ЎЗБЕК ТИЛИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ МАЪНО ТУЗИЛИШИ
ЎЗБЕК ТИЛИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Р.РАСУЛОВ, С.АТИЯЗОВ
УЗБЕК ТИЛИ
ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
ТОШКЕНТ-2012
Монографияда узбек тилидаги холат феълларининг маъно
тузилиши - маъно таркиби хдкида фикр юритилади. Феъл маъноси
тахлил килиниши натижасида унинг таркибий кисмлари, мантикий
булаклари (семалари) аникданади ва шу асосда феъл маъноси
изохланади. Иш талшунослар, олий ук,ув юртларининг талабалари -
бакалавр ва магистрантлари учун мулжалланган.
4
каторини тузиш, парадигматик муносабатдаги сузларни бир-
биридан фарк,лаб турувчи семаларни аникдаш, топиш имконини
беради. Бунинг натиж алари эса семасиология, лексикография,
лексикология, умуман, тилшуносар учун катта илмий-амалий
ахамиятга эга. Шунга кура узбек тилидаги феълларнинг, жумладан,
з,олат феълларининг маъно тузилишини, таркибини алохида
урганиш гоят мухимдир.
Холат феълларининг маъно таркибини белгилашда,
асосан, лингвистик - семантик назарияга - унинг дифференциал -
семантик тахлил килиш усулига суяндик. Шуни алохида таъкидлаш
керакки, ушбу суз маъносини таркибий кисмларга ажратиб урганиш
усули (компонент тахлил усули) маънонинг таркибини, тузили
шини аниклашда энг асосий ва кулай усуллардан биридир
Дифференциал - семантик усул ёрдамида ^олат феълларининг
маъно таркибини тахлил килишда муштарак (архисема),
бирлаштирувчи (интеграл) сема ва фарк,ловчи {дифференциал) сема
тухнунчаларидан фойдаландик. Бу семалар маънонинг (семеманинг)
таркибини урганишда семантик улчов вазифасини бажаради.
Бинобарин, х,олат маъносига эга сузларни аниклаш ва изохлаш учун
айни сузларнинг маъно таркибидаги семаларни мохдятига кура:
муш тарак сема, бирлаш тирувчи сема ва фарк;ловчи семаларга
буддик. Улар асосида з^олат маъноли феълларни изохладик.
Муштарак, бирлаштирувчи ва фаркдовчи семалар мохият эътиборига
кура узига хосдир. Улар узига оид суз маъноларини тилда хам, нущда
хам изохлайди, «бахолайди».
Шуни таъкиддаш лозимки, сузнинг маьно таркибидаги муштарак,
бирлаштирувчи ва фарк,ловчи семалар маъно (семема)нинг оддий
миедорий йигиндиси эмас, балки суз маъносининг таркибида узига
хос система ва структурани ташкил цилиб, тилнинг (нущнинг)
ало ка - аралашув вазифасини бажариши учун хизмат к,илади.
Муштарак сема асосида узбек тилидаги х,олат феълларининг
семантик майдони хосил булади. Аникроги, айни феъллар
маъносининг муштарак семаси «з^олат» булиб, у бундай феълларни
бир катта доирага киритади. Яъни муштарак сема суз маъносининг
мохиятини ифодалайди.
Бир мантикий синфга кирувчи предметларда хар бирининг
умумий ва алохида белгилари булганидек, маъноси «х;олат» муштарак
семали феълларда хам фарк,ловчи семалар мавжуд. Чунки феъллар
фаркдовчи семалари билан аник мантикий ифодага, умумийликдан
нисбий ажралиш га эгадир.
«Холат» муштарак семали феъллар фарк/ювчи семадан бошка
семага хам эга булади. Бу сема «х,олат» муштарак семали
феълларнинг маълум гурухлари учун умумий. Бундай семалар
муштарак сема билан фарк,ловчи семалар уртасида туради, муайян
5
хабар ташийди - бирлаштирувчи сема саналади. Бирлаштирувчи
семалар хам нисбий мустакил булиб, фарк,ловчи семаларга нисбатан
хажм жихатдан кенг, яъни бирор лексик - семантик гурух (ЛСГ)га
кирувчи суз маъноларига хос умумий хусусиятларни уз ичига
олади. Аммо бирлаштирувчи сема муштарак семага нисбатан хажм
жихатдан тор, чунки у факат муайян кичик доирага хос суз
маъноларининг таркибий кисмлари билан богланади. Муштарак
сема эса суз маъносининг хажм жихатдан энг кенг, мазмунан бой
мантикий булаги, чегарасидир. «Холат» муштарак семали феълларнинг
\ар бир ички ЛСГи узига хос бирлаштирувчи семаларга эга булади.
Баркарор бутунлик (система) таркибидаги бирликларнинг
узаро карама - карши жуфтларга ажралиш конунияти (дихотомия
принципи)га кура суз маънолари даставвал умумий ва фархли
семаларга булинади, Умумий сема уз ичида муштарак ва
бирлаштирувчи семаларга ажралади. Бирлаштирувчи сема билан
муштарак сема фархловчи семага нисбатан умумий сема
хисобланади. Бирлаштирувчи сема хам даставвал муштарак сема
таркибида булиб, тахдил натижасида ажратилади. Бири иккинчисига
нисбатан киёсан олинганда, холат феъллар маъноси муштарак
семасининг умумийлиги кенг булиб, узбек тили доирасида х°лат
феълларига хос мухдм сема саналади. Бирлаштирувчи семанинг
фархловчи семага нисбатан умумийлиги муштарак сема
умумийлигига нисбатан иккинчи даражали хисобланади.
Бирлаштирувчи сема хам муштарак семага ухшаш, аммо хамма вакт
ундан сунг аникданадиган, муштарак семанинг таъсир доирасини
нисбатан торайтириб берадиган сема сифатида бирор ЛСГни ташкил
килувчи кичик баркарор бутунликларни белгилайди.
Фарзуювчи семалар узбек тилидаги холат феълларининг
мустакиллигини курсатувчи семантик белги сифатида хизмат
хилади. Уларда суз маъносининг узига хосликлари, хиссий^гаъсирчан
буёги, нущий хосланиши акс этади.
Хар хандай умумийлик хусусийликдан, алохидаликдан, уларнинг
мантикий ички богланишидан юзага келади ва вазиятга караб
хусусийлик оркали намоён булади, яшайди. Яъни холат умумийлик
сифатида, унга хос белги-хусусиятлар эса хусусийлик сифатида
вокелашади. «Холат» муштарак семали феълларнинг фарк^овчи
семаси х°лат феълларининг мустакиллигини, алохидалигини
таъминловчи, тил ва нущ бирлиги сифатида изохланишига хизмат
килувчи сема хисобланади.
Шуни таъкидлаш керакки, суз маъноларининг таркибий
кисмлари (семантик компонентлари, семалари) ни микдор
жихатдан чегаралаш нисбийдир. Асосан, диккат - эътибор суз
маъносининг энг мухим семаларига; маънони тил «бирлиги»
6
сифатида шакллантирувчи, нутк, фаолиятида фаоллигини
таъминловчи семаларга, яъни фарк;ловчи семаларга
каратилади. Суз маъноларининг семалар таркибида эса
фаркловчи семалар, одатда, битгадан ортик булади. Бундай
холларда текшириш манбаининг табиатидан, талабидан,
максадидан келиб чикиб, фаркловчи семалардан энг
зарурийси, мухим и олинади, бошкаси имконият сифатида
сакданади. Демак, холат феълларининг маъно таркибидаги
мухим, зарурий фаркловчи семаларни аниклаш максадга
мувофикдир.
Холат феълларининг мунггарак семаси «холат» бирлаштирувчи ва
фаркловчи семаларда равшанлашиб, аник изохта эга булади.
Бирлаштирувчи ва фарк,ловчи семалар маънонинг аниклик
киритувчи мантикий булаклари, таркибий кисмлари сифатида
муштарак сема билан диалектик богликликни ташкил к,илади,
семантик системани шакллантиради.
Муштарак сема, бирлаштирувчи сема ва фарк^ловчи
семаларнинг ифода воситалари асосида тузилган синтактик бирлик
(конструкция)лар холат феъли маъносининг изохи булади.
Узбек тилидаги х °лат феъллари маъносини таркибий
к.исмларга ажратиб урганиш натижасида бу семантик
майдоннинг куйидаги лексик-семантик гурухлардан ташкил топиши
аникланди:
1. Давомли холат феъллари.
2. Харакат натижаси булган холат феъллари.
3. Ижро холати феъллари.
4. Харакатнинг холати феъллари,
5. Малака холати феъллари.
6. Образли холат феъллари.
7. Биологик холат феъллари.
8. Физиологик холат феъллари.
9. Психик холат феъллари.
Бу лексик - семантик гурухларда «холат» муштарак сема,
«давомли», «харакат натижаси», «ижро», «харакат», «малака»,
«образли», «биологик», «физиологик» ва «психик» каби маъно
булаклари эса бирлаштирувчи сема булади.
7
ДАВОМЛИ ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Узбек тилидаги холат феъллари сирасида давомли х°лат
ифодаловчи феъллар нисбатан куп. Бундай феъллар чегараланмаган,
вакт жихатдан тугалланиши ноаник булган давомий холатни
ифодалайди. Бунда давомийлик турли сабаблар асосида изохланади.
Холат феълларида холатнинг давомли булиши, давомийлиги
мантикий - фалсафий асосга эга. Чунки муайян холатдаги нарса -
предмет уз холатининг давомийлиги билан хам ажралиб туради.
Давомийлик белгиси предмет холатининг мухим томонларидан
бири сифатида изохланиши ва у вазиятга караб, фаол булиши ёки
юзага чикишга тайёр турган имконият сифатида бахоланиши мумкин.
Бу холда хам давомийлик предмет холата билан бевосита боглик,
унинг мухим томони, таркибий кисми булиб кузатилади. У холат
оркали юзага чикади. Предмет, унинг холати ва холатнинг муайян
уринда содир булиши, айни жараён вакт жихатдан хам
белгиланиши зарурий ва табиийдир. Чунки хар бир нарса - ходиса,
Харакат, холат урин ва вакт жихатдан белгиланиши мумкин. Демак,
мавжуд холатнинг тилда - феъл маъносида ифодаланиши ва бу
х,олат давомийлик хусусиятига эга булиши билан фарк,ланиши,
давомийлик вакт билан улчаниб, нисбийлиги билан изохланиши
мухимдир. Бунда нисбийлик холат давомийлигининг вакт жихатдан
узок ёки киска булиши билан аникланади. Айтиш мумкинки,
х,олат, мавхум жараён сифатида, давомийлик белгисига кура
конкретлашади. Шундай к,или б, «холат» муштарак семали ва
«давомийлик» бирлаштирувчи семали феълларнинг фарк,ловчи
семаларини аниклаш, изохлаш максадга мувофикдир.
Давомли холат феълларининг фарвуювчи семаси турли
мантикий ифодаларга эга. Булар:
а) «жойлашмок»: турмок, утирмок, ётмок, колмок. Бу холат
феъллари кайд этилган мантикий ифодасига кура кичик семантик
гурухни ташкил к,илиб, улар ушбу семаси асосида умумийликдан
нисбий ажралади.
«Жойлашмок» ифодали маънога эга феъллар муайян холатдаги
инсон, хайвон ва предметнинг муайян уринда (сатхда) жойлапшпшга,
сатх билан чегараланмаган давомий алокага киршшшшга. шаклига
кура узаро фарк,ланади. Демак, бундай давомий холат феъллари
шахе ва турли нарса-предметларнинг муайян сатхда муайян холатда
булишини ифодалайди. Аникроги, бундай холларда «жойлашмок»
мантикий ифодаси муайян суз маънолари учун умумий булса, унга
нисбатан хусусий булган суз маънолари ушбу мантикий ифодага эга
фар»,ловчи семани ка ндай «тушуниши»га, узида к;андай
ифодалашига кура узаро ажралиб туради. «Жойлашмок»
фарк^ловчи сема куйидаги туб феълларда кузатилади:
Турмок' ~ тик ва оёкка таянган холатда булмок: Булутларга ёндош
осмон остида киприкдаги ёшдай турибди дорбоз (А.Орипов). Тешабой
айвон устунига суяниб, узок турди (М.Исмоилий). Айик уни курдими-
йукми, кочмасдан бемалол турарди (Т.Жахонгиров).
Утирмок - кадлдни тик тутиб, думгазага таянган холатда булмок:
Йигиляш президиумида таникди олимлар, конструкторлар, ёзувчилар
вакиллари ушрибди (Гулистон). Харсанг тош устида оёгини сувга
ботириб, Умида утирибди (С.Ахмад). Иккови хам индамай утираверди
(Лайли ва Мажнун).
Етмок - горизонтал жойлашган ^олатда булмок: Мана бугун хам
Мансур уз Уртоги Славка билан киргокда ётибди (Шухрат). Мает
уйкуда ётган Мухайё эркаланиб ингради (А. Каххор). Она тупрок
оромда ётар (Зулфия).
Колмок - Уз урнида жойлашган х;олатда булмок: Супада ёлгиз
колдим (Н.Фозилов). Дадам каёкка деганча колаверди (А.Каххор). Калит
хонада колди (АИброхимов).
Лексикография нуктаи назаридан турмок, утирмок, ётмок,
колмок феъллари «холат» ва «давомийлик» умумий семаларига хамда
«тик ва оёкка таянган», «каддини тик тутиб, думгазага таянган»,
«горизонтал жойлашган» ва «уз урнида жойлашган» каби фарцловчи
семаларга эга. Бу семалар суз маъносининг мантикий, таркибий
кисмларини (компонентларини) ташкил килувчилар хисобланади.
Бундай изох лексикография нуктаи назаридан тугри ва асосли.
Аммо бу тартибдаги изох сузларнинг нутк, фаолиятида, нущ бирлиги
сифатида муайян вазифани бажариш талабига м увоф ик эмас.
Ю коридаги тахлилда ф ак ат суз маъноларининг таркибий
кисмлари ажратилган. Улар узаро бири иккинчисининг келиб
чикиши учун асос булиши жихдтидан мантикий алокага,
богланишга эга. Аммо муштарак сема, бирлаштирувчи сема ва
фарк,ловчи сёмаларни иф одаловчи ф еъл м аънолари юкоридаги
тартибда, яъни умумийдан хусусийга караб, чегараланишда узаро
семантик - синтактик богланиш хусусиятига эга эмас. Уларнинг нутк,
бирлиги сифатида изохланиши учун суз маъносининг таркибий
кисмларини ифода этувчи бирликлар (суз ёки суз бирикмалари)
к,уйидагича тартибда кайд этилиши лозим: турмок - «холат»,
«давомийлик», «тик ва оёкка таянган» - «тик ва оёкка таянган холатда
булмок.
б) «жараён»: турмок, ётмок, утирмок, тунамок, колмок. Бундай
мантикий ифодага эга холат феъллари шахенинг муайян холатда, аммо
' Феълларнинг изохлни бертцла узбек тилидаги изохли ва таржима лугатларидан фокааландик.
9
«харакатчан» куринишда булишини ифодалайди. Айни холларда хам
шахснинг муайян сатх, урин билаи богликлиги нисбатан давомий
булади. Демак, ушбу холат феълларида ифодаланган тушунча -
жараён хам сатх билан боглик холда кузатилади. Бундай холларда хам
сатх ифодаловчи сузлар, аввалги турдагидек, муайян каторда, сузнинг
муайян грамматик шаклида кулланади, урин келишиги кушимчаси
билан шаклланади - нутк; бирлиги булади. «Ж араён» ифодали
феъл м аънолари нуткда к,уйидаги фаркловчи семалари оркали
намоён булади:
Турмок - урнашиб кун утказган холатда булмок: У киз хам шу
ётокда турарди (О.Ёкубов). Улар бир гузарда туришарди
(О.Мухторов). Мели амаки бундан уч ховли нарида турардилар
(Ф.Мусажонов).
Ётмок - маълум жараёнда кун утказган холатда булмок: Аёз тунда
молхонада ётардим (Кунларим). Бой бир хафта уйида алахлаб ётади
(С.Юнусов). Сергей ... госпитадда уч кун ётди (Х-Гулом).
Утирмок - I. Махбусликда кун утказган холатда булмок: Х,озир
шахар жандарм турмасида йигирмадан ортик киши утирибди
(М.Исмоилий). Шухлиги бошига етиб, бир-икки йил утириб чикди
(Р.Рахмонов). И. Узлаштирмовчи сифатида кун утказган холатда
булмок. Адолатхоннинг кизи Умри уйида даре тайёрлашга шароит
булмагани сабабли олтинчи синфда икки йил утирибди (Х-Назир).
Тунамок - тунни уйку билан утказган х°латда булмок: Азмиддин
кеча кайнатаси Салимбойникида тунади (Х-Гулом). Шу болхонада
тунади (Шухрат). Тогда тунадим (О.Матжон).
Колмок - илгаригидек кун утказган холатда булмок: Яна ёлгаз
колдим (С. Ахмад).
Демак, «жойлашмок» фархловчи семали холат феъллари шахе ёки
предмет холатининг нисбатан тургунлигини ифодалаши билан,
«жараён» фаркловчи семали х°лат феъллари эса шахе холатининг
нисбатан харакатчанлигини англатиши билан узаро фар^ланади.
в) «микдорий»: икковлашмок, туртговлашмок- «Микдорий» ман
тикий ифодасига эга холат феълларида шахснинг (холат
ижрочисининг) бирдан ортиклиги англашилади. Бу ифода
(микдорий аниклик) сузнинг узаги маъносида кайд этилади. Бундай
Холат феълларидаги давомийлик вакт ва урин нуктаи назаридан
аввалги турларга нисбатан ифодаланмаган булади. Бундай изох хам
бевосита ф еълнинг узаги м аъносидан келиб чикади. Бошкача
айтганда, мантикий-фалсафий жихатдан хар к,андай предмет, жараён
маълум вактда, муайян уринда булади. Урин ва вакт предмет ва
ходисаларнинг яшаш усуллари, мавжудлик белгиларидир, Демак, бу
белгилар миедор хусусиятига эга давомий х°лат феълларида
кузатилиш даражасига кура мавхум, ноаникдир. Улар муайян тил
10
бирликлари оркали ифодаланмаган булади.
«Микдор» мантикий ифодали х°лат феълларининг узига хослиги
шундаки, бундай феъллар узакка - жамловчи сонга феъл ясовчи
«ушимчанинг кушилиб, феъл ясалишидан хамда нисбат аффиксининг
кушилишидан хосил булади. Демак, мивдорий ифодага эга давомий
Холат феъллари ясама (мотивланган) феъл сифатида феълдан
англашилган шахсни, унинг микдор ва холат белгисини ифодалайди.
Масалан: Икковлашиб Ш омансурни киргок томон итаришди
(Ф.Мусажонов). Туртговлашиб китобларни сандикларга жойлашди
(О.Ёкубов). Икковлахнмок куп ишлатилади. Турттовлашмок кам
кулланади, адабий тилга хос.
Ш ундай к;илиб, узб ек тилидаги холат ф еъллари семантик
майдонининг давомли холат феъллари ЛСГи фарк,ловчи семасига
кура мустакил ш акл ва м азмун томонига эга булади. Фар^ловчи
сема давомли холат феълларининг нущ бирлиги сифатида
кулланишини, муайян хабар, дарак ташишини таъминлайди.
И
ХАРАКАТ НАТИЖАСИ БУЛГАН ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Узбек тилида харакат натижаси булган холат феъллари нисбатан
куп кузатилади. Бу феълларда ифодаланган холат бевосита харакат
натижасида юзага келади. Бинобарин, харакат ва холат узаро
боглик булиб, булар орасидаги богланиш бири иккинчисидан келиб
чикиши, бири асос, иккинчиси асосланувчи эканлиги билан
изохланади. Бунда харакат факат таянч нуктаси булиб колмасдан, у
бевосита холатни юзага келтирувчи, унинг «тугилишида» бошлангич
нукталиги билан хам мухимдир. Холат эса харакатнинг давоми,
унинг холатга утиши, яъни тухташи натижасида хосил булиши
билан узига хосдир. Айтилганларга кура харакат натиж аси
булган холат ф еъллари муайян микросистемани ташкил кделади.
Ушбу холат феъллари ЛСГи туб ва ясама феъллардан иборатдир.
Шуниси мухимки, хаРакат натижаси булган холат феълларида
Холатга муайян харакатдан ёки бирор холатдан утилади. Яъни
Холатга утишда харакат баъзан аник "куринишга" эга булса,
баъзан акси булади, Бунда харакат ташки таъсирига кура
яширинлиги, аммо аслида мавжудлиги билан мухимдир. Бошкача
айтганда, бир холатдан иккинчи холатга утиш хам аслида харакат
натижасида юз беради. Демак, х аракат натиж аси булган х ° л ат
ф еъллари харакатнинг намоён булишига, мохиятига кура:
а) харакатдан б и р а тула холатга утиш ни иф одаловчи ва
б) харакат натижасида бир холатдан иккинчи холатга утишни
ифодаловчи турларга ажратилади.
"Холат" муштарак семали, "харакат натижаси" бирлаштирувчи
семали х°лат феълларининг "харакатдан бира тула холатга утиш"
мантикий ифодаси фаркловчи сема булиб хизмат келади. Харакатдан
бира тула холатга утишни ифодаловчи холат феълларида предмет,
баъзан шахснинг муайян харакатдан тезда, бирдан х°латга-
харакатсиз вазиятга утиши англашилади. Албатга, бунда шахе ёки
предметнинг харакатсиз куриниши доимий эмас, балки нисбийдир.
Холат белгисига эга предметда харакат нисбатан тургун булади,
имконият сифатида сакланади.
Х аракат натиж аси булган холат ф еълларининг харакатдан
бира тула холатга утиши маълум вактда ва муайян уринда содир
булади. «Харакатдан бира тула холатга утиш» фаркловчи семаси шу
мантикий булак(кисм)ни узида ташувчи: тухтамок, тинмок, тинчимок,
сунмок, учмок, тамомламок, урнашмок каби холат феълларида
мавжуддир. Ушбу фарк,ловчи сема гапда муайян нутк, бирликлари
оркали ифодаланиб, маъно доираси «тораяди». «Харакатдан бира тула
Холатга утиш» мантикий ифодаси алока-аралашув нуктаи назаридан
аник изохланишига кура микдоран чегараланмаган булади:
12
Тухтамок- I. Мутлако х,аракатсиз холатга утмок: Масалан: Саф ...
гакка тухтади (А.Кдххор). Ховлининг уртасига борганда тухтади
(О.Ёкубов). Жигули кишлокнинг энг четидаги ховли олдида тухтади
(Ф.Мусажонов). II. Тугаган холатта утмок: Укиш тухтади (АКаххор).
Олий ук.ув юртларида укишлар тухтаган (Узбекистон овози).
III. Келишилган холатга утмок: Шунинг учун карор Тулага тухтади
(М.Исмоилий).
Тинмок. Бу ф еъ л х а р а к атд аги п р ед м етн и н г харакатсиз-
ликка, муайян холатга тула утишини ифодалайди. Бунда холат
пайти предм ет ха Ракати га н и сб атан белгиланади. Предметнинг
харакатдан холатга утиши, холатли булиши, купинча, маълум
вактда юз беради:
Тинмок - тухтаган холатга утмок: Тонгга якин кор тинди
(Э.Вохидов). Ёмгир пешиндан кейин тинди (А.Кахдор). Кейин
тусатдан шамол тинди (УДошимов). ... кУрада хизматкорларнинг
юришлари ... тинди (Ойбек).
Баъзан тин сузи, тил бирлиги, нуткда — чи билан катнашади:
тинчимок. Бундай холларда тинчимок феъли маъноси тинмок
феъли маъносидан, унда ифодаланган холатнинг ю зага келиш и
ва унинг манбаининг, бажарувчисининг мохиятига кура
фарк,ланади. Тинчимок маъносида харакатнинг эгаси купинча инсон
булади. Яъни тинчимок маъносидаги «холат»семаси шахснинг
ХаРакатдан холатга аста, тадрижий равишда утганлигини
билдиради. Айтиш керакки, узбек тили буйича яратилган катор
изохли лугатларда тинчимок маъносидаги харакатдан холатга утиш,
Харакатдан тухташ аста-секин амалга ошиши ва куп холларда
шахе билан боглик булиши нима учундир хисобга олинмайди.
Киёсланг: тинчимок - аста босилган холатга утмок: Конфераньсе
кулини кутариб, томошабинларни тинчитди (М.Исмоилий). Акбар
ака аранг синфни тинчитди (Ф.Мусажонов). Вагон хийла тинчиб,
энди шовкин-сурон урнини пассажирларнинг «пиш-пиш»и ... эгаллади
(Х-Назир). Йуталдан тинчиб, узига келгандан сунг корига каради
(Мирмухсин). Баъзан тинчимок феълида ифодаланган холатнинг
эгаси мавхум булиб, у шахе билан хам, предмет билан хам
богланиши мумкин: Хамма ёк тинчиди (Г.Жахонгиров). Ёмгир ёгаб,
ташкари тинчиди (Н.Ёкубов). Х,озир тун, урмон анча тинчиган
(Х-Назир).
Сунмок - аста йуколган холатга утмок: Факат гохи-гохида мушак
учиб сунади (Э.Вохидов). Сунг хоналарда шамлар милтирайди, сунади
(О.Мухторов). Хамид шайхнинг кузлари олдида куёш шуълалари
суниб, туман таркала бошлади (О.Мухторов).
Учмок - тезда йуколган холатга утмок: Утга тупрок ташласа учади
(Балогардон). Дадам тутунни дарров учирди (А.К,аххор). Алимардон-
13
нинг кузларидаги табассум бирдан учди (У.Хошимов).
Сунмок ва учмок сузлари узаро синоним булиб, сунмок
маъносида предметнинг харакатдан холатга утиши купинча аста
амалга ошиши ва тасвирийлик ифодаланса, учмок маъносида эса
харакатдан холатга утиш тезда ва тула юз бериши англашилада.
Шунингдек, учмок рухий таъсирига, яъни муайян ходиса хакида
тулик ва аник хабар беришига кура хам ажралиб туради.
Тамомламок - тугатиш холатига утмок: Иккинчи сугоришни
тамомладик (Узбекистон овози).
Урнашмок-I. Жойлашган, яшаган холатда булмок: Мен ётокка
урнашдим (АДаххор). ... Араббой бултур Тошкентга келиб, бу ерда
урнашган зди (П.Турсун). II. Ишга жойлашган, утган холатда булмок: У
вилоят газетасига масъул котиб булиб урнашди (А.Каххор).
«Харакатдан бира тула холатга уташ» фаркловчи семали холат
феъллари куйидаги мантикий ифодаларга хам эга:
а) «эшитилиш»: тинмок, тинчимок, учмок, сунмок, тухтамок,
жимимок. «Эшитилиш» маъноли холат феъллари товуш (овоз) таркибий
кисмига эга булади. Бундай холат феъларнинг мухим белгиси харакат
натижаси булган холатнинг бевосита эшитиш аъзоси билан боглик
холда ю зага келиш идир. Бу семантик гурух, асосан, туб
феъллардан ташкил топади.
«Эшитилиш» мантикий ифодаси нущда куйидаги холат
феълларида кузатилади:
Тинмок _ тезда тухтаган холатга утмок: КУрада
хизматкорларнииг ... товушлари тинди (Ойбек). Овоз бир зумгина
тинди (М.Исмоилий). Бора-бора хурозларнинг кичкириги тинди
(У.Хошимов).
Тинчимок - аста тугаган холатга утмок. Шеър аввалига тиник
булокдек сокин жаранглади, сон-саноксиз жилгалардек каёккадир
интилди. ... коя киргокларига урилди ва яна тинчиди (У.Назаров).
Учмок - тезда, бирдан тухтаган х°латга утмок: Гикиллаб турган
краннинг овози учди (С.Ахмад). Бакатерак устида безовталашиб
кагаллаётган каргаларнинг уни учди (У.Хошимов). Анвар
мотоциклини каттик вариллатиб овозини учирди (Н.Ёкубов).
Сунмок - аста тухтаган холатга утмок: Залдаги шовкин сув сепилган
утдек аста сунди (Н.Ёкубов).
Тухтамок - жимиган холатга утмок: Укириб тухтади сунгги
замбарак (F.Гулом). Карнай-сурнай бирдан тухтади (М.Исмоилий).
Жимимок - тухтаган, жим холатга утмок: Коронш тушгунга кадар
гох якка-дукка ук, гох дод, гох апгула товуши эшитилиб турди-ю,
бирдан жимиди (А.Каххор), Бир оздан кейин яна йиги - сига
бошланди, кейин узок давом этмасдан дарров жимиди (А.Каххор).
"Эшитилиш" мантикий ифодали тинмок, тинчимок, учмок,
14
сунмок, тухтамок, жимимок холат феъллари нущ бирлиги сифатида
кулланишига кура нущ ий синонимии хосил ^илади, Булар бир-
биридан услубий буёгига (коннотациясига), нущда турли бирликлар
билан семантик-грамматик муносабатига, кулланишига кура
фаркданади.
б) "бирикиш": туташмок, такалмок, ёпишмок. Бу холат феълларида
предметлар орасидаги алока, предметларнинг бири иккинчиси билан
бирикиши ифодаланади. Бунда ташки ёки ички харакат натижасида
бир предмет иккинчи предмет билан бирикади. Бириккан, "уланган"
предметлар орасидаги муносабат бири иккинчисига тегиб туриши
билан, шу нуктада икки предмет шаклан бир бутунликни (яхлитликни)
хосил килиши билан белгиланади. Бирикиш нуктаси, чегараси шу
предметларнинг мухим белгиси сифатида кузатилади.
"Бирикиш" мантикий ифодаси куйидаги туб феълларда кайд
этилади:
Туташмок - бириккан холатга утмок: 1980 йил 10 апрель куни
М осква вакти билан соат 18 дан 16 дакика утганда космик кема
орбитадаги ... комплекс билан туташтирилди (Радиодан). Ердаги
корлар томларга, томдагилари кукларга туташган (М.Исмоилий).
Уфкдарга туташган кук денгизнинг ортида бир улка бор (Э.Вохидов).
Такалмок - ёндош холатга утмок: Богнинг бир боши полизга
бориб такаларди (С.Юнусов). Олмали куча с и анхорга такаларди
(С.Юнусов). Нариги томони яна токзор булиб, у каттагина арикка
такаларди (С.Юнусов).
Ёпишмок - бутунлай бириккан холатга утмок: Асфальтга хам хазон
ёпишган (А.Мухтор). Демак, "бирикиш" ифодали холат феълларида
предметларнинг муносабатини ифодаловчи суз н ущ бирлиги
сифатида купинча -га кушимчаси билан келади. Ушбу сузда
ифодаланган предмет бошка предмет хаРакатининг йуналган нуктаси
булиб, бунда харакат бириккан куринишда тугайди, яъни холат
юзага келади.
«Х,олат» муштарак семали феълларнинг бирлаштирувчи семаси
"харакат натижаси" булиб, фаргуювчи семаси "бир холатдаи иккинчи
Холатга утиш" мантикий ифодасига хам эга. Айни ифода: буйсунмок,
бушамок, тугамок, битмок, таъмсизланмок, учмок, бекилмок, бойимок,
жимимок, пишмок, узунлашмок, оммалашмок, беклашмок, тиккаймок,
катталашмок, тукнашмок, лойкаланмок, куримок каби туб ва ясама
феълларга оиддир. Ушбу "бир холатдан иккинчи холатга утиш”
семали холат феълларида предметнинг бир холатдан иккинчи холатга
узгариши, утиши ифодаланади. Бунда предметнинг дастлабки холати
асос саналади. К ейингиси унга нисбатан натиж а холат булиб, у
предметнинг мухим белгиси сифатида юзага чикади, Аммо
предметнинг бир холатдан иккинчи бир холатга утиши ва кейинги
15
Холатнинг тахдил воситаси сифатида мухимлиги аввалгисидек доимий
эмасг балки нисбий ходиса булиб изохланиш и лозим. Чунки
предметнинг бир х°латдан иккинчи холатга угаши уз-узидан
сунъий равишда амалга ошадиган ж араён эмас. Унинг асосида
материянинг мавжудлик усули - харакат конуни ётади. Яъни предмет
бир х°латдан иккинчи бир холатга харакат натижасида утади.
Демак, бир холатдан иккинчи бир холатга утишни, узгарипгни
ифодаловчи холат феълларининг хам узига хос хусусияти шундаки,
юзага келган холат натижа белгисига эга булиб, у шунга кура
дастлабки мавхум холатдан фарк; ^илади.
Маълум булдики, харакат натижаси булган холат феълларининг
хар икки ички тури, биринчидан, "холат" семасига эгалиги,
иккинчидан, натижа х°лат сифатида изохланиши, учинчидан
уларнинг асосида харакат мавжудлиги, яъни харакатдан холатга
ёки бир холатдан иккинчи холатга харакат сабабли утиши билан
узаро мантикий-мазмуний ёндошликни хосил к,илади. Улар
биргаликда харакат натижаси булган холат феълларининг кичик
баркарор бутунлигини (микросистемасини) ташкил килади.
Харакат натижаси булган х°лат феълларининг иккинчи турида
Холатни юзага келтирувчи харакат биринчи турдагидек аник
ташки "куринишга" эга булмайди. У яширин холда булади.
