saga

Vitskapleg forsking på den norrøne sagalitteraturen byrja under renessansehumanismen, då ein i Noreg byrja å omsetje dei norske kongesagaene til dansk etter handskrifter som var i Noreg. Spesielt viktig blei presten Peder Claussøn si omsetjing av heile Heimskringla og fleire andre kongesagaer (fullført i 1599). Den islandske presten Arngrímur Jónsson forfatta fleire verk på latin om historia til Island, Grønland og resten av Norden med grunnlag i sagahandskrifter. Sentralt i forskinga på denne tida står den danske professoren Ole Worm, som mellom anna sørgde for å få Peder Claussøns sagaomsetjing trykt i 1633.

Sagalitteraturen blei lenge først og fremst oppfatta som historiske kjeldeskrifter som kunne gi ei patriotisk framstilling av historia til dei nordiske rika. Dette forklarer den sterke interessa som leiande krinsar i begge dei nordiske monarkia viste for den nyoppdaga sagalitteraturen. På 1600-talet og byrjinga av 1700-talet blei det gjort ei systematisk innsamling av sagahandskrifter på Island og i Noreg, og handskriftene blei sende til Danmark og Sverige for oppbevaring og avskriving. Den mest berømte av dei som stod for dette innsamlingsarbeidet, var islendingen Árni Magnússon.

I Sverige var ein først ute med å trykkje sagautgåver på originalspråket, i 1664. Det kom fleire fornaldarsagaer seinare, og i 1697 kom Heimskringla-utgåva til Johan Peringskiöld. Ei revidert utgåve av Peder Claussøns kongesagaomsetjing, trykt i København i 1757, blei svært utbreidd og fekk mykje å seie i Noreg. I 1772 blei Den Arnamagnæanske Commission oppretta i København for å arbeide med mellom anna sagautgåver. Nordmannen Gerhard Schøning byrja i 1777 på ei ny vitskapleg Heimskringla-utgåve (fullført i 1826). Den første trykte utgåva av islendingesagaer kom ut på Island i 1756. Den danske teologen Peter Erasmus Müller sitt Sagabibliothek gav for første gong eit allment overblikk over sagalitteraturen, med ei inndeling i typar og eit forsøk på kritisk vurdering av den historiske kjeldeverdien av dei ulike sagatypane.

På 1800-talet blei det mest vesentlege av sagalitteraturen gitt ut på trykk, mest i dei nordiske landa, i Storbritannia og i Tyskland. Eit aktuelt spørsmål på den tida var den nasjonale tilhøyrsla til sagaene. Ikkje minst i Tyskland og Danmark var ein opptekne av at sagaverka var uttrykk for germansk eller fellesnordisk åndsarv. Mot dette hevda «den norske historiske skulen» (særleg Rudolf Keyser) at sagaene var eksklusivt norsk-islandske. Sagaer som handla om den heidenske tida, hadde levd fullt utforma på folkemunne frå den gongen hendingane skjedde, og inntil dei blei nedskrivne i kristen tid.

Teorien om den førlitterære munnlege sagaen hadde tilhengjarar til langt inn på 1900-talet. Tilliten at kongesagaene og islendingesagaene var historisk truverdige, var òg nøye knytt til denne læra, sterkt framheva av mellom anna professor Finnur Jónsson i København. Allereie frå midten av 1800-talet (Carsten Hauch) hadde det likevel vore forskarar som byrja å gjere sagatekstane til emne for estetisk analyse.

Den litterær-estetiske vurderinga av sagaene, først og fremst islendingesagaene, fekk ny næring då Island i 1911 fekk sitt eige universitet, der professor Björn Magnússon Ólsen grunnla «den islandske skulen» i sagaforskinga. Han blei etterfølgd av Sigurður Nordal og Einar Ólafur Sveinsson. Den islandske skulen avviser ikkje at det i mange sagaer kan finnast element av gamal munnleg overlevering om hendingar som verkeleg har hendt, mest i kongesagaene, mindre i islendingesagaene. Men skulen hevdar at sagaene som heilskapar er skapte av litterært arbeidande islandske forfattarar, særleg i perioden 1150–1350. Dette ser no ut til å vere allment godteke.

Spørsmålet om alderen på ei rekkje sagaer er framleis omstridd. I moderne sagaforsking er ein elles oppteken av samanhengen mellom sagalitteraturen og annan europeisk litteratur og av den sosialhistoriske bakgrunnen til sagaene. Det blir no utført sagaforsking vidt omkring i verda.