Xem mã nguồn của Hai Bà Trưng

{{otheruses|Hai Bà Trưng (định hướng)|Trưng Vương (định hướng)}}{{pp-vandalism|small=yes}}
{{Nhiều vấn đề|
{{Chú thích trong bài|date=tháng 5/2024}}
{{Cần chuyên gia|date=tháng 5/2024}}
{{Nguồn sơ cấp|date=tháng 5/2024}}
}}
{{Đổi hướng|Trưng Nữ Vương|Quận ở Hà Nội|Hai Bà Trưng (quận)}}{{Thông tin nhân vật hoàng gia
| tên = Trưng Nữ Vương
| tên gốc = 徵女王
| thêm = [[Lĩnh Nam]]
| hình = Hai Bà Trưng (tranh Đông Hồ).jpeg
| ghi chú hình = Hai Bà Trưng đánh đuổi quân giặc ([[Tranh Đông Hồ|tranh dân gian Đông Hồ]])
| chức vị = [[Nữ vương]] [[Lĩnh Nam|nước Lĩnh Nam]]
| tại vị = [[40]] - [[43]]
| đăng quang = 40
| tiền nhiệm = * Triều đại thành lập
* [[Bắc thuộc lần 1]]
| kế nhiệm = * Triều đại sụp đổ
* [[Bắc thuộc lần 2]]
| tên đầy đủ = Trưng Trắc (徵側)
| thụy hiệu = Trưng Thánh vương<ref>[[Việt điện u linh tập]]</ref><br>(徵聖王)<br>Linh Trinh Nhị phu nhân<ref>Theo [[Việt điện u linh tập]], [[Lý Anh Tông]] dâng lên.</ref><br>(靈貞二夫人)<br>Kính Thắng phu nhân<ref>[[Trần Nhân Tông]] dâng tôn.</ref><br>(敬勝夫人)<br>Kính Thắng Bảo Thuận phu nhân<ref>[[Trần Anh Tông]] dâng tôn.</ref><br>(敬勝保順夫人)
| cha = Hùng Định (sau đổi thành Trưng Định)
| mẹ = [[Man Thiện]]
| sinh = ?
| mất = [[5 tháng 3]] năm [[43]]<br>
}}
{{Lịch sử Việt Nam}}
'''Hai Bà Trưng''' (? – [[5 tháng 3]] năm 43) là tên chỉ chung hai chị em [[Trưng Trắc]] (徵側) và [[Trưng Nhị]] (徵貳), hai người phụ nữ được đánh giá là [[anh hùng dân tộc]] của [[người Việt]].<ref>{{Chú thích web|url=https://znews.vn/ban-co-biet-14-anh-hung-tieu-bieu-cua-dan-toc-viet-nam-post811996.html|tựa đề=Hai Bà Trưng - biểu tượng cho người phụ nữ Việt Nam|tác giả=|họ=|tên=|ngày=|website=|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref> Trong sử sách, hai bà được biết đến như là những thủ lĩnh khởi binh chống lại chính quyền đô hộ của [[Đông Hán]], lập ra một quốc gia với kinh đô tại [[Mê Linh]] và Trưng Trắc tự phong là [[Nữ vương]]. Thời kì của hai Bà xen giữa thời kỳ [[Thời kỳ Bắc thuộc lần thứ nhất|Bắc thuộc lần 1]] và [[Thời kỳ Bắc thuộc lần thứ hai|Bắc thuộc lần 2]] trong [[lịch sử Việt Nam]]. [[Đại Việt sử ký toàn thư]] coi Trưng Trắc là một vị [[vua Việt Nam|vua]] trong lịch sử, với tên gọi '''Trưng Nữ vương''' (徵女王).

==Xuất thân và tên gọi==
=== Thư Hán ===
Nguồn sử liệu đầu tiên đề cập đến chị em Hai Bà Trưng là cuốn [[Hậu Hán thư|''Hậu Hán Thư'']] viết vào thế kỷ thứ 5 (Công nguyên) bởi học giả [[Phạm Diệp]], cuốn sách nói về lịch sử nhà Hán từ năm 6 đến năm 189 [[Công Nguyên|Công nguyên]]. Các tài liệu cổ của Trung Quốc đề cập đến hai chị em Bà Trưng khá ngắn gọn, được tìm thấy trong hai chương của [[Hậu Hán thư|Hậu Hán Thư]] mô tả về cuộc khởi nghĩa của Hai Bà thời kỳ [[Tây Hán|nhà Tây Hán]].
[[Tập tin:Hai Ba Trung đánh đuổi giặc Hán.jpg|nhỏ|197x197px|Năm 43 Hai Ba Trung đánh đuổi giặc Hán]]

Ở quyển 86 của ''[[Hậu Hán Thư]]'', phần "Tây Nam di liệt truyện" có viết:<ref>[[Hậu Hán thư|Hậu Hán Thư]] phần đề cập Hai Bà Trưng: [https://zh.wikisource.org/zh-hant/%E5%BE%8C%E6%BC%A2%E6%9B%B8/%E5%8D%B786 卷八十六·南蠻西南夷列傳第七十] hoặc https://ctext.org/dictionary.pl?if=gb&id=77634</ref>
:''Năm Kiến Vũ thứ 16, thời [[Hán Quang Vũ Đế]] ([[40]]), hai người phụ nữ [[Giao Chỉ]] là chị em Trưng Trắc ({{Hn|ch=徵側}}) và Trưng Nhị ({{Hn|ch=徵貳}}) tạo phản, tấn công quận phủ. Trưng Trắc là con gái của Lạc tướng huyện [[Mê Linh]]. Bà ta được gả làm vợ cho người xứ Chu Diên tên [[Thi Sách]] ({{Hn|ch=詩索}}), là kẻ hùng dũng. Thái thú quận Giao Chỉ là [[Tô Định]] ({{Hn|ch=蘇定}}) dùng luật pháp để kiềm chế bà ta. Trưng Trắc phẫn nộ, bèn tạo phản. Những tộc trưởng xứ Man ở các quận [[Cửu Chân]], [[Nhật Nam]], [[Hợp Phố]] hưởng ứng, bà ta đã chiếm được 65 thành trì và tự xưng là Nữ vương. Thứ sử và Thái thú quận [[Giao Chỉ]] chỉ còn biết cố thủ. Hán Quang Vũ Đế vì vậy đã ra lệnh cho quận Trường Sa, Hợp Phố và Giao Chỉ chuẩn bị xe, thuyền bè, sửa cầu, mở thông lối đi qua khe núi, trữ lương thảo''.
:''Năm thứ 18 ([[42]]), Quang Vũ Đế sai Phục Ba tướng quân [[Mã Viện]] ({{Hn|ch=馬援}}), Trung lang tướng [[Lưu Long (tướng)|Lưu Long]] ({{Hn|ch=劉隆}})<ref>Xem phần Liệt truyện của [[Lưu Long (tướng)]] tại https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%BE%8C%E6%BC%A2%E6%9B%B8/%E5%8D%B722</ref> và Lâu thuyền tướng quân Đoàn Chí ({{Hn|ch=段志}}) dẫn quân Trường Sa, Quế Dương, Linh Lăng, Thương Ngô hơn vạn người đi thảo phạt. Vào mùa hè tháng 4 năm 43, [[Mã Viện]] phá Giao Chỉ, trảm Trưng Trắc và Trưng Nhị, những kẻ đồng đảng đầu hàng hoặc giải tán. Tiến đánh bọn Đô Dương ({{Hn|ch=都陽}}) ở Cửu Chân, phá tan và bắt hàng phục. Bắt hơn 300 kẻ cầm đầu dời đi Linh Lăng ({{Hn|ch=零陵}}). Vùng Lĩnh Biểu ({{Hn|ch=領表}}) coi như bình định.''

