broj koji zadovoljava jedna cinu ) ( ) ( z +2 2 z+z + i Re + z = 1 + 3i. Im 2 1+i Re senje: Zbog oblika izraza kojim je z denisano, uvodimo smenu z = x + iy, x, y R. Tada ( ) ( ) 2 z+z z +2 Im + i Re + z = 1 + 3i 2 1+i ) ( ) ( x iy + 2 1 i 2(x iy ) + x + iy + i Re + x + iy = 1 + 3i Im 2 1+i 1i ( ) ( ) 3x iy x y + 2 i(x + y + 2) Im + i Re + x + iy = 1 + 3i 2 2 y xy+2 + x + iy = 1 + 3i +i 2 2 y x+y+2 x +i = 1 + 3i. 2 2 Izjedna cavaju ci realni i imaginarni deo poslednje jednakosti, dolazimo do sistema jedna cina po realnim nepoznatim x i y : y x = 1, 2 1 + x + y = 3. 2 2

42

Re senje sistema x = y = 2 odred uje z = 2 + 2i = 2 2ei/4 = 23/2 ei/4 . Tra zene vrednosti modula i argumenta glase ( )2013 z 2013 = |z |2013 = 23/2 = 232013/2 = 26039/2 , ( ) ( ) 251 8 + 5 3 arg z 2013 = . Arg z 2013 = 2013(arg z ) = 2013 = 4 4 4 44. Neka je z kompleksan broj za koji va zi arg (z + 1) = Na ci z n i sve vrednosti n z , n N. , 4 |z + 1| = 2.

Re senje: Na osnovu modula i argumenta broja z + 1 odred ujemo ) ( )) ( 2 ( ( ) 2 + i sin = 2 i = 1 i. z + 1 = 2 cos 4 4 2 2 Va zi z = i = cos(/2) + i sin(/2). Sada mo zemo odrediti z n , ( ( ) ( ))n ( n ) ( n ) z n = cos + i sin = cos + i sin , 2 2 2 2 kao i n vrednosti n z zk = cos /2 + 2k /2 + 2k + i sin , n n k = 0, 1, . . . , n 1.

45. Ako kompleksan broj z zadovoljava uslov z 2 z + 1 = 0, odrediti moduo i glavnu vrednost argumenta kompleksnog broja z 2011 z 2011 . Re senje: Re senja jedna cine z 2 z + 1 = 0 su kompleksni brojevi ( ) ( ) 1+i 3 1i 3 z1 = = cos + i sin i z2 = = cos + i sin . 2 3 3 2 3 3 Odredi cemo vrednost datog izraza za z1 :

43

( )2011 ( )2011 2011 2011 z1 z1 cos + i sin = cos + i sin 3 3 3 3 ( 2011 ) ( 2011 ) 2011 2011 = cos + i sin cos i sin 3 3 3 3 ( ) 2011 3 = 2i sin = 2i sin 335 2 + = 2i = i 3. 3 3 2 2011 z 2011 | = Imamo da je |z1 3, a glavna vrednost argumenta je /2. 1 Sli cno, za z2 ra cunamo ( ( ) ( ))2011 ( ( ) ( ))2011 2011 2011 z2 z2 = cos + i sin cos + i sin 3 3 3 3 ( 2011 ) ( 2011 ) 2011 2011 + i sin cos = cos i sin 3 3 3 3 ( 2011 ) 3 = 2i sin = 2i sin 335 2 + = 2i = i 3. 3 3 2 2011 z 2011 | = 3, a glavna vrednost argumenta je /2. Imamo da je |z2 2 46. U kompleksnoj ravni predstaviti ta cke z ako je: { |z + i| = 2 , a) b) Re (z + 1) = 2 ; arg (z + i) = /3 ; c) z tre ce teme jednakostrani cnog trougla cija su dva temena z1 = 0 i z2 = 2i. Re senje: a) Po navedenim uslovima jasno je da je ) ( ( ) ( )) (1 3 i z + i = 2 cos + i sin =2 = 1 i 3, 3 3 2 2 pa je z samo jedna ta cka ) ( z =1i 1+ 3 .

b) Ako je z = x + iy , tada je Re (z + 1) = Re (x + iy + 1) = x + 1 . Po navedenom uslovu, x + 1 = 2, tj. x = 3, sto u kompleksnoj ravni predstavlja pravu paralelnu imaginarnoj osi koja prolazi kroz ta cku 3. c) Kako su svi unutra snji uglovi u jednakostrani cnom trouglu jednaki /3, tre ce teme mo ze da se dobije rotacijom jednog od zadatih temena oko drugog za ugao

