George Orwell

Orwell skreiv i fleire sjangrar, som han vidareutvikla ved å kombinere dei på nyskapande måtar. Denne originale forma for sjangerkombinasjon er spesielt slåande i Animal Farm og Nittenåttifire, men den er synleg allereie i debutboka På bunnen og blakk. Uteligger i Paris og London (originaltittel: Down and Out in Paris and London), som kom ut i 1933 under pseudonymet George Orwell.

Saman med dei to neste bøkene viser På bunnen og blakk korleis Orwells veksande tvil og skepsis til heimlandet kulminerte i det den britiske litteratursosiologen Raymond Williams har kalla ein negativ identifikasjon: Orwell prøvde å distansere seg frå det han sjølv såg som ein «lågare-øvre-middelklasse-bakgrunn» og nærme seg – for om muleg å identifisere seg med – den britiske arbeidarklassen. Slik han såg det, likna situasjonen til denne klassen ikkje berre på den til uteliggarar i Paris og London, men òg på den til dei innfødde i datidas Burma (Myanmar). I Dager i Burma (originaltittel: Burmese Days, 1934) skaper Orwell personar som representerer britisk imperialisme, men som har ulikt syn på imperialismen – frå støttande og aksepterande til tvilande og kritisk. Han brukar ein liknande narrativ strategi i presentasjonen av rasisme, som han relaterer til imperialismen.

Særdrag ved Orwells skrivemåte kjem endå tydelegare fram i Veien til Wigan (originaltittel: The Road to Wigan Pier, 1937), som dokumenterer arbeidsløyse i ein liten by i Nord-England i 1930-åra. Desse særdraga inkluderer ei skarp observasjonsevne, eit totalt samfunnsengasjement og ein sterk empati med dei svake og dårleg stilte i samfunnet.

Forteljemåten i Veien til Wigan vidarefører Orwell i Hyllest til Katalonia (originaltittel: Homage to Catalonia, 1938), som er skriven på bakgrunn av opplevingane hans i Spania dei to føregåande åra. Tittelen viser Orwells respekt for dei som kjempa på den republikanske sida mot Francisco Franco og fascismen. Den viser også litt av den meir positive identifikasjonen som Orwell no kunne kjenne med arbeidarklassen.

I eit essay med tittelen Kvifor eg skriv frå 1946 nemner Orwell Adolf Hitler og Den spanske borgarkrigen som grunnar til at han blei sikrare på kva han ville kjempe for – og ikkje minst mot. Orwell kom til Spania som journalist for å skrive om krigen. Han tok etter kvart eit politisk standpunkt og slutta seg til organisasjonen POUM (Arbeidarparti for marxistisk samling), som kopla krigen mot Franco nært til kampen for spansk revolusjon. Det gjorde ikkje kommunistane, og kranglinga mellom dei og POUM svekka den samla motstanden mot Franco. Orwell blei nær drepen av ein snikskyttar.

Den sterkt engasjerte framstillinga av den opprivande indre konflikten mellom POUM og kommunistane er berre eitt aspekt av Hyllest til Katalonia. Boka er eit viktig tidsdokument om ein kritisk periode i europeisk historie og er dessutan eit sterkt vitnesbyrd frå ein som var der og risikerte livet i borgarkrigen. Kombinasjonen av dei fotografisk skarpe bilda frå dei ulike krigsfasane og fråværet av litterær stilisering gjer totalinntrykket meir dokumentarisk enn det frå Ernest Hemingways Klokkene ringer for deg (originaltittel: For Whom the Bell Tolls), som kom ut i 1940 og skildrar same krig. Romanen til Hemingway og Orwells dokumentarforteljing har estetiske og etiske kvalitetar som både supplerer og skil seg frå kvarandre. Til saman gir dei eit realistisk bilde av ein brutal borgarkrig.

Medan Hyllest til Katalonia er journalistisk og sjølvbiografisk, er Animal Farm frå 1945 (norsk tittel: Kamerat Napoleon) ein allegorisk og satirisk dyrefabel. Men sjølv om skilnadene mellom dei to bøkene kan verke store, er det ein nær samanheng mellom dei.

Animal Farm kan lesast som eit litterært uttrykk for pessimismen og resignasjonen Orwell kjende etter vonbrotet i Spania og under den andre verdskrigen, då boka vart til. Det originale ved boka ligg i forteljemåten, særleg i det «dyreperspektivet» som Orwell innfører og meisterleg gjennomfører.

Boka er ein kort roman som er kjenneteikna ved Orwells klare og direkte språk. Opninga er optimistisk og idealistisk: Dyra på ein gard gjer opprør og jagar vekk bonden, tar sjølve over styringa av garden og vil prøve å realisere eit klasselaust demokrati basert på likestilling og likeverd. Men resultatet blir det motsette: ei rask utvikling til eit totalitært despoti under grisen Napoleon og polititroppane hans – illsinte hundar som Napoleon brukar til å kontrollere mengdene med idiotiske sauer. Først heiter det at «alle dyr er like», så at somme dyr er «likare enn andre». Utviklinga har blitt ein sirkel. Grunnstrukturen i samfunnet er den same, anten det er bonden eller grisane som har makta.

Animal Farm er ein satire der Orwell kritiserer utviklinga i Sovjetunionen etter den kommunistiske revolusjonen (Napoleon minner tydeleg om Josef Stalin). Men satiren går eigentleg langt ut over Sovjet og er retta mot det Orwell såg som utviklinga til kvar revolusjon. Det er her sosialisten Orwell blir verkeleg pessimistisk, og det er her boka tydelegast peikar framover mot Nittenåttifire.

