khoekhoe

Khoekhoe høyrer til språkfamilien sentral-khoisan, som mange reknar som ei grein av den hypotetiske «superfamilien» khoisan, saman med nord-khoisan, sør-khoisan, alle talte i Sørvest-Afrika, pluss to språk i Tanzania: sandawe og hadza. Namnet khoisan er laga av element frå khoekhoe. Khoi kjem av stamma khoe- til orda khoeb 'mann', khoes 'kvinne' og khoe-i 'menneske', medan -san kjem av Sān 'buskmenn'.

Khoekhoe-folket har budd i det sørvestlege Afrika i minst 2000 år. Dei kom først i kontakt med europearar kring år 1500, i områda der Kappstaden (engelsk Cape Town, afrikaans Kaapstad) ligg no.

Den eldste beskrivinga av khoekhoe er frå 1717, då Gottfried Wilhelm Leibniz skreiv ni sider om det no utdøydde «Kapp-hottentottisk». Mellom 1855 og 1905 kom det ut seks khoekhoe-grammatikkar. I 1855 kom den første boka på khoekhoe – Martin Luthers katekisme. Seinare er det blitt utgitt både grammatikkar og ordbøker, og i 1966 kom heile Bibelen ut på khoekhoe.

Khoekhoe har fire hovuddialektar: ǂakhoe, damara, nama og haiǁom.

I ei khoekhoe-setning kjem subjektet først, så objektet og til slutt verbet:

Khoes ge ariba ge mû. 'Kvinna såg hannhunden.'

Khoes 'kvinne' er subjekt, ariba 'hannhund' er objekt, og mû 'gi' er verb. Ordet ge etter subjektet fortel at setninga er ei utsegn, ikkje eit spørsmål, medan ordet ge framfor verbet uttrykkjer tempuset 'fjern fortid'. Suffikset -s i ordet khoes 'kvinne' uttrykkjer 'hokjønn, eintal'. Suffikset -a i ordet ariba 'hanhund' uttrykkjer at dette ikkje er eit subjekt, medan den føregåande b-en uttrykkjer 'hankjønn, eintal'. Vi kunne ha bytt om suffiksa -s og -b og fått denne setninga:

Khoeb ge arisa ge mû. 'Mannen såg tispa.'

Khoekhoe har fem korte og fem lange orale vokalar, skrivne ortografisk slik: i, e, a, o, u, ī, ē, ā, ō, ū. I tillegg finst det diftongar, til dømes ai, ae, au, ao, ui, oe, oa. Lange vokalar og diftongar kan òg vere nasale, og dei blir skrivne î, ê, â, ô, û, âi, âe, âu, âo, ûi, ôe, ôa.

Konsonantane er pulmoniske eller velariske. Dei pulmoniske blir uttalte med luft frå lungene. Konsonantane [p], [t] og [k] kan skrivast anten b, d og g eller p, t og k, og valet fortel om vokalen som kjem etter, har ein låg eller høg tone.

Khoekhoe har tjue velariske konsonantar – også kalla klikk-lydar – her attgitt ortografisk og i IPA-transkripsjon:

Khoekhoe er, som alt nemnt, eit tonespråk.

Ordet gnu 'hesteliknande afrikansk antilope med breistilte horn' stammar opphavleg frå khoekhoe. Vi har lånt det frå engelsk, som fekk det frå nederlandsk på 1700-talet. Nederlandsk har det frå eit khoekhoe-ord som først blei notert som t'gnu, truleg ein freistnad på å skrive ǂnū 'svart', nytta om den svarte gnuen.

• språk i Afrika