=== Việt sử ===
Bộ sử cổ nhất của Việt Nam đề cập đến Hai Bà Trưng là ''[[Đại Việt sử lược]]''. Theo sách này, thời Việt Nam còn là [[Giao Chỉ]], Trưng Trắc là con gái Lạc tướng ở huyện [[Mê Linh]], lấy chồng là [[Thi Sách]] ở huyện [[Chu Diên]].

Theo ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'', Hai Bà Trưng vốn ''họ Lạc'', là dòng dõi Lạc tướng ở Mê Linh. Chồng bà Thi Sách cũng là con Lạc tướng, con hai nhà tướng kết hôn với nhau. Khi lên ngôi, Hai Bà mới đổi sang ''họ Trưng''.<ref name="informatik.uni-leipzig.de">[http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt03.html Đại Việt sử ký toàn thư, Ngoại kỷ quyển 3]</ref>

=== Nguồn khác ===
[[Truyền thuyết]] xác nhận quê nội Hai Bà ở làng Hạ Lôi và quê ngoại Hai Bà ở làng Nam Nguyễn (nay thuộc huyện [[Ba Vì]], thành phố [[Hà Nội]]).<ref name="ReferenceA">Nguyễn Khắc Thuần, sách đã dẫn, tr. 43.</ref> Mẹ Hai Bà là [[Man Thiện]], còn được ghi với tên gọi Trần Thị Đoan.

Tuy nhiên, theo các sử gia hiện đại, thời đầu [[Công Nguyên|Công nguyên]], [[người Việt]] chưa có họ. Tên Trần Thị Đoan của mẹ Hai Bà chỉ là tên thần phả đặt sau này, khoảng thế kỷ 17, 18. Cả cái tên Man Thiện có nghĩa là ''người Man tốt'' có thể do người Hán gọi.<ref name="ReferenceA"/> Theo một số dẫn chứng biện giải không rõ luận cứ và nguồn gốc cho rằng, tên của Hai Bà có nguồn gốc từ nghề dệt [[lụa]] truyền thống của Việt Nam, tương tự như cách đặt tên theo các loài cá của các vua [[nhà Trần]] sau này vốn xuất thân từ nghề chài lưới. Xưa kia nuôi [[tằm]], tổ kén tốt gọi là ''kén chắc'', tổ kén kém hơn gọi là ''kén nhì''; trứng ngài tốt gọi là ''trứng chắc'', trứng ngài kém hơn gọi là ''trứng nhì''. Do đó, theo [[Nguyễn Khắc Thuần]], tên Hai Bà vốn rất giản dị là ''Trứng Chắc'' và ''Trứng Nhì'', phiên theo tiếng Hán gọi là ''Trưng Trắc'' và ''Trưng Nhị''.<ref>[[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]], sách đã dẫn, tr. 172.</ref><ref name="ReferenceB">Nguyễn Khắc Thuần, sách đã dẫn, tr. 40.</ref> Khi [[chữ Hán]] chưa được truyền bá hoặc chưa có điều kiện thấm sâu vào nhận thức xã hội thì xu hướng đặt tên người rất giản dị và mộc mạc, thể hiện sự gắn bó với cuộc sống đời thường và xu hướng này còn tiếp tục trong các thế hệ sau.<ref name="ReferenceB"/> Sau này các sử gia phương Bắc viết chệch tên Hai Bà thành Trắc và Nhị với nghĩa "phản trắc" và "nhị tâm".<ref>Đăng Khoa, Hoài Thu, sách đã dẫn, tr. 21.</ref> Tuy nhiên, những luận điểm trên hoàn toàn thiếu nguồn gốc và sự chứng minh một cách khoa học, mà thiên về tự biện giải của tác giả.

Tên của ông Thi Sách, theo ''Thủy kinh chú'' của Trung Quốc xác định: chồng bà Trưng Trắc tên là '''Thi'''.<ref>[[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]], sách đã dẫn, tr. 173.</ref>

==Khởi nghĩa==
{{chính|Khởi nghĩa Hai Bà Trưng}}
[[Tập tin:Hai ba trung Dong Ho painting.jpg|nhỏ|Tranh Đông Hồ diễn tả cảnh Hai Bà Trưng khởi nghĩa]]
Cuộc nổi dậy của Trưng Trắc, theo Hán thư cùng Việt sử ghi lại, chỉ gói gọn trong lý do vì Thái thú khi ấy là [[Tô Định]] dùng biện pháp khắc chế, nên Trưng Trắc cùng phẫn mà nổi dậy. Hán thư không đưa ra lý do [[Thi Sách]] bị giết, trong khi Việt sử thì chỉ có ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' ghi lý do này, ''[[Đại Việt sử lược]]'' trước đó thì không.

Theo một số học giả như [[Đào Duy Anh]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]]..., do chính sách đồng hóa gắt gao và bóc lột hà khắc của [[Đông Hán|nhà Đông Hán]] đối với người Việt tại Giao Chỉ đương thời,<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr. 490-491.</ref><ref>[[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]], sách đã dẫn, tr. 171.</ref> các Lạc tướng [[người Việt]] liên kết với nhau để chống lại nhà Hán. Trưng Trắc kết hôn với con trai Lạc tướng ở Chu Diên là Thi Sách, hai nhà cùng có chí hướng chống Hán. Khoảng năm 39-40, nhằm trấn áp người Việt chống lại, Thái thú Tô Định giết [[Thi Sách]].

[[Trưng Trắc]] và các Lạc tướng càng căm thù, cùng [[Trưng Nhị]] mang quân bản bộ về giữ Hát Giang nay là xã [[Hát Môn]], huyện [[Phúc Thọ]], Hà Nội.<ref>[[Đào Duy Anh]], sách đã dẫn, tr. 493.</ref> Sau một thời gian chuẩn bị, tháng 2 năm 40, Trưng Trắc cùng Trưng Nhị chính thức phát động khởi nghĩa chống lại nhà Đông Hán. Cuộc khởi nghĩa được sự hưởng ứng của nhiều đội quân và nhân dân các nơi thuộc [[Âu Lạc]] và [[Nam Việt]] cũ.<ref>Lê Đình Sỹ, sách đã dẫn, tr. 37.</ref><ref>[[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]], sách đã dẫn, tr. 174.</ref> Quân Hai Bà đánh hãm trị sở [[Luy Lâu]]. Tô Định phải chạy về Nam Hải ([[Trung Quốc]]).

