stankelbein

Myrstankelbein
Myrstankelben
Myrstankelbein
Av /Plantevernleksikonet/NIBIO.
Lisens: Avgrensa gjenbruk
Stankelben
Parrende stankelben.
Stankelben
Av .
Lisens: CC BY SA 3.0

Stankelbein er ei gruppe insekt innan underordenen mygg. Det er beskrive 15 730 artar stankelbein i verda, og dei finnest over heile verda. Stankelbein av ulike artar er vanlige i Noreg over heile landet. Sjølv om dei er mygg, kan ikkje stankelbein stikke, og dei færraste artane tar til seg næring i det heile tatt som vaksne. Nokre av artane manglar til og med munndelar.

Faktaboks

Vitskapeleg namn
Tipuloidea

Dei stankelbeina folk flest møter på er for det meste storstankelbein, med for eksempel arten myrstankelbein som finst i store delar av landet.

Mange blandar stankelbein med vevkjerringar eller langbein, som òg har veldig lange bein. Vevkjerringar er ikkje insekt, men høyrer til edderkoppdyra. Dei manglar venger og har åtte bein (fire par), i motsetnad til stankelbein som har venger og seks bein (tre par) som andre insekt.

Utsjånad og systematikk

Stankelbein skil seg frå dei fleste andre mygg ved å ha ei V-forma innskjering i ryggskjoldet. Andre myggfamiliar som har dette er vintermygg, som i motsetnad til stankelbein har punktauge (ocelli) i ein trekant mellom fasettauge, og glansmygg, som i motsetnad til stankelbein har eit ekstra vedheng ved basis av køllevengene. Det finst i tillegg ein del skilnadar i åremønsteret i vengene.

Systematisk er stankelbein rekna anten som éin familie Tipulidae, eller ein overfamilie Tipuloidea som anten består av to eller fire underliggande familiar. I Noreg brukar ein inndelinga i fire familiar:

  • storstankelbein, Tipulidae, med 4395 artar på verdsbasis, 131 artar i Noreg
  • mellomstankelbein, Cylindrotomidae, med 67 artar i verda, 4 artar i Norge
  • småstankelbein, Limoniidae, med 10 867 artar i verda, 197 artar i Noreg
  • håraugestankelbein, Pediciidae, med 501 artar i verda, 19 artar i Norge

Storstankelbein (Tipulidae)

Dei vaksne storstankelbeina har lange, trådforma antenner med mange ledd. Dei skil seg sikrast frå andre stankelbeinfamiliar ved at ansiktet er forlenga i ei lang snute, og det femte og siste leddet av palpen er sterkt forlenga samanlikna med dei fire første ledda. Vengene er smale og vert haldne rett ut frå den slanke kroppen; hos dei fleste artane ender åre Sc i Costa. Beina er lange og tynne, og kan lett brekkast av.

Småstankelbein (Limoniidae)

Småstankelbein er som regel mykje mindre enn storstankelbein, men dei største artane av småstankelbein kan bli så store som ein middels storstankelbein. Dei minste småstankelbeina er mindre enn ein gjennomsnittlig stikkmygg. Vengene til småstankelbein ligg som regel over kroppen og ikkje rett ut som hos storstankelbein.

Generelt er småstankelbein kjenneteikna av at dei manglar trekk som finst hos dei andre familiane, og fylogenetiske studiar tyder på at dei er ei ikkje-naturleg, parafyletisk gruppe. Småstankelbein er ein artsrik familie, kor mange nye artar for Noreg har blitt oppdaga sidan 2010.

Håraugestankelbein (Pediciidae)

Håraugestankelbein skil seg enklast frå andre stankelbein med at dei har hår mellom delauga i fasettauget. Dei omfattar både små og store artar, kor den store Pedicia rivosa er ganske vanleg nær rennande vatn og ofte blir forveksla med eit storstankelbein. I tillegg til håra i auga kan håraugestankelbein kjennest att på detaljar i vengemønsteret: Sc er lang og når lengre ut i venga enn gaffelen i Rs, tverr-åra Sc-R er lengre inn mot basis av venga enn basis av Rs.

Mellomstankelbein (Cylindrotomidae)

Mellomstankelbein er ei lita familie med kun fire arter i Noreg og 67 artar i verda. Dei liknar småstankelbein men ser ut til å vera nærare i slekt med storstankelbeina, og er difor skilt ut som eigen familie. Ein skil dei frå småstankelbein på at det V-forma hakket i ryggskjoldet er mindre distinkt på sidene, og på detaljar i vengemønsteret og genitalia av begge kjønn.

Larvene

Larvene er pølseforma og manglar bein, og blir opptil 3,5 cm lange. Rundt bakenda har dei ein krans med utvekster som er viktige ved artsbestemming. Dei fleste larvene lever i jord, særleg fuktig jord, men ein del artar lever i vatn. For det meste lever dei av råtnande plantedelar, men nokre få artar (som myrstankelbein) kan ete og gjere skade på levande planterøter.

Levevis

Stankelbein er ganske treige insekt, som verken er raske i lufta eller på bakken. Dei går gjennom fullstendig metamorfose, det vil seie at livssyklusen består av stadiene egg, larve, puppe og vaksen. Mange artar kan forvilla seg inn i hus på seinsommaren, kor dei flyg opp og ned langs veggar og vindauge for å finna ein veg ut.

Vaksne stankelbein lever kun på land, dei fleste i fuktige habitat. Det største artsmangfaldet finn ein i nærleiken av innsjøar, dammar og bekker, sjølv om nokre artar òg kan vera tilpassa tørrare habitat, til og med ørken. Egga blir lagt i vatn eller i fuktige habitat som fuktig mose, blad eller søle nær vatn. Larvene utvikler seg òg i desse habitata, og beitar på vegetasjon og rotnande plantemateriale. Nokre larver har heile utviklinga si i vatn.

Vaksne stankelbein lever kun i kort tid og har difor lite behov for næring – ein del artar manglar til og med munndelar. Nokre av artane som har munndelar kan ete nektar frå plantar, og nokre ganske få av desse kan opptre som pollinatorar mellom anna av orkidear.

Både dei vaksne stankelbeina og larvene er viktige matkjelder for fuglar og andre insektetande dyr.

Les meir i Store norske leksikon

Eksterne lenker

Faktaboks

Vitskapeleg namn
Tipuloidea

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

eller registrer deg

Fagansvarleg for Tovinger

Gunnar Mikalsen Kvifte
Førsteamanuensis, Nord universitet