morfologi (språkvitskap)

I orda ordbøying og orddanning må ord forståast som leksem — det vil seie ordet sett på som ei leksikalsk eining, abstrahert frå dei enkelte bøyingsformene. Ein kan til dømes seie leksemet FEST har fire bøyingsformer — fest, festen, festar, festane. Leksemet blir ofte skrive med store bokstavar, for å skilje det frå dei enkelte bøyingsformene. Når ein til dømes spør kor mange ord det finst i det norske språket, meiner ein leksem. Då tel leksemet FEST som eitt ord, ikkje som fire.

Ordbøying er den variasjonen i form som eit ord har for å uttrykkje ulike typar grammatisk informasjon eller for å passe inn i forskjellige grammatiske konstruksjonar. Dette kan illustrerast med desse setningane, som viser to bøyingsformer av verbet mate:

1. Ola matar hesten sin.
2. Ola mata hesten sin.
3. No matar Ola hesten sin.
4. I går mata Ola hesten sin.

I setning 1 og 2 er det forma på verbet mate — matar mot mata — som fortel om tidspunktet for hendinga. I setning 3 og 4 er tidspunktet uttrykt med adverbiala no og i går. Sidan det eine adverbialet viser til notida og det andre til fortida, må verbet ha ei grammatisk form som harmonerer med dei ulike tidspunkta — matar med no og mata med i går.

Orddanning er det å lage nye leksem. Det finst fire vanlege måtar å danne nye ord på:

1. Samansetning – som fastlege, av fast plus lege
2. Avleiing – som lærarʼ— av lær pluss ar
3. Samantrekking – som burkini — av burka pluss bikini
4. Forkorting – som SV og NATO — av forbokstavane i Sosialistisk Venstreparti og North Atlantic Treaty Organization

Ordforma er ordet som ei lydleg eller skriftleg eining — til dømes den lydlege forma /¹baːr/ eller den sriftlege forma bar — uavhengig av tydinga.

Eit morfosyntaktisk ord er eit ord definert som ein særskilt grammatisk variant av eit leksem. Eksempel er «preteritum av verbet BERE» og «bunden positiv av adjektivet GAMAL».

Her er sju morfosyntaktiske ord som er realiserte med same ordform:

1. bar — preteritum av verbet BERE)
2. bar — positiv, ubunden, eintal av adjektivet BAR 'naken'
3. bar — ubunden, eintal av substantivet BAR 'greiner og kvister med nåler og skjelforma blad'
4. bar — ubunden, eintal av substantivet BAR 'lokale der ein serverer drikkevarer over ein høg disk'
5. bar — ubunden, eintal av substantivet BAR 'sandgrynne utanfor ei hamneinnsegling'
6. bar — ubunden eintal av substantivet BAR 'måleeining for trykk'
7. bar — imperativ av verbet BARE 'strø med (gran-)bar'

Substantivet ELV kan på nynorsk heite både elver og elvar i bunden fleirtal. Med andre ord er ordformene elver og elvar realisasjonar av det same morfosyntaktiske ordet:

1. elver — bunden fleirtal av substantivet ELV
2. elvar — bunden fleirtal av substantivet ELV

Eksempel på grammatiske kategoriar er kasus, numerus og tempus. Orda i eit språk kan ofte bøyast i fleire grammatiske kategoriar. Norske substantiv blir bøygde i dei grammatiske kategoriane numerus og binding (bestemtheit).

Ein grammatisk kategori inneheld fleire grammatiske trekk:

• Den grammatiske kategorien tempus (verbtid) har desse tre trekka i mange språk:
  • preteritum (fortid)
  • presens (notid)
  • futurum (framtid)

• Den grammatiske kategorien numerus (tal) har desse tre trekka i nokre språk:
  • singularis (eintal)
  • dualis (total)
  • pluralis (fleirtal)

Det er vanleg praksis i morfologien å tenkje seg at ord er oppbygde av ein eller fleire «byggjeklossar» som ein kallar morfar. Ein morf blir til vanleg definert som den minste orddelen som har både uttrykk (ei skriftleg eller munnleg form) og tyding. Her er to norske døme:

• uvennleg har tre morfar: u+venn+leg
• kjærleiken har tre morfar: kjær+leik+en

Morfar blir nytta til både ordbøying og orddanning.