Các quận [[Nam Hải (quận)|Nam Hải]], [[Cửu Chân]], [[Nhật Nam]], [[Hợp Phố]] đều hưởng ứng. Hai Bà lấy được 65 thành ở [[Lĩnh Nam]]. Trưng Trắc tự lập làm vua, xưng là '''Trưng Nữ Vương''', hay còn gọi là '''Trưng Vương'''.

==Cai trị==
Hai Bà Trưng cai trị lãnh thổ vùng [[Lĩnh Nam]] của người Việt, tương đương với Bộ Giao Chỉ của nhà Hán trong ba năm. Thời gian cai trị ngắn ngủi và phải toan tính chuẩn bị chống lại cuộc chiến của [[nhà Hán]] khiến Hai Bà Trưng không có hoạt động gì đáng kể trong việc xây dựng lãnh thổ mà mình cai quản.
===Hành chính===
[[Tập tin:Bản đồ Lĩnh Nam thời Trưng Vương-Hai Bà Trưng.jpg|nhỏ|245x245px|phải|Bản đồ Lĩnh Nam thời Hai Bà Trưng]]
Do thời gian cai trị của Hai Bà Trưng không dài và không còn tài liệu để khôi phục lại hệ thống tổ chức bộ máy thời Hai Bà Trưng. Tuy nhiên, các sử gia căn cứ trên các sử liệu liên quan đến sự cai trị của nhà Hán trước và sau thời Hai Bà Trưng cho rằng, về cơ bản Hai Bà Trưng vẫn duy trì hệ thống quản lý của nhà Hán trước đó, do người Việt nắm giữ<ref>Viện Sử học, sách đã dẫn, tr. 234.</ref>. Các quận, huyện do nhà Hán lập ra trên đất Nam Việt cũ.

Ghi chép về Mê Linh trong hai tài liệu cổ nhất của Việt Nam, đều thuộc thời [[Nhà Lê sơ|Hậu Lê]] và cách nhau 44 năm đã mâu thuẫn về kinh đô của Hai Bà:<ref>[[Nguyễn Vinh Phúc]], Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng ở Hà Nội và các vùng lân cận, Nhà xuất bản Trẻ, 2005</ref>

''[[Dư địa chí]]'' của [[Nguyễn Trãi]] (năm 1434) chép: Mê Linh là Hát Môn thuộc huyện Phúc Lộc bây giờ… huyện Phúc Lộc là Mê Linh ngày xưa

''Đại Việt sử ký toàn thư'' (năm 1479) chép: Thời Tây Hán trị sở của thái thú (Giao Châu) tại Long Uyên tức Long Biên. Thời Đông Hán tại Mê Linh tức Yên Lãng.

Do đó, ba thế kỷ sau [[Lê Quý Đôn]] viết ''[[Vân đài loại ngữ]]'' (năm 1773) rất lộn xộn, chép Yên Lãng thuộc về ba quận khác nhau cùng tồn tại trong một thời kỳ: Mê Linh nay là Yên Lãng… Phong Khê là đất Yên Lãng… Chu Diên nay là Yên Lãng

''[[Khâm định Việt sử Thông giám cương mục|Cương mục]]'' nhà Nguyễn chép: Mi Linh là Phong Châu… ở địa phận hai huyện [[Phúc Thọ|Phúc Lộc]] và [[Đường Lâm]]

Do đó đã xuất hiện các tranh cãi về Mê Linh, một số cho rằng Mê Linh ở phía nam sông Hồng và số khác cho là ở phía bắc, ngay gần [[thành Cổ Loa]] của [[An Dương Vương|Thục Phán]]. Ở huyện [[Yên Lãng (huyện)|Yên Lãng]] này cũng có làng Hạ Lôi nhưng không có tên Nôm. Năm 1977 huyện này được đổi tên thành Mê Linh.<ref>Quyết định 178-CP ngày 5/7/1977 về việc hợp nhất và điều chỉnh địa giới một số huyện thuộc tỉnh Vĩnh Phú</ref>

Từ năm 1973-1990, nhà nghiên cứu Đinh Văn Nhật ''<ref name=":0">{{Chú thích tạp chí|last=Đinh|first=Văn Nhật|date=1973-1990|title=Hành chính Việt Nam thời Hai Bà Trưng, VNU Lic|url=https://repository.vnu.edu.vn/browse?type=author&value=%C4%90inh%2C+V%C4%83n+Nh%E1%BA%ADt|journal=Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử}}</ref>'' sử dụng phương pháp địa lý học lịch sử để nghiên cứu về các địa danh thời Hai Bà Trưng. Ông sau đó kết luận huyện Mê Linh nằm ở phía nam sông Hồng, cụ thể là phía tây [[sông Đáy]] của Hà Nội. Ở đây có các địa danh là [[Cấm Khê]], Hạ Lôi, [[Đền Hát Môn]] và Miếu Mèn thờ mẹ Hai Bà là Bà Man Thiện. Các bài viết đều đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam. 
;Quận Giao Chỉ
Quận [[Giao Chỉ]] được xác định vị trí là đất Bắc Bộ [[Việt Nam]] và một phần phía tây nam tỉnh [[Quảng Tây]] ([[Trung Quốc]]) hiện nay (từ sông Uất hay [[Tây Giang (định hướng)|Tây Giang]] về phía nam), trừ đi những phần đất sau:
# Góc miền [[núi]] tây bắc ngoài phạm vi thống trị của [[nhà Hán]].
# Góc tây nam [[Ninh Bình]] thuộc về huyện Vô Công, quận [[Cửu Chân]].
# Vùng [[bờ biển|duyên hải]] từ thành phố Hải Phòng (huyện An Dương, Tiên Lãng, Vĩnh Bảo) đến huyện [[Kim Sơn]] tỉnh [[Ninh Bình]] khi đó chưa được bồi đắp thành đất liền (vẫn là [[biển]])<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr. 48, 69.</ref>.

