lulesamisk

Den uralske språkfamilien har to hovudgreiner, samojedisk og finsk-ugrisk. Finsk-ugrisk har òg to greiner, finsk-permisk og ugrisk. Finsk-permisk har atter to greiner, finsk-volgaisk og permisk. Finsk-volgaisk deler vi i mari (tsjeremissisk), mordvinsk og finsk-samisk, og finsk-samisk deler vi i austersjøfinsk og samisk.

Lulesamisk er eit samisk språk. Den samiske språkgreina har ni levande språk, som blir delte inn i to hovudgrupper: Vestsamisk og austsamisk. Lulesamisk er eit vestsamisk språk, og høyrer til undergruppa sentralsamiske språk saman med pitesamisk og nordsamisk.

Dei fleste samiske språka som grensar mot kvarandre, er innbyrdes forståelege. Dei utgjer eit dialektkontinuum, på same måten som til dømes det fastlandsnordiske dialektkontinuumet (nynorsk, bokmål, svensk, dansk) og det austersjøfinske dialektkontinuumet (kvensk, meänkieli, finsk, ingrisk, karelsk, vepsisk, votisk, estisk, sørestisk og livisk). Språk som står lenger frå kvarandre i kontinuumet, er ofte ikkje innbyrdes forståelege.

Rettskrivingsmodellen er etter Knut Bergsland og Israel Ruong frå 1948.

Det første lulesamiske skriftspråket blei etablert av presten Lars Levi Læstadius (1800–1861), som mellom 1839 og 1844 gav ut fire tekstar på lulesamisk, mellom anna bøkene Hålaitattem Ristagasa ja Satte almatja kaskan (1839) ‘Samtale mellom ein kristen og ein ikkje-truande’ og Tåluts Suptsasah, Jubmela pirra ja Almatji pirra (1844) ‘Gamle forteljingar, om Gud og om mennska’. Desse bøkene var dei første bøkene som er skrivne på samisk i utgangspunktet – alle tidlegare bøker på samiske språk var omsetjingar.

Karl Bernhard Wiklund (1868–1934) utvikla ei ny rettskriving først på 1900-talet. Ei tredje rettskriving kom etter andre verdskrigen, utvikla på grunnlag av den nordsamiske rettskrivinga til Knut Bergsland (1914–1998) og Israel Ruong (1903–1986) frå 1948. Ei fjerde rettskskriving vart utarbeidde og beskrivne i Nils Eric Spiiks Lulesamisk grammatik frå 1977, seinare vedteke av lulesamisk språknemnd i 1983 og gjeld både for Noreg og Sverige.

31. juli 1994 opna kong Harald Árran – julevsáme guovdásj ‘Eldstaden – lulesamisk senter’ i Ájluokta/Drag i Tysfjord. Her blir det mellom anna halde kurs i lulesamisk, og senteret har ein barnehage, Árran Mánnágárdde, der lulesamisk er hovudspråket.

Medan vi på norsk legg til adverbet ikkje i ei setning for å uttrykkje nekting, til dømes eg kjem ikkje, har lulesamisk – og andre samiske språk og mange andre finsk-ugriske språk – eit eige hjelpeverb som tyder ‘ikkje’. Iv, ij, ittjiv og ittjij i venstre kolonne i tabellen nedanfor er bøyingsformer av dette nektingsverbet.

Nektingsverbet blir bøygd i person/tal og tid, til dømes slik at iv tyder ‘ikkje+eg+notid’, ij tyder ‘ho/han+ikkje+notid’, ittjiv tyder ‘ikkje+eg+fortid’ og ittjij tyder ‘ikkje+ho/han+fortid’. I ei setning utan nekting blir hovudverbet bøygd i person/tal og tid, som vist med dei fire øvste døma i tabellen ovanfor. Når setninga inneheld eit nektingsverb, står derimot hovudverbet i ei uforanderleg form, boade.

Tidsbøyinga av nektingsverbet har lulesamisk til felles med sørsamisk, umesamisk og pitesamisk, medan andre samiske språk alltid uttrykkjer tid i hovudverbet, som vist med nordsamiske døme i tabellen – boađe blir nytta i presens og boahtán i fortid – medan nektingsverbet berre uttrykkjer person/tid. Lulesamisk har her eit konservativt system, som er blitt borte lenger nord. Interessant nok liknar dei samiske språka nordanfor lulesamisk på finsk og nordestisk på dette punktet, medan lulesamisk og dei samiske språka lenger sør har det same gamle systemet som sør- og austestisk.

Den svenske fjellbygda Kvikkjokk ligg i Jokkmokk kommune. På svensk har staden eit namn – Kvikkjokk – som har opphav i det lulesamiske Guojkkajåhkå ‘Fosselva’, eit eldre namn på elva som no heiter Gamájåhkå ‘Bulderelva’ på lulesamisk og Kamajokk på svensk. Det budde berre samar i Kvikkjokk fram til 1659, då det blei oppdaga sølvmalm på staden. Snart blei det bygt ei smeltehytte der, og det svenske ordet hyttan er opphavet til det lulesamiske namnet på staden – Huhttán.

• samisk

• Harald Grundström: Lulelapsk ordbok (Lulelappisches Wörterbuch). Waverly Press, Baltimore 1954
• Pekka Sammallahti: The Saami Languages. Davvi Girji, Kárášjohka 1998 (sidene 153–156 handlar om lulesamisk)
• Nils-Eric Spiik: Lulesamisk grammatik. Sameskolstyrelsen, Luleå 1989
• Nils-Eric Spiik: Lulesamisk ordbok: svensk–samisk. Sameskolstyrelsen, Jokkmokk 1994