Махатма Ганди
|
Махатма Ганди | |
|---|---|
|
гудж. મોહનદાસ ગાંધી | |
 | |
| Төрүттүнген хүнү | 1869 октябрьның 2[1][2][3][…] |
| Мөчээн хүнү | 1948 январьның 30[1][2][3][…] (78 хар) |
| Чурт | |
| Ашаа азы кадайы | Кастурба Ганди[d][4][3] |
| Автограф |
 |
«Маха́тма» Моханда́с Карамча́нд Га́нди (англ. Mohandas Karamchand "Mahatma" Gandhi [ˈmoːɦənd̪aːs ˈkərəmtʃənd̪ ˈɡaːnd̪ʱi] ; октябрьның 2, 1869 чыл - январьның 30, 1948 чыл) — Индияның Великобританиядан хамаарышпас чоруун камгалаар тулчуушкуннуң баштыңчызы. Ооң күчүлел чок философиязы (сатьяграха) тайбың өскерилгелер талалакчыларының чоруунга улуг салдарны чедирген.
Намдары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Махатма Ганди 1869 чылдың октябрь 2-де Порбандар деп суурга (амгы Гуджарат, барыын Индияда штат) төрүттүнген. Адазы, Карамчанд Ганди Порбандар, хоорайның кол сайыды чораан. Гандиниң өг-бүлези шажын ужурларын шыңгыы сагыыр, ылаңгыя иези - Путлибай-дендин чүдүүр турган. Дуганга мөргүл кылыры, сагыл хүүлээп аары, чүгле ногаа аймаа чиири, ыдыктыг номнар номчууру, шажын дугайында чугаалар эрттирери - бо бүгү чүүлге Ганди чажындан тура өөренген.
13 харлыында ада-иези Гандини боду хире кыска - Кастурбайга өглээн. Олар дөрт оолдуг: Харилал (1888-1949), Манилал (1892-1956), Рамдас (1897-1969) болгаш Девдас (1900-1957). Улуг оглундан Ганди ойталанган, чүге дизе ол арагага, самыын-садарга алзып чораан. Харилал сифилис аарааш чок болган. Арткан оолдары адазының чоруун шынчы эдерип, Индия бот-эргези дээш шимчээшкиниң идепкейлиг киржикчилериниң санынче кирген.
19 харлыында Мохандас Ганди Лондонче өөренип чорткаш, юрист эртемин шинчилеп алган. 1891 чылда өөредилгези дооступ карга, Индияже чанып келген. Мергежил ёзугаар ажылы болдунмаска, ол 1893 чылда Мурнуу Африкаже ажылдап чорткан. Аңаа бир дугаар индилерниң эргелери дээш туржуушкунга киришкен. Аңаа-ла бир дугаар күчүлел чок удурланыышкыны (сатьяграханы) демиселге ажыглап көрген. Мохандас Гандиниң өртемчей көрүүшкүнү тургустунарынга кол рольду Бхагавадгита, Г.Д.Торо болгаш Л.Н.Толстойнуң идеялары ойнаан.
1915 чылда Ганди Индияже эглип келген. Дөрт чыл болгаш ол чурттуң бот-эрге дээш шимчээшкининче идепкейлиг киржип эгелээн.
1915 чылда алдарлыг индий чогаалчы Рабиндранат Тагор Мохандас Гандиге хамаарыштыр "Махатма" (өндүр сеткил, улуг сеткил) деп дааны ажыглаан. Ганди боду ол дааны хүлээвээн.
Үр үе иштинде Ганди күчүлел чок политиказын турум сагып турда аңаа улуг шаптыктар тыптып эгелээн. Сатьяграханы Индияның Конгрези чурттуң хосталгазы дээш туржуушкунга дүрүм кылдыр хүлээп алгаш турган, ынчалза-даа ол политика даштыкы халдаашкыннарга ажыглаттынмас деп Конгресс шиитпирлээн. Бир дугаар ол айтырыг 1938 чылда мюнхен кризис үезинде, кажан дайын чоокшулап орда тургустунган. Кризис соонда ол айтырыг октаттынып каан. 1940 чылдың чайын Ганди ол айтырыгны Конгресске катап салган. Конгресс бодунуң шиитпирин өскертпээн. Ынчалза-даа ийи ай болгаш Конгресстиң тургузуп алган чүүлүнде сатьяграхага улуг бүзурел илередип, ону иштики, даштыкы политикага байдалдан көрүп ажыглаар бис деп каан болган. Ганди ол чүүлге таарсынмаан, ынчалза-даа шак ынчаар Конгресстиң позициязы бижиттингенинге чөпшээрешкен.