44

/3 u jednom ili drugom smeru. Zadata temena odred ena su ta ckama z1 = 0 i z2 = 2i, pa su mogu cnosti za tre ce teme ( 5 5 ) z3 = z2 ei/3 = 2ei/2 ei/3 = 2e5i/6 = 2 cos + i sin = 3+i 6 6 ili ( ) z3 = z2 ei/3 = 2ei/2 ei/3 = 2ei/6 = 2 cos + i sin = 3 + i. 6 6
a
2

c
Re z
2 1 1 2 3.5 1.5 0.5

z2
2

z3 ' z2
z 1
3

z3 '' z2 z1
1

47. Kompleksnim brojevima z1 = 2 + i i z3 = 2 + 3i

odred ena su naspramna temena kvadrata u kompleksnoj ravni. Odrediti preostala dva temena. Re senje: Podsetimo se da svaki kompleksni broj z = x + iy mo ze da se iden2 tikuje sa ured enim parom (x, y ) R , sa odgovaraju com ta ckom u Oxy ravni ili sa vektorom polo zaja te ta cke. Zbog toga se neki geometrijski problemi u ravni mogu re savati algebarskim metodima u skupu kompleksnih brojeva C. Na primer, rastojanje izmed u ta caka z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 mo ze da se izra cuna kao |z2 z1 |. Takod e, broj w koji se dobija rotacijom broja z = x + iy oko 0 za ugao mo ze da se izra cuna kao w = zei . Sli cno, za broj z3 koji se dobija rotacijom broja z2 oko z1 za ugao va zi z3 z1 = (z2 z1 )ei . Zadatak cemo re siti na dva na cina. I na cin: Potra zimo nepoznata temena kvadrata u algebarskom obliku. To su ta cke koje su podjednako udaljene od temena z1 i z3 i nalaze se sa razli citih strana dijagonale koja ih spaja. Zato za svako od nepoznatih temena z = x + iy va zi:

45

|z z1 | = |z z3 | , |z z1 |2 = |z z3 |2 , (x 2)2 + (y 1)2 = (x + 2)2 + (y 3)2 , 8x 4y = 8 , y = 2x + 2 . Znaju ci da je du zina dijagonale kvadrata d rastojanje izmed u naspramnih temena, na primer z1 i z3 , du zina stranice u susednih temena, kvadrata a rastojanje izmed na primer z i z1 i da je d = a 2, imamo: |z3 z1 | = 2 |z z1 | , (2 2)2 + (3 1)2 = 2 (x 2)2 + (y 1)2 , (x 2)2 + (y 1)2 = 10 . Prema tome, koordinate tra zenih temena zadovoljavaju sistem jedna cina (x 2)2 + (y 1)2 = 10 , y = 2x + 2 ,

cija su re senja (x2 , y2 ) = (1, 4) i (x4 , y4 ) = (1, 0). Dakle preostala dva temena kvadrata su z2 = 1 + 4i i z4 = 1. zena temena kvadrata z2 i z4 nalaze se na du zima dobijenim rotaciII na cin: Tra jom dijagonale z1 z3 oko temena z1 za uglove /4 i /4 redom. Osim toga, zbog odnosa izmed u du zina stranice i dijagonale kvadrata va zi: |z3 z1 | = 2 |z2 z1 | , |z3 z1 | = 2 |z4 z1 | . S obzirom na geometrijsku interpretaciju mno zenja kompleksnih brojeva, va zi z3 z1 = 2 ei/4 (z2 z1 ) , z3 z1 = 2 ei/4 (z4 z1 ) . Zbog toga imamo: 1 z2 z1 = (z3 z1 )ei/4 , 2 ( ( ) ( )) 1 z2 = z1 + (z3 z1 ) cos + i sin 4 4 2 ) ( 1 2 2 = 2 + i + (2 + 3i 2 i) i 2 2 2 = 1 + 4i

46

i 1 z4 z1 = (z3 z1 )ei/4 , 2 ( 1 ) z4 = z1 + (z3 z1 ) cos + i sin 4 4 2 ) ( 1 2 2 = 2 + i + (2 + 3i 2 i) +i 2 2 2 = 1 .

z3

3 2

z1 z4
2 1 1 2

48. U kompleksnoj ravni ozna citi

a) re senje jedna cine z 3 = 3 3 3i; b) tre ce teme jednakostrani cnog trougla cija su dva temena odred ena kompleksnim brojevima z1 = 1 + i i z2 = i.

3 ce korene komRe senje: a) Tra zena re senja z = 3 3 3i predstavljaju tre pleksnog broja. Da bismo ih odredili, neophodan je trigonometrijski ili eksponen cijalni oblik kompleksnog broja 3 3 3i. | 3 3 3i| = (3)2 + (3 3)2 = 36 = 6, ) ( ) ( 3 3 3 3i = 6 1 = 6 cos(2/3) + i sin(2/3) . i 2 2 Formula za nti koren kompleksnog broja glasi ) ( arg z + 2k arg z + 2k zk = n |z | cos + i sin , n n Tako je

k = 0 , . . . , n 1.