Morfane kan delast i to hovudgrupper, leksikalske og grammatiske:

• Leksikalske morfar er slike som venn, hest, hus, år, snill, god, raud. Mange av dei kan stå aleine og har ei uavhengig og relativt spesifikk og konkret tyding.
• Grammatiske morfar er slike som -en i hesten, -a i husa, -are i snillare, -t i raudt, u- i uvenn eller -leg i vennleg. Slike morfar må ofte stå saman med ein leksikalsk morf, og dei har ei meir generell og abstrakt tyding.

Den leksikalske morfen er «kjernen» i eit ord, og vi kallar denne kjernen for ei rot. Føre og etter rota kan vi leggje til grammatiske morfar, og dei kallar vi affiks:

• uvennleg har tre morfar: u+venn+leg
  • venn er ei rot.
  • u og leg er affiks.
• kjærleikenhar tre morfar: kjær+leik+en
  • kjær er eit rot
  • leik og en er affiks

Eit affiks som står føre rota, kallar vi eit prefiks, og eit affiks som står etter rota, kallar vi eit suffiks.

Når vi bøyer norske ord, legg vi som regel til ulike suffiks, som i bøyinga av substantivet fest og adjektivet festleg:

Den delen av ordet som er felles for alle bøyingsformene, er stamma til ordet. Med andre ord er fest- stamma til substantivet FEST, medan festleg- er stamma til adjektivet FESTLEG. Kjærleik- er stamma til substantivet KJÆRLEIK.

Nokre stammer har berre éin morf, som stamma fest-. Andre stammer består av fleire morfar, som stamma festleg-. Stamma festleg har av rota fest- pluss avleiingssuffikset -leg.

Bøying og avleiing kan framstillast som at formativar blir lagde til ein base, som er ei stamme eller ei rot. Det finst segmentale bøyingsformativar og ikkje-segmentale bøyingsformativar.

Ein segmental formativ er det same som eit affiks. Det er ein eller fleire språklydar (fonem) (eller bokstavar i skriftspråket) som blir lagde til føre, inni eller etter basen. Det finst fleire typar affiks — prefiks, infiks, suffiks og sirkumfiks; jamfør artikkelen affiks og avsnittet om affiks ovanfor.

Ein ikkje-segmental formativ endrar sjølve basen. Vanlege ikkje-segmentale formativar er vokalendring, konsonantendring, trykkendring og toneendring. Tillegg av ein ikkje-segmental formativ blir kalt modifikasjon.

Norsk brukar både segmentale og ikkje-segmentale formativar, mellom anna for å danne preteritum av verb:

• Ein segmental formativ (eit suffiks) blir lagd til stamma:
  • kast- ⇒ kast-a
  • mein- ⇒ mein-te
  • lev- ⇒ lev-de
• Ein ikkje-segmental formativ (ei vokalendring) blir lagd til stamma:
  • skriv- ⇒ skreiv
  • bryt- ⇒ braut
  • ber- ⇒ bar
  • drikk- ⇒ drakk

Ein viktig del av morfologien er studiet av eksponens – tilhøvet mellom tyding og uttrykk i dei einskilde orda.

Tek vi presensforma sovnar av leksemet SOVNE som døme, er det stamma sovn som uttrykkjer tydinga ‘falle i søvn’ og suffikset ar som uttrykkjer tydinga ‘indikativ, presens’. Sagt på ein annan måte: sovn er eksponent for ‘falle i søvn’ og ar er eksponent for ‘indikativ, presens’. Vi kan òg seie at sov er eksponent for ‘liggje i ein medvitslaus kviletilstand’, medan n er eksponent for ‘inkoativ’.