Иккинчи тур холат феълларидаги холат таъсирчанлиги, аник
"шаклга" эгалиги билан ажралиб туради, Бунда холатнинг юзага
келишига сабаб саналувчи харакатнинг якколлиги натижа холатнинг
якколлигига нисбатан ноаник, мавхум булади. Шундай булиши
табиий, чунки бунда муайян вактда асосий, мухим белги булган
Холат предметни "бахолайдиган", унинг алохддалигини
таъминлайдиган белги - хусусият сифатида кузатилади.
Предметнинг бир холатдан иккинчи бир холатга харакат
натижасида утишида холатни юзага келтирувчи харакат ташки,
яъни мавжуд ва ички, яъни яширин харакат булиб "гавдаланади".
Ташки харакат конуний ёки бирор предмет томонидан амалга
оширилган харакат саналади. Масалан: ботмок, тугамок, букмок. Ички
Харакат предметларнинг мохиятидан, узаро таъсиридан,
предметдаги яширин харакатдан юзага келади. Масалан:
таъмсизланмок, эскирмок, хиралашмок.
Иккинчи тур холат феълларида предметнинг бир холатдан
иккинчи холатга утиши купинча вакт улчови билан богланади.
Бундай холларда вакт белгиси натижа холатнинг муайян, аммо
доимий булмаган белгиси хисобланади.
Харакат натижаси булган х°лат феълларида юзага келган
холат конуний холда мантикий-фалсафий жихатдан вакт ва урин
улчовига эга булади. Аммо лисоний жихатдан бундай холат
феъллари катнашган гапларда вакт ва уриннинг алохида нущий
16
ифодага эгалиги нозарурийдир. Бу вакт ва урин белгиларининг
грамматик жихатдан ифодаланиши нисбий эканлиги, зарурий
эмаслиги билан изохланади.
Ж араёнга кура "бир холатдан иккинчи бир холатга утиш"
фарк.ловчи семали маънога эга х,олат феъллари куйидагилар:
Буйсунмок _ мажбуран тобе холатга утмок- Жахоннинг ярмини
килич билан буйсундирдим (Латифалар).
Бушамок - I. Вазифасидан озод килинган холатга утмок: У
мураббийликдан бушатилди (АДаххор). Сут товар ф ерм аси мудири
Р.Муродов вазифасидан бушатилди (Санъат). II. Нарсадан холи
килган (булган) холатга утмок: Кадахни бушатди (X- Гулом). Гуломжон
бушаган пиёласини Наби корига узатиб: ... (М. Исмоилий). Сахро
аста-секин бушади (А. Каххор).
Тугамок ~ тамом булган, нихоясига етган холатга утмок: Сал
утмай тем и р-терсак хам тугади (Ф. М усаж онов). Табиий оф ат
окибатлари тугатилди (Узбекистон овози).
Битмок - 1. Тайёр булган холатга утмок: Кани? Хаг тамом, зовур
битибди (А.К,ахдор). Тилла узук буюрдим, эрта-индин битиб колар (А,
Кодирий). II. Тутаган холатга утмок: Узумни кутарага олувчиларнинг
иши битган (С. Юнусов). Эринчокнинг иши битмас (Макол).
Таъмсизланмок - маза^гаъмини йукотган, бемаза холатга утмок:
Ачигандан кейин катик ичишга, нон туграб ейишга бир оз
таъмсизланади (Ш. Шомаксудов, С. Долимов).
Учмок - ёнишдан (тутундан) тухтаган холатга утмок: Икки марта
тортдим-да, кулдонга эзгалаб учирдим (ф. Мусажонов). Самандаров
бир коши паст, бир коши баланд булиб, учиб колган махоркасини
чирокдан тутатиб олди (АКаххор).
Бекилмок - тусилган холатга утмок: Бошка йуллар хаммаси
бекилган (X Гулом).
Бойимок - I. Тулган холатга утмок: Маданиятимиз, адабиётимиз
хазинаси мангу бокий китоб билан бойиди (X- Гулом). И. Усган,
юксалган х,олатга утмок: Юртимиз кишиларининг маънавий дунёси
бойиди (Тошкент окшоми).
Жимимок - жим булган, шовкин тухтаган холатга утмок:
Х озиргина сую нчилари ичларига сигмай гувурлашган одамлар
бирдан жимишди (М. Исмоилий). Кулгилар билан гуркираб турган
гузар бирдан жимиди (М. Исмоилий).
Пишмок - истеъмол килиш холатига утмок: Кизлар, овкат пишди
(У. Хошимов).
Узунлашмок - буйи (узунлиги) ортган, узайган холатга утмок:
Офтоб магрибга энгашган, арчаларнинг сояси узунлашган эди
(О.Ёкубов). Шамол кучайиб, оловнинг тили яна хам узунлашди (С.
17
Ахмад).
Оммалашмок - таркалган, ёйилган х;олатга утмок: Бу ерда
мехнатни ташкил этишнинг илгор усули-бригада пудрати кенг
оммалашган (Тошкент окшоми). Пахта илгорларининг тажрибаси
кенг оммалашди (Туркистон).
Узбек тилининг изохли лугатида «амалдор», «лавозим» маъносини
ифодаловчи бек, беклик сузлари ва шулар билан боглик маънолар
изохи берилади1. Аммо тил бирлиги сифатида бу сузлар билан хам
шаклан, хам мазмунан муносабатга киришувчи беклашмок сузи
лугатда кайд этилмайди:
«Беклашмок» - мансабга кутарилган х,олатга утмок: Сиз
беклашганингиздан бери ... сизни курсам уяладурган булиб колибман
(Л.К,одирий).
Тиккаймок - тик йуналган холатда булмок: Мадраса, хонакох,
шифохона, хаммом ва бошка катта бинолар азамат пештоклари,
гумбазлари самога тиккайган (Ойбек).
Катталашмок ~ хажм-улчови ортган, каттайган холатга утмок:
Шу билан бирга ионосферада электрон зичлигининг одатдагидан
катгалашуви, кундузги ёруглик, лампочкаларнинг зилзила олдидан уз-
узидан ёниб колиши... (Фан ва турмуш). ... шахдо кузлари яна
катталашади (М. Исмоилий).
Тукнашмок2 - тукнаш холатга утмок: Шунда кузлар тухнашади
(М. Исмоилий). Тешабой хам айни назокат билан жавоб килди.
Шунда икковининг кузлари тукнашди (М. Исмоилий).
Лойкаланмок - лойка, ифлосланган з^олатга утмок: Булок суви
лойкаланар ун чакиримда (Шарк юлдузи). Кулнинг суви нега
лойкаланди? (Халд сузи).
Куримок - бутунлай йук булган, тугаган х,олатга утмок: ... кушин
ёмонларни йук этди, мамлакатда босмачини куритди (Ф.
Йулдош). Бу ерларга келган одамнинг суяклари курийди, гуштини
бурилар ейди (Олмос Ботир). Яхшилик авж олса, ёмонлик курийди
(Ш.Тошматов).
«Холат» муштарак семали, «харакат натижаси» бирлаштирувчи
семали х,олат феълларнинг фарк;ловчи семаси «бир ^олатдан
иккинчи бир ^олатга утиш» к,уйидаги мантикий ифодаларга хам эга
булади:
а) «шаклий»: каткалокланмок, ивимок, букмок, эскирмок,
хиралашмок, хираланмок, куримок, какрамок, нурамок, музламок,
19
уша ерда колади (Ш.Шомаксудов, С.Долимов). Демак, букмок
маъносида «сувни сингдириш, шимиш» даражаси ортик булиб, у
шунга кура ивимок сузидан фарк, к,илади.
Эскирмок - тузиган, яроксиз холатга утмок: Кийимлари эскирган,
ранглари бир холатда косиблар бошларини эгиб ... борар эдилар
(М.Осим).
Хиралашмок ~ I. Рангини, тиниклигини йукотган, хира холатга
утмок: Ииллар давомида халтачанинг ок матоси саргайиб хиралашган
(ПДодиров). Куп якинлашаверсанг эса нафасинг тегиб, хиралашади
(О.Матчон). П. Ёритиши кучсиз, хира холатга утмок: Чул лочинлари
хиралаштирилган фонарь тагида папирос тутатиб, тонг отгирдилар
(X.Гулом).
Хираланмок - нур сочиш и камайган, аник куринмайдиган
Холатга утмок: Сийрак ок булут оркали хираланиб куринган куёш
гарбга юмалай бошлаган... (М. Турсун). Юлдузлар хираланиб,
жимгина сунаркан... (Ойбек),
К,овжирамок - сувсизликдан куриб, бужмайган, сулиган
Холатга утмок: Тез кунда куёш деворлар рангини кутарди, эндигина
кукара бошлаган гиёхдарни ковжиратди (О.Мухторов). Адолат ...
чанкаб, ковжираб турган хар бир гузага караб ачинар ... (И. Рахим).
Куримок - сувсиз (намсиз) холатга утмок: Дарёда сув куриди
(М. Эгамбердиева). У томда к у р и га л га н майизларни пастга тушириб ...
(С Юнусов).
Какрамок - бутунлай сувсиз, суви (нами) йук холатга утмок:
Ариклар какраган, дарахт япроклари туз (М.Исмоилий). Агар сув
булмаса, экинлар какраб, дарахтлар курийди (С.Юнусов). Ер какраган
(Н.Ёкубов). Какрамок маъносида белги даражаси ортик.
Нурамок - емирилган холатта утмок: Тепаси нураган паст
деворга суянди (Ойбек). ... бахор ёмгиридан нураган учокни яхшилаб
сувади (С. Ахмад).
Музламок - музли, музга айланган холатга утмок: Киров тушиб,
далалардаги уг-уланларнинг тагини музлатган (П. Норматов).
Совукнинг таъсирида сув музлабди (Тошкент окшоми). Изгирин
музлатар дарёлар четин (Т. Хамид).
Яхламок - бутунлай совуккоттан холатга утмок: Изгирин ялайди
яхлаган бетин (Т. Тула).
Эримок - суюк, сувли холатга утмок: Эриган новвот каби
субхидам ширин уйку (А. Орипов). Якинда ёккан декабрь кори сал-
пал эриди (Ш. Тошматов).
Котмок ~ I. К,аттик холатга утмок: Оксокол, у ёкларда аллакачон
кор ёгиб, ерлар метин булиб котган (Мирмухсин). Совукдан
котиб, заранг булиб кетган ер оёк боссанг тараклайди
(Ф.Мусаж.онов). Гурбатхонада кази-карта егандан кура
20
бахамжихатлик билан котган нонни сувга ботириб еган афзалрок
(X. Назир). И. Бутунлай харакатсиз холатга утмок: Мамат-малла
чопон эпшкка чикди, сокчи хам тарракдай котибди (Т.Тула). Соя
тошдек котган калтакесакларни ... чучитиб ... (АМухтор). Улар
сехрлангандек жойида котибди (С.Юнусов).
«Узбек тилининг изохли лугати» да майишмок сузи факат
инсон, унинг муайян аъзоси билан боглик холатни ифодаловчи тил
бирлиги сифатида изохланади; букилмох, эгилмок (асосан комат ёки
оёк-кул хакида)1. Бу суз маъноси баъзан предмет билан хам богланиб,
к,уйидаги мантикий ифодага эга булади.
М айишмок - едирилиб кийш айган х °латга утмок: Мийикдари
сабза урган, дурдок лаблари илжайиб турган бу йигитнинг елкасига
ямок тушган, кухна этигининг пошнаси майишган (М. Осим).
Булутланмок - булутли хола'гга утмок: Бу пайтда осмон
булутланган. Ёмгир томчилай бошлаганди (Н. Норматов).
Тулмок - I. Бурканган, копланган холатга утмок: Уй тамаки
тутинига тулди (А. Каххор). II. Банд булган, эгаллаган холатга утмок:
У менга пиёлани тулдириб, сув куйиб берди (Ф. Мусажонов). Тонг
аллакачон ёришиб, кучалар одамга тулди (М, Исмоилий).
булокнинг тиник суви тулдирилган идишни кутариб, ... (Латифалар).
Тиникдашмок - лойкасини йукотиб, тиник холатга утмок:
Кишлокни халкадай ураб окаётган анхор бирдан тиниклашди (У.
Х,ошимов).
Копламок - тула эгаллаган, (камраган) х°латга утмок: Осмонни
коп-кора булут коплаган (Ф. Мусажонов). Йулларни юпкагина кор
коплаган (А. Мухтор). Куксини коплаган кордай ок сокол (Т. Хамид).
Чукмок - к;оплаган, камраган холатда булмок: Тун чуккан булса
хам очик деразадан тикилиб турган осмон ёришиброк куринди (А.
Мухтор).
Зангламок - занг босган, (зангли) холатга утмок: Унинг оёгига
солинган хамма кишанлар вакт-соати билан занглади (А.Каххор).
Заргаровга хам бу совук хабар занглаган михдай кадалди
(АМухтор).
Коронгилашмок - коронги, корамтир х°латга утмок: Кум
тузонидан осмон коронгилашди (М. Осим). КУлларидаги
машъалларнинг шуъласи деворларнинг тилла суви юритилган
накшларини бир ялаб сунди, расадхона яна коронгилашди (М.
Исмоилий).
б) «зичлик»: куюкдашмок, калинлашмок. «Зичлик» фарк,ловчи
семали холат феъллари предметнинг ташки куриниши билан боглик
Холатни ифодалайди. Бундай феълларда холатни билдирувчи белги
21
предметнинг мухим томони булиб кузатилади. Ушбу мантикий
ифодали холат феълларида кайд этилувчи предает купинча муайян
сатх билан богланади, мивдорий белгига-зичликка, калинликка,
купликка эга булади. Ушбу холат феъллари сифат -лаш тузилишига
эга сузларда кузатилади:
Куюклашмок - калин, зич (куп) холатга утмок: Бахтга карши сал
утмай кукдаги булутлар куюклашиб, ёмгир савалай бошлади (О.
Ёкубов). Крронга куюклашиб, юлдузлар хам уйгониб колди (У.
Хошимов). Окшом зулмати нафас сайин куюклашиб, бахайбат
коп'кора канотларини ёйиб келмокда (П. Турсун).
Калинлашмок - куп (мул), зич холатга утмок: Томларда,
дарахтларда кор анча калинлашган (Ойбек), Осмонда булутлар
калинлашиб, ёмгир томчилади (Альманах).
в) «туе»: кораймок, окармок, саргаймок, кизармок, кукармок,
мовийлашмок. «Туе» мантикий ифодали холат феъ\лари предметнинг
ранг, туе билан боглик холатини билдиради. Бунда ранг, туе белгиси
предметни бошка предм етлардан хамда ш у предметдаги
м уайян хусусиятлардан ажратиб туради. Туе белгиси умумий,
мавхум булиб, у турли предметларда турлича куринишга эга муайян
рангларда кузатилади. Кдйд этилган ифодали маънога эга сузлар,
асосан, ясама булиб, сифатга ~ай, -ар, -лаш кушимчаларининг
бирикишидан тузилади:
Кораймок - кора тусли холатга утмок: Миясидан оккан кон ёлида
корайиб котибди (X,.Гулом), Тутун билан кон-корайган пастггина
коронги хужранинг уртасида гулхан ёниб ... (А. Кдххор). Булутлар
корайди, ёнди, тугади (Альманах),
Окармок - I. Окиш тусли холатга утмок: Богчалар, чаманзорлар
окарган (Ойбек). Уфкдаги тогларнинг усти гира-шира окарган
(О.Ёкубов). Ер окарди (О. Матжон). II. Ёришган холатга утмок: Адир
томондан уфк худди парда оркасидан чирок ёккандек окариб келяпти
(С. Ахмад).
Саргаймок - саргиш тусли холатга утмок: Хушнуд одамларнинг
сурати турар, тагида саргайган еатрлараро (АОрипов). Вакг ели
саргайтган еахифаларда довуллар ... котди (Ж. Жабборов).
Кдзармок - кизгиш тусли холатга утмок: Бемор чуккан кузларини
хиёл очиб, кечки шафакдан кизарган дераза пардасига каради (А.
Каххор).
«Узбек тилининг изохли лугати»да мовий сузи алохида кайд
этилади, изохланади. Миеолларда белги ифодаловчи суз - аникдовчи
сифатида кулланади1. Аммо шу суз асосида хосил булган
мовийлашмок ясама феъли кайд этилмайди. Вахоланки, у тил бирлиги
22
сифатида ш еъриятда куп кулланилади.
Мовийлашмок - зангори (мовий) холатга утмок: Секин мовийлашар
кизарган осмон (А. Орипов).
Кукармок - кукиш тусли холатга утмок: Куклам куёшидан
кукарган кирлар (Х-Олимжон). Гиёх унмаган чуллар мехнаткашлар
кони бараварига ям-яшил кукарган эди (АК,одирий).
г) «мик;дор»: купаймок, камаймок, озаймок, сийракл.ашмок,
сергалмок, етказилмок. Бундай ифодали маънога эга холат феъллари
шахе ёки предметнинг микдори билан боглик холатни ифодалайди.
Шахе ва мивдор белгиси купинча куриш ёки эшитиш таъсирига
кура аникланади. Бундай феълларда мик,дорий белгига эга булган
турли хажмдаги, шаклдаги нарса-предметлар ифодаланади. Улар
дастлабки мивдорга нисбатан ортик (куп) ёки кам булади.
«Мивдор» мантикий ифодали холат феъллари шахе ёки предмет
миедорини умумий (мавхум) ифодалайди. Яъни холат феълларида
ифодаланувчи предмет ноаник куп ёки кам булиши билан ажралиб
туради. Баъзи миздор ифодали х°лат феъллари гапда сон курсаткичи
билан келиб, маъно жихатдан аникдикка эга булади.
Ушбу долат феъллари туб, купрок ясама феъллардан тузилади,
Кейингилари равиш —ай, —лаш шаклида булади. «Мик,дор»
ифодали фар*;ловчи сема нутк,да куйидаги холат феъллари оркали
намоён булади:
Купаймок - мик,дори ортган холатга утмок: Соликни
купайтирди (А.К,а\хор). - почча, Хусайн Бойкаро замонида ёмонлар
купайган (Ойбек). Факат сочларининг оки купайибди (У.
Хошимов).
«Узбек тилининг изохли лугати»да камаймок, озаймок
ф еъ лл ари ни нг бири нчи килиб кайд этилган лугат
маколачасида бу сузлар маъноси деярли бир хил изохланади;
Камаймок - мик;дор ёки хажм жихатдан оз, кам булмок;,
озай м ок 1. О займок - мивдор, хажм ж ихатдан камаймок,
камайиб колмок2. «Узбек тили синонимларининг изохли лугати»да
хам камаймок, озаймок сузлари маъносига айнан бир хил изох
берилади: кам (оз)холга келмок,3. «Узбек тили антонимларининг
изохли лугати»да хам камаймок, озаймок сузларининг маъноси
бир хил изохга эга: мик,дор, салмоги илгаридан кам булмок,
мик,доридан бир кисми йуколмок4.
Синонимик муносабатдаги озаймок маъносида белги
даражаси (озайиш) камаймок маъносидаги белгига нисбатан
23
бироз, сал-пал ортикрок, Ш унингдек, камаймок озаймок сузига
нисбатан сузлашув нущ ида куп ишлатилади, озаймок китобий:
Дарё суви камайган, киргоклари очилиб колган эди (М. Осим).
Эта-оналарнинг арз-додлари анча камайди (X,. Назир). Косада ош
уч эллик озайди (Ойбек), Кундан-кунга бозор касодлашиб,
каридор озайди (А.Кдххор).
С ийраклаш м ок - мик;дори ж уда кам холатга утмок: Нихоят,
булутлар сийраклашди, атроф ёришди (Н. Ёкубов). Шахар
чироклари сийраклашади, фонтан атроф и бушаб колди (С.
Ахмад). Кукдаги юлдузлар сийраклаш ади (X- Гулом).
Сийраклашмок маъносида белги даражаси кучли булиб, бу суз
нутк,да кам кулланади.
Сергалмок - мивдори кам (оз) х;олатга утмок: Хдшарнинг
дастлабки кунларида курт-кумурскадай чиккан одам бора-бора
сергалади (М. Исмоилий).
Е тк ази л м о к - к у п ай и б , ан и к мик;дорга етган холатга
утмок: Шундай к;илиб, вилоятимизда ихтисослаштирилган
узумчилик ва богдорчилик ташкилотлари 7 тага етказилди
(Узбекистон овози). ... олис ту м а н л а р д а ж о й л а ш га н кабул
килувчи о р б и т а станцияларининг сони 85 тагача етказилди
(Радиодан).
д) «сифат»: яхшиланмок, такомиллашмок, мустахкамлан-
мок, ёмонлашмок. Бундай мантикий ифодали з^олат ф еъ л лари
п ред м етн и н г си ф ати н и , ун и н г ш у хусусиятига кура к,андай
\ олат д ал и ги н и , яъни назарий ва амалий фойдаланиш нуктаи
назаридан талабга жавоб бериш и ёки ж авоб бермаслигини
англатади. Улар ясам а ф еъл сифатида -лан, -лаш г -ай
кушимчаларини олган холда кузатилади:
Яхшиланмок - I. Такомиллашган, мукаммал холатга утмок:
Кейинги вактларда рус тилига дойр дастурлар, дарсликлар,
методик ва кургазмали куроллар, русча-узбекча ва узбекча-русча
лугатлар анча яхшиланади (Маърифат). II. Талаб дараж асига
етиш ^олатига утмок: Д ехконларнинг маиш ий ахволлари хам
унча-м унча яхшиланади (М. Исмоилий).
Такомиллашмок - мукаммал холатга утмок: Навоийнинг буюк
хизматлари соясида XV асрдаги туркий адабий тилнииг ички
структура элементлари — грамматика, фонетика томони ва
услубияти ва буларнинг номлари янада ... такомиллашади
(Навоий асарлари лугати).
М устахкамланмок - махкам х;олатга утмок: К,УРг° н яхш и
м устахкам л ан ган эди (О йбек). Янги курилаётган куп каватли
биноларнинг таянчи жуда мустахкамланади (Тошкент окшоми).
Ёмонлашмок - огир, ночор, ёмон х;олатга утмок: Тарихий
24
материалларга Караганда иктисодий ахвол жуда ёмонлашган
(Бобур).
е) «ёруг»: ёришмок, очилмок, бузармок. «Ёруг» ифодали
маънога эга уш бу ф еъллар предметнинг ташки куриниш и билан
боглик х°лат белгисини ифодалайди. Бу белги муайян предметнинг
ёришган, ёруг холатга утганлиги, шунга эгалиги билан
белгиланади. Айни х°лат феъллари туб ва сиф ат -ар ш аклидаги
ясам а ф еъллардан и б орат булиб, куйидаги сузларда кайд
этилади:
Ёришмок - сал ёруг ^олатга утмок: Дам утмай арчазордаги гумбаз
ок нурдан ёришди (Зулфия). Узокда коп-корайиб турган тогнинг усти
ёришди (А. Каххор). Сув сатхи ёришди (X- Гулом).
Очилмок - ёруг, очик холатга утмок: Хдво буткул очилган (X,.
Гулом). Осмонни эгаллаган чанг таркалиб, хаво очилиб кетди (Саодат).
Бузармок,- гира-шира ёришган х;олатга угмок: Тонг бузарди (X.
Гулом). Вакт номозшом. Дарчаларда бирин-кетин жинчирок нурлари
бузарди (Имом кочди).
Очилмок маъносида ёруглик белгиси ортик булиб, унинг х°лат
ифодаси кучма маъно сифатида изохланади.
ё) "йуколмок": ботмок, учмок, сунмок, тугамок. "Йуколмок"
мантикий ифодали холат феъллари предмет холати билан богланади.
Улар предметнинг бир холатдан (мавжудликдан) бошка-йук булган,
йуколган, куриниш таъсири колмаган холатга утганлигини билдиради.
Бунда предметнинг бир холатдан харакат натижасида иккинчи бир
Холатга утишида вакт улчови урин белгисига нисбатан асосий
саналади. Чунки бу холдан предметнинг бир холатда иккинчи холатга
утиши каерда амалга ошганлиги эмас, балки качон, кайси вактда юз
берганлиги мухим саналади. Бундай холат феълларида вакт улчови
натижа холатнинг юзага келиши билан киёсан олганда, купинча, аник
булади.
"Йуколмок" фаркдовчи семали холат феъллари туб ва ясама
феъллар гурухини ташкил килади. Ясама феъл узакка —а
ясовчисининг кушилишидан хосил булади. Ушбу ифодали маънога эга
Холат феъллари к;уйидагилар:
Ботмок - уфк оркасига яширинган (чуккан) холатга утмок: Куёш
ботган, аммо алвон уфкда товланиш бор эди (Шухрат). Куёш ботди,
курорт шахарнинг ёкимли кун сурони тинди (Зулфия). Тун нихоят
коронга, чунки янги тугилган ой аллакачон ботган эди (П. Турсун).
Узбек тили синонимларининг ва антонимларининг изохли
лугатларида учмок, сунмок сузи маънолари бир хил изохданади:
учмок; сунмок - ёниш ёки нур таркатишдан тухтатмок1; нур беришдан
25
гухтамок1. Бизнингча, лутатларда бир хил изохданган бу синоним суз
маънолари предметнинг бир х,олатдан иккинчи холатта утиши,
узгариши к,андай юз беришини ифодалашига кура узаро
фарк;ланади.( Бу хдкда - 17 - бетга каранг):
Учмок - нур таркатиши тезда йуколган холатга утмок: Кукдаги
шроклар бирданига учди (У.Хошимов).Х,али кулги босилмаган хам
эдики, чирок лип этиб учди (С. Ахмад).
Сунмок,- I. Нур таркатиши аста йуколган холатга утмок: Бундан
эр им соатча аввал кора бахмалга кадалган дурдек ялт-ялт этиб, куз
лисаётган юлдузлар мудраб-мудраб охири сунди (УДошимов).
луёш бора-бора ботиб кетди, шекилли, шафак сунди (УДошимов).
Ялт этиб, учиб сунган юлдуздек бу кичик куз хам сунади
^Мирмухсин). II. Исси{ушк таркатиши аста йуколган холатга утмок:
Зток коронги, шериклари ухлаган, печкадаги ут сунган, уй совук
А.Каххор). Учмок сузида белги даражаси ортикрок. Бу суз, асосан,
сузлашув нущига хос.
Тугамок - йук булган холатга утмок: Булутлар ёнди, тугади,
]олдузлар якинрок келди кузига (Альманах).
ж)"харорат": кизимок, исимок, илимок, юмшамок, майинлашмок,
совимок. "Хдрорат" фаркловчи семали холат феъллари
предметнинг таркибий кисми булган, вазиятга кура турлича
гаъсирга эга, асосан, сезиш аъзоси ёрдамида аникланувчи харорат
белгисини холат сифатида ифодалайди. Улар купинча табиат
ходисалари билан боглик юзага келган холатни билдиради. Бунда
предмет харорати кутариш-исиш , пасайиш-совиш холатида булади.
Ушбу холат феълларига хос хусусият шундаки, харорат белгиси
вакт улчови билан богланади. Яъни холат белгиси маълум вакт
давомида предмет-ходисанинг энг мухим белгиси сифатида
мавжуд булади. Бу холат феъллари нуткда туб, баъзан ясама (сифат -
лаш) феъл шаклида кузатилади.
"Узбек тили синонимларининг изохли лугати"да харорат белгисига
эга: исимок, кизимок феъллари-синоним бирликлар бир хил
изохданади: Куп иссикликка эга булмок, харорати кутарилмок2
Кар к,андай синоним сузлар бир-биридан кушимча маъно
нозиклиги (коннотацияси)га кура фарк,ланганидек, исимок ва
кизимок хам узаро маъно киррасига кура фар кланади:
Кизимок - харорати жуда кутарилган, кизиш холатига
утмок: Кундуз кизиб, тунлар куйдириб ёмон (Ф. Йулдош). Кундан-
хунга хаво кизиди (Ойбек).
26
Исимок - харорати кутарилган, исиш ^олатига утмок: Бутун
эрталабдан кун хам исиди (X,. Гулом). Бахор келиши билан кун исийди
(Ш. Шомаксудов, С. Долимов). Кизимок маъносида белги даражаси
кучли булиб, у, асосан, огзаки нутк,ка хос.
Илимок ~ харорати бироз кутарилган, илиш холатига утмок:
Факат кунлар узайган, илиган, вакт номози асрдан утса хам ...
(О.Ёкубов). Хаво илиб, бахор нафаси сезила бошлади (Узбекистон
овози). Ф евраль урталарида зангори осмон яркираб, куёш тупрокни
илитди (X- Гулом).
Юмшамок - совук харорат пасайган, сал илиш холатига утмок:
Февралнинг урталарида хаво юмшаб, дала-тошни, тукайларни босиб
ётган калин кор ёпига тешила бошлади (А.Каххор). Совук бир оз
юмшаб тушган, куёш очик хавода х,аракат этмокда эди (АДодирий).
Майинлашмок - юмшок, ёкимли, мулойим холатга утмок:
Эрталабки совук шабада пешинда майинлаишб, бахордан дарак
беради (Тошкент окшоми). Майинлашмок маъносида белги даражаси
ортикрок- Бу суз кушимча «ёкимли» белгиси (семаси)га эга булиб,
ижобий буёк ифодалайди. Майинлашмок, юмшамок сузлари, асосан,
адабий тилга, шеъриятга, илимок, асосан, жонли нущка хос.
Совимок - иссик харорат пасайган, совук; холатга утмок: - Ха,
хозир хаво хам совиб, салкин тушиб колди (Ф. Мусажонов). Сухбат
кизиб, чой совиди (С. Абдулла).
з) «хид»: димикмок, чиримок. Бундай фарк;ловчи семали х°лат
феъллари предметнинг хиди билан боглик холатини ифодалайди.
Предметнинг холат белгиси инсоннинг хдд сезиш аъзоси билан
аникланади ва сифатига кура бахоланади. Ушбу ифодали учолат
феъллари предметта хос хиднинг ёкимсиз, бадбуй, нохушлигини,
салбий муносабат уйготишини билдиради. Бундай фаркловчи
семали холат феъллари куйидаги туб феълларда к,айд этилади:
Димикмок - нафас к;айтадиган холатга утмок;: Мехмон турга
утиши билан уйни димивдан, чириган тамаки хиди тутиб кетди (А.
Кдххор). угов ... утов ... утов хаммаёк;, маишатдан димш;арди Бобатог
(Т. Тула).
Чиримок; - бадбуй хидли холатга утмок,: Мехмон турга утиш билан
уйни димикдан, чириган тамаки хиди тутиб кетди (АДаххор).
Хонани чириган картошка хиди тугган эди (Тошкент ок,шоми).
и) «вакт»: ^ороншламок,, яримламок;, абадийлашмок;. Бу холат
феъллари шахе, баъзан предметнинг вак;т билан боглик,
Холатини ифодалайди. Бунда вак,т шахе ва предметнинг мухим
Холат белгиси булади. Айни х°лат ф еъллари предметни вакт
ж ихатдан характерлаб, предметнинг турли вак,т улчовлари билан
бевосита алок;ада, боглик,ликда эканлигини билдиради. «Вак;т»
фаркловчи семали холат феъллари сифат-ла(ш) шаклидаги ясама
27
феъллардан тузилади:
К,оронгиламок, - ёрурлик тула йук,олган, к;оронги холатга утмок;:
Нодир к;оронгилатиб келганда, одамлар сада атрофида чордона
куриб, чунк;айиб утиришар... (С.Юнусов).
Яримламок; - кечаси, тун ярми холатга утмох: К,ори маж лисдан
чик,иб, уйга тунни ярим латиб, Рахматилланинг хужрасига борди
(АДаххор).
Абадийлашмок- доимий, мангу холатга утмок;: Аксинча, у
дустликни кучайтирди, абадийлаштирди (М. Исмоилий). Усмон
Юсуповнинг муътабар номи х У к У м а т и м и з к,арорига биноан
абадийлаштирилди (Радиодан). Абадийлашмок, маъносида белги
даражаси кучли булиб, бу суз кушимча «мангу» семасига эга, ёзма
нутеда хос.
Лексикография нук.таи назаридан харакат натижаси булган
Холат феъллари маъносининг таркибий к;исмлари (семалари)
«Холат» муштарак, «харакат натижаси» бирлаштирувчи ва к;атор
фарк,ловчи семалардан иборат булади. Фикр алмашиш жараёнида
суз маъноси у ёки бу фаркдовчи семаси орк,али реаллашади. Нущда
Хар бир суз муайян фаркдовчи семасига кура бонща сузлар
билан, уларнинг муайян фарк,ловчи семалари билан узаро
муносабатга (валентлик муносабатига) киришади. Бундай
холларда суз маъносининг фаркдовчи семаси фикр алмашиш
жараёни нук;таи назаридан етакчи, асосий булади:
Ёришмок, - холат, харакат натижаси, ёруг - ёруг холатга
утмок,:
Яхшиланмок,- холат, харакат натижаси, талаб даражасига
етмок, - талаб дараж асига етган холатга утмок;:
Камаймок;- холат, харакат натижаси, одатдагидан мивдоран
камаймок; - одатдагидан микдоран камайган холатга утмок, ва б.