47

zk =

( ) 2/3 + 2k 2/3 + 2k 3 6 cos + i sin , 3 3

k = 0, 1, 2.

Tra zene vrednosti su ( ) 2 2 3 z0 = 6 cos + i sin , 9 9 ( ) 4 4 3 z1 = 6 cos + i sin , 9 9 ( ) 10 10 3 . z2 = 6 cos + i sin 9 9

4 9

6
2 9

10 9

2 3
3 3
6

b) I na cin: Primetimo da zadatak ima dva razli cita re senja jer se jednakostrani cni trougao mo ze konstruisati sa dve razli cite strane du zi z1 z2 . Predstavi cemo postupak odred ivanja jednog od re senja, uz napomenu o promenama u analognoj proceduri za nala zenje drugog re senja. Kompleksni brojevi (ta cke) poistove cuju se sa njihovim vektorima polo zaja. Tako i operacija sabiranja vektora i rotacija vektora oko koordinatnog po cetka, dobijaju svoju algebarsku interpretaciju: sabiranje/oduzimanje vektora se svodi na sabiranje/oduzimanje odgovaraju cih kompleksnih brojeva, rotacija vektora za ugao interpretira se mno zenjem kompleksnog broja brojem ei . Tra zeno tre ce teme z3 jednakostrani cnog trougla mo ze se odrediti kao kraj vektora z z = z z koji je rezultat rotacije vektora z 2 3 3 2 2 z1 = z1 z2 za ugao /3 (/3 za drugo re senje). Daju ci ovim geometrijskim operacijama odgovaraju ce algebarske interpretacije, postavljeni problem svodi se na re savanje jedna cine z3 z2 = (z1 z2 )ei/3 po nepoznatom temenu z3 . Sledi da je z3 = z2 + (z1 z2 )e dakle
i/3

) ( 3 1 +i , = i + (1 + 2i) 2 2

48

1 3 z3 = 3 + i . 2 2 Drugo re senje, analognim postupkom, dobija se da je 1 3 z3 = + 3 i . 2 2

(0.2)

(0.3)

z3

3 3

z3

1 2

3 2

z2

II na cin: Uvod enjem algebarskog oblika za tra zenu ta cku z3 = x + iy, nepoznate koordinate x, y R mogu se dobiti iz uslova jednakosti du zina stranica z2 z3 , z1 z3 i z2 z1 u jednakostrani cnom trouglu z1 z2 z3 : |z3 z2 | = |z3 z1 | = |z1 z2 | |x + i(y + 1)| = |x 1 + i(y 1)| = |1 + 2i| 2 2 + 22 = 5 x2 + ( y + 1)2 = (x 1)2 + (y { {1) =11 4y 2x + 4y = 1, x= 2 , 2 2 2 x + (y + 1) =5 20y = 15 3 1 y = 2 , x = 2 3, sto ponovo daje vrednosti koordinata tre ceg temena (0.2) i (0.3). 49. Neka z1 , z2 C zadovoljavaju sistem jedna cina z1 + z 2 = 6 + 3i , iz 1 + z2 = 11 4i . i

Odrediti z3 C tako da ta cke odred ene brojevima z1 , z2 , z3 budu temena jednakostrani cnog trougla.

49

Re senje: Ako kompleksni brojevi z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 zadovoljavaju sistem jedna cina, tada va zi { x1 + iy1 + x2 iy2 = 6 + 3i , (x1 iy1 ) + x2 + iy2 = 4 + 11i , tj. { (x1 + x2 6) + i(y1 y2 3) = 0 , (x1 + x2 4) + i(y1 + y2 11) = 0 . { i

Re savanjem sistema jedna cina { x1 + x2 6 = 0 , x1 + x2 4 = 0 dobijamo x1 = 1 , sto zna ci da je z1 = 1 + 7i , x2 = 5 ,

y1 y2 3 = 0 , y1 + y2 11 = 0 y2 = 4 ,

y1 = 7 ,

z 2 = 5 + 4i .

Po sto su svi unutra snji uglovi u jednakostrani cnom trouglu jednaki /3, tre ce teme mo ze da se dobije rotacijom temena z2 oko temena z1 za ugao /3 ili /3. Zato zadatak ima dva re senja: ) (1 3 i/3 z3 = z1 + (z2 z1 )e = 1 + 7i + (4 3i) +i 2 2 ( 11 ( ) 3 3) +i +2 3 , = 3+ 2 2 ) (1 3 i/3 i z3 = z1 + (z2 z1 )e = 1 + 7i + (4 3i) 2 2 ) ( ( ) 3 3 11 = 3 +i 2 3 . 2 2

50. Dokazati tan 5 =

5 tan 10 tan3 + tan5 . 1 10 tan2 + 5 tan4

Re senje: Posmatrajmo kompleksni broj z = cos + i sin . Prema Moavrovoj formuli va zi z 5 = (cos + i sin )5 = cos 5 + i sin 5 .

