Versjon 42 av Etne – Store norske leksikon

Etne er ein kommune i Sunnhordland i Vestland fylke på sørsida av Skånevikfjorden og Åkrafjordens ytre del. Kommunen omfattar begge sidene av Åkrafjordens inste del og dalen innanfor fjordbotnen med fjellområda omkring. Kommunen når i nordaust opp på Folgefonnas platå.

Etne blei oppretta som kommune ved innføringa av det kommunale sjølvstyret i 1837. Dei noverande grensene sine fekk Etne i 1965, då størstedelen av tidlegare Skånevik kommune (alt unntatt Åkra sokn i nordvest) blei lagt til Etne. Etne grensar etter dette til Kvinnherad i nordvest, til Ullensvang nordaust og til Rogaland fylke i søraust, sør og sørvest, til høvesvis Sauda, Suldal og Vindafjord.

Natur

Berggrunnen i størstedelen av kommunen består av grunnfjell som i atskilleg grad er påverka av den kaledonske fjellkjedefaldinga (sjå den kaledonske orogenesen). Den vanlegaste bergartane i grunnfjellsområdet er granitt, gabbro og kvartsdioritt. På halvøya mellom Etnefjorden og Skånevikfjorden, i området søraust for tettstaden Etnesjøen og i ei stripe langs grensa i søraust er grunnfjellet dekt av omdanna kambrosiluriske skifrar (fyllitt og glimmerskifer). Vidare finst det på sørsida av Etnefjorden djupbergartar som er skyvde over fyllitten i kaledonsk tid. Slike skyvedekke finst også stadvis på grensa mot Rogaland i søraust.

Åkrafjorden ligg djupt nedskoren og har bratte sider. Den største målte djupna er 650 meter. Det er store sand- og grus-terrassar inst i Etnefjorden og langs Etnevassdraget innanfor.

Det høgaste punktet i kommunen er på Folgefonna (1638 moh.), på grensa til Ullensvang og Kvinnherad. Ved brekanten når Skorfestenuten 1482 meter over havet. Fjella på sørsida av Åkrafjorden blir gradvis lågare vestover; dei når 1435 meter over havet på Helgedalsnuten på grensa til Sauda i aust mot 755 meter over havet på Hauganuten på grensa til Vindafjord lengst i sørvest. Etnefjella har eit godt utbygd fotrutenett og byr på mange fine turmoglegheiter, eksempelvis langs den gamle ferdselsvegen til Røldal.

Busetjing

Kommunen har mange fornminne som vitnar om tidleg busetjing. Dagens busetjing er tettast langs Skånevikfjorden og rundt Etnefjorden. Her bur omlag 4/5 av befolkninga til kommunen. Kommunen har to tettstader: Skånevik og administrasjonssenteret Etnesjøen (Etne), og i alt 46 prosent av befolkninga til kommunen budde i 2021 i tettstader, mot 80 prosent i Vestland fylke.

Etne har sidan slutten av andre verdskrigen hatt eit relativt stabilt folketal. Dei siste åra har folketalet vist ein svak vekst, i tiårsperioden 2010–2020 med gjennomsnittleg 0,5 prosent årleg, mot 0,9 prosent i Vestland fylke.

Næringsliv

Jordbruk er ei viktig næring i Etne, og primærnæringane har i alt ni prosent av arbeidsplassane i kommunen (2019). Etne er blant dei største jordbrukskommunane i fylket. Det blir først og fremst drive eit allsidig husdyrbruk dominert av mjølkeproduksjon og sauehald. Det blir også halde noko geit og gris, og Etne har til dømes det største talet på avlssvin i fylket.

Av arbeidsplassane i Etne er 13 prosent i industrien, 29 prosent om ein inkluderer byggje- og anleggsverksemd, kraft- og vassforsyning og renovasjon (2019). Dei viktigaste industribransjane er verkstadindustri, særleg metallvare- og maskinindustri, og næringsmiddelindustri, med høvesvis 56 og 21 prosent av sysselsetjinga i industrien. Elles har dei tre bransjane bergverk (sand- og grusproduksjon), gummi- og plast- og mineralsk produksjon (betongproduksjon med meir) og trelast- og trevareindustri alle seks prosent av sysselsetjinga i industrien (2019). Det blir drive ein del entreprenørverksemd i kommunen. Den tradisjonsrike sardinproduksjonen i Skånevik (Chr. Bjelland AS) stansa så seint som i 2001.