Хуллас, харакат натижаси булган холат феълларида холат
муайян харакат асосида юзага келади. Бундай холат ф еълларининг
нутк, бирлиги булиш им кони ф еъл маъносининг к,атор
фарк,ловчи семалари орк,али амалга ошади.
28
ИЖРО ДОЛАТИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Ижро холатас феъллари ижро натижаси булган холатни
ифодалайди. Холат шахе иж росининг натижаси, х°лати булиб
кузатилади. Ижро ва х,олат муносабатида ижро долатнинг юзага
келишида асос, х°лат эса асосланувчи саналади. Ижро холатнинг
мухим томонини ташкил килади. Бинобарин, ижро ва холат диалектик
бирликда, боглшушкда булади.
И ж ро холати ф еъллари асосан утимли ф еъллар сифатида
бевосита муайян нарса-предметлар билан богланади. Шунга кура
ижро холати феъллари «утимли» семасига :х,ам эга булади. к,иёсланг;
пойламок,, паналамок,, сак,ламок;.
Ижро холати феъллари маънолари: ук,талмок„ пойламок,
паналамок,, салгушламок; каби туб ва ясама феъллар орк,али
ифодаланади, Ясама феъллар сифат -ла шаклида булади. Ушбу холат
феъллари нущда куйидаги мантикий ифодалари билан катнашади:
Ук,талмок, - I. Отишга тайёр холатда булмок,: Буронбек
тутшопчасини ялангочлаб, ота-болага ук;талди (F.Fy\oM ). Улар
милтикларини оломонга устали б, хар дам оташга тайёр турардилар
(М. Исмоилий). II. Кулини олдинга кескин чузган холатда булмок,: Бир
ran гапирадиган булса, турт бармогини бирлаштириб, ук;талиб
сузлайди (Ш. Шомаксудов, С. Долимов).
Пойламок, - кутган, кузатган холатда булмок;: Шунинг учун хилват
бир жойга яшириниб, уртогини бозор йулида пойлади (М. Исмоилий).
Лаъли бош огриги бахонаси билан уйга кириб, чирок,ни учирди-да,
чолнинг хуфтон намозига чик;иб кетишини пойлади (F.Гулом). У кун
буйи амир Ж ондорнинг йулини кузи турт булиб пойлади (О.
Ёкубов).
Паналамок, - I. Яширинган холатда булмок,: Сергей ... дарвоза
ёнидаги девор тагида паналаниб турди-да, кейин к,овокхона томон
юриб ... кетди (F.Гулом). И. Тусган холатда булмок,: К,аландар
дарахтларни паналаб, олдинга юрди (О.Ёкубов). Кимнидир ахтардим,
ахтардим узок,, кузимни паналаб баъзан куёшдан (О.Матжон).
Сащинламок; - иссик^ик таъсирини камайтириб, салк,инда дам
олган холатда булмок;: Кун иссигида сада соясида салк^шлашади
(О.Юнусов). Биров сув олади, биров салк;инлаб утиради (С.Юнусов).
Унда фил уз болаларини салк,инлатиб, хотиржамгина сайр к,илиб
юрарди (X. Назир). Салк,инламок; купрок, ёзма нущ а хос.
Ижро холати феъллари яна куйидаги мантилий ифодага хам эга:
а) «эхтиётламок;»: сак,ламок, асрамок;, пойламок,, курик,ламок.
«Эхтиётламок,» фарк;ловчи семали холат феъллари шахенинг
купинча муайян предметга (баъзан шахсга) булган дивдат -
эътиборини, муносабатини белгилайди. Бундай холларда муайян
предмет шахе учун алохида ахамиятга эга булади, доимо унинг
д и к к,а т- мар ка з ида туради. Демак, бу х°лат феълларида шахе ва
29
предметнинг узаро зарурий алок,асидан юзага келган холат айни
феъллар маъносининг моддий асоси, холат белгиси хисобланади.
Кдйд этилган холат феъллари туб феъллардан ташкил топиб,
Хуйидаги мантик,ий ифодага эга булади: сакдамок, - асраган, эхтиёт
Хилган холатда булмок,: Хатларни Дилшод хеч кимга курсатмас,
идорасидаги стол галадонида сацлар (У.Назаров). Жангчиларга тамаки
солиб юриш учун бериладиган халтачада мен ХУРУХ чой сак,лардим
(Ф.Мусажонов). Бой хам отини эхтиёт хилиб сакдайди
(Х.Жахонгиров).
Асрамох - эхтиёт хилиб, сакдаган холатда булмок,: У бир
к,изни севиб, неча замонлар суратини кукрагида асраган
(О.Матжон). Куз к;адрига етган одам уни хар чог хас-чупдан асрайди
(М. Исмоилий). Худо бир асради (А. Мухтор).
Пойламок, - к,Урик,лаш холатида булмок,: ... к,овунини ким
пойлади? (С.Абдулла). Мингбошининг дарвозасини миршаб пойлаб
турибди (М.Исмоилий).
К,урик,ламок, - сак,лаган, химоя к,илган холатда булмок:
Юзбошининг мол-дунёси бенихоят куп, кечалари уйини ун икки
мерган хУРиХлаР эди (А.К,ахх°Р)- Милтик, кутариб, идора эшигини
ёмонлардан к,урик,лади (О.Мухторов). Утап ... дружинаси билан
йулларни, саройларни, обжувоз-тегирмонларни к,урикдади (Г.Гулом).
Сахламох, асрамох китобий, пойламок;, хУрихламох умумнущга хос.
Шундай хилиб, ижро холати феълларида ифодаланган
жараённинг бажарувчиси (эгаси) шахе булиб, унинг муайян
куринишда, вазиятда булиши холат сифатида белгиланади.
30
^АРАКАТНИНГ ХОЛАТИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
31
ясама, баъзан туб феъллардан тузилади. Ясама феъл от, сиф ат ва
равиш га -ай, -лаш ясовчиларининг бирикишидан хосил булади:
Кучаймок; - кучли холатга утмо^: Боя даставвал кириб келганимда
йулакда хукм сурган овозлар, вахимали гаплар энди тагин х,ам
кучайган (О.Ёкубов). Бунинг устига к,ачонлардир эшитган афсона-ю,
ривоятларни эслаш вахимани кучайтиради (Фан ва турмуш).
Кучаймок, зураймок; сузи билан синонимик муносабатда булади.
Улар к,ушимча маъносига (белгисига) кура узаро фарк,ланади.
Зураймок; "Узбек тили антонимларининг изохли лугати”да кучаймок;
сузига синоним сифатида келтирилиб, уларга айнан бир хил изох
берилади: даражаси, шиддати, кучи ошмок,, купаймок,1, "Узбек
тилининг изохли лугати'да эса зураймок, сузининг икки маъноси
к,айд этилади: 1. Кучлиро^ булиб бормок;, кучаймок;. 2. Огирлашмок;,
ёмонлашмок,." Кучаймок, маъноси эса шу лугатда к;уйидагича
изохланади: таъсир даражаси юк,орилашмок;, туе олмок,, авж олмок,,
зураймок;3.
Кучаймок; ва зураймок, м аъноларига берилган изохлардан
маълумки, иккала тил бирлиги предмет харакатининг микдори ортиб,
кучайган, авж олган, кучли даражага утган пайтини ифодалайди4.
Аммо: "Узбек тилининг изошли лугати'да кучаймок; маъносига
берилган изоздан кучаймок; зураймок; (1) билан бирлаштирувчи
маъносининг бир хиллиги, умумийлиги ифодаланишидан тапщари
кучаймок; маъносида таъсирчанлик зураймок; маъносидаги
таъсирчанликка нисбатан ортиклиги англашилади. Аслида эса
таъсир к,илиш кучи кучаймок, маъносида эмас, аксинча зураймок,
маъносида ортик;. Чунки зураймок, сузида белги даражаси кучли5.
К,иёсланг: Зураймок, - ортик, даражада кучайган х,олатта утмок;:
К,абристон ёнидан утаётиб, унинг к;урк,уви зурайди (Фан ва турмуш).
Ёмгир зурайди (Н. Норматов). Шамол зурайиб дарахтларни силкитган
сари... биз севинамиз (Ойбек).
Тезлашмок, - жадал холатга утмок;: Гулларнинг кусакларга
айланиши тезлашяпти (Радиодан). Шабада хам тезлашиб, болаларнинг
сочлари ва галстуклари билан тинмай уйнашмокда (Х-Назир).
Енгиллашмок, - енгил холатга утмок,: Тулпорларнинг оёги
енгиллашди Назир).
2. Мик,дорий камаймок," семали холат феъллари: камаймок;,
озаймок,, сусаймок,, сустлашмок;, секинлашмок;, пасаймок;,
сийраклашмок;, огирлашмок;, бушашмок,. Бундай мантилий ифодали
Холат феьллари предмет харакатининг секинлашиб, камайиши
натижасида юз берган харакатнинг таъсир нуктасини белгиловчи
омил сифатида кузатилади. Бундай х°лат феъллари, асосан, ясама
32
феъллардан тузилади. Улар сифат ва равишлардан булиб, -ай, -лаш,
-лан, -а ясовчилари таъсирида феъллик хусусиятини олади.
"Микдорий камаймок," фарцловчи сема куйидаги феъл
маъноларида к,айд этилади:
Камаймок; - кам х,олатга утмок,: К,он окиши хийла камайди
(У.Назаров). Хавонинг сал булсада сал^инлаишши чанг-тузонни
камайтира борди (М, Исмоилий).
Озаймок, - оз холатга утмок,: Кечга як,ин Гулнорнинг иссиги
озайди (Ойбек). Озаймок; купрок, адабий тилга, камаймок, эса жонли
нущк;а хос булиб, куп кулланади.
Сусаймок, - суст х;олатга утмок,: Бу товуш беморнинг харакатини
сусайтирди (Н.Норматов). Шу огир мусибатдан кейин хам унгурдаги
иш сусаймади (М. Исмоилий).
Сустлашмок, сусаймок, сузи билан шакл як;инлиги ва маъно
умумийлигига эга. Айни вак;тда улар алохида тил бирлиги булиб, хар
бирининг узига хос товуш тузуми ва маъно таркиби мавжуд. Х,ар
бири нущ да муайян сузлар билан семантик-грамматик
муносабатга киришади. Сустлашмок;, сусаймок; сузида узак
морфема суст, кучсиз, заиф, буш, секин каби маъноларни англатувчи
сифатдир1, -лаш к,ушимчаси сифатдан феъл ясаган. Куринадики,
сустлашмо^ ясама феълдир. Сустлашмок; ва сусаймок, сузлари бир
томондан нисбатан шаклий фаркда эга булса, иккинчи томондан бу
феъллар асосий маъносига кура ухшаш. Аммо бу семантик
ухшашлик асосида нозик маъно фарк,и мавжуд. Бу феъллар
таъсирчанлик даражасига кура узаро фарк,ланади. Ушбу феъл
маънолари бир-биридан предмет харакатининг муайян холатга
утишининг миедорий белги даражасига кура фарк; хилади.
Сустлашмок; маъносида харакат холатининг микдорий белги даражаси
сусаймок, маъносидаги м ихдорий белги дараж асига нисбатан
кучлирок,- Яъни сустлашмок; маъносида харакатнинг холат белгиси
таъсир кучига кура нисбатан ортик,лиги билан ажралиб туради.
К,иёсланг: сустлашмок, - анча суст холатга угмок,: Ёмгир сустлашиб,
майда заррачаларга айланди (У. Назаров). Узокдан М анзурага кузи
туши б, негадир сустлаитди (X. Тухтабоев). Сусаймок,, сустлашмок,
сузлари огзаки нущда кам кулланади.
Секинлашмок, - секин х°латга угмок,; Летаргик уйк,уга
кетганларнинг юрак уриши, нафас олиши шунчалик секинлашадики,
кулок, билан эшитиш амри махол булиб к,олади (Тошкент хак;ик,ати).
Кучанинг бурилишида яна бир оз унинг (Отабекнинг) одимлари
секинлашса хам, лекин олдинлаш ини хУймай бораверади
(А Д одирий). Секинлашмок, маъносидаги белги даражаси сусаймок,
маъносидаги белги даражасига нисбатан бироз ортик,. Секинлашмок,
нущда куп хУлланади.
Пасаймок, - паст холатга утмок,: Кечаги изгирин пасайган...
‘Каранг: Узбекско-русский словарь. М., 1959, 388-бет, Русско- узбекский словарь.М, 1954, 793-бет.
33
(О.Ёкубов). Тути к,из юрагидаги дукур энди бир оз пасайди
(М.Исмоилий). Унинг товуши сал узгарди, пасайди (А. Мухтор).
Сийраклашмок; - сийрак холатга утмок;: Кучадаги к;атнов
сийраклапшб, к,оронги туша бошлади (F.Гулом).
Огирлашмок, - огир холатга утмок;: Тун к;орайиб, йул юриш
огирлашди (Г.Гулом). Унгур ичкарилаган сари иш уйланмаган даражада
огирлашади (М. Исмоилий).
Бушашмок; - буш холатга утмок,; ... тог к;азувчилар шиддати
заррача хам бушашмади (М.Исмоилий). Иссик; бир мунча
бушашгандек туюлса хам, димлик заптида эди (М.Исмоилий).
Нущда х а Р а к а т н и н г холатини ифодаловчи феъл вазифасида
баъзан ^аракат, жараён маъносини билдирувчи чузмок; (чузилмок;)
сузи х&м кулланади. Харакат феълининг холат маъносида келиши
муайян нущ билан богликдир. Бундай холларда харакат феълининг
холат вазифасида булиши, ury феъл билан богланиб келган алохида
сузга богликдир. Чунки бу нутк; бирлиги харакат маъносига эга
булиб, у чузмок; сузи маъносида холат белгисини, харакатнинг
Холатини юзага келтиради. К,иёсланг: чузмок,- давомий холатга
утмок;: Шунинг учун хам терговни атайлаб чузди (F.Гулом). Гап анча
чузилди (О.Мухторов).
Хуллас, харакатнинг холати феъллари асосан ясама
феъллардан тузилиб, мазмунан предметнинг харакат ва холат
таркибий к,исмларини, харакатнинг доимий холат белгисини
ифодалаши билан муайян лексик-семантик гурухни ташкил
к,илади.
34
МАЛАКА ХОЛАТИ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
36
ОБРАЗЛИ ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
38
Маълум булдики, нущий шароитда фарк;ловчи сема маънонинг
"яшаш" бирлиги, усули, мухим таркибий кисмига айланади. Шу
жихатдан фарк;ловчи семани аниклаш гоят мухимдир. Пишмок,
хумраймок, сунмок, толмок, кизимок, консирамок, яшнамок, сулмок,
жилмаймок, гулламок, халкаланмок, сехрланмок, хурозланмок,
мултилламок; хувилламок образли холат феълларининг фар^ловчи
семаси нущда куйидаги мантикий ифодаларга эга булади: Пишмок-1.
Ишлов билан етилган холатда булмок: Аой халимдай пишди (X,.
Назир). Онаси пишитилган лойдан узиб олар ва авайлаб хуштак
ясарди (Н.Норматов). 2. К,орайиб чиниккан холатда булмок:
Ялангоч, сочи олинган, офтобда пишган (С.Юнусов). Саратон тафти
одам этини пиширади, хечкиси йук бир оз тобланасиз (Й.Шамшаров),
Офтобда пишиб, куча чангитиб юрувчилар кундан-кунга хиёл
сийраклашаёттандай куринди (X- Назир).
Хумраймок - булутли корамтир холатда булмок: Шимол томон уфк
хам хумрайган (А.Мухтор). Осмон кора, хумрайган (Ойбек).
Хумрайган осмон кунгилларни гаш килар, кайфиягни бузар эди
(Тошкент окшоми). ХУмраймок китобий.
Сунмок, - фаоллиги йуколган (пассив) холатда булмок: Дустлар,
айтинг, сунган дустликни кайга олиб бориб кумарлар (АОрипов).
Унинг тусатдан газаби суниб, эсанкирагандай жилмайди
(С.Анорбоев). Суниб колган кулги яна оловлана бошлади
(Н.Крдиров).
Толмок - чарчаган (хориган) холатда булмок; Кишнаб йулга
чиккан паравоз, даштлар утиб, сира толмайдир (У. Носир). Толмок
адабий тилга хос.
Кизимок - фаоллашган, кучайган холатда булмок: Сухбат кизиб,
чой совиди (С.Абдулла). Болалар купайиб, хар хил машгулотлар
кизиб кетди (П. Турсун), Хозир овнинг авжи кизиган пайти, кулда
урдак, кашкалдок куп (А. Шарипов).
Консирамок - конга ташна холатда булмок: Жаллодлар
Харакатландилар-ханжаримиз консираган (АКрдирий). Крнсираган
ханжарини белига осиб, ойболтасини кутарган жаллод Кушбегининг
хтамига мунтазир эди (А.Кодирий).
Яшнамок - чирой очган холатда булмок: Крим яшнаган эди
(Ш.Тошматов). Ватаним куёшга куксини очиб, Осиё куйнида яшнаган
бустон (АОрипов).
Сулмок - тушкунлик кайфияти холатида булмок: Баъзан шеър
устида сулганда рухим пахлавон Махмулдан сурадим мадад
(АОрипов).
Жилмаймок - нур сочиб, табассум килган холатда булмок: Куёш
самони тулдириб, жилмайиб турибди (Н. Ёкубов). Булутлар орасидан
ой жилмайди (Гайратий). Кураяпсанми, к,андай яшармиш олам,
39
бепарво гудакдай жилмаяди жим (АОрипов).
-Да (н), -илла суз ясовчиларининг от, сифат, таклидий ва ундов
сузларга бирикишидан х,осил булган ясама феъллар тасвирий ^олат
феълларида нисбатан куп кузатилади. Узак морфема асосида
шаклланиб, ясама хусусиятларга эга суз маъноларининг фарк^ловчи
семалари к,уйидаги мантикий ифодали булади.
Гулламок - чирой очган холатда булмок: Ерда чамандай гуллаган
ипак гиламлар (Ойбек). Кимнингдир кунглида бахор гуллади
(У.Хошимов).
Халкаланмок - халда шакли холатида булмок: Мукаддамнинг
хурлиги келиб, кузида ёш халдаланди (У.Хошимов). Халкаланар
трубкада тутунлар, уйгок кузлар бахтимизни уйлайди (М.Шайхзода).
"Парпивойнинг кизи, илойим айтганинг келсин, кам булмасини-
отанинг кузларида ёш халдаланди (Ш. Гуломов).
Сехрланмок - беихтиёр х,олатда булмок: Сирли тун, бутун
борлик сехрланган сингари (Э.Вохидов). (У) шаркираб оккан сувнинг
кушигидан сехрлангандек, арик буйида тухтади (Ойбек).
Хурозланмок - "гердайган, хезланган", "холатда", "булмок”:
Хуш сенга нима керак, деди у хурозланиб (Н. Фозилов). Лаънати
деди Тулбош, унинг кетидан хурозланиб (Н. Фозилов).
"Узбек тилининг изохли лугати "да мултилламок сузининг маъноси
1. Аянчли карамок, кузни жовдиратиб, маъюсланиб, эзилиб карамок,
жовдирамок; 2. Эътиборсиз, хаёл паришонлик билан карамок1
изохига эга. Бу изохда мултилламок сузи нигох (курув) феьли
сифатида кайд этилади. Айни вактда бу суз тасвирий холат феъли
сифатида к,уйидаги нутк,ий кучма маънога хам эга: Йилтираб
аксланган холатда булмок: Баъзан дуппи гулига телбалардай тикилиб
туради-да, кузларида чилп-чилп ёш мултиллайди (А. Мухтор).
Хувилламок ~ кимсасиз, бум-буш холатда булмок: Кучалар
алланечук хувиллаган (ПДодиров). Дуконлар ёпик. Хамма ё к
хувиллаган (П.Кодиров).
«Холат» муштарак семали, "образли" бирлаштирувчи семали
Холат феълларининг фарк,ловчи семаси яна к;уйидаги мантикий
ифодаларга хам эга: а) "тасаввур": гавдаланмок, жонланмок.
"Тасаввур" ифодасига эга образли холат феъллари бевосита
инсон хотираси билан боглик жараённи ифодалайди. Бунда тасаввур
инсон рухиятининг мухим таркибий кисми сифатида биринчи
уринга чикади. Чунки бундай холларда инсон хотирасидаги
качонлардир идрок килиниб, из колдирган, акс этган предмет, вокеа-
ходисалар тасаввурда кайта тикланади. Бу кайта тикланиш, албатга,
инсон истаги, хохиши-муайян сабаб билан богланади. Бундай
40
холларда тасаввур манбаи шахе, цредмет ва вокеа-ходисалар булади.
Демак, "тасаввур" ифодали х;олат феъллари билан бирикувчи
сузлар предмет ифодаловчи тил бирликларидан тузилади.
Шуниси узига хоски, "тасаввур" мантикий ифодасига эга
образли х;олат феълларининг доимий таркибий кисми сифатида
урин маъносини ифодаловчи сузлар катнашади. Будар: куз олдимда
(унгимда), хаёлимда кабилардан ташкил топиб, холат феълларида
ифодаланган жараённинг содир булиш урнини, каерда амалга
ошганлигини билдиради ва шу жихатдан феъл маъносини урин
муносабатига нисбатан аниклапгтаради.
"Тасаввур" ифодасини берувчи образли холат феъллари
таъсирчанликни англатишига кура бетараф (гавдаланмок) хамда
ижобийлик (жонланмок) буёгига эга булади. Ушбу фаркловчи семали
Холат феъллари ясама феъллар булиб, улар отга -лан ясовчисининг
кушилишидан хосил булади. Умуман, бундай холларда ясама суз
маъносидаги феъллик хусусияти узак морфемага ясовчи
кушимчанинг бирикиб, унда феълга хос семантик хусусиятни,
"феъллик" семасини хосил килинш билан изохланади.
Гавдаланмок, жонланмок сузлари синонимик муносабатда булади.
Бизнингча, бу суз маънолари аник ёки мавхум предмет билан
богланишига, шу предметнинг тасаввурда кайта куринишини,
намоён булишини ифодалашига, шунга кура синонимии хосил
килишига, доимо урин ифодаловчи сузга эгалигига, гапда предмет
ифодаловчи суздан кейин келиб, кесим булишига, катор
бирикувчи сузлар учун семантик марказни хосил килишига,
утимсизлиги ва ясама феъллигига кура бир хилликка эгадир. Айни
вактда алохида, мустакил тил бирликлари сифатида бу суз маънолари
узаро фарк;ка эга. Яъни гавдаланмок маъносида предметнинг
тасаввурда нисбатан тулик, аммо нисбатан тургун холда намоён
булиши ифодаланса, жонланмок маъносида предметнинг
тасаввурда кисман, унинг айрим мухим томонлари харакатчан
(динамик) шаклда кайта пайдо булиши билан фарк,ланади.
Шунингдек, жонланмок тасвирийликни, таъсирчанликни ортик
ифодалашига кура хам гавдаланмок сузидан фарк, к,илади.
Жонланмок сузи маъносининг изохи кучма маъно сифатида
бахоланади.1
Образли ходат феълларининг "тасаввур" мантикий ифодасига
эга фарк,ловчи семаси гапда куйидаги суз маънолари оркали
намоён булади. Кдёсланг: Гавдаланмок - хаёлан тикланган холатда
булмок: Унинг куз олдида Арслон гавдаланди (Мирмухсин). Нукул
41
куз унгида С еваранинг жамоли гавдаланар (У.Назаров). Элёр
Мингбулок хакида уйлаганда, унинг куз олдида богнинг кок багрида
ётган ёнгокзор гавдаланарди (У. Назаров).
Жонланмок - хаёлан кечган холатда булмок: Хаёлида турт йил
бурун булган вокеа жонланди (Хаулом). Куз олдида уртоклари,
кушнилари, Камол ва унинг дадаси Хайдарбойваччалар билан булган
можаролар жонланди (С.Юнусов). Менинг куз унгимда жонланар
тарих (АОрипов).
б) "нур таратмок": ёнмок, чакнамок, товланмок, жилваланмок,
жилоланмок, оловланмок, алангаланмок, чугланмок,, нурланмок, куз-
кузламок, чаракламок, порламок, ялтирамок, милтирамок, ловулламок.
Бундай маънога эга образли холат феъллари муайян предметга хос
куриш таъсир кучига эга белгини холат белгиси сифатида
ифодалайди. Яъни бундай холатда предметда мавжуд ёки бошка
предмет таъсирида юзага келган белги-хусусият-нур, ёрутлик билан
боглик хусусият акс этади.
"Нур таратмок" фарк,ловчи семали холат феълларига нисбий хос
хусусият уларнинг урин таркибий кисмига эгалигидир. Бунда
образли х°лат феълларида ифидаланган хабар, таъсирчанликнинг
таркалиш, пайдо булиш сатхи курсатилади. Бу семантик гурух холат
феълларига хос доимий хусусиятлардан бири узи ифодалаган
нарса-предметни бошка бир предметга киёслаши, ухшатишидир.
Яъни холатга хос белгини ифодаловчи суз маънолари
конкретлаштирувчи сифатида холатга аниклик киритадн, уни
мавхумликдан куткаради. Демак, юкорида кайд этилган образли холат
феъллари гапда купинча уз маъносига аниклик киритувчи сузлар
билан семантик-синтактик муносабатга киришишига кура мухимдир.
"Нур таратмок" фарв;ловчи семали образли холат феъллари,
асосан, ясама феъллар булиб, улар -ла (н), -ира, -илла
ясовчиларининг от, таклидий суз каби узак морфемаларга
кушилишидан хосил булади. Бундай ясама феъллар таъсирчанликни
кучли даражада ифодалайди. Бу таъсирчанлик нущий
таъсирчанликнинг бир куриниши булиб изохланади. "Нур
таратмок" фарк,ловчи семаси к,уйидаги образли холат феълларида
кайд этилади. Кдёсланг: Ёнмок - нур сочган холатда булмок: Осмонда
эса бу кеч хам олис хаёлларга ухшаш юлдуз чутлари милт-милт
ёнади (О. Мухторов). Юлдузлар ёнади, офтоб чараклар (А. О рипов).
Унинг кузларида ёнарди бехол йирок юлдузларнинг сирли
нурлари (А Орипов).
Чакнамок - ёркин нур таратган холатда булмок: Кузлари
чакнайди, кушнилар кириб колса, бир яхши сурашади
(У.Назаров). Гуломжоннинг кузлари чакнади. Ю раги каттик
дупурлаб урди (М .И смоилий). Хдммаларининг бетлари кизариб,
42
кузлари чакнаган, лаблари илжаяди (М.Осим). Чахнамок сузида
белги даражаси, таъсир кучи ортик.
Товланмок - турли нур уйнаган холатда булмок: Атрофии кучли
шов-шувга тулдириб, икки терак буйи баланддан куйиларкан
(шаршарак) камалакнинг етти рангида товланиб, кузни камаштиради
(X- Назир). Унинг остидаги кошинлар яракдаб товланади (У. Назаров).
Сув куёш нурида ялт-ялт товланади (П. Ёкубов).
Ж илваланмок - жилвали холатда булмок: Куёигнинг илк
нурлари ховлидаги икки туп мирзатеракнинг учларида жилваланар
(О. Ёкубов). Кум-кук ток барглари эрталабки куёшда жилваланади
(Ойбек). Симобдай жилваланиб, кумушдай ялтираган шу тагдузи
кайси бир хинали кулнинг иши (F. Гулом).
Жилоланмок - жилоли холатда булмок: Ундан чапрокда эса
осмонга санчилган Гури Амир минораларининг тилла ранг буёклари
нозик жилоланади (О.Ёкубов). Йул-йулакай милтираб, сен ёкимли
куйлайсан, жилоланиб, жилдираб не хусусда суйлайсан (3. Диёр).
Жилоланмок хам, жилваланмок хам поэтик услубга хос булиб,
жилоланмок сузида кушимча маъно нозиклиги нисбатан кучли.
Жилоланмок, асосан, предметга, жилваланмок эса шахсга хам,
предметга нисбатан хам ишлатилади.
Оловланмок - 1. Олов рангли, кизарган холатда булмок:
Мастуранинг лушш юзи оловланди (Ойбек). Иссикданми,
хижолатданми, унинг юзлари оловланди (Ойбек). Комиссарнинг
оловланди кузлари (Т.Тула). 2. Кизариб товланган холатда булмок:
Энли камарида олтин куббачалар, йирик гавхарлар, Бадахшоннинг асл
лаъли ёкутлари оловланар эди (Ойбек). Булутларнинг ранги
оловланмокда, булутлар ёнмокда негадир (Альманах).
Алангаланмок — алангали, олов рангли холатАа булмок: Кузи
алангаланди, манглайи буришди, кошлари бир-бирига тортилди
(С.Айний).
Чугланмок - ёнган, яркираган холатда булмок: Бупти, орамизда
кола колсин, хупми,- деди Зиёда кузлари чутланиб (АМухтор). Пахмок
малла кошлари тагида кузлари чугланди (А.Мухтор). Чугланмок
сузида белги даражаси, таъсир буёга ортик.
Нурланмок - нурли холатда булмок: Нурланади дагал бармоклар,
кузларида жон олар кушик (Зулфия). Бу кулимсирашда унинг кум-
кук кузлари нурланди (Ш. Тошматов).
Куз-кузламок - намойиш кдлган холатда булмок: Навоий номли
театр атрофида, паркларда, богларда атиргуллар очилиб,
ранглар нафосатини куз - кузлайди (М.Исмоилий).
Чаракламок - ёркин, кучли нур сочган холатда булмок:
Офтоб чараклайди (С.Ахмад). Юлдузлар ёнади, офтоб чараклар
43
(А.Орипов). Осмонда эса юлдузлар чараклайди (Узбекистан овози).
Порламок - нур акс этган холатда булмок: Бахор куёши
Гавхаршод мадрасасининг хайбатли гумбази устида порлар (Ойбек).
Кушчинор чироклари порлар эди (А. Кдххор). Ёрут кунларимдай
порлади куёш (А.Орипов). Порламок сузида белги даражаси ва
маъно таъсирчанлиги ортик, чаракламок сузида эса ундан хам ортик.
Ялтирамок - нур синиб уйнаган х°латда булмок: Симобдай
жилваланиб, кумушдай ялтираган шу тагдузи кайси бир хинали
кулнинг иши (F.Fулом). Кум зарралари куёш нурида товланиб
ялтирарди (Ж.Ш арипов). Шамширдек ялтираган чакин чулнинг
олисларигача ёритади (С Ахмад).
Милтирамок - кучсиз нур сочган холатда булмок: Унда-мунда
юлдузлар хира милтирар, совук аччиккина (Ойбек). Кеча окшом
фалакда ой бузариб ботганда, Зухр о юлдуз милтираб, хира ханда
отганда (А.Орипов).
Ловулламок - ёлкинли холатда булмок: Чойхона бу окшом жуда
гавжум эди: кекса тол, бакатерак шохларига осилган чилимковок беш
юз шамлик лампочкалар ёгдусида дарахтлар худай улкан гулхан
сингари ловуллаб товланарди (Н. Екубов). Ловулламок сузида
"алангаланиш" даражаси, таъсирчанлик белгиси кучли.
в)"шаклий": кункаймок, шумшаймок, безраймок, думпаймок,
дуппаймок, каппаймок, гердаймок, кеккаймок, хурпаймок, дурдаймок.
Бундай ифодали холат феъллари купинча предметнинг шакли,
куриниши билан боглик холатни англатади. Бу холда предмет уз
шакли ва мазмуни билан боглик катор хусусиятларга эга булади.
Айни хусусиятлар предметнинг бир бутунлигини таъминловчи
таркибий кисмлар булиб, бунда предметнинг шакли билан боглик
томони бошка предметларга киёсан олганда кучли таъсирга эгалиги,
диккатни жалб килиши билан ажралиб туради.
"Шаклий" мантикий ифодасига эга образли холат феъл\ари
туб феъллар сифатида таъсирчанликни кучли даражада, яккол
ифодалайди. Улар ^уйидагилардир:
Кункаймок - беухшов урнатилган холатда булмок: Хужра
ёнбошида кичкинагина учокбоши кункайган (Х,.Гулом). Коядай
кункайиб турган огир юк кийшайиб, ... (А. Мухтор). Баховатдин
кишлогининг якшанбалик бозоридан сал нарида, куча чеккасидаги
кункайган ховлида бир кампир яшарди (АМухторов).
Шумшаймок _ хунук куринган, каккайган холатда булмок: Ана,
шумшайган уйи (Н.Норматов). Баргини тукиб, шумшайиб колган
чилон жийда тагида узок туришди (С.Анорбоев). Ховлилардаги совук
ургандан корайиб, илжираб кетган бултурги гуллар кор тагидан
шумшайиб бош чикарди (С. Анорбоев).
Безрайм ок - харакатсиз, пинагини бузмаган холатда булмок:
44
Йигитали шунча уринса хам, машина безрайиб тураверди (И.Рахим).
Хозир биз бир томони хали безрайиб ётган чул, бир томони эса
обод булган ернинг худудида турардик (С.Ахмад).