50

Ako za odred ivanje z 5 primenimo binomnu formulu, dobijamo

= cos + 5i sin cos 10 sin2 cos3 10i sin3 cos2 + 5 sin4 cos + i sin5 .
5

k=0 4

Upored ivanje realnih i imaginarnih delova razli citih izraza za z 5 daje cos 5 = cos5 10 sin2 cos3 + 5 sin4 cos , sin 5 = 5 sin cos4 10 sin3 cos2 + sin5 . Zato je tan 5 = sin 5 5 sin cos4 10 sin3 cos2 + sin5 = cos 5 cos5 10 sin2 cos3 + 5 sin4 cos 5 sin cos4 10 sin3 cos2 + sin5 cos5 2 5 cos 10 sin cos3 + 5 sin4 cos cos5 5 tan 10 tan3 + tan5 . 1 10 tan2 + 5 tan4

51. Izra cunati zbir S = sin x + sin 2x + sin 3x + + sin nx . Re senje: Pored zbira S posmatrajmo i zbir C = 1 + cos x + cos 2x + cos 3x + + cos nx . Tada je C + iS = 1 + (cos x + i sin x) + (cos 2x + i sin 2x) + + (cos nx + i sin nx) n n n ( ix )k = (cos kx + i sin kx) = eikx = e .
k=0 k=0 k=0

51

Poslednja suma predstavlja zbir prvih n + 1 clanova geometrijskog niza ciji je ix koli cnik q = e , pa je C + iS =
n k=0

( ix )n+1 e 1 q n+1 1 ei(n+1)x 1 q = = = . q1 eix 1 eix 1

Sa ciljem da se razdvoje realni i imaginarni deo poslednjeg broja izvr simo transformaciju ( ) ei(n+1)x/2 ei(n+1)x/2 ei(n+1)x/2 ( ) C + iS = . eix/2 eix/2 eix/2 Imaju ci u vidu da je z z = 2i Im z i eix/2 = eix/2 ,

ei(n+1)x/2 = ei(n+1)x/2 ,

ei(n+1)x/2 nx nx = einx/2 = cos + i sin , ix/ 2 2 2 e va zi slede ce: C + iS = einx/2 Kona cno dobijamo C=
x cos nx sin (n+1) 2 2 , sin x 2 x ( sin (n+1) 2i Im ei(n+1)x/2 nx nx ) 2 = cos + i sin . sin x 2 2 2i Im eix/2 2

S=

x sin (n+1) sin nx 2 2 . sin x 2

52.* Ako je z = cos(2/3) i sin(2/3), odrediti vrednost determinante 1 z z2 D= z 1 z . 1 z2 1 Re senje: Izra cuna cemo vrednost determinante D. Oduze cemo od prve kolone tre cu (vrednost determinante se ne menja) i dobijamo 1 z2 z z2 1 z z2 1 z 0 1 z = (1 z 2 ) 2 = (1 z 2 )(1 z 3 ). D= z 1 z = z 1 0 z2 1 1 z2 1

52

Za datu vrednost z = cos(2/3) i sin(2/3) treba odrediti z 2 i z 3 . Odredi cemo 3 prvo z : ( 2 ))3 ( ( 2 ) + i sin = cos(2 ) + i sin(2 ) = 1. z 3 = cos 3 3 S obzirom na dobijeni rezultat, vrednost determinante je D = 0. 53.* Odrediti moduo i glavnu vrednost argumenta broja z C koji zadovoljava jedna cinu z 1 z 0 1 2 = 2 8i. 12+i i Re senje: Izra cunavanje determinante tre ceg reda, npr. Sarusovim pravilom, polaznu jedna cinu pretvara u izraz 2 (4 + 3i)z + z = 2 8i (4 + 3i)z z = 8i. Uvod enje algebarskog oblika kompleksnog broja z = x + iy, x, y R, je dalje transformi se u (4 + 3i)(x + iy ) x + iy = 8i 3x 3y + i(3x + 5y ) = 8i. Izjedna cavanjem realnih i imaginarnih delova izraza na levoj i desnoj strani poslednje jednakosti, polazni problem svodi se na re savanje sistema jedna cina u skupu realnih brojeva { { 3x 3y = 0 , y = x, 3x + 5 y = 8 , 3x + 5x = 8. Tra zeno re senje je tada z = 1 + i.