9 Mart 1971 darbe teşebbüsü

9 Mart 1971 darbe teşebbüsü, Türkiye tarihinde başarılı olamamış ve emir-komuta zinciri dışında gelişmiş bir askeri darbe teşebbüsüdür.

Arka plan

Adalet Partisi Genel Başkanı ve Başbakan Süleyman Demirel, 1969'da kendisini askerî darbe girişimiyle yüz yüze getiren Celâl Bayar ve arkadaşlarının affı meselesini atlattıktan sonra genel seçime gitti ve 1969 genel seçimleri'nde büyük başarı kazanarak yeniden tek başına iktidar oldu.

Ama partisinin 'sağ' kanadı, Demirel'in Bayar ve arkadaşlarını yarı yolda bırakmasını affedemiyordu. Seçimden bir süre sonra 19 Ekim 1970'te Meclis Başkanlığından ve Kasım 1970'te de Adalet Partisi'nden istifa eden Ferruh Bozbeyli ile 69 kurucu tarafından Demokratik Parti kuruldu.

Doğan Avcıoğlu'nun çıkardığı Devrim gazetesi etrafında toplanan ve içlerinde 27 Mayıs Darbesini yapan Millî Birlik Komitesi'nin gerçek lideri Emekli Korgeneral Cemal Madanoğlu'nun^[1] da bulunduğu "Millî Demokratik Devrimciler", o dönemin siyasi partilerinin demokrasi anlayışının bir oyalamaca olduğunu ileri sürerek^[2] ulusçu-devrimci yöntem olarak ifade edilen ilkeler doğrultusunda parlamento dışı muhalefeti savunuyorlardı.^[3] Türkiye'de Orduyu tahrik ederek^[4] sol-sosyalist, bir çeşit Baasçı yönetim^[5] kurdurmak için Doğan Avcıoğlu ve İlhan Selçuk'un^[6] başını çektiği ileri sürülen çok ciddi girişimler vardı. Bu çalışmaların ordu içindeki yansıması özellikle genç Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Batur ve kara kuvvetleri karargâhındaki çeşitli unsurları etkisi altına almıştı. Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Faruk Gürler'in de bu ekiple hareket etme ihtimali olduğu düşünülse de, kendisi buna pek taraftar olmayacak ve 12 Mart darbesinin hazırlanmasına yol açacaktı.^[7]

Genişletilmiş Komuta Konseyi

Ancak ordunun tamamı sol bir darbeye yandaş değildi. Özellikle Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç ve İstanbul'daki 1. Ordu Komutanı Orgeneral Faik Türün, sol darbeye açıkça karşı çıkıyor, Kara Kuvvetleri Komutanı Gürler'i katıldığı söylenen cepheden ayrılması için baskı altına alıyorlardı.^[8] Orgeneral Faik Türün eğer Millî Demokratik Devrimciler Ankara'da darbe yapacak olurlarsa, TBMM'yi derhal İstanbul'da toplayacağını ve Meclis'in alacağı kararla Ankara'daki darbecilere karşı 1. Ordu ile harekete geçeceğini söyledi. Faruk Gürler'in sol darbecilerden ayrıldığı, "Yavuz Bey" kod-adını kullanan Muhsin Batur'un ise tek başına bu işe kalkışamayacağı ihtimali belirince cuntacılar 9 Mart 1971 günü darbe yapmak istediler. Kendilerine seçtikleri lider, Kara Kuvvetleri karargâhında bir Tümgeneral olan Celil Gürkan'dı. Ama Gürkan, kendi deyişiyle 'düğmeye' basmadı; teşebbüs gerçekleşmedi ama ok yaydan çıkmıştı. 10 Mart günü Ankara'da, daha önce adı bile duyulmamış olan 'Genişletilmiş Komuta Konseyi' toplantısı yapıldı, toplantıya ordudaki bütün orgeneraller ve Ankara'da görevli korgeneraller davet edildi.

1. Ordu Komutanı Orgeneral Faik Türün, Ankara'ya gitmeden önce eşi ve çocuklarını sol-darbeci genç subaylardan korumak için memleketine bir akrabasının yanına gönderdi, sonra da toplantı öncesi Ankara Garnizon Komutanı olan kardeşi Tümgeneral Tevfik Türün'ü arayarak tedbir almasını istedi. Bunun üzerine Ankara garnizonundan askerler gün boyu devam eden toplantı boyunca, daha doğrusu Orgeneral Faik Türün sağ salim dışarı çıkana kadar, Genelkurmay karargâhını kuşatarak 'emniyete aldı'lar. İşte bu toplantıda 12 Mart günü hükûmete muhtıra verilmesi kararı alındı.^[9]

Washington'a giden mesaj

Amerikan Dışişleri Bakanlığı'nın belgelerine göre 10 Mart akşamı Ankara'daki Merkezi Haberalma Örgütü CIA görevlisi Washington'a şu mesajı gönderdi:

“

1. Türk Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç başkanlığında, beklenmedik bir "Silahlı Kuvvetler Komuta Konseyi" toplantısı yapıldı, sabah 10.00'da başlayan toplantı 18.00'e dek sürdü. Toplantıya Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri komutanları, 1, 2 ve 3. ordu komutanları, bütün kolordu komutanları, bütün Hava Kuvvetleri Bölge komutanları ve bir miktar da diğer genel subaylar katıldı.