Quận [[Giao Chỉ]] gồm có 10 huyện (縣) theo Đào Duy Anh như sau<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr. 36-48, 75.</ref>:

# '''[[Luy Lâu]]''' (羸婁 hoặc 羸𨻻 hoặc 𨏩𨻻): hoặc [[Liên Lâu]], tương đương phần lớn tỉnh [[Bắc Ninh]].
# '''[[Long Biên (huyện)|Long Biên]]''' (龍編): tương đương gồm trung tâm [[Hà Nội]] và các huyện [[Hoài Đức]], [[Thường Tín]] (Hà Nội), Khoái Châu ([[Hưng Yên]]), huyện [[Thuận Thành]], huyện [[Quế Võ]] và [[Yên Phong]] tỉnh [[Bắc Ninh]] trở lên phía bắc, bao gồm cả các tỉnh [[Bắc Kạn]], [[Thái Nguyên]], [[Lạng Sơn]], [[Cao Bằng]] và một phần phía tây nam tỉnh [[Quảng Tây]], [[Trung Quốc]]. ''(quan điểm của Đinh Văn Nhật <ref name=":0" /> cho Long Uyên ở Bắc Giang và vùng núi đông bắc, ngăn cách với Cổ Loa (Tây Vu) bởi Lãng Bạc và không có Hà Nội).''
# '''Mê Linh''' (麊泠 hoặc 麋泠): gồm khu vực tây bắc tỉnh [[Vĩnh Phúc]], tây bắc tỉnh [[Hà Tây (tỉnh)|Hà Tây]] cũ và tỉnh [[Yên Bái]]. ''(quan điểm của Đinh Văn Nhật <ref name=":0" /> cho rằng Mê Linh không có Vĩnh Phúc (Tây Vu) và thôn Hạ Lôi cùng suối Kim Khê (Cổ Lôi Trang) đều ở [[Thạch Thất]]. Mê Linh nằm ở hữu ngạn [[sông Lô]] và [[sông Hồng]] gồm Phú Thọ, Hòa Bình và vùng Sơn Tây. Đây là trung tâm của nhà nước [[Văn Lang]] thời [[Hùng Vương]] với cư dân bản địa là [[người Mường]], có mối quan hệ gần nhất với [[Người Việt|người Kinh]]. Theo giáo sư [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]]'' '', Mê Linh gốc tiếng Mường là M'linh có nghĩa là "Con chim lớn" theo quan niệm tổ tiên là các loài chim của [[Người Mường|Mo Mường]] và sử thi [[Đẻ đất đẻ nước]])''
# '''Tây Vu''' (西于): tương đương tỉnh [[Vĩnh Phúc]], [[Phú Thọ]], phía bắc [[Hà Tây]] cũ và [[Hòa Bình]]. ''(quan điểm của Đinh Văn Nhật <ref name=":0" /> không có Phú Thọ, Hà Tây, Hòa Bình do trùng lặp với Mê Linh mà có thêm Thái Nguyên, Tuyên Quang đều ở tả ngạn sông Lô và sông Hồng. Trung tâm của Tây Vu là thành [[Thành Cổ Loa|Cổ Loa]] của [[An Dương Vương|Thục Phán]] và nhóm [[người Tày]] [[Người Thái (Việt Nam)|- Thái]] chiếm đa số)''
# '''Chu Diên''' (朱鳶): tương đương phía nam tỉnh [[Hà Tây (tỉnh)|Hà Tây]] cũ, huyện [[Lương Sơn]] tỉnh [[Hòa Bình]] và tỉnh [[Hà Nam]] ''(quan điểm của Đinh Văn Nhật <ref name=":0" /> là vùng đất giữa sông Hồng và sông Đáy, gồm cả trung tâm Hà Nội và vùng đầm lầy Hưng Yên)''
# '''An Định''' (安定): tương đương miền [[Hải Dương]] và [[Hưng Yên]], ở giữa [[sông Thái Bình]] và [[sông Hồng]].
# '''Câu Lậu''' (苟漏 hoặc 笱屚 hoặc 句屚): tương đương tỉnh [[Nam Định]] và [[Ninh Bình]], không kể vùng đông nam [[Nam Định]] và phía nam [[Ninh Bình]] lúc đó vẫn là [[biển]], chưa được bồi đắp
# '''Khúc Dương''' (曲昜): tương đương huyện [[Kinh Môn]] tỉnh [[Hải Dương]], huyện [[Đông Triều]] và [[Quảng Yên]] tỉnh [[Quảng Ninh]] trải lên phía bắc tới vùng Khâm châu thuộc [[Quảng Tây]], [[Trung Quốc]].
# '''Bắc Đái''' (北帶): tương đương huyện [[Yên Dũng]] tỉnh [[Bắc Giang]] và huyện [[Chí Linh]] tỉnh [[Hải Dương]].
# '''Kê Từ''' (稽徐): tương đương huyện [[Lạng Giang]] và huyện [[Lục Ngạn]] tỉnh [[Bắc Giang]] ''(quan điểm của Đinh Văn Nhật <ref name=":0" /> cho là vùng Hải Phòng, Quảng Ninh, nơi có cửa biển Bạch Đằng)''

Quận trị Giao Chỉ lần lượt đặt ở [[Mê Linh]], [[Luy Lâu]] và [[Quảng Tín]].
;Quận Cửu Chân
Quận [[Cửu Chân]] thời Hán được xác định vị trí từ góc tây nam tỉnh [[Ninh Bình]] đến tỉnh [[Hà Tĩnh]] hiện nay<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr. 48, 79.</ref>.

Quận trị Cửu Chân được xác định ở huyện [[Tư Phố]]. [[Cửu Chân]] gồm có bảy huyện như sau<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr 48-56. Đây theo [[Hán thư|Tiền Hán thư]], còn [[Hậu Hán thư]] chỉ chép năm huyện, không có Dư Phát (餘發) và Đô Lung (都龐), còn Vô Thiết (無切) ghi là Vô Công (無功).</ref>: 
# '''Vô Thiết''' (無切): tương đương với [[Nho Quan]], [[Yên Khánh]] tỉnh [[Ninh Bình]] hiện nay.
# '''Vô Biên''' (無編): tương đương huyện [[Vĩnh Lộc (huyện)|Vĩnh Lộc]], [[Thạch Thành]] tỉnh [[Thanh Hóa]].
# '''[[Tư Phố]]''' (胥浦): địa bàn tương đương huyện [[Thiệu Hóa]], [[Thọ Xuân]], [[Tĩnh Gia]] tỉnh [[Thanh Hóa]] và bắc [[Diễn Châu]] tỉnh [[Nghệ An]].
# '''Cư Phong''' (居風): tương đương phía tây nam tỉnh [[Thanh Hóa]].
# '''Dư Phát''' (餘發): tương đương các huyện [[Nga Sơn]] và [[Hậu Lộc]] tỉnh Thanh Hóa.
# '''Đô Lung''' (都龐): tương đương vùng thượng lưu [[sông Mã]].
# '''Hàm Hoan''' (咸驩 hoặc 咸懽 hoặc 鹹驩): tương đương [[Nghệ An]] và [[Hà Tĩnh]], là huyện lớn nhất ở cực nam [[Cửu Chân]].

;Quận Nhật Nam
Vị trí [[Nhật Nam]] được xác định là từ [[Quảng Bình]] tới địa giới [[Bình Định]], [[Phú Yên]] hiện nay<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr. 61.</ref>.

[[Nhật Nam]] gồm có năm huyện như sau<ref>Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr. 56-61.</ref>:
# '''Tây Quyển''' (西卷): vùng [[sông Gianh]], bắc [[Quảng Bình]].
# '''Chu Ngô''' (硃吾): khoảng [[sông Thạch Hãn]], tỉnh [[Quảng Trị]].
# '''Lô Dung''' (盧容): miền [[Thừa Thiên Huế|Thừa Thiên]], lưu vực [[sông Hương]] và [[sông Bồ]].
# '''Ty Ảnh''' (比景): nam [[Quảng Bình]], khoảng từ [[sông Nhật Lệ]] đến [[sông Bến Hải]].
# '''Tượng Lâm''' (像林): từ đèo [[Đèo Hải Vân|Hải Vân]] đến [[mũi Đại Lãnh]] (tỉnh [[Phú Yên]]).

;Quận Hợp Phố
Quận [[Hợp Phố quận|Hợp Phố]] gồm năm huyện: Hợp Phố (合浦), [[Từ Văn]] (徐聞), Cao Lương (高涼), Lâm Nguyên (臨元), Chu Nhai (朱崖).

[[Hợp Phố quận|Hợp Phố]] được xác định vị trí là vùng duyên hải [[vịnh Bắc Bộ]] tỉnh [[Quảng Tây]] và địa cấp thị [[Trạm Giang]] tỉnh Quảng Đông.

;Quận Thương Ngô
Quận [[Thương Ngô (quận)|Thương Ngô]] gồm có 10 huyện: [[Quảng Tín (huyện)|Quảng Tín]] (廣信), Tạ Mộc (謝沐), Cao Yếu (高要), Phong Dương (封陽), Lâm Hạ (臨賀), Đoan Khê (端谿), Phùng Thừa (馮乘), Phú Xuyên (富川), Lệ Phổ (荔浦), Mãnh Lăng (猛陵).

[[Thương Ngô (quận)|Thương Ngô]] thời Hán được xác định vị trí tương đương với khu vực dãy núi Đô Bàng tỉnh [[Quảng Tây]], phía đông núi Đại Dao, địa cấp thị [[Triệu Khánh]] tỉnh Quảng Đông, phía tây huyện cấp thị [[La Định]], huyện [[Giang Vĩnh]] tỉnh Hồ Nam, phía nam huyện [[Giang Hoa]], huyện [[Đằng (huyện)|Đằng]] tỉnh Quảng Tây, phía bắc thành phố cấp huyện [[Tín Nghi]] tỉnh Quảng Đông.

;Quận Uất Lâm
Quận [[Uất Lâm]] thời Hán gồm có 12 huyện: [[Bố Sơn]] (布山), An Quảng (安廣), Hà Lâm (河林), Quảng Đô (廣都), Trung Lưu (中留), Quế Lâm (桂林), Đàm Trung (譚中), Lâm Trần (臨塵), Định Chu (定周), Lĩnh Phương (領方), Tăng Thực (增食), Ung Kê (雍雞).

[[Uất Lâm]] được xác định vị trí là từ các địa cấp thị [[Nam Ninh, Quảng Tây|Nam Ninh]], [[Bách Sắc]] đến đại bộ phận [[Liễu Châu]], phía bắc [[Ngọc Lâm, Quảng Tây|Ngọc Lâm]], phía đông và phía nam [[Hà Trì]] đều thuộc [[Quảng Tây]].

;Quận Nam Hải
Quận [[Nam Hải quận|Nam Hải]] gồm có sáu huyện: [[Phiên Ngung (kinh đô)|Phiên Ngung]] (番禺), Trung Túc (中宿), Bác La (博羅), Long Xuyên (龍川), Tứ Hội (四會), Yết Dương (揭陽).

[[Nam Hải quận|Nam Hải]] được xác định vị trí bao trùm tỉnh [[Quảng Đông]] và phần đất phía đông nam tỉnh [[Quảng Tây]], Trung Quốc hiện nay.

Như vậy tổng số huyện thành đương thời chỉ có 54 huyện. Ngô Sĩ Liên dẫn thêm hai huyện mới đặt trong quận Giao Chỉ là Vọng Hải và Phong Khê do Mã Viện mới tách đặt sau thời Hai Bà Trưng, được chép gộp vào danh sách các huyện thuộc Giao Chỉ lúc đó, tổng cộng là 56 huyện thành<ref>Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr. 87.</ref>.

=== Những mặt khác ===
Theo ''[[Viện Sử học]]'', đội ngũ các cánh quân mới tập hợp của các Lạc hầu, Lạc tướng, thủ lĩnh địa phương chưa có điều kiện tổ chức theo kiểu chính quy thành các đơn vị, quân thứ kiểu hệ thống, cấp bậc quy củ như các triều đại sau này. Thành phần họ gồm bình dân trong kẻ, chạ… gia nô, nô tỳ thuộc quyền quản lý của các thủ lĩnh vùng. Các sử gia nhìn nhận lực lượng mới họp này chưa được tổ chức chặt chẽ nên có những yếu điểm bộc lộ trong cuộc chiến chống Mã Viện sau này<ref>Viện Sử học, sách đã dẫn, tr. 241.</ref>.

Sử sách không ghi lại bất cứ hoạt động chính trị nào khác thời kì này. Ngoại trừ ''[[Viện Sử học]]'' ghi lại một sự kiện duy nhất liên quan tới kinh tế thời Hai Bà Trưng là Trưng vương cho xá thuế trong hai năm cho dân chúng. Luật pháp chưa có văn bản chính thức. Các sử gia xác định luật thời Hai Bà Trưng là một thứ “tập quán pháp”, “luật tục” của nhiều đời trước được khôi phục và sử dụng điều hành xã hội<ref name="Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 235">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr. 235.</ref><ref>[[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]], sách đã dẫn, tr. 178.</ref>.

Sách ''[[Hậu Hán thư]]'' của [[Phạm Diệp]] dẫn lời tâu báo của Mã Viện lên Hán Quang Vũ Đế rằng luật Việt khác với luật nhà Hán đến hơn 10 điều<ref>[[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]], sách đã dẫn, tr. 217.</ref><ref>Lê Văn Siêu, sách đã dẫn, tr. 239.</ref>.

== Thất bại ==
{{Chính|Chiến tranh Hán-Việt, 42-43}}

Ngày [[30 tháng 1]] năm [[Tân Sửu]] ([[41]]), [[nhà Hán]] thấy Trưng Trắc xưng Vương dấy quân đánh lấy các thành ấp, nên hạ lệnh cho các quận Trường Sa, [[Hợp Phố]] và [[Giao Châu]] sắp sẵn xe thuyền, sửa sang cầu đường, thông các núi khe, chứa thóc lương, cho [[Mã Viện]] làm [[Mã Viện|Phục Ba tướng quân]], Phù Lạc hầu [[Lưu Long]] làm phó tướng, chỉ huy đạo quân lớn khoảng 2 vạn người, chia làm 2 cánh thủy, bộ sang xâm lược.

