Os (kommune i Nord-Østerdal)

Naturen har store variasjonar, frå det karrige og særprega morenelandskapet i austre delar av kommunen til dei frodige og kalkhaldige seterdalane i nordvest. Berggrunnen er for det meste omdanna kambrosiluriske bergartar (fyllitt), som gir rolege terrengformer. Det høgaste punktet er Håmmålsfjellet (på grensa til Tolga) litt sør for Glåma (1543 meter over havet) og lengst sør, Sålekinna (1595 meter over havet), som er danna av overskyvd sparagmitt. I dalsidene ligg nokre stader store mengder lausmasse (kvabb) som vart avsett under avslutninga av siste istid.

Elva Tufsingas delta i Femunden er eit særleg viktig våtmarksområde, verna etter Vårmarkskonvensjonen. Lengst i nord når Forollhogna nasjonalpark inn i kommunen. Vanggrøftdalen og Kjurrudalen er verna som landskapsvernområde. I alt er 30 prosent av kommunens areal verna etter naturmangfoldlova.

Det meste av busetjinga finst langs Glåma rundt Os tettstad og i Vangrøftdalen. Strekninga frå Glåma til Femunden, som utgjer rundt halvparten av kommunearealet, har berre 13 prosent av folketalet. I tiårsperioden 2015–2024 har folketalet minka med 5,0 prosent, som er den største nedgangen i Nord-Østerdal. I 2024 var 18 prosent av befolkningen under 20 år (22 prosent for hele landet) og 26 prosent 65 år og eldre (landsgjennomsnitt 19 prosent).

Det er éin tettstad i kommunen (ifylgje Statistisk sentralbyrås definisjon): Os med 659 innbyggjarar (2023). 35 prosent av innbyggjarane i kommunen bur her. Tettstaden er 1,0 km².

Os er ein landbruks- og industrikommune. I 2021 var 11,3 prosent av dei yrkesaktive sysselsette i primærnæringane og 14,2 prosent i industrien (mot høvesvis 2,3 og 7,6 prosent for landet samla sett). I jordbruket er storfe- og sauehald dei viktigaste driftsformene. Kommunen har den minste skogavverkinga i fylket. Industrien er allsidig.

Os har relativt beskjeden vasskraftproduksjon. Kommunen har eitt vasskraftverk, Røstefoss (i drift fra 1913), med ein årleg produksjon på 17,6 gigawattimer (gjennomsnitt 1993-2020). Kraftverket er eigd av Ren Røros Strøm.

I 2023 hadde Os ei netto utpendling på 250 personar, svarande til ein firedel av dei sysselsette. Dei fleste pendlar til Røros og Tynset.

Rørosbanen og fylkesveg 30 følgjer Glåma gjennom Os. I tillegg er det gjennomgangstrafikk på fylkesveg 28 gjennom Tufsingdalen og langs Nøra, ein del av den såkalla Kopparleden mellom Røros og Falun i Sverige.

Os høyrer til Innlandet politidistrikt, Østre Innlandet tingrett og Eidsivating lagmannsrett.

Kommunen er med i Fjellregionen regionråd saman med Alvdal, Folldal, Rendalen, Røros, Tolga og Tynset.

Os kommune svarer til dei tre sokna Dalsbygda, Narbuvoll og Os i Nord-Østerdal prosti (Hamar bispedømme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Os til Nordre Østerdalen fogderi (futedømme) i Hedemarkens amt.

I Os ligg kunstsenteret Hagenjordet og dessutan Os museum med Oddentunet, eit godt bevart gardstun med hovudbygning dekorert i 1820-åra. Det er skitrekk i Håmmålsfjellet og eit godt utbygd skiløypenett. Nørdalen natur- og kultursti vart kåra til årets friluftslivsområde i Noreg i Naturvernåret 1995. Os kyrkje er ei krosskyrkje i tre, bygd i 1862.

Kommunevåpenet (godkjent i 1993) har tre bjøller i gull, to over ei, mot ein grøn bakgrunn. Motivet viser til tradisjonelle næringsvegar, særleg den tradisjonsrike osbjølla, som blir produsert ved husdyrmerkefabrikken Os ID.

• Nord-Østerdal
• Innlandet
• Os – tettstad i Østerdalen

• Os kommune
• Kommunefakta Os – SSB
• Geologiske kart – NGU

• Gjermundsen, Jon Ola: Bygdebok for Os: bygda og folket, 1999–2001, 3 bind.
• Grue, Thoralf: Os i Østerdalene, 1943. Les boka på nb.no
• Midtdal, John & Magne Kvilvang: Narbuvoll, Holden og Kvilvang: gårder og slekter, 2001
• Midtdal, John: Tufsingdalen: gårder og slekter, 1991. Les boka
• Spangen, Amund: Øst på dalom : langs en gammal ferdselsvei i Os, 1996. Les boka