Думпаймок - буртиб чиккан холатда булмок: Почтачи думпайган
сумкасини узок титкилаб, хат олиб узатди (А. Мухтор). Катта тут
ёгоч куланкасида думпайган янги кабрни кучиб, тупрокларига
юзларини суртиб,соатларча йиглаб, кузлари шишгандан сунг
кайтишди (Ойбек).
Дуппаймок - думпайган (туртиб чиккан) холатда булмок: КУллари
дуппайган корни устида ковуштирилган эди (М. Исмоилий). Нохуш
дуппайган янги кабр (У. Назаров). Дуппаймок сузида белги
даражаси, таъсирчанлик думпаймок сузига нисбатан ортик. Бу
дуппаймок сузида куш ундошнинг мавжудлиги билан изохланади.
Кдппаймок - 1. Корни шишганнамо холатда булмок: Шу пайтда
зшик очилиб, ташкарида аввал корни каппайган бакалок эшак
куринди (А.Мухтор). 2. Нарса билан тулган холатда булмок: У
каппайган сумкасини куйди (И. Рахимов). Х,ожи хола ... туй
м аъракаларга факат дастурхон солиш, кейин тугунни каппайтириб
кайтиш учунгина эмас, бу бахонада турахонларни излар эди
(М.Исмоилий).
Гердаймок - назарсиз тиккайган холатда булмок;: Кдршимда
гердаяр тоглар (А.Орипов). Гердайиб кукка узайган хайбатли
кайрагочлар сирли, вахимали куринди (Ойбек).
Кеккаймок — ковишимсиз тиккайган холатда булмок: Ёмгирда
ерга капишган майсалар магрур кеккаяди, елда силкинади (Шухрат).
Кеккаймок сузида таъсирчанлик даражаси гердаймок сузига
нисбатан ортикрок.
Хурпаймок - катламини тиккайтиб, ёйган холатда
булмок: Хурпайган булут осилиб тураверарди-ю, ёмгир
ёгмади (А.Мухтор). Булутлар хурпайиб, ёмгир ёгишидан
дарак берарди (Альманах).
Дурдаймок - 1. Кутарилиб чиккан холатда булмок:
Бошини ва хозиргина ураган дуррасини оркасидан ушлаб,
харир куйлаги дурустрок яш иролмаган кукрагини
дУрдайтириб керишди (М.Исмоилий). 2. Шишганнамо,
осилган, холатда булмок: Азалдан хушфеъл одам нос
элитган кишидай ковогини осилтириб, лунжини дурдайтириб
утирибди (И.Рахим). Болалигидаги дурдайган лаблари энди
куёш тафтида, дашту далада, тогу тош шамолида пишибди
(С. Анорбоев).
г) "куриниш": кабармок, купчимок, сулмок, мунгаймок. Ушбу
фархловчи семали холат феъллари предметнинг куриниш холатини
45
англатади. Ушбу мантикий ифодали холат феъллари: сулмок,
мунгаймок тасвирийлик, муносабат, хис.-чуйгу буёкларига эгадир.
Кабармок, купчимок феълларида эса тасвирийлик салбий ва
иж обийлик буёги нуктаи назаридан бетараф булади. Бу феълларда
таъсирчанлик тасвирийлиги билан фаркланади.
Кабармок, купчимок, сулмок, мунгаймок образли холат
феъллари маъноси предмет холат белгисининг бошка
предмет билан киёсланиши натижасида юзага келади,
Бундай холларда нущда кайд этилган предметга бошка шахе
ва п ред м етга хос б елги -хусуси ят кучирилади,
бириктирилади. Бунда предметлар табиати, мохияти,
хусусиятига кура бирор мантикий синфга бирикади, узаро
умумийликни хосил к,илади. Шунга кура предмет белгиси
предметга кучирилади ёки шахсга хос белги предметга,
предметга хос белги эса шахсга кучирилади.
"Куриниш" маъносига эга образли холат феъллари нущда
Куйидаги изохлар билан катнашади: Кабармок - буртган, туртиб
чиккан холатда булмок: Пурсиллаб кабарган сахро яшил жингалаклар
билан копланган (Ойбек). Икковининг буйин томирлари, аркондай
каварган билак пайлари томирга айланган (Ойбек).
Купчимок - етилиб кутарилган холатда булмок: Шудгорланган
ерлар купчиган (М.Тошматов). Кор, музлар эриб, ер хамирдек
купчиган (Миртемир). Синонимик муносабатдаги кабармок ва
купчимок сузларининг нущ бирлиги сифатидаги фаоллиги,
ишлатилиш дараж аси тенгдир. Аммо купчимок маъносидаги белги
даражаси ва таъсирчанлик кабармок маъносидагига нисбатан
ортикрок.
Сулмок - бужмайган, узини олдирган холатда булмок: Олмадайин
султан гулдай тарзим бор (Балогардон).Дадам фронтда улган учта
акамнинг дардида кузи кур булди. Буни курган ойим узидан-узи
сулиб жон берди (А. Мухтор). Улар бир-бирларини кур ма сала р
дарров сулиб коладилар (А. Мухтор).
Мунгаймок - эътиборсиз холатда булмок: Икки жумла ёзилган
шу хат стол узра мунгайиб колди (Г.Нуруллаева).
д) "жисмоний жараён": ухламок, мудрамок. Бундай холат
феъллари тасвирийликни предмет билан боглик холда ифодалайди.
Образлиликка эга предмет аник булади. Ушбу холат феъллари
аслида шахсга, жонли мавжудотга табиий хос, бош мия ярим
шарларининг фаолияти билан боглик жисмоний жараённи ифодалаши
ва уни предметнинг холат белгиси сифатида бахолаши билан узига
хосдир. Бу жисмоний холат инсон (хайвон) мия фаолиятининг
фаолликдан фаолсизликка утиб, нисбатан "тухтаяш", ташки
таъсирларга жавоб харакатларининг сусайиши натижасида содир
46
булади. Демак, айни мантикий ифодали холат феъллари муайян
предметнинг муайян вактдаги тинч, харакатсиз, шовкднсиз холатини
ифодалайди. Ушбу гурух феъллари туб феъллардан таркиб топади.
Улар нущ да куйидаги изохдари билан катнашади, Ухламок -
харакатсиз (тинч) х°латда булмок: Тун ухлайди, лекин уйкуда тотли
хаёт, ором бор, жон бор (Зулфия). Коялар ухлайди - денгиз ухламас
(О.Матчон). Учиб колган сокийдай гунгурс ухлайди токлар (Г.Тулом).
Мудрамок — ^зракатсизликка берилган холатда булмок: Шимол
гузал, урмон мудрар юз товланиб бир ёнда (Т.Хамид). Бундан ярим
соатча олдин ... ялти-ялт этиб, куз кисаётган юлдузлар мудраб-
мудраб охири сунди (У.Хошимов). Барглари шалпайган, тузон босган
дарахтлар жимгина мудрайди (Ойбек).
е) "харакатсиз": котмок, михланмок. Бу холат феъллари ш ахе ёки
предметнинг мутлако харакатсизли гини ифодалайди. Бунда шахе
ёки предмет бир холатдан иккинчи холатга, яъни харакатдан
харакатсизликка утади, муайян холатга эга булади. Натижа холат
тасвирийликка эга давомли х°латлиги билан ажралиб туради. Ушбу
фаркловчи семали маънога эга образли холат феъллари куйидагилар:
Котмок - мутлако харакатсиз холатда булмок: Тошдай котдим
ушал они бир токатдан айрилиб (А Орипов). Сулув яшин уриб
кумирга айланган чинордай жонсиз, хушеиз котиб колди (А.
Мухтор). Билмам нечун сизнинг нигох бир нукгада котмишдир (А.
Орипов). Котмок сузида белги даражаси, таъсирчанлик ортикрок.
Михланмок ясама холат феъли (от-лан) сифатида мажбурий
тинч холатда булмок изохи билан катнашади: Штабдагиларнинг
кузлари кук ва кизил чироклар билан тулган харитага михланиб колди
(И.Рахим). Халойик кузи билан эмас, бутун фикру зикри билан хам
мингбошига михланган эди (М. Исмоилий).
ё) "туе": олтинланмок, кумушланмок, симобланмок. "Туе"
мантикий ифодали холат феъллари жонсиз, баъзан жонли предмет
номлари билан богланиб, предметни туе белгисига кура бахолайди.
Ушбу феъл ясама (от-лан) феъллар булиб, нущда куйидаги
изохларда иштирок этади: Олтинланмок - олтин ранги холатида
булмок: Куз фасли. Нак алангадек олтинланган дарахтлар кимир
этмайди (Ойбек). Узумлар пишаберсин ишкомларда олтинланиб
(К.Гулом). Дубулгалар, калконлар, ойболталар куёш билан олтинланган
хавода порлайди (Ойбек).
Кумушланмок - кумуш рангли холатда булмок: На муаттар
чаманзорлар, на мухташам кушклар, на кумушланган ховузлар ...
уни кизиктирмади (Ойбек). Тог ёнбагрида тикилган ок утов ой
шуъласида кумушланиб, кукаламзор адирларга яна хусн кушган
(Узбекиетон овози).
Симобланмок - симоб рангли холатда булмок: Арчаларнинг
47
жомаси кумуш, симобланар хозир кора сой
ж) "бирикиш": капишмок, ковушмок. Ушбу ифодали холат
феъллари доимо икки предмет орасидаги муносабатни акс эттиради.
Предмет муносабати уларнинг бир-бири билан бириккан, туташган
куриниш га, "ёпишган" холатга утганлиги, шаклан бир бутунлиги
билан ажралиб туради. Ушбу муносабатда предмет, баъзан шахе
булиб, уларнинг муайян нукталари орасидаги мавжуд алока
(бирикиш) муайян сабаб таъсирида юз беради. Кдйд этилган
мантикий ифода куйидаги холат феълларида кузатилади. Капишмок -
бутунлай ёпишган холатда булмок: Йигитнинг куллари кизнинг
белларига чирмашди, кукраклари бир - бирига капишди (Ойбек).
Панжара оркасидаги ипак гуллар тонг кировидан ерга капишган
(А.Мухтор). Ёмгирда ерга капишган майсалар магрур кеккаяди
(Шухрат).
Ковушмок - туташган холатда булмок: Шундай коникиб, шундай
мирикиб керишдики, бир зумгина киприклари бир-бири билан
ковушди (М.Исмоилий). Куша каримокка мухр булади хаётда икки
лаб ковушган бир зум (F. Гулом). Капишмок ковушмок билан
синонимии хосил килади. Капишмок маъносида белги даражаси,
таъсирчанлик нисбатан кучли. Капишмок сузи купрок жонли
нущка, ковушмок эса шеъриятга хос. Шунингдек, капишмок сузи
маъноси нисбатан салбий, ковушмок сузи маъноси эса ижобий
буёкка эга. Капишмок шахсга хам, предметга нисбатан хам
кулланилади. Крвушмок эса асосан шахсга, унинг жуфт аъзоларига
нисбатан ишлатилади.
з) "йук булмок": сулмок, куримок. Бундай фаркловчи семали холат
феъллари мавхум предмет билан богланиб, уни холат белгиси
гомонидан аникдайди. X oacit белгиси предметнинг энг мухим
фаркловчи белгиларидан бири саналади. Бундай туб холат феъллари
эирор ходиса, рухий кечинма, жараён кабиларнинг тухташини,
йуколишини ифодалайди. "Йук булмок" мантикий ифодаси куйидаги
образли холат феълларида воке булади:
Сулмок - фаоллиги йуколган холатда булмок: Тунлар хам
халоватинг олган гам шу субхидам салкинида сулади (М.
Эгамбердиев). Ёшлигим сулди, чакмокдек бир чакнади-ю, утди
кетди (Ойбек).
Куримок - хаётийлиги йук холатда булмок: У ерларсиз сенинг
ижодинг курийди (У.Назаров).
и) "кучи киркилмок": юмшамок, майинлашмок Айни маънога эга
холат феъллари мавхум предметнинг муайян вактдаги доимий
нисбатан тургун белгисини ифодалайди. Бунда холат белгиси
предметнинг инсон туюш, хде килиш сезгисига кучли таъсири
натижасида воке булади. Предмет шу белгисига кура инсонга таъсир
48
Хилиб, унда ижобий туйгу уйготади. Кайд этилган холат феъллари
гапда туб ва ясама ф еъл шаклида келади. Ясама ф еъл сифатга -
лаш ясовчисининг кушилишидан хосил булади. Ушбу фарк^ловчи сема
гапда к,уйидаги ф еъл маъноларида катнашади. К,иёсланг: Юмшамок
- совуклик кучи кесилган х°латАа булмок,: Тунов кунги бурон ва
изгаринлардан сунг табиат гуё кахридан тушган, юмшаган ...
(О.Ёкубов). Февралнинг урталарида хаво юмшаб, дала-тошни,
тукайларни босиб ёттан калин кор ёпиги тешила бошлади (А.Каххор).
М айинлашмок - ёкимли юмшаган холатда булмок: Тунов кунги
бурон ва изгаринлардан сунг табиат кахридан тушгаи .,. майинлашган
(О.Ёкубов). Майинлашмок сузида белги даражаси ва таъсирчанлик
нисбатан ортик. Айни суз "ёкимли" буёшга эга.
й) "бушашмок": шалпаймок, шалвирамок. Бундай мантикий ифодали
холат феъллари тасвирийликни муайян предмет билан, унинг инсон
курув сезгисига таъсир килувчи ташки тузилиш ига хос холат
белгиси билан боглаб англатади. Бу холат феълларида предмет
узининг аввалги таранг, тортилган холатига зид булган, бушашган,
тарангсизлашган х°латга утганлиги ифодаланади.
"Бушашмок" маъносига эга холат феъллари цуйидагилар:
Шалпаймок - таранглигини йукотган, ш алвираган холатда булмок:
Машинасининг бир галдираги шалпайиб ётибди (С. Ахмад).
Шалвирамок - тарангсиз, осилган х°латда булмок: (Машинадан)
тушиб карадим. - Баллон латгадек шалвираб колибди
(У.Хршимов). Угилчаси шалвираган иштонини торта бошлади
(Огзаки нущдан). Шалвираган сузи маъносида "тарангсизланиш"
даражаси ортикрок.. Шалпаймок, шалвирамок сузлари, асосан,
огзаки ну-щка хос булиб, шалпаймок нисбатан купрок кулланилади.
к) "ёруг": бузармок, ёришмок, ёруглашмок, окармок- «Ёруг»
мантикий иф одали х °л ат ф еъллари м уайян предметнинг холат
белгисини образли ифодалайди. Бундай холат белгиси инсон %уриш
аъзосида акс этиши билан моддийлашади. Ушбу фаркловчи семали
холат феъллари предметнинг ёруглик билан боглик белгиси -
унинг ёришган, ёруглашган холатдалигини ифода этиши билан
мустакил саналади. Улар тузилишига кура туб ва ясама булади.
Ясама феъллар сифатга -лаш, -ар ясовчиларининг бирикишидан хосил
булади. "Ёруг” фаркловчи семали холат феъллари к;уйидагилар:
Бузармок - гира-шира ёришган холатда булмок: Тонг бузарди
(Шухрат). Дераза оркасидан сахар бузарибди (X,. Гулом). Кеча окшом
фалакда ой бузариб ботганда ... (А Орипов).
Ёришмок - 1. Сал ёруг, окарган х°латда булмок: Бир зум бахор
каби ёришди олам (А.Орипов). К,уёш тиглари куринмаса хам, шарк
осмони ёришиб ... (М.Исмоилий). 2. Кайфияти кутарилган холатда
булмок: Тундлиги йуколиб, чехраси ёришди (Тошкент окшоми).
49
Бундан кунгли бир оз юмшаб, чехраси ёришган Хисрав уни багрига
босиб упди (М. Иброхимов).
Ёруглашмок - ёругрок, ёркинрок холатда булмок: Куёш хозир
бизнинг мана шу улкамиз осмонига келиб, тухтаб тулишди, ёруглашди
(Р.Файзий).
Окармок - ёришган холатда булмок: Табиатнинг мармар танли,
гул сочли эрка кизи - тонг окариб келади (Уйгун). Ёруглашмок сузида
белги даражаси, "ёруглик" кучи бузармок сузига нисбатан ортик.
Ёришмок, окармок маъноларида эса шундай белги ундан ортикрок.
Бузармок, ёруглашмок сузлари, асосан, шеъриятга хос. Ёришмок,
окармок сузлари эса сузлашув нущида куп ишлатилади.
л) "паришон": анграймок, мултаймок. Бу фар^ловчи семали
Холат феъллари шахе, баъзан предметта хос холат белгисини
ифодалайди. Бундай холат хам инсон куриш сезгиси билан
богланади. К,айд этилган холат феъллари кенг маънодаги предметнинг
муайян ташки холатини образли ифодалаши билан нисбатан
мустакилдир. Ушбу холат инсоннинг бирор таъсир натижасида
паришон, локайд, маъюс каби "шаклий" холатга угганлигини
ифодалайди. "П ариш он" м аъносига эга туб холат ф еъллари
Хуйидагилардир:
Анграймок - паришонхотир, хайрон холатда булмок: Тугмас
хотин ... Анграйди нигох ... Кадам тунди ... Эс-хуши гангиди (Г.
Нуруллаева).
М ултаймок - маъносиз ва илож еиз холатда булмок: Шу
чоккача мултайиб ... утирган Кумушбиби бир сесканди-да, кушикчи
кизларга каради (А. Кодирий). У ... кимнидир ахтарди, лоп этиб кузи
бир чеккада мултайиб турган "митги" га тушди (X,. Назир). Анграймок
сузида белги даражаси нисбатан ортикрок. Бу тил бирлиги салбий
буёкка эга. Мултаймок маъносида ижобийлик белгиси бор. Бу
феъллар, асосан, жонли нущка хос булиб, анграймок купрок
ишлатилади.
м) "йуколмок": сунмок, учмок. "Йуколмок" мантикий ифодали
Холат феъллари инсон рухий холати билан богланади. Улар
инсоннинг бир рухий холатдан бошка холатга утиш ини, м уайян
п ред м етга н и сб атан кизикишининг, интилишининг бутунлай
йуколишини, бефарк, муносабатда булишини, баъзан эса инсонда
унга нисбатан салбий муносабатнинг юзага келиши кабиларни
ифодалайди. Айни феъллар шахе рухий холатини туб феъл сифатида
англатади. "Йуколмок" ифодаси гапда куйидаги феъл маъноларининг
фарк;ловчи семалари оркали намоён булади: Сунмок - таъсири
тухтаган холатда булмок: Захро холанинг юзидаги кувонч уша
захотиёк сунди (У.Назаров). Раиснинг тусатдан газаби суниб,
эсанкирагандай жилмайди (С.Анорбоев). Дустлар, айтинг, сунган
50
дустликни кайга олиб бориб кумарлар (А.Орипов).
Учмок - таъсири бутунлай тухтаган (йуколган) холатда булмок:
Урта буйли олифта кийинган йигитни куришим билан юрагимдаги
борлик, ж уръат ва катъият худди сув пуркаган алангадек учди-колди
(О.Ёкубов). Унинг юзидаги аввалги кизиллик хижрон шоми
шафагидек учди-колди Алимардоннинг кузларидаги
( X . Г у л о м ) .
51
БИОЛОГИК ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Узбек тилида биологик холат феъллари нисбатан куп
кузатилади. Улар кенг маънодаги тирик (жонли) мавжудотларнинг
хдёти, усиши, ривожланиши кабилар билан богланиб, уларда
табиий, зарурий мавжуд булган ирсий жараён-холатларни ифода
этади. Бундай холат феълларига хос мухнм хусусият игундаки, улар
мазмунида ифода этилувчи х;олат муайян предметнинг (мавжудот)нинг
холат белгиси булади. Бу х,олат предметнинг доимий белгиси
сифатида жисмоний, рухий жараёнлар билан бевосита богланиб,
диалектик муносабатда, узаро таъсирда кузатилади.
Биологик холат тирик мавжудотларнинг яшашини, ташки
таъ сирлард ан таъси рлан и ш и н и , бирор ш ароитта мослашишини,
вазиятга, вактга кура узидаги ирсий белги-хусусиятларини бевосита
намоён килишини, муайян ирсий имкониятларининг юзага чикиши
учун ишлатилишини, "курашиши"ни хам узида акс эттиради.
Биологик холат феъллари нут»; фаолиятида холат манбаи
(объекти)га кура шахе, хдйвон Ва усимликлар билан богланади.
Ушбу феъллар баъзан вакт, урин, ухшатиш каби таркибий
кисмларга хам эга булади. Биологик холат феъллари туб ва ясама
феъллардан таркиб топади. Улмок, чиримок, очилмок, етилмок,
буртмок, гулламок, ёшармок каби холат феъллари маъноларининг
фаркловчи семалари к;уйидагича:
Улмок - яшаш муадати, хаёти, умри тугаган холатда, булмок: Отам
улди, колдим кузимни ёшлаб (Балогардон). Кейин колган бари улди
(Алпомиш). Кизнинг севгилиси урушда улибди. (У. Хошимов). Бу орада
яна туртга сигир улди (А. Каххор).
Чиримок “ 1. Мурт холатда булмок: Уч-уч шохлари эса узун ва
нозик, улар куриган, чириган (О. Мухторов). 2. Айниган, еб булмас
Холатда булмок: Суйилган ковун ичидан чириган экан (Латифалар).
Чиримок огзаки ва ёзма нущка-умумнущка хос.
Очилмок - усиб, кузга куринган холатда булмок: Ёнбагарларда
лолалар очилган (П. Кодиров). ... ораларидаги лолакизгалдокдар кип-
кизил булиб очилган (М.Исмоилий). Кизил, сафсар, пушти очилибди
кашкаргуллар (М. Исмоилий). Очилмок сузлашув нущида куп
кулланилади.
Етилмок - хар томонлама вояга етган холатда булмок: Йигит
кнрк ёшга кирганда аклий ва жисмоний томондан етилади (Ш.
Шомаксудов, С. Долимов). Кашкирлар етилибди, овчи келиб ...
терисини шилиб олади (Г. Жахонгаров); Етилмок купрок бадиий
нутк,ка хос.
Буртмок - усиб чиккан, буртиш холатида булмок: Дарахтлар
52
ялтираб, буртди хар куртак (Зулфия). Олча новдалари мунчок-
мунчок бур'гиб ... (Мирмухсин). Буртмок, асосан, ёзма нутк,ка хос.
Гул, ёш каби от, сифатларга -ла(ш), -ар ясовчиларининг
кушилишидан ясалган х°лат феълларининг фарк,ловчи семалари
к,уйидагича: Гулламок - гул чикарган, гулли холатда булмок: Руза лари
усиб, гуллаб, кусаклар таккан (Х,.Олимжон). Богдаги мева дарахтлари
гуллаган, хаводан бол иси анкийди (М. Осим). М ана чулда хам
олча гуллади (У. Хошимов). Зинапоянинг ёнгинасида урик гуллаган
эди (А.Мухтор). Гулламок умумнущка хос булиб, к уп кулланилади.
Ёшармок - ёш куринган холатда булмок: Хамма ёшарди, факат
Мавлон кариди (А Каххор). У ёшариб, кайта куч- кувватга тулгандек
(Альманах). Ёшармок купрок китобий, адабий услубга оид.
"Холат" муштарак семали, "биологак" бирлаштирувчи семали
Холат феъллари яна куйидаги фарк,ловчи семаларга хам эга. а)
"истеъмол даражасига етмок": пишмок, етилмок. Ушбу фарк,ловчи
семали холат феъллари манбаига кура усимлик, купинча мевали
дарахт, хул мевалар билан богланиб, уларнинг курув сезгиси билан
идрок килинувчи ирсий холат белгисини акс эттиради. Кайд этилган
Холат феъллари предметнинг сифат даражасини, яъни истеъмол
Холатига етганлигини, истеъмол килиш мумкинлигини -пишганлигини
ифодалайди. Кайд этилган холат феъллари туб феъллардан тузилиб,
гапда к,уйидаги мантикий ифодага эга булади.
Пишмок -1. Истеъмолга тайёр холатда булмок: Нодир богни
курикдаб колганида, эртаги узум гарк пишган эди (С. Юнусов).
Ота, манави бехиларни куринг, хиди оламни тутади, бирам
пишибдики: -деди саман отлик — (М.Исмоилий). М евалари гарк
пишган катта богнинг турида мармар гумбазли хаммом бор эди
(ПДодиров). Бу муддат ичида шоли пишди, урилди, янчилди (X-Гулом).
2. Усиб етилган холатда булмок: Ана эгатлардаги тутларнинг
новдалари пипшбди (М.Исмоилий).
Етилмок - пишган, истеъмол килиш холатида булмок:
Самарканд богларида катта дона анорлар етилган (П. Кодиров). Бир
йили Афандининг бодринги жуда эрта етилибди (Латифалар).
Ж онивор хуб етилибди-да, - деди М адаминхужа ковунни коса
килаётиб (М. Исмоилий). Пишмок ва етилмок сузлари узаро
синонимик муносабатда булиб, уларнинг асосий, бирлаштирувчи
маъноси бир хил. Айни вактда пишмок м аъносида предметнинг
белги даражаси аник булиб, бу суз, асосан, сузлашув нущига хос.
Кушимча маъно буёги жихатидан бетараф. Келтирилган гапларда
пишмок сузи бош, тугри маънода кулланади, аммо у, асосан, китобий
услубга хосдир. Шунингдек етилмок сузи м аъноси хиссий
таъ си рч ан л и к буёги ж ихатидан ижобийликка эга. Етилмок
маъносида ифодаланган белги даражаси пишмок маъносида
53
ифодаланган белги даражасига нисбатан мавхумрокдир. Шунингдек,
пишмок сузида иф одаланган белги-хусусият предметнинг ташки
куринишига хам, ички, маъза-таъми, истеъмол даражасига нисбатан
хам тегишли, улар учун умумий саналади. Етилмок сузи маъноси
купрок предметнинг шакли - ташки куринишига хос хусусиятлар
билан богланади.
б) «шаклий»: куримок, сулмок, ковжирамок, какрамок,
шалпаймок. "Шаклий" маъноли биологик холат феъллари асосан
мевасиз дарахт, унинг муайян кисми, гул, ут каби усимликларнинг
куриш сезгиси оркали идрок килинувчи холат белгисини
ифодалайди. Улар предметларга хос белгини мухим х°лат белгиси
сифатида билдиради. Бунда предмет муайян ташки, шаклий
куринишга эга булади. Бу шаклий белги, ташки куриниш
предметнинг хаётийлиги, фаоллиги, таьсирчанлигини, "яшашдан"
тухтаган - ижобий куринишини йукотиб, салбий муносабат
уйготувчи шаклга, ташки куринишга утганлиги билан узига хосдир.
Ушбу фаркловчи семали холат феъллари туб феъллар семантик
гурухини ташкил к,илади.. Улар куйидаги суз маънолари оркали
намоён булади:
К,уримок - усиш, кукариш, гуллаш кабилар тула тухтаган холатда
булмок: Мана етги йилдирки, Найманчанинг томирига сув етиб,
куриган дарахтга жон кирди (А. Мухтор). Агар сув булмаса ...
дарахтлар курийди (С.Юнусов). Ховли хийла катта, уртасида чогрок
гулзор, сувсизликдан хамма гуллар куриб, факат гултожихуроз
колибди (А. Каххор).
Сулмок - шалпайиш, сулиш холатида булмок:: Хазон булиб богда
гуллар сулибди (Фозил Йулдош). Пурвикор Аббосхон булса сулиган
тарракдек бушашиб ... (Мирмухсин). Шокир эртасига караса,
кеча диркиллаб турган барглар сулинкираб колибди (Шухрат).
К,овжирамок - куриб бужмайган холатда булмок: Болалар куча
бекатидаги ковжираган утларни, арик буйидаги чимларни чимдир
(С.Юнусов). Ковжираган палакларнинг у ер бу ерида колиб кетган
сапчалардан узиб, чайлага олиб борди (Х-Назир). У ковжираган
жухориларга ... назар ташлаб бормокда (А.Мухтор).
Какрамок - бутунлай куриган холатда булмок: Дапггда бир жуфт
гул кукариб, какраган (О.Матжон). Агар сув булмаса экинлар какраб,
дарахтлар курийди (С.Юнусов).
Шалпаймок - сулиган холатда булмок: Барглари шалпайган,
тузон босган дарахтлар жимгина мудрайди (Ойбек). Аттанг, деди
хурсиниб Адолат, сувсизликдан баргларини шалпайтириб турган
гузаларга караб (И. Рахим). Куримок, какрамок, ковжирамок сузи
маънолари белги даражасининг ортик-\иги билан ажралиб туради.
Айникса, какрамок сузида белги даражаси кучли булиб, бу суз,
54
асосан, китобий-поэтик услубга хос. "Шаклий" мантикий ифодали
биологик холат феъллари купинча сузлашув нут^ига хос булади.
Улар хиссий^гаъсирчанлик буёгига кура ажралиб туради.
в) «ёиш ортмок»: каримок, кексаймок, улгаймок- Ушбу феъллар,
асосан инсон, баъзан хайвонни - уларда вактнинг кечиши, утиши
билан боглик содир булувчи холат белгисини англатади. Бундай холат
феъллари инсон ёшининг ортиши, инсоннинг улгайиши натижасида
унинг киёфасида акс этувчи холат белгисини билдиради. Инсон
ёшининг "усиши" натижасида бевосита унинг ташки-жисмоний
тузилишида табиий изини, . таъсирини колдиради. Демак, инсон
ташки киёфасидаги жисмоний узгариш ирсий-табиий холда ёш
хусусияти билан хам боглик холда юз беради. Юкорида кайд этилган
Холат феъллари туб ва сифатга -й ясовчисининг кушилишидан хосил
булган ясама феъллардан ташкил топади. Айни фарк,ловчи сема
к,уйидаги суз маъноларининг хабар-дарак ташувчи нущ ий семаси
булиб кузатилади:
Каримок - кексайиш холатида булмок: Отаси шу ерда кариди
(Т.Тула). Кодир ота энди кариган (Шухрат). Дадам бечора жуда
карибди (X- Гулом). Уришкок кучкор кариган эди (О.Матжон).
Кексайган - кариган, катта ёшга борган холатда булмок: Энди
хазрати Ш охрух кексайдилар, яна шахзодалараро таган низолар
(Ойбек). Булар халк хизматида кексайган (М.Исмоилий). Салохиддин
домла у вактдагига Караганда анча кексайган (А.Каххор). Каримок,
кексаймок сузлари узаро синоним булиб, кексаймок сузи маъносида
белги даражаси ортикрок.. Каримок сузлашув нущига хос, кексаймок
китобий.
Улгаймок — 1. Балогатга (вояга) етган холатда булмок: Мен
улгайдим курашларнинг нашъаларин эмарак (F.Гулом). Бизлар
хушчакчак авлод дунёда энг бахтиёр, улгаямиз яйраб шод
(И.Муслим). 2. Ёши ошган, ёшига ёш кушилган холатда булмок:
Ёшимиз улгайди (О.Матчон). Ёши улгайиб, огар мехнат белини
кийшайтиргач ... (Шухрат). Улгаймок сузи кичик ва катга ёшдаги
одамларга нисбатан кулланилади. У китобий-шеърий услубга хос.
г) "туе": кукармок, кукламок, саргаймок, кизармок. "Туе" мантикий
ифодали биологик холат феъллари, асосан усимликларнинг холат
белгисини англатади. Улар турлича рангларни акс этгиради. Айтилган
мантикий ифодали холат бошка биологик х°лат феълларидан
предметнинг ранг, туе белгисини ясама феъл шаклида ифода этиши
билан хам фар^ланади. Бундай холларда сифатга -ар, -ла, -ай
ясовчилари кушилади. Булар к,уйидагилар: Кукармок - униб, усиб,
кукимтир тусли холатда булмок: ... эски уйларнинг томлари четида
майсалар кукарди (Ойбек). Барча япроклари бирдай кукарган
(Х,.Олимжон). Гиёх унмаган чуллар мехнаткашлар кони бараварига
55
ям-яшил кукарган эди (А. Кодирий). Кукармок умумнущка хос.
Кукламок - усиб, кук барг чикарган холатда булмок: Эрта бахор
вактида ток чикариб куйилган урнидан куклайди ва узум килаверади
(Ш. Шомаксудов). Кукламок китобий булиб, кам кулланади.
Саргаймок - сарик тусли холатда булмок: Дарахтларнинг
барглари учидан саргайган (Н. Ёкубов). Ялангоч, саргайган кимсасиз
урмон (А Орипов). Япроклари бирдай саргайган (О. Мухторов).
Кдзармок - кизгиш тусли холатда булмок: Урик япроклари
совукда уйнаган ёш боланинг луппи юзидай кизарди (М. Исмоилий).
Богимда кдзариб пишди олча (Ж. Жабборов). Саргаймок, кизармок
умумнущка хос булиб, куп кулланади.
д)"сувга эхтиёж": чанкамок, ташналамок, чулламок, сувсамок,
сувсирамок. Ушбу фарк,ловчи семали х,олат феълларида
ифодаланган холат белгисининг манбаи (субъекти) булиб, асосан
инсон, баъзан хайвон ва усимликлар катнашади. Бундай холат
феъллари тирик мавжудотларнинг сувга булган эхтиёжини,
интилишини-сувга ташна, сув талаб холатдалигини англатади. Бу
семантик гурух бирликлари-парадигма аъзолари, асосан, ясама
феъллардан ташкил топади. Улар сифат^ла, от-са, от-сира каби
тузилишига эга булади.