Sjå meir i artikkelen eksponens.

I byrjinga av denne artikkelen blei termen morf innført, som eit namn på orddelar med ei eiga tyding eller ein eigen funksjon. Vi kan òg seie at morf er ei samnemning for røter og affiks (segmentale formativar).

Morfem blir i nokre teoriar brukt som namn på eit sett med morfar med same tyding eller funksjon. Til dømes har engelsk eit morfem FLEIRTAL, som kan følgje substantivmorfem. Dette morfemet blir mellom anna realisert som /z/, /s/ og /ɪz/, som i /ˈdɒɡ+z/ dogs, /ˈkæt+s/ cats og /ˈbʌs+ɪz/ buses. Morfane /z/, /s/ og /ɪz/ blir omtala som allomorfar av morfemet FLEIRTAL. På same vis er til dømes /ˈkæt/ ein allomorf av morfemet CAT. Nokre morfem har berre éin allomorf.

Forholdet mellom morfem og allomorfar kan framstillast slik, der pila (⇒) kan lesast som «blir realisert som»:

• DOG+FLEIRTAL ⇒ /ˈdɒɡ-z/
• CAT+FLEIRTAL ⇒ /ˈkæt-s/
• BUS+FLEIRTAL ⇒ /ˈbʌs+ɪz/

Dei språka som er mest isolerande, har berre éin morf per ord. Då er graden av fusjon ikkje relevant. Eit av dei mest isolerande språka i verda er vietnamesisk. Ingen ord blir bøygde, slik at grammatiske forhold er uttrykte med ordstilling og grammatiske partiklar. Orddanning skjer ved samansetning og reduplikasjon. Ledda i samansetningar og redupliserte ord er alltid klart åtskilde, og blir skrivne som to ord:

• Samansetning: nhà máy 'fabrikk' av nhà 'maskin' pluss máy 'hus'
• Reduplikasjon: vàng vàng 'vere gulaktig' av vàng 'vere gul'

Agglutinerande språk er per definisjon syntetiske, for dei føreset fleire morfar per ord. Eit typisk agglutinerande språk er tyrkisk. Tyrkiske ord kan innehalde fleire avleiings- og bøyingssuffiks, men grensa mellom ulike morfar er i stor grad heilt tydeleg, som vist i bøyingsformene av substantivet EL 'hand' i tabellen under, der grensa mellom morfane er merkt med ein bindestrek. Det finst eigne, klart åtskilde suffiks for fleirtal, akkusativ og dativ.

Også syntetiske språk er per definisjom syntetiske, sidan dei òg føreset fleire morfar per ord. Typisk syntetiske språk er islandsk og nordsamisk. I motsetnad til i agglutinerande språk kan ikkje orda delast opp i klart åtskilde morfar slik som i agglutinerande språk som tyrkisk. Nokre bøyingsformer av ordet for 'hand' i islandsk og nordsamisk viser dette klart:

Både på islandsk og nordsamisk kan ein dele orda i stamme og suffiks, men stamma varierer mellom bøyingsformene og eitt og same suffiks uttrykkjer både numerus og kasus. Skiljet mellom nominativ og akkusativ/genitiv eintal er berre uttrykt ved stammevariasjon i nordsamisk.

Syntetiske språk med mange fleire morfar per ord enn det som er vanleg i europeiske språk, blir kalla polysyntetiske. Ofte svarer ordet i slike språk til heile setningar i europeiske språk. Mange kaukasiske språk, eskimoisk-aleutiske språk og amerikanske urfolkspråk er døme på dette. Her er eit døme frå grønlandsk:

• kaffiliussanngilanga 'eg skal ikkje lage kaffi'

Ordet kan analyserast slik: