Kontent qismiga oʻtish

John Herschel

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
John Herschel
Tavalludi 1792-yil 7-mart
Slough, Buckinghamshire, Angliya
Vafoti 1871-yil 11-may
Collingwood, Kent, Angliya
Kasbi Matematik, astronom, kimyogar, ixtirochi, fotograf
Ijod qilgan tillari Ingliz tili
Fuqaroligi Buyuk Britaniya
Yoʻnalish Matematika
Mukofotlari Smith mukofoti (1813)
Copley medali (1821, 1847)
Lalande medali (1825)
Qirollik Astronomiya Jamiyatining oltin medali (1826, 1836)
Qirollik medali (1836, 1840) va boshqalar

Sir John Frederick William Herschel (oʻzb.: Ser Jon Frederik Uilyam Gershel; 1792-yil 7-mart — 1871-yil 11-may)[1] — matematik, astronom, kimyogar sifatida faoliyat yuritgan ingliz polimati. Shuningdek, u ixtirochi ham edi, John Herschel tajribali fotograf boʻlgani holda, „Blueprint“ni ixtiro qilgan[2][3]. Shu bilan birga u botanika ishlari bilan ham shugʻullangan.

Herschel astronomiyada Julian kunlar tizimini qo‘llashni boshlab berdi. U Saturnning yettita yoʻldoshiga va otasi ser William Herschel tomonidan kashf etilgan yettinchi sayyora — Uranning toʻrtta yoʻldoshiga nom bergan. John Herschel fotografiya faniga koʻplab hissa qoʻshgan, u rang ajrata olmaslik va ultrabinafsha nurlarining kimyoviy kuchini oʻrgangan. Uning 1831-yilda yozgan Preliminary Discourse asari ilmiy tajriba va nazariyalarni shakllantirishda induktiv yondashuvni targ‘ib qilgan bo‘lib, fan falsafasiga muhim hissa qo‘shgan[4].

Yoshligi va astronomiyadagi faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kopernik oy krateri modelining kalotipi,1842-yil

Herschel Buckinghamshire okrugining Slough shaharchasida Mary Boldwin va astronom William Herschel oilasida dunyoga kelgan. U astronom Caroline Herschelning jiyani edi. U Eton kolleji va Kembrijdagi St. John kollejida qisqa muddat tahsil oldi hamda u 1813-yilda matematika bo‘yicha eng yuqori natija bilan oʻqishni bitirdi[5]. Aynan bakalavrlik davrida u matematiklar Charles Babbage va George Peacock bilan doʻstlashdi. U 1816-yilda Kembrijni tark etdi va otasi bilan ishlay boshladi. Herschel 1816-yilda astronomiya bilan shugʻullanib, diametri 18 dyuym (460mm) oyna bilan fokus uzunligi 20 fut (6.1 m) boʻlgan yorugʻlikni aks ettiruvchi teleskopni yaratdi. 1821– va 1823-yillar orasida u James South bilan hamkorlikda otasi tomonidan tuzilgan qo‘sh yulduzlar katalogini qayta ko‘rib chiqdi[6].

Herschel 1820-yilda tuzilgan Qirollik Astronomiya Jamiyatining asoschilaridan biri edi. U otasi bilan qilgan ishlari uchun 1826-yilda Qirollik Astronomiya Jamiyatining oltin medali bilan taqdirlangan (1836-yilda yana gʻolib boʻlgan) va 1825-yilda Fransiya Fanlar akademiyasining Lalande medaliga sazovor boʻlgan, 1821-yilda Qirollik jamiyati unga oʻzlarining operatsiyalariga qoʻshgan matematik hissasi uchun Copley medalini topshirdi. Mary Boolening taʼkidlashicha, Herschel George Everestning harakatlari natijasida hind falsafasi va matematikasidan ham xabardor bo‘lgan[7].

Herschel uch marta Qirollik Astronomiya Jamiyatining prezidenti boʻlgan: 1827—1829, 1839—1841 va 1847—1849[8].

Herschel 1864-yilda oʻzining astronomik kuzatuvlari katalogini nashr etdi, u oʻzining va otasining ishlari toʻplami sifatida katta Herschelning tumanliklar katalogini kengaytirdi va Tumanliklar hamda yulduzlar klasterlarning umumiy katalogi deb nomlangan yangi katalog vujudga keldi. Bu katalogni toʻldiruvchi yana bir 10 300 ta koʻp va qoʻsh yulduzlarning umumiy katalogi jildi Herschel vafotidan soʻng nashr etildi.

Herschel kashfiyotlari orasida NGC 7, NGC 10, NGC 25 va NGC 28 galaktikalari ham mavjud.

Fotografiyaga qoʻshgan hissasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Herschelning 1839-yil 9-sentyabrda otasining 40 futlik teleskopining oʻrnatilishini koʻrsatadigan birinchi shisha plastinka fotosurati

Herschel fotografiya sohasiga ko‘plab muhim hissalar qo‘shgan. U xrizotip kabi oʻzgrishlarni va „Blueprint“ nomi bilan ataluvchi[9] sinotip jarayonini ixtiro qilish orqali fotografiya jarayonlarini yaxshiladi[10]. John 1839-yilda hozirgacha mavjud boʻlgan shishali fotosuratni yaratdi va spektr turli qismlarining nurlari fotografik qogʻozga oʻz rangini berishga moyilligini taʼkidlab, baʼzi ranglarni takrorlash bilan tajriba oʻtkazdi. Herschel sabzavot sharbatlarining fotosezuvchanlik xossalaridan foydalangan holda tajribalar oʻtkazdi, bu hossalar fitotiplar, shuningdek, antotiplar deb ham ataladi. Bu bilan bogʻliq oʻz kashfiyotlarini 1842-yilda London Qirollik Jamiyatining falsafiy operatsiyalarida nashr etdi[11]. U 1840-yillarning boshida Qirolicha Victoria portretining rassomi Henry Collen bilan hamkorlik qildi. Herschel dastlab platina tuzlarining yorug‘likka sezgirligi asosida platina jarayonini kashf etdi, keyinchalik bu jarayon William Willis tomonidan takomillashtirildi.

Herschel 1839-yilda fotografiya atamasini kiritgan[12].

Herschel faoliyatining boshqa jihatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
John Herschel portreti
Julia Margaret Camoron tomonidan ishlangan 1867-yilgi rasm

Herschel koʻplab maqolalar yozgan, jumladan, meteorologiya, fizik geografiya sohasida va Britaniya Ensiklopediyasining 8-nashri uchun yozgan teleskop haqidagi yozuvlarni misol qilib keltirish mumkin. Shuningdek, u Homerning „Illiada“sini ham tarjima qilgan.

1823-yilda Herschel metall tuzlarining optik spektrlari boʻyicha oʻz xulosalarini nashr etdi[13].

Herschel 1825-yilda quyosh nurlarining toʻgʻridan-toʻgʻri isitish quvvatini oʻlchash uchun aktinometrni ixtiro qildi[14] va uning bu asbob bilan ishlashi fotokimyoning dastlabki tarixida katta ahamiyatga ega boʻldi.

Herschel Grigoriy kalendariga tuzatish kiritishni taklif qildi, yillarni kabisa emas 4000 ga karrali qilib, kalendar yilining oʻrtacha uzunligini 365,2425 kundan 365,24225 gacha qisqartirdi[15]. Garchi bu oʻrtacha tropik yil 365.24219 kunga yaqinroq boʻlsa-da, uning taklifi hech qachon qabul qilinmagan, chunki Grigoriy taqvimi bahorgi tengkunlik kunlari orasidagi oʻrtacha vaqtga (hozirda 365.242 374 kun) asoslangan[16].

Herschel 1832-yilda Amerika Sanʼat va fanlar akademiyasining xorijiy faxriy aʼzosi[17] va 1836-yilda Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasining xorijiy aʼzosi etib saylangan.

1835-yilda New York Sun gazetasiga Great Moon Hoax nomi bilan mashhur boʻlgan bir qator satirik maqolalar yozdi, ularda Herschel Oyda yashovchi hayvonlar, jumladan, koʻrshapalak qanotli gumanoidlarni kashf etgani haqida yolgʻon bayonotlar berdi.

Kanada gʻarbiy Saskatchewan provinsiyasidagi Herschel qishlogʻi, Herschel togʻi, Oydagi J. Herschel krateri, Herschel aholi punkti, Janubiy Afrikaning Keyptaun shahridagi Sharqiy Keyp va Herschel qizlar maktabi uning nomi bilan atalgan.

Yukon hududining bir qismi boʻlgan Shimoliy Muz okeanidagi Herschel oroli uning nomi bilan atalgan deb qabul qilingan boʻlsa-da, ser John Franklin ekspeditsiya jurnalidagi yozuvlarda bu yerni butun Herschel oilasiga hurmat yuzasidan atalganini yozadi, chunki Johnning otasi William Herschel, xolasi Caroline Herschel ham u kabi mashhur edilar[18].

Oilasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alfred Edward Chalon tomonidan 1829-yilda chizilgan Margaret Brodie Stewart rasmi
Alfred Edward Chalon tomonidan 1829-yilda chizilgan John Frederick Herschel rasmi

Herschel 1829-yil 3-martda Edinburgda amakivachchasi Margaret Brodie Stwart (1810—1884) bilan turmush quradi va keyinchalik 12 nafar farzandning otasi boʻladi:

  1. Caroline Emilia Mary Herschel (1830-yil 31-mart — 1909-yil 29-yanvar) — askar va siyosatchi Alexander Hamilton-Gordonga turmushga chiqqan;
  2. Isabella Herschel (5-iyun 1831—1893);
  3. Sir William James Herschel, 2-baronet (9-yanvar 1833—1917);
  4. Margaret Louisa Herschel (1834—1861) — mohir rassom;
  5. Prof. Alexander Stewart Herschel (1836—1907) — Qirollik Jamiyati aʼzosi;
  6. Polkovnik John Herschel (1837—1921) — geodezik, Qirollik Jamiyati aʼzosi;
  7. Maria Sophia Herschel (1839—1929);
  8. Amelia Herschel (1841—1926) — diplomat va sinolog Sir Thomas Francis Wadega turmushga chiqqan;
  9. Julia Herschel (1842—1933) — 1878-yil 4-iyunda kapitan (keyinchalik admiral) John Fiot Lee Pearse Maclearga turmushga chiqqan;
  10. Matilda Rose Herschel (1844—1914) — iqtidorli rassom, William Waterfieldga (Hindiston davlat xizmatchisi) turmushga chiqqan;
  11. Francisca Herschel (1846—1932);
  12. Anne Herschel (20-iyun 1855—1939).

Oʻlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Westminster Abbeydagi John Herschel va Charles Darwinning qoʻshni qabrlari

Herschel 1871-yil 11-mayda 79 yoshida Kentdagi Collingwoodda vafot etdi. Oʻlimidan keyin u uchun milliy dafn marosimi oʻtkazildi va Westminster Abbeyga dafn qilindi[19].

Uning londonlik Henry W.Field tomonidan yozilgan nekrologi 1871-yil 1-dekabrda Amerika falsafiy jamiyatiga oʻqib eshittirilgan[20].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Krou, Maykl J. „Herschel, ser Jon Frederik Uilyam, birinchi baronet (1792-1871)“.Oksford Milliy Biografiya lugʻatiOksford universiteti matbuoti
  2. ↑ "Blueprint". Britaniya entsiklopediyasi.3-jild (Expoʻ70 nashri). Chikago: Uilyam Benton.816-bet
  3. ↑ Bridjuoter, Uilyam; Shervud, Elizabeth J., tahrirlar. (1950). „loyiha“. Bir jildda Kolumbiya entsiklopediyasi (2-nashr). Nyu-York shahri: Kolumbiya universiteti nashriyoti.214-bet
  4. ↑ „Jon F.W.Herschel gipotetik soʻrov boʻyicha induktivistmi?“409-439-betlar
  5. ↑ „Herschel, John Frederick William“Kembrij bitiruvchilari maʼlumotlar bazasi . Kembrij universiteti
  6. ↑ „Herschel, Sir John Frederick William“ Britaniya ensiklopediyasi (11-nashr).Kembrij universiteti matbuoti
  7. ↑ Meri Everest Boole (1901).Oʻn toʻqqizinchi asrda hind tafakkuri va gʻarb faniIbtido kutubxonasi. Seylon milliy sharhi
  8. ↑ Elliott, Devid.„Oʻtgan Qirollik Astronomiyasi Jamiyati prezidentlari“Qirollik Astronomiya Jamiyati. 2017 -yil 20-noyabrda olindi
  9. ↑ Rosenthal, Richard T. (2000). „Sianotip“
  10. ↑ Herschel, John (1901).„Koʻprikdan Niagara sharsharasining umumiy koʻrinishi“Jahon raqamli kutubxonasi. Detroit nashriyot kompaniyasi . 2017 -yil 20-noyabrda olingan — Kongress kutubxonasi orqali
  11. ↑ Herschel,John William Frederick(1842)„Quyosh spektri nurlarining sabzavot ranglariga taʼsiri va baʼzi yangi fotosurat jarayonlari haqida“London Qirollik jamiyatining falsafiy operatsiyalari
  12. ↑ Shaaf, Larri (1979).„Ser Jon Herschelning 1839-yildagi Qirollik jamiyatining fotosuratga oid hujjati“Fotosurat tarixi
  13. ↑ Herschel J.F.W. (1823).„Rangli muhit tomonidan yorugʻlikning yutilishi va maʼlum olovda namoyon boʻladigan prizmatik spektrning ranglari toʻgʻrisida; toʻgʻridan-toʻgʻri tajriba orqali har qanday muhitning mutlaq dispersiya kuchini aniqlashning tayyor rejimini hisobga olgan holda“Edinburg qirollik jamiyatining operatsiyalari
  14. ↑ Anon(1884).„Eslatmalar va yangiliklar“524-528-betlar
  15. ↑ Astronomiyaning konturlariD. Appleton va kompaniya. 1876 ​​yil.
  16. ↑ Steel,Duncan (2000).Vaqtni belgilash: mukammal taqvimni ixtiro qilish uchun epik izlanishJohn Wille va oʻgʻillari, 185-bet.
  17. ↑ „Aʼzolar kitobi, 1780-2010: H bobi“ Amerika sanʼat va fanlar akademiyasi. 2016-yil 15-sentabrda olingan.
  18. ↑ Burn,C.R.(2009-yil sentabr).„Herschel oroli kimning nomi bilan atalgan?“Arktika.Shimoliy Amerika Arktika instituti.
  19. ↑ 'The Abbey Scientists' Hall, AR p56: London; Rojer va Robert Nikolson; 1966-yil
  20. ↑ Field, Henry W. (1871).„Ser Jon Frederik Uilyam Xerschelning nekrolog xabarnomasi, Bart“.Amerika falsafiy jamiyati maʼlumotlari.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Herschel&oldid=5325969" dan olindi