Det blir drive ein del turistverksemd i Åkrafjorden, mellom anna fjordcruise og traktorsafari til gardane på den veglause nordsida av Åkrafjorden, i regi av Åkrafjorden Oppleving. Fugl Fønix Hotel i Etnesjøen og Skånevik Fjordhotel i Skånevik er dei to hotella i kommunen.

I Etne er det bygd ut i alt 11 mindre kraftverk med ein samla maskininstallasjon på 61,2 MW og ein årleg middelproduksjon på 215 GWh (2019). Det meste av kraftproduksjonen skjer i Litledalselva, ei sideelv til Etneelva. Londalselva i Fjæra og resten av Etnevassdraget er verna mot kraftutbygging.

Etneelva har tradisjonelt vore ei god lakseelv, men fangstane varierer ein del og har gått tilbake dei seinare åra. I 2019 blei det teke 1488 kg laks og 178 kg sjøaure i Etneelva. Den imponerande Langfossen på sørsida av Åkrafjorden er blant dei høgaste fossane i Noreg med ei total fallhøgd er 612 meter.

Av dei busette arbeidstakarane i Etne har 36 prosent arbeid utanfor kommunen, 24 prosent i haugalandsområdet, særleg i Vindafjord, 3 prosent i Stavanger, Sandnes, Sola og Randaberg og 2 prosent både i dei andre kommunane i Sunnhordland og i Bergen.

I Etne kjem lokalavisa Grannar ut to gonger i veka.

Samferdsel

E134 (Frogn–Karmøy) går gjennom kommunen langs sørsida av Åkrafjorden, vidare langs Stordalsvatnet og gjennom kommunesenteret. Frå E134 fører fv. 548 nordover til Skånevik og via bilferje til høvesvis Utåker og Matre i Kvinnherad. Det går hurtigbåtsamband frå Skånevik og Ølen i nabokommunen Vindafjord til bygdene i Sunnhordland og til Austevoll og Bergen. Fjernbussruta Haugesund–Oslo (Haukeliekspressen) går gjennom Etne. Det er lokalbussrute frå Etne til Haugesund.

Offentlege institusjonar

Etne høyrer til Sør-Vest politidistrikt, Haugaland og Sunnhordland tingrett og Gulating lagsmannsrett.

Kommunen er med i regionsrådet Samarbeidsrådet for Sunnhordland saman med Austevoll, Bømlo, Fitjar, Kvinnherad, Stord, Sveio og Tysnes.

Etne kommune svarer til dei to sokna Etne og Skånevik i Sunnhordland prosti i Bjørgvin bispedømme i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Etne til Søndhordland fogderi (futedøme) i Søndre Bergenhus amt.

Historikk og kultur

Det er store helleristningsfelt frå bronsealderen på Helgaberg på Støle (Stødle), likeins på Duesteinen og Bruteigsteinen i Stordalen. Gravfelt frå bronsealderen, eldre jernalder og vikingtida er funne på Stødle, Grindheim og Sørheim. Det er funne restar etter bygdeborger frå folkevandringstida, mellom anna på Borgåsen ved Etnesjøen og Heia på Steine. Gardane Stødle og Gjerde har truleg vore høvdingsete i vikingtida. Storgarden Stødle var i Erling Skakke si eige (sjå Stødle-ætta), og garden Gjerde var antakeleg kongsgard eller krongods.

Det er fem kyrkjer og to kapell i Etne, blant dei Stødle kyrkje i tre og stein (romansk stil), som blei påbyrja av Erling Skakke i 1160, påbygd i 1650 og 1879 og restaurert i 1958. I 2013 blei nye Etne kyrkje vigsla. Ho er bygd saman med det gamle bedehuset. I Skånevik finst det særprega busetnad med eldre og godt vareteken byggjeskikk. Her ligg Norsk Motormuseum med hovudvekt på småbåtmotorar. Den gamle postvegen mellom Etne og Skånevik er laga til som tursti. Sæbøtunet bygdemuseum i ligg i Etnesjøen.

Namn og kommunevåpen

Kommunevåpenet (godkjent i 1983) har ei deling av blått og sølv med duestjertsnitt. Våpenet symboliserer samhald, noko som viser til det gode samhaldet mellom dei to tidlegare kommunane Etne og Skånevik.

Namnet kjem av norrønt Etnir, tidlegare truleg brukt om den fjordarmen som no heiter Etnepollen. Det er avleidd av eit eldre elvenamn Atn eller Etn, brukt om Etneelva. Dette har anten samanheng med etje, ‘drive fram', eller ete, ‘den som et eller grev'.

Etne