Cánh quân bộ tiến vào vùng Đông Bắc Mã Viện tiến theo đường ven biển, san núi làm đường hơn nghìn dặm, đến [[Lãng Bạc]] (ở phía tây Tây Nhai của [[La Thành]])<ref>Ở đây, Toàn thư cho Lãng Bạc là Hồ Tây (Hà Nội), nhưng nhiều nhà nghiên cứu đã đoán định Lãng Bạc ở vùng huyện [[Tiên Sơn (huyện)|Tiên Sơn]], tỉnh [[Hà Bắc (tỉnh cũ)|Hà Bắc]] ngày nay.</ref> đánh nhau với Hai Bà. Quân Nam bấy giờ ô hợp, rất nhiều thủ lĩnh không phục hai vua là đàn bà, lớp tan rã, lớp tự ly khai hoặc đầu hàng quân Hán. Hai Bà thấy thế giặc mạnh lắm, không chống nổi, bèn lui quân về giữ [[Cấm Khê]] (sử chép là Kim Khê).

Năm [[Quý Mão]] ([[43]]), Hai Bà Trưng chống cự lại với quân nhà Hán ở [[Cấm Khê]] (nay thuộc huyện [[Thạch Thất]], [[Hà Nội]]) thất thế, đều tử trận. Theo truyền thuyết Việt Nam, Hai Bà đã nhảy xuống [[Sông Đáy|sông Hát]] (tức sông Đáy, nay thuộc xã [[Hát Môn]], huyện [[Phúc Thọ]], thành phố [[Hà Nội]]) tự vẫn để bảo toàn khí tiết. Còn theo [[Hậu Hán thư]], sách sử của [[Trung Quốc]], Hai Bà đã bị quân Mã Viện bắt được và chặt đầu đem về [[Lạc Dương]]<ref>{{chú thích sách|first=Yingshi|last=Yu|editor=Denis Twitchett|editor2=Michael Loewe|title= Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220|year=1986|publisher=University of Cambridge Press|isbn=978-0-5212-4327-8|page=454}}</ref>.

Tướng Đô Dương tiếp tục cầm quân chống lại quân Hán đến cuối năm 43. Mã Viện đuổi theo đánh quân còn sót lại huyện Cư Phong, cuối cùng lực lượng này cũng bị dẹp. Ngoài các cừ súy bị giết, hơn 300 cừ súy người Việt bị bắt và đày sang Linh Lăng (Hồ Nam). Mã Viện thu gom, phá hủy nhiều trống đồng và đúc rồi dựng [[cột đồng Mã Viện|cột đồng]] (tương truyền ở trên động Cổ Lâu châu Khâm)<ref>Chuyện cột đồng Mã Viện được chép trong một số tài liệu của Trung Quốc, nhưng đều không ăn khớp với nhau. Cho cột đồng ở [[Cổ Lâu]] ([[Khâm Châu]]) chỉ là một thuyết, sách [[Khâm định Việt sử Thông giám cương mục|Cương Mục]] tiên biên 2, 13b chép là Cổ Sâm (theo Nhất Thống Chí của nhà Thanh).</ref> làm giới hạn biên giới của nhà Hán, và khắc lên đó dòng chữ thề: "Cột đồng gãy thì [[Giao Chỉ]] diệt" (''Đồng trụ chiết, Giao Chỉ diệt'')<ref>Lê Văn Siêu, sách đã dẫn, tr. 234-235.</ref>.

Từ đây, nước Việt lại thuộc quyền kiểm soát của [[nhà Hán]], bắt đầu thời [[Bắc thuộc lần 2]]. Thời kỳ Hai Bà Trưng chỉ kéo dài được hơn ba năm.

Sau khi Hai Bà Trưng thất bại, chế độ giao quyền cai quản cấp huyện ở Bộ Giao Chỉ cho các Lạc tướng không còn, quyền lực của các Lạc tướng, Lạc hầu bị thủ tiêu. Theo như cách gọi của sử gia Madrolle thì chế độ bảo hộ chấm dứt, bắt đầu chế độ cai trị trực tiếp. Nhà Hán đặt quan lại cai trị đến cấp huyện<ref>Viện sử học, sách đã dẫn, tr. 248.</ref>.

== Đánh giá ==
Sử gia [[Lê Văn Hưu]] viết trong [[Đại Việt sử ký toàn thư|''Đại Việt sử ký'' ''toàn thư'']]<ref name="informatik.uni-leipzig.de"/>:
:''Trưng Trắc, Trưng Nhị là đàn bà, hô một tiếng mà các quận Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố, cùng 65 thành ở Lĩnh Ngoại đều hưởng ứng, việc dựng nước xưng vương dễ như trở bàn tay, có thể thấy hình thế đất Việt ta đủ dựng được nghiệp bá vương. Tiếc rằng nối sau họ Triệu cho đến trước họ Ngô, trong khoảng hơn nghìn năm, bọn đàn ông chỉ cúi đầu bó tay, làm tôi tớ cho người phương Bắc, há chẳng xấu hổ với hai chị em họ Trưng là đàn bà hay sao? Ôi! Có thể gọi là tự vứt bỏ mình vậy.''

Theo sử gia [[Nguyễn Nghiễm]] thời [[Lê trung hưng]]<ref>Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr. 89.</ref>:
:''Trưng Vương là dòng dõi bậc thần minh, nhân lòng dân oán hận, nổi giận, khích lệ người cùng chung mối thù. Nghĩa binh đi đến đâu gần xa đều hưởng ứng, 65 thành ngoài miền Ngũ Lĩnh một buổi sớm đều thu phục được, người dân chịu khổ từ lâu, không khác gì đã ra khỏi vực thẳm được thấy mặt trời. Bà quả là bậc anh hùng khí khái hơn người. Tuy rằng quân mới tập hợp, bị tan rã khi đã thành công, cũng làm hả được lòng căm phẫn của thần dân một chút... Khi đất nước bị chìm đắm, thì hầu như lại được khôi phục do một nữ chúa ở Mê Linh. Lúc đó bậc con trai mày râu phải cúi đầu ngoan ngoãn tuân theo không dám làm gì, chẳng đáng thẹn lắm sao?''

Vua [[Tự Đức]] viết trong ''[[Khâm định Việt sử Thông giám cương mục]]<ref>Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, Tiền biên quyển 2.</ref>:''

:''Hai Bà Trưng thuộc phái quần thoa, thế mà hăng hái quyết tâm khởi nghĩa, làm chấn động cả triều đình Hán. Dẫu rằng thế lực cô đơn, không gặp thời thế, nhưng cũng đủ làm phấn khởi lòng người, lưu danh sử sách. Kìa những bọn nam tử râu mày mà chịu khép nép làm tôi tớ người khác, chẳng những mặt dày thẹn chết lắm!''