2. Bu toplantı çok sayıda yüksek rütbeli subayın ısrarı üzerine, dört Amerikan havacısının kaçırılması, ODTÜ'deki polis-öğrenci çatışması ve diğer yerlerdeki karışıklıklar yüzünden ülkedeki siyasi durumun hızlanan eriyişine karşı ordunun nasıl bir tepki vereceğini kararlaştırmak üzere yapıldı.

3. Kara Kuvvetleri Kurmay Başkanı Korgeneral Hayati Savaşçı, toplantının iki seçenekten birini benimsemek için yapıldığını söyledi. Ya çok sayıda genç generalin önerdiği gibi rejimi devirmek ve yönetime el koymak kararlaştırılacaktı ya da General Tağmaç ve ötekilerin önerdiği Cumhurbaşkanı Sunay'a ve Başbakan Demirel'e bir muhtıra verilerek kimi spesifik ve acil kontrol önlemlerinin alınması istemi kabul edilecekti. Savaşçı, başka alternatiflerinin kalmadığını ekledi.

4. Savaşçı ayrıca, siyasi duruma askeri müdahale konusunun artık tartışılır olmadığını söyledi. Ordu müdahale ediyordu, karar verilecek olan şey bunun biçimiydi. Toplantıdan açık bir konsensüs çıkmasının önemli olduğunu söyledi ve bunun önemini de şöyle izah etti: Konsensüs olmasa, karardan ötürü hayal kırıklığına uğrayan taraflar, kendi görüşlerinin kabulü için güç kullanarak zorlama yapabilirlerdi. Hangi karar alınırsa alınsın, hızla bütün birimlere iletileceğini de söyledi Savaşçı.

5. Özellikle havacı generaller tam bir askeri müdahale taraftarı ve Tağmaç çözümüne şiddetle karşılar.

6. 10 Mart saat 24.00 itibarıyla Ankara sakin ve gözüken bir askeri alarm durumu yok.

„

Nitekim 9 Mart 1971 tarihinde planlanan darbe, içlerinde Mahir Kaynak^[10] ve Mehmet Eymür'ün de bulunduğu Millî İstihbarat Teşkilatı mensuplarının durumu ve o dönemde ilgili toplantılara sızmış olan Korgeneral Atıf Erçıkan'ın toplantılarda aldığı kaset kayıtlarını^[11] Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç ve 1. Ordu Komutanı Faik Türün'e haber vermesiyle akamete uğratıldı. 12 Mart Muhtırası'nı veren Memduh Tağmaç, Orgeneral rütbesindekiler hariç 9 Mart 1971 Millî Demokratik Devrimine adı karışan başta Tümgeneral Celil Gürkan olmak üzere tüm subayları re'sen emekliye sevketti. 1. Ordu Komutanı Faik Türün de bu darbeye adı karışan tüm Devrim yazarlarını ve diğer Millî Demokratik Devrim cuntası üyelerini Ziverbey Köşkünde Millî İstihbarat Teşkilatı vasıtasıyla sorguya çekti. Bu sorgularda Kara Kuvvetleri Komutanı Faruk Gürler ve kod-adı olarak "Yavuz Bey"i kullanan Hava Kuvvetleri Komutanı Muhsin Batur'un da 9 Mart darbe teşebbüsüne önce destek verdikleri, fakat sonra istihbarat bilgileri Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç'a ulaşınca desteklerini geri çektikleri ortaya çıktı.^[12]

Ayrıca bakınız

Kişiler

Diğer

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2009.
^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2009.
^ http://www.stargazete.com/gazetearsiv/index.asp?haberID=148831&gun=23&ay=3&yil=2008 ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2009.
^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2010.
^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2010.
^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2008.
^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2008.
^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2010.
^ Atıf Erçıkan ile söyleşi^{[ölü/kırık bağlantı]} 21 Kasım 2013 tarihinde erişilmiştir, aynı bilgi için bakınız Bay Pipo s.115
^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2008.

[1] "Arşivlenmiş kopya". 1 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2009.

[2] "Arşivlenmiş kopya". 11 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2009.

[3] ttps://www.stargazete.com/gazetearsiv/index.asp?haberID=148831&gun=23&ay=3&yil=2008 ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[4] "Arşivlenmiş kopya". 27 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2009.

[5] "Arşivlenmiş kopya". 26 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2010.

[6] "Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2010.

[7] "Arşivlenmiş kopya". 4 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2008.

[8] "Arşivlenmiş kopya". 30 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2020.

[9] "Arşivlenmiş kopya". 16 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2008.

[10] "Arşivlenmiş kopya". 25 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2010.

[11] Atıf Erçıkan ile söyleşi^{[ölü/kırık bağlantı]} 21 Kasım 2013 tarihinde erişilmiştir, aynı bilgi için bakınız Bay Pipo s.115

[12] "Arşivlenmiş kopya". 30 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

g t d Türkiye'de askerî müdahaleler
Darbeler	27 Mayıs Darbesi (1960) 12 Eylül Darbesi (1980)
Muhtıralar	12 Mart Muhtırası (1971) 27 Aralık Muhtırası (1979) 28 Şubat Süreci (1997) E-muhtıra (2007)
Darbe girişimleri	21 Ekim 1961 22 Şubat 1962 20 Mayıs 1963 20 Mayıs 1969 9 Mart 1971 15 Temmuz 2016 (tasfiyeler • uluslararası tepkiler • davalar)
Darbe girişimi iddiaları/davaları	Dokuz Subay Olayı (1957) 1993 darbe iddiaları Ergenekon davaları Balyoz darbe planı iddiası Sarıkız, Ayışığı, Yakamoz ve Eldiven (2003-04) Montrö Bildirisi (2021)