"Сувга эхтиёж" мантикий ифодали з<;олат феъллари к,уйидагилар:
Чанкамок - сув, чойга ташна холатда5булмок: Аямни хар куни ёки
кун оша дард тутади: Аввал хуп чанкайди, кейии кулларининг томири
тортишади (А. Каххор). Эрта билан шур нарса еган эдим, тоза
чанкатаяпти (Мирмухсин). Туломжон чанкаб келган эди (М. Исмоилий).
-Полвон, чаккон булинг, сувсаб колдим, туялар хам чанкади (Олмос
ботир).
Ташналамок - чанкок, анча сув талаб холатда булмок: Пилла
шоширади, полиз ташналаб, уйда гудагимиз кумсайди кукрак
(Зулфия).
Чулламок - чанкаш, сувсаш холатида булмок: Узи узиб еганнинг
мазаси бошкача булади, ахир ш а хар дан чуллаб келгансан
(Ф.Мусажонов). Семург дарёга кетди, Сувни шимирди чуллаб,
каиотларини хуллаб (X,. Олимжон).
Сувсамок - сув талаб, чанкаган холатда булмок: Азонда сувсаб
уйгонадиган одати бор (А. Каххор). Сувсасанг-чанкасанг болам,
нетай (Балогардон). Бир томондан кун иссик, иккинчи томондан
одам хаддан ташкари сувсатан, сув берганлари билан конмайди
(Ш.Шомаксудов, С. Долимов}.
Сувсирамок — тез-тез сув талаб, ташна холатда булмок: Одам
узини панага-салкинга тортишга харакат к;илади, иштаха йуколиб,
киши тез-тез сувсирайди (Узбекистан овози). Семантик парадигма
бирликлари "сувга эхтиёж" семасига - умумий таркибий кисмига
56
кура синонимик муносабатда булиб, чанкамок услубий имкониятига
кура бетараф-синонимик каторнинг етакчиси хдсобланади. У адабий
тилда хам, сузлашув нущида хам куп кулланади. Маъно имконияти
кенг - инсонга хам, хайвонга хам, баъзан усимликларга нисбатан
хам ишлатилади. Ташналамок, чулламок, сувсирамок маъноларида
хиссий таъсирчанлик буёги ортик. Айникса, ташналамок,
сувсирамок маъноларида ушбу буёк ортикрок. Яъни бу сузларда
сувга талаб, эхтиёж даражаси юкори. Буларга киёсан чулламок,
сувсамок маъноларида эса белги даражаси кам. Аммо буларни
узаро киёсан олганда чулламок маъносида белги даражаси сал
ортикрок. Ташналамок, чулламок, сувсамок, сувсирамок нущда кам
кулланилади, купрок китобий. Шунингдек, чулламок, сувсамок
шевага х о с 1.
Сувсирамок талаффузига, кулланишига кура "гализрок",
"янгилик" буёгини тула йукотмаган. Шунинг учун булса керак, у
жуда кам ишлатилади. Сувсамок семантик имкониятга бой, куп
кулланади, талаффузи осон, "силлик", услубий буёгига кура у
семантик гурухда чанкамок билан мантикий алокада.
Хуллас, биологик х;олат феъллари "з^олат" семали феълларнинг
семантик майдонида жонли мавжудотларнинг ирсий ^олат белгисини
туб ва ясама феъл шаклида ифода этиши, мазмунан ирсий хабар
(тушунча) ташиши билан нисбий мустакилдир.
57
ФИЗИОЛОГИК ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
Физиологик х;олат феъллари айни феъллар семантик
майдонининг энг катта, асосий лексик-семантик гурухини ташкил
Килади. Ушбу феъллар инсон ва хайвон аъзоларининг жисмоний
Холатини ифодалайди. Бу жисмоний холат ушбу феъллар
маъносининг моддий асоси сифатида намоён булади. Физиологик
Холат феъллари туб ва ясама феъллар булиб, маъно томонидан
биологик ва психик холат феълларига якин туради. Биологик
Холат феъллари жонли ва жонсиз предметларга хос, психик холат
феъллари инсон ва хайвон рухиятига хос хусусиятларни,
физиологик холат феъллари эса, асосан, ташки жисмоний
холатларни ифодалаши билан нисбий мустакилдир. Аникроги, бу
Холат феъллари маъносида жонли мавжудотларда, уларнинг муайян
аъзоларида содир булувчи муайян физиологик узгаришлар,
жараёнлар акс этади.
Таъкидлаш керакки, жонли мавжудот физиологик холати, .
асосан икки куринишда юз беради. Яъни инсон ёки хайвондаги
ж исмоний холат бирор ж исмоний узгариш натижасида ёки
жисмоний ж араён холати сифатида кузатилади. Шунга кура бу
Холат феъллари гапларда жонли мавжудотларда содир булган
жисмоний холатни жисмоний узгариш натижаси ёки х°лат
сифатида воке булувчи жисмоний жараён холати сифатида акс
эттиради. Демак, физиологик холат феъллари: а) жисмоний узгариш
натижасида юзага келган холатни ва б) жисмоний ж ар аён холатни
иф одаловчи каби ички турларга ажратилади.
59
туташиб, кузларида газаб чакнади (С.Зуннунова).
Тутилмок - дудукланган, гапиролмайдиган холатда булмок: Унинг
ранги мурданинг рангидай, тили тутилган, факат "тупа, тупа"
деганини билиб булар эди (А.Каххор). Нима дейишни билмай, тили
тутилди (Ж.Шарипов).
Чузилмок - буйга, олдинга узайган холатда булмок: Энди у
озди, с о коллар и усди, юзи корайди, шахдо кузлари яна каттайди,
кадди чузилди (М.Исмоилий), Куз сузилган, лаб чузилган, севги
уйгонган чога (F, Fулом).
Ясама холат феъллари куйидаги куринишда булади: от -а, -ла
(н,ш),-сира; сифат -ла (н,ш); равиш -ир. Улар к,уйидаги фарк,ловчи
семаларга эга: Конамок - конли холатда булмок: Журахон турар эди:
бояги хонатлас куйлаги чанг босган ... лаблари конаган (М.
Исмоилий).
Яллигламок - кизарган, газакли холатда булмок: Соколи усиб
кет?ан, кузлари яллигланиб, лаблари ковжираган ... (С. Юнусов).
Зотилжами такрорланиб, иккала упкаси хам яллиглабди (А
Мухторов).
Кирламок - кирли холатда булмок: Кулогим кирланган экану
(Имом кочди).
Тормозланмок - фаолияти тухтаган холатда булмок: Чукур
уйкуда миянинг аксарият кисми тормозланади (Узбекистан овози).
Крнсизланмок - кони кочиб, ранги окарган холатда булмок: Сафар
бузчининг бу сузидан имомнинг консиз ранги яна консизланган,
оламунчок кузи алланечук холатга кирган эди (А.Каххор).
Елимлашмок - ёпишкок холатда булмок: Томоклари какраб,
гупуклари елимлашди (Шухрат).
Майинлашмок - юмшок, ёкимли холатда булмок: Тумариснинг
овози яна майинлашди (А.Мухтор). Майинлашмок феълида белги
даражаси, таъсирчанлик кучли.
Юпкалашмок - юпка, ингичка холатда булмок: Хакикатда оч колган
одамнинг бадани заифлашади, териси юпкалашади (Ш. Шомаксудов, С.
Долимов).
Сийраклаш мок - камайган (сийрак) холатда булмок: Бир.
чеккада утирган институт домласи Салим аканинг сийраклашган
оппок сочлари, киска буйни куриниб турар (У. Хошимов).
Равшанлашмок - тиник, равшан тортган холатда булмок: ... шу
кампирнинг богида булбулигуё деган бир куш бор, агар шу кушнинг
сайрашини эшитсангиз, кузингиз дарров равшанлашади дебди (Олмос
ботир).
Жиддийлашмок - жиддий, сипо холатда булмок: Кур кка н и д а н м и
ёки каттик уйга толганиданми, юзи жиддийлашди, коши чимирилди
(М.Исмоилий). Фа зли лдин йирик тишларини курсатиб, хадолади.
60
Кейин жиддийлашди (Ойбек).
Тундлашмок - юзи совук; х;олатда булмок: М аматмирзонинг
майин юзи тундлашди (Н.Норматов). Унинг юзи куланка тушгандай
тундлашди (С.Анорбоев).
Сулганламок - еиниккан, таровати йуколган холатда булмок:
Дилорнинг ранги сулгинлашган, кузлари чуккан, аммо хамон
жозибали табассум билан жилмайиб туради (У. Х°шимов).
Огирлашмок - 1. К>ийин (мушкул) холатда булмок: Лекин чолнинг
ахволи огирлашди (А.Мухтор). Хаки катан, кечга томон Мурод
Алининг ахволи огирлашди, кечаси синглисини чакирди (А.Каххор). 2.
Кучайган (зурайган), кийинлашган холатда булмок: Дехлига келгунча
Хумоюннинг иситмаси яна ошиб, касали баттар огирлашди
(ПДодиров).
Купирмок - купикли холатда булмок: Даврадагилар эса
каллаларини иргатар, уртадагилар эса ошзлари купирган, кузлари
гулайган (Г.Гулом). От сонлари, такимлари купирган, хамма ёгадан
ховури чикиб турган эди (М.Исмоилий).
Крнсирмок - конга ташна холатда булмок: Азим консираб ётган
йирткич кузларини пилпиллатди (М.Исмоилий).
Ж исмоний узгариш натижаси булган физиологик холат
феъллари нутк, жараёнида яна к,уйидаги фаркловчи семалари оркали
аник мантикий ифодага эга булади: а) "туе": кизармок, гезармок,
бузармок, унникмок, синикмок, учмок, конланмок, ловулламок,
окармок, мошгуручлашмок, кораймок, кукармок, саргаймок,
захиллашмок- "Туе" мантикий ифодасига эга х°лат феъллари
инсонга, унинг юз, куз, кулок, лаб, бурун, кош, бош, соч, сокол, буйин
каби аъзоларига хос айни белгини холат сифатида англатади. Улар
касаллик, дард, куркув, жахл, бирор нарса таъсири, катгик изтироб,
кексалик, куп уйлаш натижасида инсонда юзага келган туе жисмоний
узгариш холатини билдириши билан мухимдир. Бу узгариш асосида
инсон аъзоларининг ички ва ташки таъсирларга булган "ижобий
ва салбий муносабати" ётади. Ушбу мантикий ифодали холат
феъллари купрок ясама булади. Улар от -ар, -лан; сифат -ар, -лаш, -й,
-ай; такдидий суз - улла тузилишига эга. "Туе” мантикий ифодали
Холат феъллари к,уйидагилар: Кизармок - кизгиш, кизариш холатида
булмок. Аямнинг кузлари кизарган, ковоклари шишган эди (А.Каххор).
Хаяжондан юраги гупиллаб уриб, оппок юзи газабдан кизарди
(Х-Гулом). Ранг-руйини олдирган, уйкусизликдан кузлари кизарган
Уктам мухбир билан сухбатлашгудай ахволда эмасди. (Х-Назир).
Гезармок - ранги учиб, окарган холатда булмок: Ху алламахалда
оч-нахор ранги рупак, лаблари гезариб келади (Х-Назир). Элмурод
катта саллали новча кирра бурун одамни курди-ю, тусатдан бир
сесканиб тушди ва ичини совук ялаб гезариб кетди (П.Турсун).
61
Турдиматнинг нафаси ичига тушиб, ютиниб-ютиниб гезариб турар
(И. Ра^им).
Бузармок - ранги учиб, окариш холатига келмок: Мухайёга бу
ran калака булиб туюлди, шекилли, ранги бузариб секретарга айик
караш килди ... (А. Каххор). Юзи докадек бузарган механик уша
зах.оти токни узиб, тегирмон тепасига чопди (Н.Юкубов). У гох
кизарар, гох бузарар, юрак багрини уртаётган газаб утига зурга
чидаб турарди (М.Осим). Гезармок, бузармок сузларида белги
дараж аси (окариш), таъсирчанлик кучли. Гезармок сузида яна хам
кучли. Улар салбий буёкка эга булиб, асосан, сузлашув нущига хос.
Гезармок сузи кам кулланади.
Унникмок - бугик, корайган холатга келмок: Иситмаси ошиб,
куз косаси уникканди, нафаси тезлашди (А.Мухтор). Бир-икки соат
ичида унинг кора юзи батгар унникиб кетди (Ё.Шукуров). У хар
кунгидай гамгин, айрилик дарди уни унниктириб юборган
(X-Назир). Унникмок сузида белги даражасининг ортиклиги куш
ундош таъсирида юзага келади.
Синикмок - рангини олдирган, сулинкираган холатга келмок:
Ранги бир оз синиккан, аммо куркам чехрасида катьият балкиб турган
бир йигит кузларини чирт юмиб ухлаб ётарди (У.Хошимов), Бир
култигига Рахбархон, бир култигига Уктам кирган малла соч, урта
ёш, очик чехрали, ранги синиккан хотин - Мария кириб келаркан
(Х-Назир). Унинг кузлари гамгин, юзи синиккан (Х-Гулом).
Учмок - окаринкираган холатда булмок: Андак сабр к,илиб
туринг, - деди ранги учинкираган Алишер (М.Осим). Ранги хам
учинкираган (М.Осим).
"Узбек тилининг изохли лутати»да конлашмок сузи жараён-
Харакат маъносини ифодаловчи суз сифатида изохланади. Биргалик
нисбатидалиги айтилади1. Бу ясама феълнинг узлик нисбатида
кулланувчи конланмок шакли хам бор. Ш униси мухимки, бу шаклда
- узлик нисбатда конланмок маъно узгаришига учраб, физиологик
Холат феъли сифатида кузатилади. Киёсланг: Крнланмок - конга тула
(конли) холатда булмок: Кузи конланган Анвар икки кулини ёнига
ташлаб, Худоёрхон каршисида туриб колди (А. Кддирий).
Ловулламок - кизарган холатда булмок: Анварнинг юраги
боягидан хам каттикрок гупиллаб уриб кетди (У.Хошимов).
Кулокдаригача ловуллаб, юзини угирди (У.Хошимов). Унинг юзини
кулокларигача ловуллатган кон хам таркалди. (П.Турсун). Ловулламок
сузида белги даражаси, маъно таъсирчанлиги ортик-
Окармок “ ок холатда булмок: Хатто сочи окарган чоллар бахор
каби яшнаб киради (Зулфия). Соколи окарган ... тириш билан
62
тулган кари пептона (У.Носир). Сулаймон Акрамович киссасидан
румолчасини олиб, оппок окарган калин сочларини ... (О.Ёкубов). У
вакт мош-гуруч булган соколи хдзир тамом окарган ... (А, Ках,хор).
"Узбек тилининг изохли лугати”да мош-гуруч сузи "оралаб ок
тушган (соч-сокол хакида)" изохига эга1 . Шу тил бирлиги асосида
ясалган мошгуручлашмок эса лугатда кайд этилм айди.
М ош гуручлаш м ок - ок о р а л ага н (окаринкираган) холатда
булмок: Ранигушнанинг соколи мошгуручлашиб колгандан кейин, бу
лакабдан номус к;илиб колди (С. Абдулла). Окармок сузида
"окдик" хусусияти ортик булиб нут^да кун
кулланади.Мошгуручлашмок китобий булиб, кам ишлатилади.
К,ораймок - корайиш холатига келмок: Офтобда корайган юзида
сокинлик ва бокира хотиржамлик бор эдики, буни угай онаси
куриб хдйрон коларди (Н.Норматов). Кумлок киргокда ётиб, хррдик
чикаришди, денгиз шамолларида корайишди (Шухрат). Унинг
лаблари курукшаган, кучли иситмада ётган киш ининг лабидай
корайган ... (А. Каххор). Крраймок сузида белги даражаси яккол,
аник-
Кукармок - кукиш холатда булмок; Унинг юз, кузи кукарган
(АКаххор). Куз остлари, чеккалари сал кукаринкираган (X,Гулом). У
шундай тез югурар, шундай каттик кичкирардики, сал утмай бадани
кизиб, совукдан кукарган юзига тер марваридлари терила бошлади
(М.Исмоилий).
Саргаймок - саргайиш холатида булмок: Эшик салгина очилиб,
холанинг саргайган, озгин юзи куринди (М.Тошматов). Эрта хазон гул
каби саргайиб сулганим йук (А.Орипов), У негадир жуда хафа,
маъюс, ранглари хам саргайган (Мирмухсин).
"Узбек тилининг изохли л у гати 'д а захил сузи изохланган2
Шу суз асосида хосил булган ясам а захиллашмок сузи лугатда
акс этмаган. Киёсланг: Захиллашмок - саргайган холатда булмок:
Сахинанинг юзлари захиллашди (Узбекистан овози). Захиллашмок
сузида "касаллик" семаси бор. Захиллашмок сузида белги даражаси
ортиклиги ундаги куш ундош товушдан эмас, балки унинг суз
маъносининг таркибида мавжудлигидандир.
б)"шаклий": гердаймок, кеккаймок, гудаймок, каккаймок,
канкаймок, серраймок, турсаймок, шумшаймок, тумтаймок, тумсаймок,
мунгаймок, безраймок, бузраймок, суппаймок, ушшаймок. "Шаклий"
маънога эга х;олат феъллари асосан инсонга хос жисмоний х,олатни
англатади. Бу холат инсон гавдасининг муайян жисмоний куринишда
булиши билан узига хосдир. Бундай физиологик холат инсоннинг
63
турли предмет - х,одисалардан таъсирланиши, муайян рухий
фаоллнкда булишидан юзага келади. Яъни инсон ташки томондан
муайян куриниши, "шакли" билан ушбу холат феълларининг моддий
асосини ташкил к,илади.
Шуниси мухимки, бу феъллар ганда купинча турмок, утирмок
Холат феъллари билан богланиб, улар маъносида ифодаланган
предметнинг инсон жисмоний куриниши билан аниклашувчи холатини
ифодалайди. Шунга кура хам айни физиологик х°лат феъллари
фарк,ланади. Ушбу мантикий ифодага эга х°лат феъллари туб
феъллардан ташкил топади.
"Ш аклий" мантикий иф одали х °лат ф еъллари куйидагилар:
Гердаймок - каддини гоз тутиб, кукрагини керган холатда булмок:
Барот полвон девдай гердайиб турган мингбошининг ёнига борди
(М.Исмоилий). У янги "хаваскор" успирин аравакаш каби гердайиб,
елкасини кийшик к,или б утирди (Ойбек). Ростдан хам худди уй
вазифасини узим койил к;илиб бажаргандек гердайиб утирардим
(Ф.Мусажонов).
Кеккаймок - гавдани гоз тутиб, тик (викорли) холатда булмок:
Бизга ran отган Тургун "курдиларингми топган нарсаларимни"
дегандек тумшугини кутариб, кеккайиб кетяпти (Ф.Мусажонов).
Гуё шогирдларнинг ултириш ига кириб колган домладай кеккайиб
утирди (Ойбек). Гердаймок сузида белги даражаси ортикрок.
Кеккаймок сузида белги даражасининг ортиклиги куш ундош
таъсирида юзага келади. Бу сузлар купрок жонли нущка хос.
Гудаймок - тик, каккайган холатда булмок: Уз шаънингга сен
гудайиб турибсан. Неча сузни менга лоф урибсан (Балогардон).
Аъзам унинг саломига хам алик олмасдан гапинг булса гапиравер,
иккала кулогим сенда дегандак гудайиб турди (Шухрат). Гудаймок
сузи, асосан, сузлашув нущига хос булиб, таъсир буёгининг
ортиклиги билан мустакилдир, салбий буёкка эга.
Каккаймок - котган, серрайган холатда булмок: Муаззам
одатдагидек масжиди калоннинг энсизгина узун куприкка ухшаш
айвонида каккайиб азон айтди (О.Мухторов). Дилфуза хамон
олдинда каккайиб турар (Н.Фозилов). Крровулхона эшигида
Тугонбек каккайган (Ойбек).
К;анкаймок - серрайган, гудайган, каккайган холатда булмок: Бобо
Камбар канкайиб отдан тушаверди (Сохибкирон). Рост айтасиз,
Мели ака, биздан бошка пичокка илинадиган йук махаллада;
бурнини канкайтирди Ж амил (Ф.Мусажонов). Каккаймок> канкаймок
сузларида таъсирчанлик кучли. Улар, асосан, огзаки нущка хос
булиб, каккаймок нисбатан кун кулланади. К,анкаймок купрок
шевага хос. Кдккаймок сузида маъно таъсирчанлиги ортик булиб, бу
шу сузда иккита бир хил ундошнинг кушилиб келиши билан
64
богликдир.
Серраймок1 - каккайиш, котиб туриш холатида булмок: -хай,
кизим, нимага серрайиб турибсан (М. Исмоилий). Дилшод яйдок гул
кучатлари орасида серрайиб турар (У. Назаров). Мунавварбиби бир
бош бокаётган кизалокка, бир токчадаги нонга караб узок серрайди
(О.Мухторов). Серраймок жонли нущ ка хос булиб, кам кулланади,
салбий буёкка эга. Суз маъносидаги таъсирчанликнинг ортиклиги
иккита бир хил ундошнинг мавжудлиш билан изохданади.
Турсаймок2 - ковок солиш, тумтайиш холатида булмок: Бутун
оила аъзолари уч кунгача бир-бирларига турсайиб ю риш ди
(С.Ахмад). Э рининг ту р сай и б бораётгани (унинг) юрагини сикарди
(Р.Файзий).
Шумшаймок2 ~ 1. Гужанак холатда булмок: Аббос ... ёмгирдан
шумшайиб, сиргана-сиргана пастга тушиб кетди (У.Назаров). Самад
яна анчагача совукда шумшайиб кутди (М.Исмоилий). Степан болани
кутариб, тепага чикканда, ярим ялонгоч, шалаббо, совукдан
шумшайган, холдан тойган одамларни курди (А.Мухтор). 2.
К,овогини солган, тумтайган холатда булмок: Шумшайиб дастурхон
ёзади (АКаххор). Бурчакда кимдир деворга суяниб, шумшайиб
турарди (М.Исмоилий). Самад яна индамади. Тудага етмай тухтади-ю,
ерга караб, шумшайиб тураверди (М. Исмоилий). Ш умш аймок сузи
м аъносида белги д ар аж аси ва таъсирчанлик кучли.
Тумтаймок - ковоги солик, турсайиш холатида булмок: Тулаган
ака тумтайиб утириб, бир пиёла чой ичди-ю, чикиб кетди (Н.Ёкубов).
Мен Мукаддаснинг тусатдан тумтайиб, индамай колганидан, бирга
юришимиздан сикилаётганини сезиб турардим (О.Ёкубов). У
боласининг бугун жуда хам тумтайиб олганига хайрон булар
(М.Исмоилий).
Тумсаймок - тумтайиш, турсайиш холатида булмок: Бокижон
тумсайиб, огзини очган холда хаммага маъносиз тикилди (Ойбек).
Тумтаймок ва тумсаймок синонимик муносабатда булиб, бир хил
изохга эга. Айни вактда улар товуш тузумига, шаклланишига кура
бир оз фарк;ка эга. Бизнингча, тумсаймок тумтаймок сузининг
нущий фонетик куриниши булиб, кам кулланади. Тумтаймок сузида
белги даражаси бир оз ортик..
Мунгаймок - маъюс холатда булмок: Маргуба Муборакхонимга
мунгайиб каради (АКаххор). Мунгайиб йиглайди мендай гажакдор
(Алпомиш). Бобожамол бир хурпайиб, бир мунгайди
(О.М ухторов). М унгаймок сузининг мугаймок шевага хос
куриниши хам булиб, бу сузда -н товуш и туш иб колади (элизия
ходисаси).
1Узбек тилининг изохли лугати. II 40-бет
■Уша лугати, И 253-бет
65
Мунгаймок ва мугаймок узаро синоним булиб, мунгаймок
куп кулланади. Киёсланг: Йиглайман мен бу ерда мунгайиб
(Балогардон).
Безраймок - кузини лук к,илиб, пинагини бузмаган холатда
булмок: Шунда хам Розик уртада безрайиб тураверди (Н.Фозилов).
Нима, бировни яхши куриш гунохми, деди, у безрайиб
(М.Исмоилий). Ойшабону нима дейишини билмай утирган ерида
безрайиб колди (Х-Гулом).
'"Узбек тили морфем лугати "да бузраймок сузи кайд этилади1.
Аммо "Узбек тилининг изохли лугати "да бузраймок алохида кайд
этилмайди, изохланмайди. Бу суз тил бирлиги с и ф ати д а нутк,да
кенг кулланиши, таъсирчанликка эгалиги билан ажралиб туради.
Киёсланг: Бузраймок -кузини лук к;илиб, бакрайиш холатида булмок:
Уктам уйкудан чучиб уйгонгандай Салим полвонга бузрайди
(X,.Назир). Аввал бир оз бузрайди-ю, кейин жилмайиб туриб,
можарони ширин суз билан ширингина хал килди (М.Исмоилий).
К упайсин кизариб, дилидагини тилига чикаришга ийманган х,олда
бузрайиб турарди (Х-Назир). Безраймок ва бузраймок синоним
бирликлари, асосан, жонли нут^ка хослиги, таъсир кучига
эгалиги билан мухимдир. Безраймок сузида таъсирчанлик ортикрок.
Суппаймок - ёлгиз каккайган х;олатда булмок: Уртада суппайиб
Розик колди (Н.Фозилов).
Ушшаймок - ковоги солинган, хумрайган холатда булмок:
Донишманд эшик олдида ушшайиб турган Кумрининг буйнига
шарфни урабди (С. Юнусов). Тараккийпарварлар аксари
захарханда к,илиб, баъзи бири ушшайиб ерга караб утирдилар
(Ойбек).
в) «холдан тоймок»: чарчамок, хоримок, толмок, толикмок- "Х°лдан
тоймок" мантикий ифодали холат феъллари инсон, баъзан хайвонда,
муайян аъзоларида юз берган жисмоний узгаришни ифода этади. Бу
узгариш огир мехдат, харакат, шовкин, очлик, кувватсизлик, салбий
кайфият натижасида шахе ва хайвоннинг фаол жисмоний холатдан
тула чекиниб, фаолсизликка, жисмоний бушашган, холдан тойган
холатга утганлигини билдиради. Бундай мантикий ифодали холат
феъллари туб феъллардан ташкил топади.
"Холдан тоймок" фаркдовчи семали х;олат феъллари к,уйидагилар:
Чарчамок -1. Холдан тойиш (хориш) холатида булмок2'- Бугун куни
билан тог казиб каттик чарчаган эди (М.Исмоилий). Чарчайди минган
хайвони (Алпомиш). Тикилинчдан, шовкиндан, хаяжондан чарчаган
Султонмурод охдета юриб, ... (Ойбек). 2. Толган, толиккан холатда
булмок: Лекин йулга тикилавериб, кузлар чарчади (Ойбек). Куп
1 А.Гуломов, А.Н.Тихонов, Р.Кунгуров, Уша лугат, 58-бег,
2 Киёсланг: Узбек тилининг изохли лугати II, 357-358-бет
66
гапириб жагам чарчади (Гулистон). Демак, "х,олдан тоймок" ифодали
феълларнинг семантик етакчиси чарчамок феъли инсон, баъзан
хайвонга нисбатан хам, уларнинг муайян аъзолари жисмоний
х,олатига нисбатан хам кулланади.
Х,оримок - чарчаш, холдан тойиш х;олатида булмок: Бир куни
бет кули кора, хориган, терга пишган Анвар ... утирган эди
(А Каххор). Хор иди остимда тулпор, бедов от (Алпомиш). Кун буйи
хориган киши оёк-кулларини узатиб, дам олади, уйкуга кетади
(Узбекистан овози). Шундай к,илиб, Уктам трамвайдан кечиккан,
хориб-чарчаб пиёда кайтган эди (Х-Назир). Хоримок сузига хос
хусусият унинг нущда толмок, чарчамок сузлари билан жуфт (дублет)
холда кулланишидир. Бундай холда маъно кучайтирилади,
таъсирчанлик ошади. Хоримок сузи хам чарчамок сузи каби купинча
инсон ва хайвонга хос физиологик холатни ифодалайди. Хоримок
купрок китобий-шеъриятга хос булиб, чарчамок сузига нисбатан кам
кулланади. Чарчамок сузи эса купрок сузлашув услубига хос булиб,
нущда куп кулланади. Хоримок сузида "чарчаш" белгиси ортикрок-’•
Толмок - чарчаган, холсизланган холатда булмок2: Беданавоз тикка
тураверибг оёклари толди (Латифалар). Куп юрсам толарди тиззам,
оёгим (Огзаки нущдан). Она кули толар эди хун, урилгунча бир орка
сочлар (Г. Нуруллаева).
Толикмок - чарчаган, мадорсиз холатда булмок: Тикилавериб,
кузлари толикди (Н.Норматов). Холбуки бу урушларда эл-улус бехад
толикди (ПДодиров). Узок йулдан толиккан Зебихон бошини
суянчикка куйган холда ....(У.Назар). Толикмок сузида "чарчаш"
даражаси ортикрок.. Толмок, толикмок сузларининг кулланиши-
фаоллиги деярли тенг. Толмок сузи купрок инсоннинг оёк, кУл, куз
каби аъзоларига нисбатан ишлатилади, Толикмок сузи купрок инсон
билан богланади3. Чарчамок, хоримок сузлари, асосан, инсон ва
хайвон жисмоний з^олатига нисбатан ишлатилса, толмок, толикмок
эса, асосан инсон билан, унинг муайян аъзолари билан богланади. Бу
семантик гурухда хоримок, толикмок сузлари таъсир даражасига
кура етакчи.
г) "хира тортмок”: тинмок, хираланмок, хиралашмок
нурсизланмок, туманлашмок, коронгилашмок, заифлашмок. "Хира
тортмок" мантикий ифодали х,олат феълларининг манбаи инсон,
унинг муайян аъзоларидир. Бу феълларга хос доимий хусусият
уларнинг нущда, асосан куриш аъзоси куз, баъзан овоз, юз каби тил
бирликлари билан семантик-грамматик богликликда булишидир.
Бунда жисмоний х;олат субъекти-куз сузи гапда купинча куз, баъзан
1 Каранг: А. Хожиев. Ушалугат, 220-бет
2 Киёсланг: Узбек тилининг изохли лугати II 199-бет
3 Киёсланг: А. Хожиев. Уша лугат, 220-бет
67
куз унги, куз олди каби тузилишларда намоён булади. Куз унги, куз
олди каби н ущ и й бирликлар ф икр алмашиш жараёнида бир
бутун холдагина муайян семантик-синтактик вазиф а бажаради.
Улар тил бирлиги сифатида алохидалигини - куз, унг, олд - нут»;
бирлиги сифатида йукотиб, "хира тортмок" . ифодали х,олат
феълларига нисбатан .узаро ажралмас, бир бутун синтактик
бирликни таш кил к,илади. Бундай бирликлар нущда юзага келади.
"Хира тортмок" мантикий ифодали холат феъллари инсонга
бирор ж исм оний ёки рухий та ъ си р ,и н со н танасининг ирсий
узгариши касалланиши натижасида, асосан, унинг куриш
аъзосида ю зага келган, куриш аъзосининг аник, равшан куриш
хусусиятини йукотиши, одатдаги куриш кобилиятининг
пасайиш и, овоз, юз кисмларининг хам асли холатини,
тиниклигини йукотиш каби ж исмоний холатини ифодалайди. Бу
Холат аввалги-одатдаги холатга н и сб атан н атиж а ж ар аён
си ф ати да бахоланиб, вакт, урин жихатдан чегараланмаган
булади. Яъни, бу холат ф еъллари куриш аъзосининг предмет-
ходисаларни бир бутун холда нозиклиги, мураккаблиги билан
идрок килиш, уларга хос хусусиятларни тула сезишнинг
йуколишини ифода этади.
"Хира тортмок" фарк;ловчи семали х°л ат феъллари, асосан,
ясама, баъзан туб феъллар булиб, ясама феъллар от — лаш, сифат -
лан, - лаш каби тузилишга эга булади. Улар куйидагилар;
Тинмок - хира холатида булмок: К узлари тиниб, харфлар
ж имирлаш иб кетаверади (М.Исмоилий). Бу жасорат кайдан
келди, билмайман, аммо газабдан кузим тинган, Очилни мажаклаб
ташлашим хеч ran эмас эди (У.Назаров). Кузи тинди (С.Ахмад).
Хираланмок - тинган, коронгилашган з^олатда булмок:
Гуломжон Хаётни курди-ю, юраги шигиллаб, куз унги хираланди
(М.Исмоилий).
Хиралаш мок - 1. Х ира тортган, заи ф холатда булмок: Уйлаб
курсам, энди менинг юзларим буришган, кузларим хиралашган,
елкаларим букилган (О.Мухторов). Кампир хиралашган кузлари
билан хадеб ховли сахнини кидирар (Имом кочди). Кунлардан бир
кун подшонинг кузи хиралаш иб, яхш и курм айдиган булиб
колибди (Олмос ботир). 2. Бугик, хиркирок холатида булмок:
Йигитнинг овози алланечук хиралашиб колди (Ш.Хрлмирзаев).
Туманлашмок - хира, туманли холатда булмок: Яна бушашди,
куз олди туманлашди (Шухрат). Энди Назиржоновнинг кузлари
туманлашди (Ш.Тошматов).
К оронгилаш м ок1 _ коронги, ёруглик йуколгаи холатда
булмок: Бирданига куз унги коронгилашиб, хотиралар куюнидан
68
боши айланиб кетди (У.Хошимов), Матковулнинг куз олди
короншлашди (М.Исмоилий), ...хозирги ахвол ичида куз унги
коронгилаш гап Анвар мехмонхонага кириб келувчи Султоналидан
хдм ибо килмай (А. Кодирий).
Нурсизланмок - 1. Нурсиз, хира, заиф холатда булмок: Китобни
кУлга олиб вараклар экан, М авлоно Ж ом и й н и н г аж ин босган
ю зи тириш иб, нурсизланган кузлари йилтиради (М.Осим). 2.
Нури, таровати йуколиб, хира тортган х олатДа булмок:
Нурсизланган юзига кон югуриб, тиникланди (А.Каххор).
Заифлаш мок - анча хира, нурсиз холатда булмок: Бир вактлар
уткир, уйнок кузлар энди заифлаш ган, килични зарб билан
урадиган бакувват куллар ... титрар (Ойбек). Тум анлаш м ок
коронгилаш м ок сузл ари д а белги ва таъсирчанлик дараж аси
тинмок, хираланмок, хиралашмок сузларига нисбатан ортик.
Заифлаш мок сузида эса кушимча белги даражаси, таъсирчанлик
ундан хам ортик. Тинмок, хираланмок, хиралашмок, асосан,
сузлаш ув нутк,ига х о с булиб, куп кулланади.
с) "бетартиб": тузимок, тузгимок, пахмаймок, хурпаймок,
тартибсизланмок. "Бетартиб" ифодали холат феъллари шахе,
баъзан хдйвон ж исм оний холатини иф одалайди. Бу холат шахе
ва хайвоннинг, асосан, бош ва юз аъзосига, уларнинг соч, сокол
каби усувчи кисмларига хос булади. Бундай холат феъллари туб,
баъзан ясама (сифат -лан) феълларидан ташкил топади. Тузмок
феъли тил ва нутк,да асосан харакат маъносини билдиради,
"Харакат" семаси асосий, марказий саналади. Бу суз холат
маъносини хам ифодалайди. Унинг х °лат м аъноси нутв;да,
м уайян куршовда "куринади". Аникроги, тузмок сузидаги холат
маъноси нутк; окимида, тил бирликлари таъсирида - унинг муайян
аъзо номи билан богланишида хосил булади. "Харакат" м аъноси
вактинча, уша нутрий шароитдагина "яширинади" (албатта у
нутвда бутунлай йук булмайди). Тузмок сузи ф изиологик холат
ф еъли сиф атида гап д а т у зи м о к , ту зги м о к каби
куриниш ларда хам намоён булади. Бу синоним бирликлар узаро
кушимча маъносига кура фарк,ланади. Яъни, тузгимок сузида
белги д араж аси, таъсирчанлик ортик. К,иёсланг: тузимок -
ёйилган, бетартиб холатда булмок: Сочи ту зи ган , ж инни каби
к у зл ар и ол а-кул а (С. Ю нусов). Уларнинг юз-кузлари чанг,
ранглари захил, сочларй тузиган эди (И. Рахим). Баъзида сочлари
тузиб, хурпайиб юрадиган Рихсиниса унга ёкмай хам коларди
(Мирмухсин).
Тузгимок - ёйилган, хурпайган холатда булмок; Ж урахон
турар эди: бояги хонатлас куйлаги чанг босган, гижимланган,
сочлари тузгиган, буйинлари кизарган (М. Исмоилий). Эски
69
шалаббо куйлакда, сочлари тузгиган, аввалги ун хуснидан бир
хусни хам колмаган келин караб турарди (F. Жахонгиров).
Пахмаймок - тузтаган, чигал холатда булмок: Мастнинг кийим-
бошлари шжимланиб, соглигида узига бинойидек ярашиб турган
с о коли пахмайган (Имом кочди). Кийимларим йиртилиб,
гиззаларимнинг кузи шилиниб, соколларим пахмайиб кетди (И.
Рахим).
Хурпаймок - тузгиган, тиккайган холатда булмок: Тусатдан пайдо
булган бегона одамни куриб, хуроз патларини хурпайтириб,
жанговор туе олди (М. Юнусов). «К,ани, полвон булсанг келиб
бокчи.»-деяётгандай кув-кувлаб ер чукиди, умганидаги майда
патларини хурпайтирди (М.Исмоилий). Аравага ундан бошка ярим
ялангоч, сочлари хурпайган бир йигит хам утирди (Ойбек). Пахмаймок
сузида белги даражаси тузгимок сузига нисбатан ортик. Хурпаймок
сузида эса "тузиш, тузгиш" белгиси ундан хам ортик булиб, бу суз
кушимча "тиккаймок" белгисига эга.
Тартибсизланмок - тартибга солинмаган, бетартиб холатда
булмок: Гулшан дарвозадан ичкари киргандан кейин паранжи остида
босилиб тартибсизланган сочларини тузатди (А.Кодирий). Раъно
йулакка караб, кизариб кетди ва олдига тушиб тартибсизланган
сочини оркага ташлаб тузатинди (АКрдирий). Тузимок, тузгимок,
пахмаймок, хурпаймок сузлари, асосан, огзаки нутв;ка хос.
Тартибсизланмок китобий, физиологик холатга нисбатан кам
ишлатилади.
е) "тик": диккаймок, тиккаймок, тикраймок. Ушбу мантикий
ифодали холат феъллари асосан хайвон, баъзан инсоннинг муайян
аъзолари билан боглик ж исмоний х°латни билдирадн, Бу
физиологик холат инсон ёки хайвоннинг ташки таъсирлардан
таъсирланиши, баъзан ирсий хусусият туфайли кулок, сочининг
кутарилмаган, ётган холатдан тикка кутарилган, тик шаклини
эгаллаган холатга утганлиги билан мухимдир. Бундай холат феълларига
хос хусусият уларнинг гапда, асосан, кулок, соч сузлари билан
семантик-синтактик муносабатга киришиб, шу сузларда ифода
топган аъзоларнинг холат белгисини билдиришдир.
Шуни алохида айтиш керакки, кайд этилган холат феъллари
аслида тарихан тузилишига кура морфемаларга ажралади. Аммо бу
тарихий икки кисмлилик хозирда (синхроник) йуколган. Хрзирги
узбек адабий тили нуктаи назаридан улар морфемаларга
ажралмайди1. Х,°зиРАа уларнинг морфемаларга ажралиши маъно
жихатдан амалга ошмайди. Чунки улар шу фонетик тузилишда
тургунлашиб, хотирада бир бутун холда сакланади.
70
"Тик" м антикий и ф о д ал и х о л а т ф еъ л л а р и хуйидагилардир:
Диккаймок - тик кутарилган холатда булмок: ... эгасининг имо-
ишорасига махтал булиб турган итнинг кулоги диккайди (Х,.Назир).
Кулоклари диккайган, кок пешонасида оппок кашкаси бор
(X Жахонгиров). Башоратнинг сакичдай кора сочи ... урганида
диккайиб турар эди (АМухтор).
Тиккаймок - тиккаланганнамо х,олатда булмок: Сочлари сал
тиккайган куринади (Х-Гулом). Самаднинг хурсанд булганидан
лаби кийшайиб , кулокдари тиккайди (С.Юнусов).
Тикраймок ~ тик холатда булмок: Ж уда бели букрайган, кулоги
тикрайган чол булди (Балогардон). Кампир бели букрайиб, кулоги
тикрайиб бораётибди (Алпомиш). Диккаймок, тиккаймок ва
тикраймок товуш тузумига кура жуда кам фарк,ка эга синоним
бирликлардир. Диккаймок сузида белги даражаси, таъсирчанлик
кучли, у "бутунлай" семасига хам эга. Тикраймок сузида эса
хиссий буёк тиккаймок сузига нисбатан ортикрок. Айни вактда
тикраймок шевага оид, нутеда кам кулланади. Шунинг учун булса
керак, тикраймок сузи "Узбек тили морфем лугати'да акс этмаган1.
ж) «ёнга тортилмок»: керилмок, кенгаймок, таранглашмок. "Ёнга
тортилмок” фаркдовчи семали холат феълларининг предмета
инсоннинг бурун аъзоси, унинг тешикчалари булиб, улар жисмоний
х;олат эгаси сифатида кузатилади. Ушбу холат феъллари субъект
рухиятига ёки унинг танасига бирор салбий таъсир натижасида
бурун тешикчаларининг одатдаги куринишини узгартириши, шу
таъсирларга нисбатан жавоб харакатлари сифатида муайян
жисмоний холат-бурун теш икчаларининг икки ёнга тортилиб
кенгайиши, таранглашиши юз беришини ифодалайди. Шуниси
узига хоски, гапда х°лат манбаининг лисоний ифодаси булиб,
асосан катак (баъзан паррак) сузлари кулланади. Кайд этилган
мантикий ифодага эга холат феъллари туб, купрок ясама булиб,
ясама феъллар сифатга -ай, -лаш ясовчиларининг кушилишидан
хосил булади. Бу холат феъллари к,уйидагилардир. Кермок. Бу феъл,
асосан, харакат, жараён маъносига эга. Шунингдек, у нущда мажхул
нисбатда кулланиб, х°лат маъносини хам ифодалайди. Унинг холат
маъносига эгалиги товуш таркибидаги узгариш -ил кушимчасининг
кушилиши, бу сузнинг маъно таркибида хам узгариш га - холат
белгисининг юзага келиш ига сабаб булади: Керилмок - кенгайган
Холатда булмок: Ш арофатнинг юпка лаблари кукариб пирпиради,
бур ни окариб катаклари керилди (А.Кдххор). Абдулвохид гуё
бошидан совук сув куйгандек сесканиб кетди, кирра бурнининг
катаклари керилди (Ойбек).
71
Кенгаймок1 - керилган холатда булмок: У хамон кулимсирар,
бирок бурун катаклари кенгайган, кузлари кисилган эди (О. Ёкубов).
Таранглашмок2 - тортилиш, кенгайиш холатида булмок: Бурун
парраклари таранглашиб, нафас олиш кийинлашди (Шухрат).
Таранглашмок сузида "ёнга тортилиш" даражаси бошка сузларга
нисбатан ортик. Бурун катакларининг жисмоний холатига
нисбатан, асосан, керилмок ва кенгаймок сузлари кулланади.
Таранглашмок сузи нинг кулланиш и эса нутрий (оккази он ал),
тасодифийлиги билан тавсифланади. Бу суздаги холат маъноси
кучма маъно булади.
з) "хажми ортмок": каттаймок, кенгаймок, тулишмок. "Хажми
ортмок" ифодали холат феъллари инсон, баъзан хайвонга хос
жисмоний холатни ифодалайди. Бунда жисмоний холат маркази
куз, баъзан кукрак каби аъзолар булади. Бу х°лат феъллари инсон
ва хайвонга бирор ташки ёки ички таъсир натижасида, ирсий
узгариш натижасида уларнинг куз ва кукрак (сут безлари)
аъзоларида жисмоний узгариш , куз, ковок пардаларининг бир-
биридан узоклашиши, асосан юкори кисмининг кутарилиб, куз
соккасининг олдига бир оз силжиб, яккол куриниши, сут
безларининг йириклашиши, аввалги холатига нисбатан катталашиши
юз берганлигини ифода этади.
Ушбу фаркловчи семали холат феъллари сифатга -й, -ай
ясовчиларининг кушилишидан хосил булади. Каттаймок. Узбек
тилининг изохли лугатида катта, катталашмок феъллари кайд
этилади, изохланади3. Катта сузи асосида ясалган каттаймок сузи хам
булиб, у адабий тилда хам, сузлашув нущида хам, шевада хам
кулланади, узбек тили лугат бойлигининг куп кУлланувчи кисмига
киради: Каттаймок - катталашган, холатда булмок: Кизнинг ияги
чузилган, чиройли куралай кузлари каттайган (М.Исмоилий). Энди
у озди, с о коллар и усди, юзи корайди, шахло кузлари яна
катгайди (М.Исмоилий).
Кенгаймок - каттарок холатда булмок: Мунчок кузлари куркувдан
кенгайган ... (С.Юнусов). Унинг гапи огзида колди, кузлари хиёл
кенгайиб, ним очик лаби титради (П.Крдиров). Каттаймок сузида
белги даражаси ортик. У предметнинг энига хам, буйига нисбатан хам
кулланса, кенгаймок купрок энига нисбатан ишлатилади.
Тулмок сузи нущда тулишмок шаклида - узлик нисбатда келиб,
Холат маъносини ифодалайди: Тулишмок - бироз каттайган, йирикрок
Холатда булмок: Гулнорнинг буйи усиб, кукраги тулишиб, бутун
гавдаси кизлик латофати билан яшнаган чогда ... (Ойбек).
72
и) "эгилмок;": энкаймок, букчаймок, букраймок, букилмок,
мункаймок, мун1шлламок, бужмаймок- Бу фарв;ловчи семали х,олат
феъллари инсон, унинг гавда, бел каби аъзоларининг жисмоний
холатини ифодалайди. Бундай х,олат кексалик, касаллик, бирор нарса
таъсири, харакат натижасида инсоннинг кадди тик, ростланган
куриниш ини йукотиб, белгача булган юкори кисми ту ли к ёки
бироз олдинга эгилган, кийшайган куринишга утганлиги оркали
аниклашади. Бу х,олат инсон гавдасининг табиий, одатдаги
тузилишига нисбатан жисмоний зид х;олатлиги билан узига
хосдир. Бундай физиологик з^олат инсон учун доимий ва вактинча
хусусиятга эга булади. Унинг доимий ва вактинчалиги шундай
куринишга (шаклга) утишга мажбур эттан сабаб билан белгиланади.
Эгилмок" ифодали м аънога эга ^олат ф еъллари куйидаги туб
феъллардан тузилади, Энкаймок ~ эгилиш, энгашиш холатида булмок;
Узун гузал сочларини осилтириб, энкайиб уйни супура бошлади
(Ойбек.). Кеккайганга кеккайгин бошинг кукка етгунча, энкайганга
энкайгин бошинг ерга теккунча (Макол).
Букчаймок - букилиш, эгилиш х;олатида булмок: Букчайган
каддида зар тун, этаклари ерга сургалур (Ойбек). Факат кадди
аввалгидан бир оз букчайганрок (П. Кодиров). Саидий узок йулдан
чарчаб келгандай кулларини осилтирган, букчайган х,олда утирар
эди (А. К,аххор).
Букраймок - букчайиш, букилиш холатида булмок: Ж уда бели
букрайган, кулоги тикрайган чол булади (Балогардон). Кампир
узига тобе кариндош туккиз кампирни бирга олиб, унта булиб,
йулга чикиб, йул юриб, бели букрайиб, кулоги тикрайиб бораётиб
(Алпомиш). Бели букрайиб, кулоги тикрайиб шу ерга бир кампир
келиб колди (М уродхон). Энкаймок сузида "эгилиш" дараж аси
букчаймок, букраймок сузларига нисбатан ортик. Букраймок сузида
таъсирчанлик ортикрок. Энкаймок, букчаймок адабий тилга хам,
сузлашув нуткига \ам хос. Букраймок асосан, шевага оид.
Букилмок - эгилган х,олатда булмок: Ким куйибди севгини кадди
букилган чол учун (Э. Вохидов). Уйлаб курсам энди менинг афтим
буришган, кузларим хираланган, елкаларим букилган (О.
Мухторов). Ш охр ух иккинчи хонага кирар экан, таъзимда
букилган беклар, шахзодалар, бекзодалар ёнида яна тухтади
(Ойбек).
Мункаймок - букчайган холатда булмок: Махаллада мункайган
кари чоллар, менга ухшаган ёш-яланглар колган (Ф.Мусажонов).
Мункайиб колган чолнинг нажот истаб, менга термилиб турган
нигохдга чидаш беролмай кузимни олиб кочдим (Ф.Мусажонов).
Парпихужа ёгчи ... чол булмаса хам чоллар каби кулини орка
белига куйиб, бир оз мункайиб ичкари уйга кириб кетди (Ойбек).
73
Мункилламок - мункайган, букчайган холатда булмок: Улардан
бири ок с околи сийрак, узи мункиллаган чол (О.Мухторов). У хар
галгидек кадрдон институтига бориб, мункиллаб колган
профессорни куриб чикади (Мирмухсин). Мункилламок сузида
кушимча маъно нозиклиги, хиссий буёк ортик булиб, у "кучдан
колмок" белгисига эга. Букилмок, асосан, адабий тилга, мункаймок,
мункилламок эса сузлашув нущига хос.
Бужмаймок — ж унж иб сал букилган холатда булмок: Совукка
чидамли Йулчи хам эгни юпун булганидан, оёкларининг
жонсизланганини, гавдасининг бужмайганини сезди (Ойбек).
й) "тиришмок": буришмок, бужмаймок, чуччаймок, сулжаймок,
тиришмок, кийшаймок. "Тиришмок" хмантикий ифодали холат
феъллари инсоннинг юз, лаб, пешона, баъзан огиз, бурун, кУл, лунж
каби аъзоларининг жисмоний холатини англатади. Улар бу
аъзоларнинг салбий хиссиёт уйготувчи - хунук холатда намоён
булишини билдиради. Бундай жисмоний холат юз, унинг кисмларининг
харакати, касалланиш и, ин сон н и н г кариш и кабилар билан
белгиланади. Ушбу холат феъллари куйидаги туб феълларда
кузатилади: Бурушмок - бужмайиш, тиришиш холатида булмок:
Гуломжон димогига кУккисдан сассик хид киргандек юзини
буриштирди (М.Исмоилий). Командир огрикдан башараси буришиб,
зурга гапирди (Ф.Мусажонов). Ойим ахири сабрлари чидамай хали
хам кайнатаёттан шилпилдогимиздан татиб куриб, афтларини
буриштирдилар (С.Юнусов).
Бужмаймок — буришиш, тиришиш холатида булмок:
Алимардон жахл билан афтини бужмайтириб, яна кадахни тулатди
(У.Х,ошимов). Узини ойнага солиб, башарасини бужмайтирди
(С.Ахмад). Ким менга афтини бужмайтирди шу зум (А.Орипов).
Бужмаймок сузида кушимча буёк, маъно таъсири ортик. Буришмок,
бужмаймок сузлари нутвда куп кулланади.
Чуччаймок - оддинга сал чузилиб, буришган х°латда булмок: -
Савил. Шохиста унинг кетидан лабини чуччайтириб масхара килди
(У.Хршимов). Сунгра лабин чуччайтириб килгани каби уйин
(А.Орипов). У лунжини чуччайтириб, папирос тутатди (Н.Ёкубов).
Сулжаймок - хунук осилган холатда булмок: Йулда топиб олган
хамёнидан тилла эмас, мис чака чикиб колган кишидек лаблари
сулжайди (М.Осим). Х,ожи отани курганда, лабини сулжайтириб,
нимадир демокчи булди (Имом кочди). Мастон кампир ... кейин
сулжайган лаблари билан бир нима деб шивирлади-ю, урнидан
куз галди (М, Исмоилий).
Тиришмок - 1. Ййигилиб (катланиб) тиришли, чизикли холатда
булмок: Заргаров пешонасини тириштириб, бир оз айланди-ю
(А.Мухтор). Инженер кузларини когоздан узмай, пешонасини
74
тириштириб, нималарнидир укиди (Н.Фозилов). Пешонамни
тириштириб, худди уйлаёттан одамдек шифтга тикилдим
(Ф.Мусажонов). 2. Буришган, бужмайган холатда булмок: Хдсан худди
аччик гаримдори чайнагандай бетини тириштириб, на ха, на йук
деёлмай серрайиб тураверди (X.Назир). Бир ери лат едими ё жони
каттик огридими ... юзи тиришди (М.Исмоилий).
Кийшаймок - буришган холатда булмок: Мингбоши кози домла
ва катордаги аъёнлар ... муътабар шахслар олдида тургандек, лаб-
лунжларини кийшайтириб илжайдилар (М.Исмоилий). Саидий иш
столи ёнига келиб, ултирганида юзининг томири тортишиб, башараси
кийшайди. (АКаххор). Элликбошининг лаблари аллак;андай кийшайди
(Ойбек). Сулжаймок маъносида белги ва таъсирчанлик даражаси
кийшаймок сузига нисбатан ортик. Чуччаймок сузида эса ундан хам
ортикдир.
к) "кутарилиб чикмок"; шишмок, буртмок,, чикмок, кавармок,
купчимок, кадокданмох, туликмок.. "Кутарилиб чикмок" ифодали холат
феълларининг манбаи инсон булади. Бунда инсоннинг юз, ковок,
лунж, ёнок, кафт, томир (пай) каби кисмлари табиий, одатдаги
куринишини узгартириб, нотабиий, ноодатий холатга утади. Яъни
инсон ва унинг аъзоларида йиги, совук, иссик, харакат таъсири
натижасида буртиш, шишиш (кутарилиш) физиологик холати юз
беради. Бу холат муайян аъзо териси ёки тери остидаги томир-
пайнинг кутарилиб, кавариб чикиши билан ажралиб туради.
"Кутарилиб чикмок" фарк;ловчи семали холат феъллари, асосан,
туб, баъзан ясама феъл шаклида кузатилади. Ясама феъллар от
лан, феъл -ик тузилишига эга. Булар куйидашлар: Шишмок -
буртган, шишли холатда булмок: Унинг ковоклари шишган, сочи
патак, к и р , гижим эди (У.Назаров). У дарров тимдаланган, йигидан
шишган юзини осмонга угириб ... (М.Исмоилий). )^амма ёгимиз
шишиб, бир неча кун уйда ётиб олдим (X- Жахонгаров).
Буртмок _ туртиб чиккан, буртик холатда булмок: У йугон,
чорпахил гавдали ... кенг корамтир юзининг ёноклари буртган ...
(Ойбек). С обир аканинг ч акка томирлари буртиб чиккан
(Ж.Ш арипов). Ранги учган, муштумини махкам кисиб олганидан
ингичка билакларининг пайи буртиб турарди (С.Ю нусов).
Ш ишмок маъносининг таъсир даражаси бузатмокка нисбатан ортик
булиб, бу суз нущда куп кулланади.
Чикмок - ж араён ифодаловчи ф еъл гапда муайян аъзо номи
билан богланиб, унга хос ж исм оний холатни ифодалайди, Нутк
бирликлари, нущ ий куршов шу суздаги асосий "харакат" семасидан
бошка, яъни юзага чикишга тайёр турган, имконият саналувчи
"холат" семасини воке килади, нутк; бирлиги сифатида руёбга
чикаради. Бу ф еъл маъносининг фарцловчи семалари бирдан
75
ортик булиб,_муайян нущ ий шароитда "холат" фарк^овчи семаси
нутрий етакчи, асосий саналади. Киёсланг: Чикмок - буртган, каварган
холатда булмок; У вактда мош-гуруч булган соколи хозир тамоман
окарган, буйин томирлари чиккан (А. Каххор).
Кавармок - буртган, сув йигилиб кутарилган холатда булмок:
Нечаларнинг оёклари кавариб, хориб, пиёдалар йул юриб ...
(Ф.Йулдош). Тугри, аввал жуда кийин булди, кули кдварди
(М.Исмоилий). Нозиккина бармоклари, кафтлари ёрилиб, гадда -
гудда булиб каварган (X.Назир).
Купчимок - шишган, буртган холатда булмок: Икки кузи кип-
кизариб, ковоклари олудек купчиган (ПДодиров). Унинг юм-юмалок
юзи терлаб, кизариб, купчиб кетган (А.Мухтор). Куришаётганда
кузлари хам кизариб колганини, ковоклари одатдагидан купчиброк
турганини курди (ПДодиров).
Кддокланмок - буртиб (кавариб) котган, кадок холатда булмок:
Куллари. кадокданган, кузлари утдай ёнган (F.Гулом). Бузарган,
йигидан туликкан Алишер дорга тикилар (Ойбек).
Туликмок - шишинкцраган, купчиган х,олатда булмок: Бузарган,
йигидан туликкан Алишер дорга тикилар (Ойбек). Ширмонхон куз
ёшини сира тиёлмади. Ковоклари шишиб, юзлари туликиб кетди (С.
Зуннунова). Кавармок сузида кушимча маъно таъсири туликмок
сузига нисбатан ортикрок- Купчимок сузида эса бундай хусусият
ундан хам ортик. Туликмок сузи нущ да кам кулланади, китобий. :
Кадокланмок "катгик, котган" семасига эга, асосан, сузлашув услубига
хос.
л) «ботмок»: киртаймок, чукмок, тушмок, ботмок-- Ушбу
мантикий ифодали х °лат феъллари инсоннинг куз, баъзан ёнок,
ковок каби аъзоларининг жисмоний холатини ифодалайди.
Бундай х°лат уйкусизлик, чарчок, азобу дармонсизланиш
натижасида юз бериб, у инсон аъзоларининг доимий холатидан
"чекинганлиги” - ботганлиги, чукканлиги билан тавсифланади. Бундай
Холат феъллари - туб феъллар куйидагилар: Киртаймок - кичрайиб,
ичига ботган холатда булмок: Унинг чузик юзи хийла сулиган, катта
кузлари киртайган (А.Каххор). Мария Николаевна унинг озгин
юзига, киртайган кукиш кузларига ачиниб термилди (Х-Тулом).
Бирок сузларидан, киртайган кузларидан унинг анча азоб
тортиб, холдан тойганлиги билиниб турарди (Х-Назир).
Чукмок, тушмок, ботмок сузлари, асосан, жараён маъносини
ифодалайди. Баъзан улар нущ да муайян инсон аъзоси номи билан
богланиб, жисмоний х°лат маъносини хам билдиради. Киёсланг:
Чукмок - ичига ботган холатда булмок: Дилорнинг ранги сулгинлашган,
чуккан (У.Хошимов). Кизнинг ... ширмондай буликиб турган ёнокдари
ичига чуккан ... (М.Исмоилий). (Раиса) шляпа остидан (эрининг)
76
чуккан ковоклари, хоргин, суник кузларини курди (М.Худойкулов).
Тушмок - ич-ичига ботган х;олатда булмок: Негадир опасининг
кузлари бир кундаёк лак-лак ичига тушган (X,.Назир).
Ботмок - ичига чуккан холатда булмок: Собир аканинг кузлари
ичига ботган (Ж.Шарипов). У сал табассум килса, кулгичи чукур
ботиб ... кузи нега сен кулмаяпсан деяётгандек булади (Шухрат).
Чукмок, тушмок, ботмок сузлари, асосан, сузлашув нущ ига хос.
м) "харакати суст": шалвирамок, шалваймок, шалпаймок,
лалаймок, буш аш мок. Ушбу м антикий иф одали холат инсонда
(баъзан кул аъзосида) юз берган ж исм оний холатни
ифодалайди. Кдйд этилган холат феъллари холсизланиш,
ялковланиш, ялковлик, рухий кийналиш, кексалик, ноумидлик
кабиларнинг инсонга таъсир килиши натижасида унинг том
маънодаги фаол хаРакати йуколганлигини, харакати
сустлашганлигини, фаолсизлашганлигини англатади.
"Харакати суст" фаркловчи семали холат феъллари туб, баъзан
ясама (сифат + а(ш )) феъллардан ташкил топади. Булар
к,уйидагилар: Шалвирамок - 1. Бушашган, шалпайган холатда булмок:
Бутун юзи кулокларигача кукариб, куллари ёнига шалвираб тушган
Писмик улим тусига кириб борди (М.Исмоилий). У ... ёт элларда
йулдан адашиб, каёкка боришини билмай, умидсизликка тушган
кишидай шалвиради (А.Каххор). 2. Имиллаган, бушашган (шалпайган)
Холатда булмок: Баракалла, хали хам шалвираб юрибсизми, - деди
таъна к,илиб Тошпулат Утбосарга (Гайратий). Мамлакат бизларга
ишонсин. Биз шалвираб ишни хуржун килайлик (Уйгун).
Шалваймок - анча бушашган, шалвираган холатда булмок:
Рустамжоннинг бутун авзои булакча эканини курган Кимсанхожи
сувга тушган мушукдай шалвиради (Х,.Назир). Кизлар тарвузи
култигидан туш ган одамдай шалвайиб чикиб кетишди (Х,.Назир).
Шафтоли кокидек буришиб, эски махсидек шалвайиб колибмиз-ку,
бизга ким куйибди, болам (А Мухтор).
Ш алпаймок - бушашган, шалвираган холатда булмок: Хусни
иши унмаганидан хафа булиб, шалпайиб чикди (Н.Фозилов). У
минбардан шалпайиб тушди, оркарокка, панарокка бориб утирди
(Муштум).
Л алаймок - ш алвираган, имиллаган холатда булмок:
Хожимат бува зарда билан урнидан тураркан, - шу лалайган,
ландавурни айтаяпм ан. — деб, Турсунбойни курсатди (М.
Мухамедов). Анкайма ва лалайма, тугри утир, шалпайма (К,.
Мухаммадий).
Бушашмок - шалпайган, буш холатда булмок: Купайсин
бушашиб, тизгинини кулдан туширгунча Журавойга аграйиб колди
(Х,.Назир). Кобилжон директорнинг кабинетидан латгадай бушашиб
77
чикди (С.Ахмад). Тула бушашиб кирди (М.Исмоилий).
"Харакати суст" мантикий ифодали синоним бирликлар таъсир
кучига, хиссий буёгининг ортикдигига кура узига хосдир. Уларнинг
кушимча маъно буёга (прагматика) муайян нущий куршовда - гапда
хам, ундан ташкарида, алохида олинганда хам ифодаланади. Чунки
кучма маъно бу тил бирликларининг маъно таркибига бевосита
"тутма" хос. Бу хусусиятлар, айникса, гапда, сузларнинг муайян
вазифани бажаришда яна хам кучаяди. Яъни шалвирамок,
шалваймок, шалпаймок, лалаймок сузларида белги даражаси ортик..
Шалвирамок, лалаймок сузларида эса белги даражаси бошкалардан хам
ортик. Шалвирамок, шалпаймок, лалаймок сузлари шалваймок сузига
нисбатан куп кулланади. Шалвирамок, шалпаймок, шалваймок
купрок сузлашув нущига, бушашмок адабий тилга хос.
н) "холдан тоймок": сулаймок, шалпаймок, шалвирамок, эзилмок,
бушашмок, холсизланмок, мажолсизланмок, дармонсизланмок,
заифлашмок, заифланмок. "Холдан тоймок" ифодали маънога эга
Холат феъллари инсон, баъзан хайвон (куш) жисмоний холатини
билдиради. Бу жисмоний долат жонли мавжудотга (гавдага), оёк,
панжа, мушак, бугин кабиларга хос жисмоний узгаришни уз ичига
олади. Бундай х;олат феъллари очлик, огир мехнат, фаол харакат,
чарчок, касаллик, кексалик натижасида инсон танаси ва муайян
аъзоларининг холсизланишини, дармонсизланишини, жисмоний
куч - кувватдан колиб, унинг кучсизланган, холдан тойган холатга
утганлигини англатади. Демак, бу холат жонлиларнинг куч-кувват
даражаси (микдори) билан белгиланади. Айни холат феъллари туб,
купрок ясама феъл шаклида кузатилади. Ясама феъллар сифатга -а
(ш), -лан ясовчиларининг кушилишидан хосил булади. Улар: Сулаймок
- дармонсиз, тинка - мадори куриган холатда булмок: Улар ... очликдан
сулайган урис ишчиларига, ... шалоп-шалоп бугдой, шоли, жухори
юбордилар (X-Гулом). Номи чиккан раккосалар холдан тойиб сулайди
(АДаххор).
Шалпаймок - сулайган холатда булмок: Яраланган лочин мисоли
Нурмат ерда ётар шалпайиб (Д.Файзий).
Ш алвирамок - дармонсиз (мажолсиз) холатда булмок: Бир ёкдан
чарчадик, арконни ушлайман десам, панжаларим шалвираб
калтирайди (Ф.Мусажонов). Сулаймок, ш алпаймок, ш алвирам ок
ф еъ лларида таъсирчанлик, хиссийлик даражаси кучли.
Шалвирамок сузида белги дараж аси ш алпаймок сузига нисбатан
ортикрок. Сулаймок сузи кушимча маъно даражасига кура бу
семантик каторда марказий саналади. Айни сузлар, асосан, жонли
нущка хос.
Эзилмок “ кийналган, холдан тойган (чарчаган) холатда булмок:
Шахидбек ... зинадан чикишда анча эзилган, такаллуфга токат
78
колмаган эди (А. Кодирий).
Бушашмок ~ тинка - мадори куриган, дармонсиз холатда
булмок: Яна бушашди, куз олди туманлашди (Шухрат). У бушашиб,
чагир тепаликдан тушиб борар (Н.Норматов). Ж уман кабулхонага
чикиб, кулидаги когозга караган эди, буганлари бушашиб, тиззалари
калтираб кетди (А. Мухтор). Эзилмок сузида белги даражаси
бушашмок сузига нисбатан ортик.