Hai Bà Trưng và hàng chục, hàng trăm nữ tướng tham gia phong trào kháng Hán, được người Việt Nam hiện đại xem là một biểu tượng đáng tuyên dương và tôn sùng. Theo quan điểm này, việc khởi nghĩa này đã góp phần tạo nên truyền thống anh hùng bất khuất cho giới nữ và cho cả dân tộc Việt Nam. Nguyên lý Mẹ và sắc thái bình quyền trai gái in đậm nét trong nền văn hóa dân tộc, dân gian [[Việt Nam]] đến nỗi nhiều học giả cho rằng đấy là điểm vượt trội không còn phải bàn cãi gì nữa của [[Việt Nam]] so với [[Trung Quốc]] và [[phương Tây]].<ref>{{chú thích sách|author=Phan Ngọc Liên (tổng chủ biên)|title=Lịch sử 10 - Nâng cao|year=2006|publisher=Nhà xuất bản Giáo dục|pages=147}}</ref>

{{cquote|... ''trong khoảng năm thứ 40 sau Công nguyên, hai chị em người Việt Nam là Hai Bà Trưng đã đứng lên khởi nghĩa chống ngoại xâm, thức tỉnh tinh thần độc lập. Đó là lần đầu tiên trong lịch sử mà người dân Việt Nam đứng lên vì nền độc lập cũng như niềm tự hào của mình.''
|||Tổng thống Mỹ [[Donald Trump]]<ref>[http://vietnamnet.vn/vn/thoi-su/apec-2017/bai-phat-bieu-cua-tong-thong-my-donald-trump-tai-apec-2017-410198.html Bài phát biểu của Tổng thống Mỹ Donald Trump tại APEC 2017]</ref>}}

== Di sản ==
=== Các công trình gắn liền với tên tuổi của Hai Bà Trưng ===
[[Tập tin:Temple Hai Bà Trưng (1).jpg|nhỏ|Đền Đồng Nhân thờ Hai Bà Trưng tại thủ đô Hà Nội|249x249px]]
[[Tập tin:HaiBaTrung.JPG|phải|nhỏ|250px|Voi diễu hành nhân ngày Lễ Hai Bà Trưng 7 tháng 3 năm 1957 tại [[Sài Gòn]] ]]
Hiện nay, trên cả nước Việt Nam có 103 nơi thờ Hai Bà Trưng và các tướng lĩnh ở 9 tỉnh, thành phố như: [[Vĩnh Phúc]], [[Phú Thọ]], [[Hà Nội]], [[Hải Phòng]], [[Thái Bình]], [[Ninh Bình]] trong đó riêng huyện Mê Linh có 25 di tích ở 13 xã.<ref>[https://www.nguoiduatin.vn/den-ngo-xa-phung-cong-ky-niem-1978-nam-cuoc-khoi-nghia-hbt-a371276.html Đền Ngò - xã Phụng Công, tưng bừng kỷ niệm 1978 năm cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng]</ref>

* Hai Bà Trưng được coi là anh hùng dân tộc của Việt Nam và được thờ cúng tại nhiều đền thờ, trong đó lớn nhất là [[Hát Môn|Đền Hát Môn]] thờ Hai Bà Trưng tại xã [[Hát Môn]], huyện [[Phúc Thọ]], Hà Nội, [[Đền Hai Bà Trưng (Đồng Nhân)|Đền Đồng Nhân]] ở [[hai Bà Trưng (quận)|quận Hai Bà Trưng]], [[Hà Nội]] và [[Đền Hai Bà Trưng (Hạ Lôi)|Đền Hạ Lôi]] tại thôn Hạ Lôi, xã [[Mê Linh (xã), Mê Linh|Mê Linh]], huyện [[Mê Linh]], [[Hà Nội]] - quê hương của hai bà. Theo ghi nhận của sử gia [[Ngô Thì Sĩ]], từ nhiều thế kỷ trước khi đền thờ Hai Bà được lập ra, vì Hai Bà chết do binh đao nên đền thờ kiêng màu đỏ là màu máu: hương án đều sơn màu đen, không có màu đỏ; người dân địa phương cũng không dám mặc áo đỏ, kể cả người đến viếng thăm nếu mặc áo đỏ phải cởi bỏ để bên ngoài theo lệ cấm<ref>Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr. 92.</ref>.
*Ngoài ra, tại tỉnh [[Hồ Nam]] (Trung Quốc) hiện nay vẫn còn miếu thờ Trưng Vương (miếu này đã được kiểm chứng bởi hai nhà nho đi sứ là [[Nguyễn Thực]] và [[Ngô Thì Nhậm]]) do những thủ lĩnh bị bắt về đất Hán sau khi khởi nghĩa của Hai Bà Trưng thất bại lập ra để tưởng nhớ về quê hương và cũng là thể hiện tinh thần bất khuất của người Việt thời Hai Bà Trưng<ref>[http://hanoimoi.com.vn/Ban-in/1000_nam_thang_long/75768/mi7871%3Bu-th7901%3B-tr432%3Bng-v432%3B417%3Bng-tren-273%3B7845%3Bt-h7891%3B-nam Miếu thờ Trưng Vương trên đất Hồ Nam]</ref>.
* Các danh xưng của Hai Bà như Trưng Trắc, Trưng Nhị, Trưng Vương, Hai Bà Trưng còn được đặt cho nhiều trường học, đường phố, phường, xã, quận... ở Việt Nam.

=== Trong văn hóa đại chúng ===
* Các câu chuyện về Hai Bà Trưng, [[Bà Triệu]], và các nữ tướng khác được một số sử gia trích dẫn để làm bằng chứng cho luận điểm rằng xã hội Việt Nam trước khi bị [[Hán hóa]] là một xã hội [[mẫu hệ]] (hay còn gọi là [[chế độ mẫu hệ]]), trong đó phụ nữ có thể giữ vai trò lãnh đạo mà không gặp trở ngại.
* Nhiều tác phẩm, sách, kịch, nhạc... viết hoặc dựa vào Hai Bà làm nhân vật chính. Vở cải lương [[Tiếng trống Mê Linh]] về cuộc khởi nghĩa của Hai Bà là một vở [[cải lương]] kinh điển tại Việt Nam.