Катап ол айтырыга Ганди 1941 чылда эглип келгеш, катап Конгресс-биле дугуржуп чадап каан.
Махатма Ганди индустар болгаш Индияның мусульман чон аразынга сураглыг чораан. Ол ийи аңгылажыр, дайылдажыр бөлүктерни эптештирип, тайбыңга чедирерин кызыдар турган. 1947 чылда Британияның колониязы турган Индияны ийи чуртче - Индия болгаш Пакистанче - чарарынга удурланган. Аңгыланыышкын соонда индустар биле мусульманнар аразынга дерзин демисел эгелээн. 1947 чыл Гандиге ажыг чөгениишкин-биле төнген. 1948 чылдың январьда Ганди чон аразынга бот-боттарынга удур демиселди төндүрер күзелдиг оралдажыышкын кылдыр голодовка чарлаан. Ол бодунуң шиитпирин мынчалдыр тайылбырлаан: "Өлүм меңээ авырал болур. Индия боду бодун өлүрүп турарының херечизи боорунуң орнунга боду өлгени дээре".
Ол акция херек түңнелге чедирген. Дайылдажып турган бөлүктерниң баштыңчылары компромисске келген -Махатма голодовка эгелээн соонда каш хонгаш дараазында шиитпирни үндүрген: "Мусульманнарның чуртталгазын, өнчүзүн, шажын-чүдүлгезин камгалап чоруур бис. Делиге мооң бертинде өскелерниң шажын-чүдүлгезин хүлээвес дээн болуушкуннар катап болбас".
Ынчалза-даа индустар биле мусульманнарның аразынга тайбыңны Ганди долузу-биле чедип чадап каан. Кезек экстремист организациялар аңаа удур турган. "Хинду Махасабха" дээр ийи отряд террористерлиг полит организация демиселди уламчылаар дээн. Ынчалза-даа Делиге оларга Махатма Гандиниң авторитеди шаптыктап турган. Ынчангаш "Хинду Махасабханың" баштыңчызы бомбей миллионер Винайяк Саваркар Гандиге удур заговор тургускан. Ооң киржикчилери Гандиже хомудалдар киирип ат болган.
Халдаашкын, өлүрүүшкүн
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Бир дугаар Гандиниң амы-тынынче халдаашкын 1948 чылдың январь 20-де болган. Ол бажыңының верандазындан чүдүкчүлерге сөс чугаалап турда Пенджабадан дезикчи Маданлал бодунуң кылган бомбазын октапкан. Кым-даа ол болуушкундан когараваан.
Индияның чазаа ооң соонда Ганди оон күштүг манаглыг болзун дээш дугуржуурга, Ганди чер-ле ынаваан. "Салымым ындыг че болза каттырып өлүр мен" дээн. Ол ынчан 78 харлыг турган.
1948 чылдың январь 30-де кежээки маанай соонда бир чээни-биле дашкаар үнүп келген. Хөй чыглып келген чон Махатманы ыыткыр уткуп, үглеп, ужур ёзугаар Гандиниң буттарынга дээп турда Натхурам Годзе чоокшулап келгеш Гандиже үш катап аткан. Ганди өлүп чыткаш "О,Рама!О,Рама!" деп сымырангаш, холу-биле өлүрүкчүнү өршээп турарын көргүскен. 17 шак 17 минут турда Ганди чок болган. Годзе бодун өлүрүп чыдырда чон олче халдай берген. Гандини манап турган ажылчын өлүрүкчүнү чондан камгалааш правосудиеге дамчыткан. Өлүрүкчү чааскан ол чүүлдү бодап бүдүрген эвес деп чоорту билдине берген. Чизеге удур улуг заговор ажыттынган.
2008 чылдың январь 30-де, Гандиниң чок болганындан бээр 60 чыл болуп турда ооң сөөгүнүң чамдыызын Индостан чартык-ортулуктуң мурнуу талазында Коморин мугулдурдан далай кырынче чашкан.
Дөзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 Babelio (фр.) — 2007.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Mahatma Gandhi Biography // биография
- ↑ https://web.archive.org/web/20190303203819/https://gandhijayanti2017.com/mahatma-gandhi-family-tree/