Trass i all pessimisme er Animal Farm svært underhaldande, mest gjennom den meisterlege måten Orwell karakteriserer dyra på garden på, for eksempel det gamle kyniske eselet Benjamin og den feite grisen Squealer. Satiren er samankopla med analogiar og ironi, og den gjennomførte bruken av ein dyrefabel har ein framandgjeringseffekt. Animal Farm blei raskt ein bestseljar og vart omsett til mange språk. Den har halde seg uvanleg populær og er framleis ei av dei mest kjende og mest lesne bøkene i engelsk litteratur.

• Les meir om Animal Farm

Medan han kjempa mot sviktande helse, blei Orwell etter krigen meir og meir opptatt av det som skulle bli siste boka hans.

Nittenåttifire er ikkje noko testamente, men samlar like fullt i seg mykje av det Orwell var opptatt av og ville åtvare mot. Romanen presenterer ei muleg framtidig samfunnsform der Orwell har dramatisert konsekvensane av internasjonale tendensar han meinte å sjå i 1930- og 1940-åra. Nittenåttifire er ein dystopisk framtidsroman med element av science fiction. Romanen teiknar eit skrekkbilde av samfunnet slik det i verste fall kan bli.

I 1984 er verda oppspalta i tre supermakter – Oceania, Eurasia og Eastasia – som liknar kvarandre både ideologisk og i maktstruktur. Ein permanent skinnkrig mellom dei tener som påskot for valdsbruk i eige maktområde. Her sørgjer eit altomfattande propaganda- og kontrollapparat for stadig nyprogrammering av det menneskelege medvitet ved hjelp av slagord som «Krig er fred», «Fridom er slaveri» og «Ignoranse er styrke».

I denne totalitære verda finst det ikkje noko som er historisk sikkert, og målet for styresmaktene synest vere ei total fortrenging og utreinsking av individuelt medvit. Hovudpersonen i romanen, Winston Smith frå Oceania, arbeider med systematisk historieforfalsking i partiet si teneste. Winston har enno noko varmt menneskeleg i seg, men forsøket hans på opprør mot eit inhumant samfunnssystem mislykkast: Han kjenner hat mot partiet, men det er umuleg for han å tenkje seg noko alternativ betre verd. Winston blir arrestert og torturert, og frigitt blir han først då han har slutta å eksistere som individ.

Sjølv om det totalitære samfunnet Orwell teiknar i Nittenåttifire, ikkje er blitt realisert, viser utviklinga i mange nasjonar tendensar mot eit slikt samfunn. Det gjeld blant anna overvaking av innbyggarane, noko som med moderne teknologi kan gjennomførast mykje meir effektivt i dag enn då Orwell skreiv romanen på slutten av 1940-talet. Setninga på første sida av romanen, «BIG BROTHER IS WATCHING YOU», signaliserer relevansen romanen har i dag – i varierande grad og med ulike konsekvensar i nasjonar verda over.

Nittenåttifire er meisterleg politisk spekulasjon i romans form. Mange kritikarar har samanlikna boka med Thomas Hobbes' Leviathan (1651), ein klassikar i britisk politisk filosofi. Romanen som Nittenåttifire mest direkte knyter an til, er ungarsk-britiske Arthur Koestlers Mørke midt på dagen (originaltittel: Darkness at Noon, 1940), som uttrykkjer Koestlers vonbrot over Sovjetunionens kommunistiske ideologi ved starten av andre verdskrigen.

Orwells dystopiske framtidsvisjon blir presentert og intensivert gjennom forteljemåten hans. Dei litterære verkemidla ligg ikkje så opp i dagen i Nittenåttifire som i Animal Farm, men dei er avgjerande for krafta i Orwells retorikk og samfunnskritikk, for eksempel kombinasjonen av sarkasme og ironi i presentasjonen av ein institusjon som «Kjærleiksdepartementet». Mange av orda og uttrykka i romanen har gått inn i det engelske språket og har til saman danna grunnlaget for adjektivet «Orwellian». Blant desse er «Big Brother», «doublethink», «thoughtcrime», «Newspeak», «memory hole» og «telescreen».

Nittenåttifire fekk raskt uvanleg gjennomslag ikkje berre litterært og kulturelt, men også politisk. Romanen har vore sensurert i fleire land og er blitt vurdert som undergravande og/eller ideologisk korrumperande. Mange politiske maktregime har kjent seg igjen i og har derfor protestert imot maktkritikken som romanen presenterer.

Filmen Nineteen Eighty-Four (1984) av den britiske regissøren Michael Radford og med John Hurt, Suzanna Hamilton og Richard Burton i dei viktigaste rollene følgjer Orwells tekst relativt nøye. Som romanen er også filmen ein dystopisk framtidsvisjon.

• Les meir om Nittenåttifire

I tillegg til bøkene han ga ut, var Orwell svært aktiv som essayist, kommentator og journalist. Desse tre sjangrane glir ofte over i kvarandre i det Orwell skreiv – rapportane og kommentarane kan utvikle seg til glitrande essay. Eit gjennomgripande karakteristisk trekk ved sakprosaen er at Orwell skriv om historiske hendingar og prosessar som inneber undertrykking og utnytting av menneske så vel som konfliktar mellom menneske, inkludert valdelege konfliktar og i siste instans krig.

Orwell er imot diktatur i ei kvar form, og han tar konsekvent dei svake sitt parti. Han viser som essayist, kommentator og journalist ein sterk solidaritet med dei undertrykte og utnytta i samfunnet. Slik sett er haldninga hans i artiklar i aviser som Tribune og The Observer heilt på linje med den vi kan lese ut av for eksempel Hyllest til Katalonia eller Nittenåttifire. Dei ulike delane av forfattarskapen hans utfyller kvarandre og forsterkar kvarandre gjensidig.