''[[Đại Nam Quốc sử Diễn ca|Đại Nam quốc sử diễn ca]]'' có đoạn kể về cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng đã trở thành quen thuộc đối với người Việt:

:''Bà Trưng quê ở [[Phong Châu|Châu Phong]]''
:''Giận người tham bạo thù chồng chẳng quên''
:''Chị em nặng một lời nguyền''
:''Phất cờ nương tử thay quyền tướng quân''
:''Ngàn Tây nổi áng phong trần''
:''Ầm ầm binh mã xuống gần [[Long Biên]]''
:''Hồng quần nhẹ bước chinh yên''
:''Đuổi ngay [[Tô Định]], dẹp yên biên thành''
:''Kinh kỳ đóng cõi [[Mê Linh]]''
:''[[Lĩnh Nam]] riêng một triều đình nước ta''
:''Ba thu gánh vác sơn hà''
:''Một là báo phục hai là Bá Vương''
:''Uy danh động tới Bắc Phương''
:''[[Nhà Hán|Hán]] sai [[Mã Viện]] lên đường tấn công''
:''[[Hồ Tây]] đua sức vẫy vùng''
:''Nữ nhi địch với anh hùng được sao!''
:''Cẩm Khê đến lúc hiểm nghèo''
:''Hai Bà thất thế cùng liều với sông!''
:''Trước là nghĩa, sau là trung''
:''Kể trong lịch sử anh hùng ai hơn.''
Bài hát ''[[Hồn tử sĩ]]'' có nguyên bản là Hát Giang Trường Hận, gợi nhớ đến công ơn và sự [[hy sinh]] của Hai Bà Trưng.[[Tập tin:On a sunny day in Saigon, national heroines of Viet Nam are honored with a parade of elephants and floats.jpg|nhỏ|phải|200px|Voi diễn hành nhân ngày Lễ Hai Bà Trưng năm 1961 tại Sài Gòn]]

=== Sự kiện ===
Hàng năm, vào ngày 6 tháng 2 [[âm lịch]], ngày giỗ hay lễ hội tưởng nhớ Hai Bà được tổ chức là ngày lễ chính thức của [[Việt Nam Cộng hòa]] từ năm 1955 đến 1975 có [[diễu hành]].<ref>Masur, Matthew B. "Hearts and Minds: Cultural Nation-building in South Vietnam, 1954-1963." Ohio State University, 2004. Tr 107-9</ref> Ngày này cũng là [[Ngày Phụ nữ Việt Nam]] của miền Nam Việt Nam dưới chính thể Việt Nam Cộng hòa. Từ năm [[1976]] trở đi, sau khi hai miền [[Sự kiện 30 tháng 4 năm 1975|thống nhất]] thì ngày lễ Hai Bà Trưng không còn là ngày lễ ở [[Việt Nam]] nữa.

Về sau, về truyền thuyết Hai Bà Trưng đã được lan rộng khắp người dân Việt Nam nhiều thế hệ sau này, và hình tượng của 2 bà tiếp tục được đưa vào những trò chơi dân gian, truyện tranh và tác phẩm thơ văn.

==Xem thêm==
* [[Khởi nghĩa Hai Bà Trưng]]
* [[Chiến tranh Hán-Việt, 42-43]]
* [[Mã Viện]]
* [[Hán Quang Vũ Đế]]
* [[Hành chính Việt Nam thời Bắc thuộc lần 1]]
* [[Tiếng trống Mê Linh]]

==Tham khảo==
*''Đại Việt sử lược.''
*''Đại Việt sử ký toàn thư.''
*''Khâm định Việt sử thông giám cương mục.''
* Viện Sử học (2001), ''Lịch sử Việt Nam, tập 1'', Nhà Xuất bản Khoa học Xã hội.
* Nguyễn Khắc Thuần (2005), ''Danh tướng Việt Nam'', Nhà Xuất bản Giáo dục.
* Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (2008), ''Tổng tập văn học dân gian người Việt'', Nhà Xuất bản Khoa học Xã hội.
* [[Phan Huy Lê]], [[Trần Quốc Vượng (sử gia)|Trần Quốc Vượng]], [[Hà Văn Tấn]], [[Lương Ninh]] (1991), ''Lịch sử Việt Nam, tập 1'', Nhà Xuất bản Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp.
* Viện Sử học (1988), ''Biên niên lịch sử cổ trung đại Việt Nam''.
* Đào Duy Anh (2005), ''Lịch sử cổ đại Việt Nam'', Nhà Xuất bản Văn hóa Thông tin.
* Ngô Thì Sĩ (2011), ''Đại Việt sử ký tiền biên'', Nhà Xuất bản Văn hóa Thông tin.
* Lê Đình Sỹ chủ biên (2010), ''Thăng Long – Hà Nội những trang sử vẻ vang chống ngoại xâm'', Nhà Xuất bản Hà Nội.
* Lê Văn Siêu ([[2006]]), ''Việt Nam văn minh sử'', Nhà Xuất bản Văn học.
*{{Chú thích sách|title=An Nam Truyện – Ghi chép về Việt Nam trong chính sử Trung Quốc xưa|last=Châu Hải Đường|first=|publisher=Nhà xuất bản Hội nhà văn|year=2018|isbn=|location=|pages=}}

== Chú thích ==
{{Tham khảo|30em}}

== Liên kết ngoài ==
{{Thể loại Commons|Trưng Sisters}}
* {{Britannica|607295|Trung Sisters}}
* {{TĐBKVN|9704|Hai Bà Trưng}}
* {{TĐBKVN|11969|Khởi nghĩa Hai Bà Trưng}}
* {{TĐBKVN|13248|Hội đền Hai Bà Trưng}}
* {{TĐBKVN|36073|Đền Hai Bà Trưng (Đồng Nhân, quận Hai Bà Trưng)}}
* {{TĐBKVN|9098|Trưng Trắc}}
* {{TĐBKVN|9095|Trưng Nhị}}
* [http://www.bbc.co.uk/vietnamese/science/story/2005/04/050406_truongthaidu.shtml Tiếng trống đồng Mê Linh]: từ BBC Việt ngữ, nhận xét về Hai Bà Trưng
*[http://www.viet.rfi.fr/van-hoa/20121012-hai-ba-trung-va-bai-hoc-%E2%80%9Cviec-nuoc-truoc-viec-nha%E2%80%9D Hai Bà Trưng và bài học “việc nước trước việc nhà ”]
*[[Hậu Hán thư|Hậu Hán Thư]] phần đề cập Hai Bà Trưng: [https://zh.wikisource.org/zh-hant/%E5%BE%8C%E6%BC%A2%E6%9B%B8/%E5%8D%B786 卷八十六·南蠻西南夷列傳第七十] hoặc https://ctext.org/dictionary.pl?if=gb&id=77634

{{start box}}
{{Thứ tự chức vụ
|chức vụ = Triều đại Việt Nam
|năm = [[40]]-[[43]]
|trước = [[Bắc thuộc|Bắc thuộc lần I (Lịch sử Việt Nam)]]
|sau = [[Bắc thuộc|Bắc thuộc lần II (Lịch sử Việt Nam)]]}}
{{end box}}
{{Hai Bà Trưng}}
{{Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 1}}
{{Tổng quan về Việt Nam}}

{{Thời gian sống|14|43}}

[[Thể loại:Hai Bà Trưng| ]]
[[Thể loại:Nữ tướng Việt Nam]]
[[Thể loại:Người Hà Tây]]