Холсизланмок - мадори (дармони) колмаган холатда булмок:
Кайтишда эса чарчайди, холсизланади (Х-Назир). Кусиб чарчаган
Кумуш холсизланиб, бошини ястикка ташлади (А. Кодирий).
М ажолсизланмок - тинкаси куриган, кувватсиз холатда булмок:
Султонмурод кайгудан бутунлай м аж олсизланган эди (Ойбек).
Кузи тиниб, мияси ари кам алган ковокдай гунгиллади, оёги
калтираб мажолсизланди (С. Ахмад). Ишк дардини тотли май каби
симиргандан гуё лаззатланади, баъзан хасратдан бугилиб
мажолсизланади (Ойбек)..
Дармонсизланмок — куч - кувватдан кетган холатда булмок: ...
мудхиш туй гуда н дармонсизланиб, гандираклай-гандираклай уйдан
чикди (О.Ёкубов). Баъзи хотинлар иккикат булганда
дармонсизланади, боши огрийди (Ойбек).
Заифланмок - холдан анча тойиш, кучсизланиш холатида
булмок: Мен уша куни кечаси душманлардан бирини улдирдим-да,
сунг дараж ада заиф ландим (А Крдирий),
Заифлашмок - куч-куввати йукола борган холатда булмок: Кайгу-
аламга дучор булиб, жисмоний томондан заифлашади (III.
Шомаксудов, С. Долимов). Шерандом буйли киличбознинг (Хусайн
Бойкаронинг) бир вактда баходирона жуссаси заифлашган эди
(Ойбек). Хакикатда оч колган одамнинг бадани заифлашади
(Ш. Шомаксудов, С.Долимов).; Холсизланмок, мажолсизланмок,
дармонсизланмок, заифланмок сузларида белги даражаси ортик..
Заифланмок сузида таъсирчанлик бошкаларига нисбатан ортикрок,
Мажолсизланмок, дармонсизланмок, заифланмок, заифлашмок
сузлари китобий, холсизланмок эса купрок сузлашув нущига хос.
о) "куйи солинмок": осилмок, солинмок, тушмок. "Куйи солинмок"
мантикий ифодали холат феъллари бош, кул, лунж, ковок, бакбака,
лаб, тил каби инсон аъзоларининг ж исм оний холатини
ифодалайди. Бу холат феъллари касаллик, чарчаш, рухий таъсир
натиж асида инсон аъзоларининг уз таранглиги, ихчамлиги, тик
куринишини йукотиб, бушашган (шалвираган) -куйи солинган холатга
угганлигини англатади. Улар туб феъллардан ташкил топади.
Осмок, солмок, тушмок феъллари нущ фаолиятида асосан
Харакат маъносини ифодалайди. Буларнинг харакат маъноси
доимий, асосийдир. Айни вактда улар инсоннинг муайян
79
аъзоси номи билан богланиб, унга хос жисмоний з^олатни
ифодалайди. Нущий "холат" семасига эга булади. Осмок, солмок холат
маъносини узлик нисбат аффиксини олган шаклда ифодалайди.
Узлик нисбати кушимчасиз - тил бирлиги шаклида улар харакат
маъносини аник англатади. Шу формада уларнинг инсоннинг муайян
аъзоси номи билан богланиши нотабиий, сунъий булади. Бундай
шаклда - нисбат кушимчасисиз х°лат манбаининг тилдаги номи
билан богланмайди. Шуниси узига хоски, айни сузларнинг нущ да
х,олат феъли сифатида катнашиши учун тупланган 14 та мисолда
осмок, солмок феъллари холат маъносини узлик нисбати
кушимчасига эга х,олда ифодалайди. Киёсланг: Осилмок - куйи
тушган, солинган холатда булмок: Саидий узок йулдан чарчаб
колгандай кулларини осилтирган, букчайган холда утирарди
{А.Каххор). Унинг лаб-лунжи жуда бемаъно осилган (Ойбек).
Карасам, ковоклари осилган, хдфсаласи пир ( М.Исмоилий).
Солинмок - куйи тушган, осилган х;олатда булмок: Мингбоши
ниманингдир юки остида калласини солинтириб утирар эди
(М.Исмоилий). Шунча гуллар ичидан излагая гулини тополмадими,
куллари осилиб, боши солиниб чикди гулзордан (М.Исмоилий).
Маъмуржоннинг усик кошлари солинди, гуё шу кошлар огирлигидан
кузлар ерга каради (Ш.Хрлмирзаев).
Тушмок ~ осилган х;олатда булмок: Матковул ака аввал хохолаб
кулди, кейин бирдан юзи тиришди, ковоклари тушди (М.Исмоилий).
(У) коши устига тузгиб тушган сочларини тузатиб, хатни Укиди
(А.Кодирий). Ёкимли садонинг сехрига берилиб, (Йулчининг) кузлари
секин юмилди, яна куйирок тушди (Ойбек). Тушмок сузи нущ ий
Холат маъносини тил бирлиги сифатида, харакат маъносини
ифодаловчи шаклда англатади. Чунки ундага холат маъноси юзага
чикишга тайёр турган имконият сифатида суз маъносида мавжуд
булиб, бу маъно узига кулай нущ ий шароитда намоён булади.
Демак, тушмок сузи холат маъносини нущда ифодалай
олиш имконига эгадир.Осилмок, солинмок сузлари шу куринишда
нутк, фаолиятида холат маъносини ифодалашда куп кулланади. Улар,
асосан, сузлашув нущ ига хос булиб, белги даражасининг камлиги,
таъсирчанлиги жихатдан бетарафлиги билан ажралиб гуради.
п) "эти ортмок": семирмок, тулишмок, шишмок, буликмок
Дугонлашмок- "Эти ортмок" маъноли холат феъллари, асосан инсон,
баъзан хайвон гавдаси (танаси) - унинг ташки тузилиши билан
боглик жисмоний холатни ифодалайди. Бундай холат феъллари
бирор таъсир,. бокув, дам олиш, ялковлик, баъзан касаллик
натиж асида гавда (тана) вазнининг ошрлашуви, гавданинг
кушимча эт (ёг - гушт) олгани (купайгани), аввалгига нисбатан
энига йугон тортгани, йириклашганини билдиради. Ушбу холат
80
феъллари туб, баъзан ясама (ф еъл -ик, сифат -лаш) феъллардан
ташкил топади.
«Эти ортмок» фарк;ловчи семали холат феъллари к,уйидагилар:
Семирмок - тулишган, йугонлашган холатда булмок: Машина одамни
семиртиради (АОрипов). Бу ибора етилган, семирган одамга
нисбатан ишлатилади (Ш.Шомаксудов, С.Долимов). Огар ишда узи
озган ва уйидаги икки куйи семирган сайин унинг Урмонжонга
карши юрагидаги адовати ут ола борди (АДаххор). Семирмок сузи
гапда ифодаланган фикрнинг мазмунига, в;андай предмет билан
богланишига, к,андай муносабат ифодалашига, бирор максадга
кура салбий ёки ижобий буёкка эга булади, нущда куп кулланади.
Тулишмок “ семирган, йугонлаш ган холатда булмок: Тулишган,
орка бели тирсиллаган, гузал гавдасини селкиллатиб Дилдор ... кирди
(Ойбек). Мухаммадражаб тулишган, юз ва буйинлари ёгдан
йилтирайди (А.Каххор). Кара, худо хуп хусн берганда. Бирам
тулишиб, бирам очилибди-ки (М.Исмоилий). Тулишмок сузи ижобий
буёкка эга булиб, нущда куп кулланади.
Шишмок - анча семирган холатда булмок: Мен шишиб кетсам,
сен симёгочдек колибсан - деди Хужакул (О.Ёкубов). Гани махсум
сомон тикилган канордай шишиб, бемалол ухлаб ётарди (А.Мухтор).
Ш ишмок маъносида белги даражаси ортик булиб, бу суз салбий
буёкка эга.
"Узбек тилининг изохли лугати да буликмок феъли факат булик
шаклида-хусусият ифодаловчи суз сифатида келтирилади1. Бу суз
нущда буликмок шаклида холат феъли булиб келади. Киёсланг:
Буликмок - тулишган, булик холатда булмок: Тула унинг санаторийдан
анча буликиб, кизил югурган иссик юзига хавас билан тикилиб ... (М.
Исмоилий). Буликмок сузи ижобий буёкка эга булиб, нущда кам
кулланади,
Йугонлашмок - йугон тортган, энига катгалашган холатда
булмок: Ж алол йугонлашган, семирган (А.Каххор). Бу вактда у анча
тулишган, бузокбошига ухшаган йугонлашган булади
(Ш.Шомаксудов, (С.Долимов). Мухаммадражаб семирган,
йугонлашган (А. Каххор). Йугонлашмок сузида "катгалашиш,
йириклашиш" даражаси ортик.
р) "совук утмок": совкотмок, тунгмок, жунжи (-к) мок, увушмок,
музламок, ачитмок. "Совук утмок" фарк,ловчи семали холат
феъллари инсон ва хайвоннинг эт, оёк, кул (бармок) каби
аъзол ари н и н г ж исм оний холатини ифодалайди. Бу х°лат
феъллари совук хавонинг таъсири натижасида инсон ва хайвонда
юз берган физиологик холатни англатади. Аникрога, ушбу холат
81
феъллари инсон танасига, унинг аъзоларига совукнинг таъсири,
утиши, сингиб "галаба килинга", баданидаги иссик хароратнинг
камайиши натижасида совукотиш, музлаш, жунжикиш каби
жисмоний ^олатлар содир булишини ифода этади. "Совук утмок"
мантикий ифодали х;олат феъллари туб ва ясама: (от-ла, феъл -т)
феьллардан ташкил топади. Булар куйидагилар: Совкотмок - совук
утган, жунжиган долатда булмок,: Оловни тезрок ёк, Маматкул
совкотибди (АДодирий). Менинг бечора мусичам совкотибди
(Мирмухсин). Оёгим совкотди, оловнинг иложини килди
(АДодирий).
Тунгмок - совкотган, музлаган х,олатда булмок: Оёгингиз тунган
булса керак, отдан тушинг (Ё.Шукуров). Тунгмок сузида белги
даражаси совкотмок сузига нисбатан ортикрок булиб, нущда кам
кулланади.
Ж унж и(-к)м ок - совкотган х,олатда булмок;: Равшан жемпери
устидан костюм кийган булса-да, эти жунжикди (Н. Ёкубов). Балкон
панжарасида утирган мусича хам бошини ичига тикиб, жунжиб ...
товадаги нонга карар эди (Мирмухсин). Бола тепалик этагида
кузларини юмиб, жунжикиб утирибди (О. Мухторов).
Увушмок - сезиш кучи камайиб, совкотган х;олатда
булмок; Будкада. эски шинелга бурканганича совукдан
увушган кулларини бир - бирига ишкаб утирган чолга
учрадилар (Х,.Назир). Совук шу кадар зур эдики, у киргокка
чикиб олганда бадани увупшб, кесакдек жонсиз булиб колди
(Н.Сафаров).
М узламок - жуда совкотган х,олатда булмок: Самад ака
анчагача совукда шумшайиб кутди, кейин музлаб, тишлари таракдаб
кайтиб келди (М. Исмоилий). Музлаган бармоклар адрес йукотган
(F. Гулом). Кучада тураверай деса оч, чарчаган, музлаган
|М.Исмоилий).
Ачитмок - каттик совкотган, м узлаб ачиш ган х°латда булмок:
Кора совук, ер оёкларини ачитади (Мирмухсин). Музламок сузида
совкотиш даражаси кучли. Ачитмок сузида эса айни даража ундан
хам кучли булиб, улар, асосан, сузлашув нущига хос.
с) "огрик турмок": огримок, тиришмок, сиркирамок,
зиркирамок, какшамок, ачимок. "Огрик турмок" маъноли х,олат
феъллари инсоннинг бош, кул, бел, кукрак, билак, елка, кафт каби
аъзоларининг жисмоний х,олатини ифодалайди. Улар касалланиш,
жарохатланиш, иситмалаш, совук таъсири натижасида инсон
аъзоларининг салбий кайфият, баъзан тушкунлик тугдирувчи
жисмоний холатга утганлиги, огриган, зиркираган, касал
холатдалигини билдиради. Ушбу з;олат феьллари гурухл к,уйидаги туб
феъллардан иборат: Огримок - огрик, зиркираш х;олатида булмок:
82
Унинг бутун бугинлари, хусусан, бошининг оркаси хаддан ташкари
огрирди (А. Каххор), Ф акат кукраги каттик огриди (М.Исмоилий). У
узини чиндан хам лохас сезарди, оёк - кули какшаб огрирди
(Х-Иброхимов).
Тиришмок - тортишиб огриган холатда булмок: (У) оёкларининг
акашаклана борганини, бутун гавдасининг тириша бошлаганини сезди
(Ойбек).
Сиркирамок - тухтовсиз зиркираб огриган ^олатда булмок:
(Бектемир) уйгонди, суяклари сиркираган, узини ланж туйди
(Ойбек). Куз окшомининг хозиргача унга сезилмаган нам салкини
энди аъзойи баданини сиркиратади (Х.Гулом). Суякларимни
сиркиратиб, оч теватдай гажувчи гашлик (Миртемир).
Зиркирамок - тухтовсиз какдгаб огриш ^олатида булмок: Зах
суякка утиб, томир-томирларини зиркиратди (Х-Гулом). Fyppa
огриб, тепки ж ойлари зиркираётган Нодирга энди билинди
(С.Юнусов). Каеримдир каттик зиркиради (А. Мухтор). Сиркирамок
ва зиркирамок аслида бир сузнинг икки фонетик куриниши-
синоним бирликлар булиб, зиркирам ок ф еълида белги (субъектив
буёк) д араж аси ортикрок, асосан, сузлаш ув нутцига хос.
Бизнингча, зиркирамок сузидаги бир оз товуш фарк,и шу сузда
белги даражасининг - таъсирчанликнинг ортикрок туюлишига олиб
келади. Аникроги бу сузда белги даражасининг маълум даражада
ортиклиги "з" товушининг "таранглилиги”, урнига кура суз бошида
келиши, айнан -коришиксиз, аник талаффуз килиниши билан
изохланади.
Кдкшамок - каттик зиркираган, (огриган) х,олатда булмок: Кори
... хеч токат к,илиб булмайдиган бу дарддан бутун вужуди какшаб,
тин ололмаётганидан хириллади (А.Каххор). Какшамок сузида белги
даражаси, таъсирчанлик кучли булиб, бу суз "жуда, ортик даражада"
каби семантик белгиларга эга.
Ачимок - ж изиллаб огриган, ачишган х,ола'1да булмок: Кон окиб,
бармоги ачий бошлаганидан кейин румолчасига кафтини ураб олди
(И.Рахим). Энди Самаднинг елкаси ачишар ... унг кулининг билаги
огрирди (С.Юнусов). Кучли изгарин юзнинг терисини шилгандай
ачитади, кулокларни кесади (Ойбек).
т) "сог булмок": тузалмок, согаймок, сихатлашмок, шифоланмок,
яхшиланмок, тетик.\анмок. "Сог булмок" ифодали холат феъллари
инсон танасининг, оёк аъзосининг жисмоний холатини билдиради.
Бундай холат феъллари даволаниш, согайиш, рухан кутаринки
холда булиш натижасида инсоннинг бетоб холатдан "кутулган",
саломатлиги яхшиланган жисмоний холагани ифодалайди. Ш унга кура
уш бу х°л ат ф еълларида ифодаланувчи субъектив муносабат
ижобий хиссий буёкка, ижобий таъсирчанликка эга булади. Кайд
83
этилган э^олат феъллари, асосан, ясама булиб, сиф ат -ай, сифат -
лан, от -лан тузилшыига эга.
"Сог булмок’1 фарк,ловчи семаси к;уйидаги феълларда
аник мантикий ифодага эга булади: Тузалмок - согайган,
яхшиланган холатда булмок: Оёклари тузалибди, яхши
булиб кетибди (М.Исмоилий). (Курбон ота) касалхонада
якин икки ой ётиб, оёклари тузалди ... (А.Каххор). Мана
энди тузалдим (ЛДаххор).
Согаймок - тузалган, шифоланган холатда булмок: ... лейтенант
П естеренко согайиб, яна ж анговор сафга кайтди (Н.Сафаров).
Хафа булма, жонгинам,. согайиб кетаман (Х,.Назир). Согаймок
сузида "согайиш, тузалиш" белгиси ортик. Согаймок, тузалмок
сузлари, асосан, сузлашув нущига хос.
Сихатланмок - соглиги яхшиланган, согайган х,олатда булмок:
Анча вактдан кейин х,ар хил дори-дармонлар к;илиб, докторларга
катнаб сихатландим (Сузлашув нущидан).
Шифоланмок - даволанган ^олатда булмок: (У)...уч ой муттасил
жанговор сафдан чикиб, госпиталларда шифоланди (З.Фатхуллин).
Яхшиланмок - тетик, бардам холатда булмок: Унга вакти чоглик
таъсир килдими, ё хордиги мадор булдими, чойдан кейин ахволи
бирмунча яхшиланди (М. Исмоилий).
Тетикланмок — кучга кириб, бардам холатда булмок: (Курбон
ота) касалхонада якин икки ой ётиб, оёклари тузалди, узи жуда
тетикланди (АДаххор).
Шифо.ланмок, яхшиланмок, тетикланмок сузларида белги
даражаси ортик. Шифоланмок, асосан, адабий тилга, яхшиланмок,
тетикланмок купрок сузлашув нущига хос. Сихатланмок сузи кам
ишлатилади.
у) «бужмаймок»: курушмок, курукшамок, бужмаймок,
ковжирамок. "Бужмаймок" мантикий ифодали х;олат феъллари
инсон, унинг лаб, кул, жаг каби аъзоларининг физиологик ^олатини
ифода этади. Бундай феъллар кексайиш , касалланиш , гам-алам,
мехнат кабилар натижасида инсон узининг таранг, силлик нозик
нафис куриниш ига зид булган хунук, корайиб буришган,
бужмайган холатга утганлигини билдиради. Шуниси узига хоски, бу
физиологик х,олат инсонинг, асосан, лаб аъзосига хос булади. Лаб
бошка аъзоларга нисбатан бужмайиш, буришиш имконига ортик
даражада эгалиги билан, бу жисмоний холатни аник акс эттира
олиши билан ажралиб туради. Шу сабабли булса керак, "бужмайиш"
маъноли холат феъллари инсоннинг купинча лаб кисмига хос
холатининг товуш рамзи булиб, нуткда кузатилади. Улар физиологик
холатни туб феъл шаклида англатади. Кдёсланг: Курушмок -
бужмайиш холатида булмок: Хадича бувининг куришган лаблари
84
яна алланималар деб пичирлади (М.Исмоилий). Ж аги куришган ...
бир чол чопиб келиб (Э.Жуманбулбул). Аввалги отам эмасди:
сулишибди , куришибди, карибди, ранглари саргайган (М.Исмоилий).
Курукшамок - курушган, бужмайган холатда булмок: Унинг
лаблари курукшаган, кучли иситмада ёнган кишининг лабидай
корайган, чутир юзи сап-сарик ... (А. Кдххор). Курукшамок маъносида
белги ва таъсирчанлик даражаси ортикрок булиб, бу суз кам
кулланади.
Бужмаймок - ковжираб буришган холатда булмок: Ана у
скамейкада хаёл паришон утирибди. Ю з суяклари буртган. Дурдок
лаблари узум пустлогидек бужмайган (М.Назаров).
Ковжирамок - ковжираб бужмайган холатда булмок: Соколи
усиб кетган, кузлари яллигланиб, лаблари ковжираган (С.Юнусов).
Нурбобо аламдан, мехдатдан ковжираган бурушик юзида юмалаган
куз ёшларини артиб ... (Ойбек). Унинг юзлари салкиган, кУллари
тарашадай котган, к,андайдир ковжираб коп-корайиб колган
(О.Мухторов). Бужмаймок, ковжирамок сузларида белги даражаси
ва таъсирчанлик ортик. Крвжирамок сузида белги даражаси ортикрок
булиб, кушимча "корайган, котган" таркибий кисмларга хам эга.
Улар асосан сузлашув нутк,ига хос.
ф) "таранглигини йукотмок": сулмок; шалвирамок, салкимок.
"Таранглигини йукотмок" фзрк/ювчи семали х,олат феъллари
инсоннинг юз, ковок, бакбака каби аъзоларининг жисмоний
холатини ифодалайди. Улар гам-алам, салбий кайфиятда булиш,
кариш, касалланиш натижасида инсон аъзоларининг чиройли,
ёкимли, таранг холатини йукотиб, бушашган, осилган, хунук
куриниш га утганлигини билдиради. Кайд этилган холат феъллари
к;уйидаги туб феъллардан иборат: Сулмок - синиккан, бужмайган
холатда булмок: Унинг чузик юзи хийла сулиган, катта-катга кузлари
киртайган ... (АКаххор). Ажабки (Аббосов) илжаймаса юзи анча
совук, каримсик куринаркан, сулди-колди (АМухтор). Йигирма
туккизда афти буришиб, ичи тушган хандалакдек сулишди.
(М.Исмоилий).
Салдиган - осилган холатда булмок: Хрзирда хам салкиган юзи,
ок с оч боши очик, чит румолини сербар елкасига ташлаб утирар
(О.Мухторов). Саккиз киррали олтин тахт устида ковоклари
салкиган, сочига ок оралаган Хусайн Бойкаро ... утирибди (М.Осим).
Унинг юзлари салкиган, кУллари тарашадек котган, к;андайдир
ковжираб коп~кора булиб колган ... (О.Мухтор).
Шалвирамок - бутунлай бушашиб, осилган, халтум холатда
булмок: Илгари говмиш сигирнинг елинидай осилиб турадиган
бакбакаси дами чиккан пуф акдай шалвираган (АКаххор). Чолнинг ...
85
кузлари каърига тортган, ковоклари шалвираб осилиб тушган эди
(З.Фатхуллин). Шалвирамок сузида тарангсизланиш, бушашиш "кучи"
ва маъно таъсири ортик. Сулмок, шалвирамок сузлари, асосан,
огзаки нущка хос. Салкимок китобий булиб, кам кулланади.
х) "эти камаймок": озмок, котмок, озгинламок, орикламок. "Эти
камаймок" мантикий ифодали х°лат феъллари инсон, баъзан хдйвон
физиологик холатини билдиради. Улар гам-алам, кийнок, овкатсизлик,
касаллик, кексайиш, огир мехнат, кул х;аРакати натижасида инсон,
баъзан хайвонда юз берган жисмоний узгариш, яъни унинг
танасидаги эт (гушт -ёг)нинг камайиши, вазнининг аввалгидан
енгиллашиши туфайли юзага келган холатни, озган жисмоний холатга
утганлигини ифодалайди.Ушбу феъллар туб, баъзан ясама (сифат -ла)
феъллардан ташкил топади. “Эти камаймок” фарк*ловчи семаси
к,уйидаги холат феъллари маъносида асосий, етакчи таркибий кием
булади: Озмок — эти камайган, озгинлашган х,олатда булмок: Домла
худди даигг сафаридан кайттандай корайган, озган, кузлари киртайган
(А.Каххор). Сергей сафардан корайиб, озиб кайтиб келди (X,.Гулом).
Бир терининг ичида к;уй неча бор озиб, неча марта семиради (Ойбек).
Котмок ~ ори к, озган холатда булмок: Болам бечорани тинч
куясанми - йукми, еган - ичгани татимай, кундан — кунга турнадек
котиб кетаяпти, узи (О. Хусанов),
Озгинламок - озган, ориклаган холатда булмок: Бурунги тулалиги
кетиб, озгинлаган ва лекин бу озгинлик унинг хуснига камчилик
бермай, билакс юкорилатган (А. Кодирий).
Орикламок - анча озгин, орик холатда булмок: Бола жуда
ориклаб кетди (С. Юнусов). Шундан кейингина унинг анча ориклаб,
корайиб колганини ... пайкади (У.Хошимов). ... ут оз булди. Шунинг
учуй куйлар ориклаб кетди (С.Айний). Орикламок, котмок сузларида
белги даражаси бошкаларга нисбатан ортик. Озмок сузида эса
шундай белги озгинламок сузига нисбатан ортикрок. Озмок,
орикламок сузлари, асосан, сузлашув нутк,ига хос. Озгинламок,
котмок китобий. Озмок, орикламок, озгинламок сузлари купинча
инсонга, баъзан хайвонга нисбатан кулланади. Котмок сузида "эти
камаймок" маъноси кучма маъно булиб, нущда юзага келади. Озмок,
озгинламок, орикдамок сузларининг бош маъноси "эти камаймок"
булиб, шундай изохни ташишига кура бу сузлар нущ ий куршовсиз,
алохида олинганда хам, нущ ий куршовда хам узаро синонимии
хосил к;илади. Бу синонимик каторга н у щ бирлиги сифатида,
нутрий вазиятда вактинча котмок сузи хам бирикади. Бу суз нущдан
ташкарида, узича, тил бирлиги сифатида олинганда бу маънодан озод
булади.
д) "микдорий ортмок": купаймок, куюклашмок. Ушбу мантикий
ифодали холат феъллари инсоннинг юз аъзосига хос физиологик
86
х,олатни ифодалайди. Бундай феъллар кексалик, салбий хиссий
холатда булиш натижасида инсон юз териси, асосан, пешона
терисининг аввалги куринишини йукотиб, унинг бушашиб,
йигилиб, йуд==йул ботик чизикларнинг мик,дори купайган
(ортган) хОлатга утганлигини англатади. "Мивдори ортмок" маъноли
холат феъллари равиш -ай, сифат -лаш тузилишига эга. Улар гапда
в,уйидаги мантикий ифодада катнашади: Купаймок - куп, мивдори
ортган холатда булмок: Ажинлари купайди, чеккасидаги ок толалар
манглайига урмалаб колди (С.Ахмад).
Куюкдашмок- зич, куп холатда булмок: Унинг ... пешонасидаги ва
киргий бурнининг икки ёнидаги ажинлари куюклашган (О.Ёкубов).
Купаймок сузи ишлатилиш манбаига, даражасига кура семантик
имконияти бой булиб, нущ да куп кулланади. Куюклашмок сузида
белги даражаси ортик булиб, куши мча "калин" семасига эга.
Купаймок ва куюкдашмок сузлари нущ ий синонимларни хосил
к,илади.
ч) "кискармок": кичраймок, чукмок, пасаймок. Ушбу з^олат
феъллари инсон жисмоний х,олати билан богланади. Улар нущда
инсон гавдасининг тик (вертикал) куриниши -буй улчамига хос
холатини билдиради. Бу физиологик х,олат бирор ташки ёки ички
(рух,ий) таъсир, огир мех.нат натажасида инсон буй (гавда)
баландлигининг кискарган, аввалгига нисбатан гавдасининг кичрайган
холатга утганлиги билан белгиланади. "Кискармок" ифодали ^олат
феъллари туб ва равиш -ай кушимчали к;уйидаги ясама феъллардан
иборат булади: Кичраймок - кичик, ихчам х;олатда булмок: Хамма
вакт шосупада талтайиб утирадиган йугон гавдаси мана энди
кичрайди ... (М. Исмоилий).
Чукмок - кичрайганрок, пасайганрок холатда булмок: Кейинги
йилларда у огир мехнатдан чукди (Радиодан). Чукмок сузининг
физиологик холат маъноси кучма маъно булиб, у нущийлиги билан
изохданади.
Пасаймок - кичиклашган, калталашган холатда булмок:
вакт шосупада талтайиб утирадиган йугон гавдаси мана энди
кичрайди, нортуядек новча буйи пасайди (М.Исмоилий). Кичраймок,
пасаймок синоним бирликлар булиб, нущда пгундай холатга нисбатан
кенг кулланади. Кичраймок сузида белги даражаси ортикрок.
ш) "тер чиккан": терламок, терчирамок, терниламок. "Тер чиккан"
мантикий ифодали холат феъллари хайвон, купинча инсон, унинг юз
аъзоси билан боглик физиологик холатни ифодалайди. Улар фаол
жисмоний харакат, иссиклик таъсири-баданнинг кизиши, тана
хароратининг кутарилиши натижасида инсон танасидаги сув
микдорининг маълум бир кисми майда - майда томчилар куринишида
"ташкарига чикиши"ни, айникса, юз кисмида тупланишини
87
билдиради.
Кайд этилган х°лат феъллари отга -ла, чира, - чила
ясовчиларининг бирикишидан хосил булган к;уйидаги ясама
феъллардан ташкил топади. Терламок - терли, тер чикдан холатда
булмок: Шахидбек кеч харорати ва манти иссиклиги таъсиридан яна
обдон терлаган эди (А Цодирий). Шашт айлаб келибсан неча
чуллардан, от терлатиб чикиб узок йуллардан (Рустамхон).
Сотувчининг терлаган, озшн рангсиз юзи узокдан бир парча тахтага
ухшаб куринди (О. Мухторов).
Терчирамок - бир оз майда терли холатда булмок: Рахбархон хатга
куз югуртираркан, терчираган бетлари кум учиб, кузлари аланг-
жаланг булди (X,-Назир).
Терчиламок - майда терли холатда булмок: Унинг офтоб
таъсирида корайиб, шуралаб кетган пешонаси ... терчилаб турарди
(Х,Назир). Терчирамок, терчиламок нисбатан кам кулланади.
Терламок сузида белги даражаси ортик булиб, нущда куп
ишлатилади.
э) "бирикмок": юммок, кисмок, кимтимок. "Бирикмок" мантикий
ифодали холат феъллари инсоннинг куз, лаб, баъзан кул каби
аъзоларининг жисмоний холатини ифодалайди. Улар газаб, жахл,
чарчоклик, гамгинлик, уйку, хаяжон натижасида муайян аъзоларнинг
очик, бирикмаган куринишдан "бириккан", бир-бирига тегиб,
бирлашган жисмоний холатга утганлигини билдиради. Бу жисмоний
Холат, асосан, юз, унинг айрим кисмларида содир булиши билан
мухимдир. Ушбу холат феъллари туб феъллардан иборат.
Кайд этилган феълларга хос хусусият уларда "харакат" мантикий
булаганинг мавжудлигидир. Ушбу феъллар баъзан нутк,да, муайян тил
бирликлари куршовида, уларнинг таъсирида "холат" семасига хам
эга булиб, нутрий холат феъли вазифасини бажаради. Демак, нущий
шароитда бу феълларнинг холат ифодалаши синтактик
бирликларнинг таъсирига, муайян инсон аъзосининг номи билан
богланишига кура юз беради.
"Бирикмок" мантикий иф одали х°л ат феъллари куйидагилар:
Юммок - юмук, ёпик холатда булмок: Ахмадбой икки угли билан
кизариб, терлаб, кузларини юмиб, шшшллаб утирибди
(Г.Жахонгиров). Мирзакаримбой кузини юмиб, тинглагандан сунг,
анча вакт жим колди (Ойбек).
Кисмок - 1. Бириккан, ёпилган холатда булмок: Лаблари каттик
кисилган эди (О. Ёкубов). 2. Якинлашган, бир оз юмилган холатда
булмок: Унинг кузлари кисилган, кизарган, сузлари мулойим эди
(О.Ёкубов). Кузларини кисиб харитага тикилди (Н.Норматов). Мирзо
Улугбек унинг тепасида хамон кул ковуштириб турар, хоргин
кузлари кисилган эди (О.Ёкубов).
KHMitHMOK1 - бириккан (ёпишган) холатда булмок: Унинг газаб ва
хаяжонд^н окариб кетган юзида, каттик кимтинган лабларида совук
бир табарсум уйнади (О.Ёкубов). Ф изиологик х,олат маъносида
юммок, кйсмок сузлари нисбатан куп кулланади. Кдмтимок сузида
белги даражаси ортикрок.
ю) "жисмонан кучаймок": чиникмок, пишмок, тобланмок. Бундай
мантикий ифодали холат феъллари инсон танаси - бадани билан
боглик жисмоний ^олатни ифодалайди. Улар мехнат, х,аракат
килиш, ж и см о н и й тарбия, иссик хароратнинг таъсири
натижасида баданнинг жисмонан пишик, мустахкам, бардош
бериш, чидам кучи ортган холатга утганлигини билдиради.
"Ж исмонан кучаймок" мантикий ифодали холат феъллари туб
баъзан ясама (от-лан) ф еъллардан таш кил топади. Улар
^уйидагилар: Чиникмок - пишган, тобланган холатда булмок: Шахар
курган, жангларда чиниккан К,осим кишлок камбагалларининг
маслахатгуйи ва рахбари эди (Шухрат). Машкларда чиниккан йигит
вазиятни зийраклик билан кузатарди (Тошкент окшоми).
Пишмок _ чиникиш, тобланиш холатида булмок: Аммо баданлари
офтобда роса пишиб, корайиб кетишган, факат оппок тишлари
ялтираб турарди (Ф.Мусажонов). Ахмаджон бойлар эшигидаги
огир мехнатда пишиди. (Радиодан). Чиникмок сузида белги
даражаси ортикрок. Пишмок, чиникмок сузлари, асосан, сузлапхув
нущига хос,
Тобланмок - чиниккан, чидамли холатда булмок: Пулат утда одам
мехнатда тобланади (Макол). Ахмаджон харбий хизматда тобланган
йигит (Радиодан). Тобланмок сузида белги даражаси ва
таъсирчанлик бошкаларга нисбатан ортик булиб, бу суз шеъриятта
хос.
я) «ярим уйку»: мудрамок, элимок, уйкусирамок. Ушбу фарк,ловчи
семали холат феъллари инсон, баъзан хайвон билан богланиб,
уларнинг фаоллиги сусайганлигини ифодалайди, Бу холат феъллари
иссик хаво, чарчаш, бир меъёрдаги харакат, товуш каби ташки
таъсирларнинг таъсиридан инсон (ёки хайвоннинг) жисмоний ва
рухий фаоллиги камайган - бош мия ярим шарлари фаолиятининг
сусайганини, инсон ёки хайвоннинг ярим уйкули холатга утганини,
мудрок холатда эканлигини билдиради. Айни холат жонли мавжудот
дам олиш ининг узига хос ирсий куринишидир.
«Ярим уйку» мантикий ифодали холат феъллари туб,
баъзан ясама (от + сифат) феъллардан ташкил топади.
Мудрамок - мудрок, элиган холатда булмок: Ит акиллайди,
кушлар сайрамайди, улар узларини сояга олиб мудрашади (Ойбек).
89
Элмурод мудраб утириб, бир неча лукмани зурга ютар ... (П. Турсун).
Эр диванга ёнбошлаб беозор мудради (С. Ахмад).
Элимок1 - мудрамок (мудрок босган) холатда булмок: Алам билан
ётган Барчинни иссик, чарчаш элитди (Мирмухсин). Беишкдаги Учкун
... Тозагулнинг бешикни бир меъёрда равон тебратишига элиди-да
(X,.Гулом). Иссик, юмшок пахта коплар, араванинг бешик сингари
тебраниши ... Гуломжонни элитди (М.Исмоилий).
Уйкусирамок - уйкусираш, мудраш холатида булмок;
Заргаров одатдаги ишга борди-ю, уйкусираб утириб, тентираб
юриб, кайтиб келди (А.Мухтор). Йук~йук узим, - деди Муяссар
уйкусираган бир овозда (Х-Назир). Мудрамок феъли инсон ва
хайвонга нисбатан кулланади, нущда куп учрайди. Элимок,
уйкусирамок, асосан, инсонга нисбатан ишлатилади.
у) "ухламок": ухламок, мизгимок. "Ухламок" мантикий
ифодали холат феъллари хам инсон, баъзан хайвон организмининг
физиологик холатини билдиради. Улар организмнинг уйгок холатида
сарфлаган аклий ва жисмоний куч-кувватини тиклаш, жисмоний ва
акдий фаолликни таъминлаш максадида унинг ф аол дам олиш-
ташки таъсирлардан "узилган", ухлок (уйку) холатига утганлигини,
ирсий дам олиш жараёнида эканлигини англатади. Бундай холат
феъллари тулик уйку холатини билдириши билан аввалгисидан фарк,
к,илади.
"Ухламок" фарк,ловчи семали х °л ат ф еъллари куйидагилар:
Ухламок - уйкули (ухлок) холатда булмок: Уша кеча Бобир
яхши ухлади (ПДодиров). Турт углон тинч ухларди (Э.Вохидов).
Куён кузини юммай ухлайди (Н.Фозилов).
Мизгимок - кам, бир оз уйкули холатда булмок: Кечаси билан
мижжа кокмай чиккан Шодмон ака тонгга якин мизгиб олди
(Ж.Шарипов). Ухламок сузида белги даражаси ортик булиб,
давомийликка эга. Бу суз инсон ва хайвонга нисбатан ишлатилади,
адабий тилга хам, сузлашув нущига хам хос, куп кулланади.
Мизгимок факат инсонга нисбатан ишлатилади, сузлашув нущига
хос булиб, кам кулланади. М изгимок сузида уйку жараёни,
уйкунинг кечиши вакт жихатдан чегараланган, киска булиб,
организм рухан нотинчрок, "сезгакрок" холатда булади.
к;) "туймок": туймок, конмок, коникмок.. Бундай ифодали холат
феъллари инсонга хос физиологик холатни иф одалайди. Улар
овкат, сув, чой, озука моддаларини хохлаганча истеъмол килиш,
баъзан уйку холатида истаганча булиш натижасида инсон, унинг
муайян аъзолари бу ташки таъсирларга нисбатан ирсий-рухий
90
эхтиёж, талаб, хохиш йуколганлиги, озука моддаларидан
организмнинг фаолияти учун зарур булган мивдорда “хом ашё"
олганлиги, уларга туйган холатдалигини англатади. Бундай жисмоний
Холат ижобий хиссиётни юзага келтиради. Кайд этилган феъллар
туб, баъзан ф еъл -ик кушимчали ясама феъллардан тузилади. Улар
к;уйидагилардир: Туймок. - кониш, талаб йуколган холатда булмок: Бу
пайтда унинг ёнбошида утирган Бобош корни туйиб, лунжлари
селкиллаб колган эди (А.Мухтор). Чанкаб келганда-ку бирор ташна
лаб, албатта, сув ичар, мирикар, туяр (А.Орипов), Эри туйди,
шекилли, чойга кул узатди (М.Исмоилий).
Конмок - кониш, туйиш холатида булмок: Эшон болалари эрта
ётиб, кеч турар, уйкуга конар (П.Турсун).
Коникмок - туйиш, мирикиш х°латида булмок: Фазлиддин
олдинрок мойли сомсани купрок еганидан мантини оз еди,
аччик чой босиб ичиб, кониккач, извошни кушди (Ойбек). Уйкуга
коникдингизми, Ж ура ака (Ойбек). Туймок сузи инсон ва хайвонга
нисбатан ишлатилади, куп кУлланади - адабий тилга хам, сузлашув
нутк,ига хам хос. Конмок, коникмок физиологик холат феъли
сифатида факат инсонга нисбатан ишлатилади, кам кулланади, асосан
адабий тилга хос. Коникмок маъносида белги даражаси ортикрок.-
f) «ёш келмок»: ёшламок, ёшланмок, намламок, намланмок,
намикмок. "Ёш келмок" маъноли холат феъллари инсон, баъзан
хайвоннинг асосан куз аъзоси билан богланади. Улар
фикр алмашиш жараёнида факат куз (баъзан киприк) аъзосига
мос холатни ифодалайди. Бу холат феъллари кучли салбий ёки
ижобий хиссий холатАа (аффектда) булиш, кексалик, бир объектга
узок вакгг тикилиш, куп ишкалаш, касалланиш натижасида куз
аъзосининг доимий - одатдаги холатини йукотиб, "касалланган"
куринишга утгани - унинг куз безларидан ажралиб чикадиган
тиник суюклик (сув) билан копланган, ёшга тулган, ёшли
Холатдалигини англатади.
“Ёш келмок" мантикий ифодали холат феъллари от -ла(н), -ик
тузилиш ига эга ясама ф еъллар сиф атида кузатилади.
Ёшламок - ёшли холатда булмок: Шунда сен келасан кузингни
ёшлаб (А.Орипов). Отам улди, колдим кузимни ёшлаб (Балогардон).
Пахталарни хирмон к;илиб, душман кузини ёшлайди (У.Носир).
Ёшланмок - ёшга тулган холатда булмок: Кучли кулгидан
Раънонинг кузи ёшланиб, усик киприклари жуфтланди (АКаххор).
Заргаров тикилавериб, ёшланган кузларини укалади (АМухтор).
Кари сигир кузи ёшланиб, офтобда кимир этмай турар (С.Юнусов).
Ёшламок феъли маъносида жараён белгиси бор, Ёшланмок сузида
айни ж араённинг туталланганлиги белгиси булиб, ушбу суз
нисбатан куп кулланади. Ёшланмок сузида белги даражаси ортикрок.
91
Айни суз инсон ва хайвонга нисбатан ишлатилади.
Намламок - нам килган, бир оз хуллаган холатда булмок:
Уктамнинг боши кизиб, ёнади, тер томчилари манглайидан юмалаб,
киприкларини намлайди (Ойбек).
Намланмок - бир оз ёшланган холатда булмок: Зайниддин хам
кулгидан намланган кузларини даструмол билан артиб, даричадан
ташкарига каради (Ойбек). Хотиннинг лаблари титраб, куз
милклари намланди (С.Ахмад) Упкаси тулиб, кузи намланди
(М.Исмоилий). Намламок; сузида жараён, намланмок сузида
жараённинг тугалланганлиги белгиси булиб, бу сузлар инсонга
нисбатан ишлатилади, асосан, адабий тилга хос.
Намикмок - сал намли, сал ёшли холатда булмок: Дилшод ечиниб,
намиккан кузларини ундан узолмай турди (М.Исмоилий).
Намикмок сузи инсонга нисбатан ишлатилади, кам учрайди.
х.) "Байрон булмок": анграймок, аграймок, анкаймок. "Хдйрон
булмок" мантикий ифодали х,олат феъллари инсон холатини
ифодалайди. Улар ташки таъсирларнинг салбий таъсири
н а т и ж а с и д а и н с о н д а ю за га к е л г а н париш онхотирлик, хайрон
колиш, к;андай ходиса юз берганини англаб ололмаслик, шу рухий
холатга мос, айникса, юз аъзосида узгариш - анкайиш, аграйиш
содир булганини билдиради.
"Хдйрон булмок" фарвдовчи семали. х;олат феъллари
к;уйидаги туб феъллардан иборат: Анграймок — нима
килишни билмаган, хайрон холатда булмок: Неъмат ранглари окариб,
анграйиб турарди (С.Ахмад). У нима килишини билмай, нима
дейишини билмай бир оз анграйиб тургач (Н. Ф озилов). Бир пас
анграйиб турди (Ф.Мусажонов).
Аграймок - нима килишни билмаган, илож сиз х,олатда булмок:
Шарофат хола хеч нарсага тушунмай, тандир олдида аграйиб турар
(У.Назаров). Маматмирзо хотинига аграйиб каради (Н. Норматов).
Аграймок сузида белги даражаси ортикрок булиб, у, асосан, сузлашув
нущига хос.
Анкаймок - огзи очилиб, хайрон, аграйган холатда булмок; Нега
огзингни очиб, анкайиб турибсан, бола пакдр (Ф.Мусажонов). Касд
килса хам ул анкайиб колади (Алпомиш). Анкайма ва лаллайма, тугри
утир, шалпайма (К.Мухаммадий). Анкаймок сузида белги даражаси
аввалгиларга нисбатан ортикрок. Айни суз, асосан, сузлашув нутк,ига
хос. Анграймок, аграймок, анкаймок сузлари инсонга нисбатан
ишлатилади. Улар куп маъноли сузлардир.
а) «иссигини йукотмок»: музламок, совимок. "Иссигини йукотмок"
мантикий ифодали холат феъллари инсонга, унинг кул аъзосига хос
жисмоний х;олатни ифодалайди. Улар муайян ташки ходисаларнинг
салбий таъсир килиши, жиддий жисмоний зарар етказиши
92
натижасида инсонда бутунлай ^олат узгариши, табиий, иссик
хароратини тула йукотиб, совуган, танада иссик харорат колмаган
холатга утганлигини билдиради. "Иссигини йукотмок" ифодали х,олат
феъллари туб ва ясама (от -ла) феъл шаклига эга. Улар куйидагилар:
Совимок - иссига йуколган холатда булмок: Палапондеккина
юмшок, мургак кул, энди у кайнок эмас, анча совиган (А.Мухтор).
Музламок - иссиги бутунлай йуколиб, музли холатда булмок:
Оппок, момик тушак узра ётар эди Богдагул, ётар эди жонсиз,
музлаб гижимланган догда гул (Т. Тула). Музламок сузида "совиш"
даражаси ортик. Совимок, музламок сузлари, асосан, сузлашув
нутк,ига хос, куп кулланади.
б) "огирлиги ортмок": огирлашмок, вазминлашмок. Ушбу х,олат
феъллари инсоннинг ковок, киприк аъзоларининг холатини
ифодалайди. Улар овкатланиш, уйку, чарчаш натижасида инсон вазни
(огирлиги) опир тортган х.олатга утганлиги ва бу х;олат одатий
эканлигини билдиради.
"Огирлиги ортмок" мантикий ифодаси сифат -лаш тузилишига
эга куйидаги ясама феълларда кайд этилади:
Огирлашмок - огир тортган, огир холатда булмок: Саидий корни
туйиб, огирлашди (А. Кдххор). Менинг хам ковокдарим ботмондек
огирлашиб, уйку боса бошлади (Ф.Мусажонов).
Вазминлашмок1 - огирлашган холатда булмок: Тизгинсиз говур ва
димиккан хаводан юрак ёрилар даражада сик,илади. Киприклар тош
осилгандек вазминлашади (О.М ухторов). Вазминлашмок, асосан,
адабий тилга, огирлашмок сузлашув нущ ига хос. Огирлашмок
сузида белги даражаси ортик. Огирлашмок инсон ва хайвонга,
вазминлашмок, асосан, инсонга нисбатан ишлатилади.
в) "саломатлиги йуколмок": огримок, касалланмок, бетобланмок,
хасталанмок. "Саломатлиги йуколмок" ифодали маънога эга холат
феъллари инсон, баъзан хайвоннинг холатини ифодалайди. Бундай
феъллар турли вируслар, юкумли касалликлар, шамоллаш,
жарохатланиш, кариш, рухий кийналиш, захарланиш натижасида
инсон организми соглом, касалланмаган холатини йукотиб, касалга
(дардга) чалинган, организмнинг одатий фаолияти бузилган, бетоб
холатини англатади,
"Саломатлиги йуколмок" ифодали холат феъллари ясама (сифат -
лан), баъзан туб феъл шаклида кузатилади. Улар куйидагилар:
Огримок - 1. Касалланган, дардга чалинган холатда булмок: Насим
ун беш ёшлар чамасида чечак касали билан огриди (АДодирий).
Шундан кейин у кукрак бези билан огриди (О.Мухторов). Бирдан
Зеби хола огриб колди-ю, уша ётганча урнидан турмади (X.Назир). 2.
93
Огрик турган холатда булмок: Шарифнинг корни нега огриди
(Шухрат). Бутун баданим зиркираб огрийди (Ойбек).
Касалланмок - бетоб, касал холатда булмок: Энди укиш
бошланган пайтда онаси касалланиб колибди (X.Назир). К,ани энди
у гузадаги ургимчаккина булса-ю, олтингугурт сепиб, кириб
ташласанг, куй касалландими, бугизига пичок тортворишади (Муштум).
"Узбек тилининг изохли лугати"да бетоб, бетоблик сузлари
келтирилади, изохланади1. Аммо улар билан бевосита богланган,
семантик муносабатда булган бетобланмок лугатда кайд этилмайди.
Кдёсланг: Бетобланмок - касалланган холатда булмок: Бетобланиб
беш йил ётиб колди (Радиодан). Ш акар бетобланиб, икки ойча
касалхонада ётди (X-Назир).
Хасталанмок - бетоб, хаста холатда булмок: Ёш Малика
хасталаниб, ётармиш хомуш (Эртакдан). Зайнабнинг ... туйи
якинлашган вактда севикли куёв йигит икки кунгина хасталаниб,
улган эди (Ойбек). Касалланмок; сузида белги даражаси огримок
сузига нисбатан ортикрок булиб, у суз жисмоний холатни аник
ифодалайди. Огримок, касалланмок сузлари инсон ва хайвонга,
бетобланмок, хасталанмок сузлари факат инсонга нисбатан
ишлатилади2. Хасталанмок сузида белги даражаси, суз маъносининг
таъсир кучи бетобланмок сузига нисбатан ортик. Огримок,
касалланмок купрок сузлашув нущ ига хос, бетобланмок, хасталанмок
асосан, китобий.
г) "нами йуколмок": куримок, котмок. "Нами йуколмок"
мантикий ифодали холат феъллари инсоннинг лаб, соч каби
аъзолари холатини ифодалайди. Улар шамол, баъзан фаол харакат
натижасида айни аъзолар таркибидаги сув, намнинг парланиб,
йуколиб, унинг шу зарурий моддаларга эга булмаган, курук
(куриган) холатга утганлигини билдиради.
"Нами йуколмок" маъноли холат феъллари куйидаги туб
феъллардан иборат: Куримок - курук (намсиз) холатда булмок: Иссик
шамол лабини куритарди (М. Осим). Одамлар эса нафаслари
тик,или б, лаблари кури б, тиллари сирач бойлаб ... (М. Исмоилий).
Котмок - куриган, сувсиз холатда булмок: Зулхуморойнинг икки
юз кокили бор. Бир ёгани тилла сувга, бир ёгини кумуш сувга
ботирган, тонг шамолида котирган (Э.Жуманбулбул), Куримок сузи
сузлашув нущига хос, куп кулланади. Котмок сузининг физиологик
Холат маъносидаги фаоллиги унинг кучма маъносига асосланади.
Котмок сузида "куруклик" дараж аси ортик булиб, кушимча
"каттик" белгиси хам бор.
94
д) "ташна булмок": какрамок, курукшамок. Бундай х;олат
феъллари инсоннинг огиз, томок, лаб, тил каби аъзоларига хос
физиологик холатни ифодалайди. Бу феъллар иссик хаво,
касаллик, чанкаш натижасида муайян аъзоларнинг ташна,
чанков, курукшаган жисмоний холатга утганлиги ва бу холат айни
вактда асосий эканлигини англатади. Улар куйидаги туб
феъллардан тузилади: Какрамок - ташна, курушган холатда булмок:
Курдим-ку пахтангни ёндирса куёш, сенинг лабларингнинг какраб
сулганин (А.Орипов). Томокдарим какраб, тупукларим елимлашди
(Шухрат). Томоги какраган, газабли, эссиз, хушсиз Дилдор бор кучи
билан югурди (Ойбек).
Курукшамок - куришиш, ташна холатда булмок: Унинг бутун
бугинлари, хусусан, бошининг оркаси хаддан ташкари огрирди,
томоги курукшаган, тили шилингандай (А.Каххор). Тилим курукшаб,
томогамни бадбуй бир дуд ачитди (А.Мухтор). Унинг лаблари
курукшаган, кучли иситмада ёнган кишининг лабидай корайган
(А.Кахдор). Какрамок сузида белги даражаси ортик. Айни суз, асосан,
сузлашув нущига хос, куп кулланади.
Ж исмоний жараён холатни ифодаловчи физиологик
Холат феъллари
Ж исм оний ж араён холатни англатувчи физиологик холат
феъллари инсон ёки хайвон холатини жараён холат сифатида
иф одалайди. Улар ж араён белгисига кура жисмоний жараён
натижаси булган физиологик холат феълларидан фар»; к;илади. Бунда
хам бир х°латдан бошка холатга утиш ифодаланади. Ушбу х°лат
феъллари давомийлиги, тугалланмаганлиги - жисмоний жараён
Холатлиги билан узига хос булади. Киёсланг: хансирамок, чимирмок,
шиграймок, ачишмок, сузилмок, йигламсирамок, иситмаламок,
нозланмок, жимирлашмок, шлайлашмок, йилтирамок, лукилламок.
Ж исмоний жараён холатни ифодаловчи туб ва ясама (от -ла(н),
сифат -лат, мимема -илла, -ира) физиологик холат феълларининг
фарк,ловчи семаси к,уйидаги мантикий ифодага эга булади:
95
Шиграймок, - бир оз кисиб, ёнга тортган холатда булмок:
Оркасида утирган сариккина бола, унинг укаси булса керак,
кузларини шиграйтириб, у хам ялина бошлади (Н. Фозилов).
Ачишмок - жизиллаган холатда булмок: У ачиштан юзларини артди
(П. Мумин). Орка мияси кизиб, ачишди, чап ёнига агдарилди
(М.Исмоилий).
Сузилмок ~ ноз-ишвали кисилган холатда булмок;: Навоий унинг
ним-маст сузилган кузларига каради (Ойбек). Куз сузилган, лаб
чузилган, севги уйгонган чоги (X,.Гулом). Гулянинг сал гилай мовий
кузлари сузиларди (М.Тошматов).
Йигламсирамок ~ йигинамо холатда булмок: Муродали
кузларини катгарок очди, боягидан кура бардамрок. лекин
йигламсираган товуш билан деди (А. К,ахх,ор). Аллаким
йигламсираб гапирди (М.Осим). Овозлари жуда галати, худди
йигламсираганга ухшаш чикди (Ф.Мусажонов).
Иситмаламок1 - харорати кутарилган, иситмали х°латда булмок:
Умарали уша куни кечаси иситмалади (А.Каххор). Кечаги сафардан
кейин туни билан иситмалаб, идорасига аранг етиб келган ...
(А.Мухтор).
Нозланмок - карашмали, ноз-ишвали х,олатда булмок: Ю зига
яна ишва ранги югурди. Нозланиб эркаланди (М.Исмоилий).
Аллак.андай ёкимли овоз билан нозланиб, жавоб берди (И.Жабборов).
Гилайлашмок - куз корачиги четрокка урнашган, кийшик
х;олатда булмок: Кузлари шлайлашган, афтида кизик узгариш
курилиб, огзининг таноби узок саёхдтни ихтиёр килган (А.Кодирий).
Ж имирламок - титрок, сесканиш х,олатида булмок: У
Ботиралини Хумсонда кургандаёк бадани жимирлаб, калби жиз
этган эди (X.Гулом). Кизнинг хар бир гапи унинг баданига муздек сув
томчилари томаётгандек таъсир килди, аъзойи бадани жимирлаб
кетди (П.Турсун). Бу хаз ил ва, айникса, кулги аввал хунук, одамнинг
этини жимирлатадиган даражада хунук эшитилди (АДаххор),
Йилтирамок ~ нур таратган холатда булмок: М ухаммадражаб
тулишган юз ва буйинлари ёгдан йилтирайди (АДавдор). Сув
лабида турган курбака оч кукчил терисини йилтиратиб, тап этиб
арикча лабига сакраб тушди (Ш.Холмирзаев).
Лукилламок - санчиб огриган холатда булмок: Кия утирган
Хаё’гнинг чекка томирлари лукиллар (М.Исмоилий), Шакарнинг боши
лукиллаб, унг кулининг билаги огрирди (С.Юнусов).
Ж исмоний ж араён холатни ифодаловчи физиологик холат
феъллари к,уйидаги фарк,ловчи семалар билан катнашади:
а) "кулмок": жилмаймок, илжаймок, кулимсирамок, иржаймок,
97
Иршаймок - тиржайиш, масхара, мазах килган, кулги долатида
булмок: Х,а, сакрамайсанми, найнов - яна мазах аралаш иршайди
Собир (Ф.Мусажонов). Xм. нега иршаясан. - суради ёнимда угарган
Нодира (Ф.Мусажонов). К,ачон караса, куйдирган каллага ухшаб,
иршайгани - иршайган (Ф.Мусажонов).
Бу семантик гурух феъллари белги даражасининг ортиклиги,
кучлилиги билан ажралиб туради. Улардаги маъно фарк;и кушимча
буёгига, инсонда салбий муносабат "уйготиш" даражасига курадир.
Яъни салбий буёк иржаймок сузига нисбатан тиржаймок сузида,
тиржаймок сузига нисбатан иржаймок сузида, иршаймок сузига
нисбатан ишшаймок сузида ортикрок'- Ишшаймок сузида салбий
буёкнинг ортиклиги ундаги куш ундош билан богликдир.
б) "жунжимок": жунжимок, увушмок, жимирламок- Ушбу х,олат
феъллари инсон бадани, баъзан кул аъзосининг жисмоний
холатини ифода этади. Улар совук шамол, хаво, кор, бирор фикр ва
хунук предметнинг кучли таъсири натижасида инсон бадани (тани)да
юзага келган титрок, сесканишни-нохуш, ёкимсиз долатни билдиради.
Бу х;олат салбий хис-туйгу уйготади.
Шуниси мухимки, "жунжимок" мантикий ифодали х,олат
феъллари гапда, асосан, ^олат манбаи - синонимик каторни хосил
килувчи бадан, тан, эт каби сузлар билан узаро муносабатда
булади. Улар туб ва таклидий суз -ла(ш) шаклида ясама феълдан
тузилади. Жунжимок2 - сесканиш, жимирлаш х,олатида булмок: Салкин
шамолдан бадани жунжиди (X.Гулом). Муздеккина ел эт жунжитади
(Шухрат). Танимни жунжитар окшомги шамол (А.Орипов).
Увушмок - сезилар-сезилмас титрок, жимирлаш холатида
булмок: Этим увушиб, ичимдан бир нарса узилиб тушаётгандек
булди (Ф.Мусажонов). Заргаровнинг эти увушди (А.Мухтор).
Йигитнинг бадани увушди (Х-Рулом).
Жимирламок - титрок, жунжиш з^олатида булмок: Совукдан
бадани ж им ирлаш ди (Ойбек). Бу дакика Арслоннинг аъзойи
бадани жимирлаш иб, кутилмаган илтифот ... хурсанд к,илиб
юборди (Мирмухсин). Бирдан кузим кузига тушиб колди-да, этим
жимирлашиб, сесканиб кетдим (Ф.Мусажонов). Жунжимок,
увушмок, жимирламок сузлари инсонга нисбатан ишлатилади.
Жимирламок сузида белги дараж аси ж унжимок сузига нисбатан
ортикрок. Увушмок сузида эса ундан хам ортикрок. Жунжимок,
жимирламок сузлари адабий тилга, увушмок (уюшмок шаклида),
асосан, сузлашув нущ ига хос.
в) "хира тортмок": камашмок, тинмок, жимирламок, живирламок,
коронгиланмок. "Хира тортмок" мантикий ифодали з^олат феъллари
! Каранг: Уша лугат, 97-бет
2 Киёсланг: Узбек тилининг изохли лугати. I, 291-бет.
98
инсон куз аъзосига хос холатни иф одалайди. Бундай холат
ф еъ ллари б и р о н нарса-ходисанинг инсон куриш сезгисига
таъсири, инсоннинг бирон нарсага узок вакт тикилиб колиши
натиж асида к у зн и н г тиник, аник куриш кобилияти сусайган,
предметларни бутун мураккаблиги, белги хусусиятлари билан
куриши пасайган, ёмонлашган, куз хира тортиб, коронгилашган
ж исмоний ж араён н и англатади. Айни феъллар туб ва ясама
булиб, ясама ф еъ л от -лан, таклидий суз -лаш тузилишга эга.
"Хира тортмок" фаркловчи семали х°лат феъллари к;уйидагилар:
Камашмок - хира тортиб, жимирлашган холатда булмок: Коронги
уйда бирдан чирок ёкиб юборганда куз камашади-ю, худди
шундай булди (М.Исмоилий). Тик куёш тигларидан кузи камашган
чол ... югурди (Х-Гулом). Кор ... кор ... кор кузларим камашар
бокканда (X- Олимжон).
Тинмок - хиралашган холатда булмок: Кузлари тиниб, харфлар
ж имирлаш иб кетаверди (М.Исмоилий). Куёш каби кузларини
тиндирарди хар шудринг дона (М.Эгамбердиева).
Ж им ирлам ок - живирлаш ган холатда булмок: Бокди хар ён
ш ош иб-пиш иб, туйм ас караган сари. Бирданига жимирлаб, тиниб
кетди, кузлари (Т. Тула).
Ж ивирламок - живирлашган холатда булмок: Бегимхон узок
тикилиб колди. Унинг кузлари живирлаб, каршисида кора мунчоклар
пайдо булди (А. Рахим).
Коронгиланмок - тиниб, хираланиб, коронгинамо х°латда
булмок: Унинг куз унги коронгиланиб, бир неча вакт серрайганича
колди (А.Кодирий). Коронгиланмок сузида "хира тортиш" белгиси
ортик. Тинмок сузида белги даражаси камашмок, жимирлашмок,
живирламок сузларига нисбатан ортикрок. Камашмок сузида эса
белги даражаси живирламок, жимирламок сузларига нисбатан
ортикрок. Огзаки нущ да тинмок, жимирлашмок, камашмок сузлари
нисбатан куп кулланади. Коронгиланмок, живирламок купрок
китобий. Камашмок, жимирламок, живирламок сузларида
жараёнлик даражаси кучлирок.
г) "шовкин турмок": шангилламок, зингилламок, гувилламок.
"Шовкин турмок" фарк,ловчи семали холат ф еъллари инсоннинг
кулок, баъзан бош аъзосига хос холатни ифодалайди. Улар
касаллик, карилик, чарчаш, калтак зарби натижасида кулок ва
мияда пайдо булган шовкин, гувуллаш каби холатни ифодалайди. Бу
жисмоний ж араён холат инсонда салбий кайфият, нохушлик
тугдиради. Ушбу мантикий ифодали холат ф еъллари сиф ат -ла,
таклидий суз -илла шаклидаги ясама феъллардан тузилади:
Шангилламок — шанги овозли, шовкинли холатда булмок: Х,ар
йуталганда нафаси огзига тикилар, куз унгида хира халкачалар
99
пирпирар, кулоклари шангиллар эди (У.Хршимов). Унинг бели
букчайиб, куллари калтирайдиган, кулоги шангиллайдиган булиб
колди (М. Осим). Хиёлнинг кузи тиниб, кулоги шангиллай бошлади
(И.Рахим).
Гувулламок - гувуллаган овозли холатда булмок: Кун буйи сув
ичаман, томогим какраб, бошим гувиллайди (Р.Азизхужаев).
Зингилламок - зингиллаган овозли холатда булмок: Кулокдарим
(камчи зарбидан) жуда каттик зингиллади (М.Исмоилий).
Зингилламок сузида "шовкин" кучи гувилламок сузига нисбатан
ортик. Шангилламок сузида эса белги даражаси ундан хам ортик
булиб, у "купол шовкин" белгисига эга булади. Шангилламок сузи,
асосан, жонли нутк;ка хос. Зингилламок, гувилламок сузлари
китобий. Бу сузлардаги куш ундошлар маънонинг кучайишига,
таъсир кучининг ортишига хизмат к,илади.
д) "тортишмок;": тортишмок, акашакланмок, чангакланмок
"Тортишмок" фарк,ловчи семали холат феъллари инсоннинг мускул,
томир, оёк, бармок кисмларининг физиологик холатини ифодалайди.
Бундай феъллар касаллик, нокулай холда узок утириш, кексалик,
организм одатий фаолиятининг "бузилиши" натижасида муайян
аъзоларнинг тортишган, йигилиб кискарган холатда булишини
билдиради. Кайд этилган холат феъллари туб ва куирок ясама (от
-лан) булади. "Тортишмок" ифодали маънога эга х°лат
феъллари к,уйидагилар:
Тортишмок - йигилиш, кискариш холатида булмок: Мускуллар
тортишиб, оёк бушашди. Аямни хар куни ёки кун оша
пешинга якин дард тутади, аввал хуп чанкайди, кейин
кулларининг томири тортишади (А.Каххор).
Акашакланмок - йигилиб чангак, акшак холатида булмок: У
оёкдарининг акашаклана борганини, бутун гавдасининг тириша
бошлаганини сезди (Ойбек).
"Узбек тилининг изохди лугати "да чангак1 сузи кайд этилган,
изохланган. Шу суз асосида ясалган чангакланмок эса кайд
этилмаган. Киёсланг: Чангакланмок — тортишиб акашак холатида
булмок: Усиб кетди тирнокдари, ёпирай, чангакланди бармоклари,
ёпирай (Т.Тула). Акашакланмок сузида белги даражаси тортишмок
сузига нисбатан ортик. Чангакланмок сузида эса "тортишиш,
йигилиш" даражаси, таъсирчанлик кучли. Тортишмок сузи жонли
путк,ка хос. Чангакланмок, акашакланмок купрок китобий.
е) "бесаранжом": чакчаймок, бакраймок, олаймок гулаймок,
олаланмок. Ушбу холат феъллари инсон, баъзан хдйвоннинг курув
100
аъзоси билан богланиб, факат унга хос физиологик холатни
ифодалайди. Бу холат феъллари куркув, газаб, хурсандлик, бирор
нарсадан каттик таъсирланиш каби рухий холат натижасида
инсон куриш аъзосининг катталашиб, бир оз олдинга буртиб
чикиши, бесаранжомланиб, хунук куринган, салбий муносабат
уйготувчи киёф ага кирганлигини билдиради. Бундай ифодали
Холат феъллари ^уйидаги туб ва ясама (сифат -й, -лан) феъллардан
тузилади:
Чакчаймок - бесаранжомланиб бакрайиш холатида булмок:
Эркакларнинг кузлари газабдан чакчайган (Ойбек). ... дарахтларда
бойкушлар кузини чакчайтириб, утирганмиш (Мирмухсин).
Култойнинг кузи чакчайди (АМухтор).
Бакраймок - кенгайиб, катталаш иб чакчайиш холатида
булмок: У жон холатда бакрайган кузларни, сулгин бир юзни курди
(О.Мухторов). Туями, -деди Зафар кузларини бакрайтириб (Х,.Назир).
... Ниёзмат онасига хам кузини бакрайтириб ёлгон гапирди
(А.Кдххор).
Гулаймок - чакчайиш, олайиб бесаранжом холатда
булмок: ... уртадагилар эса огизлари купирган, кузлари
гулайган, баш аралари кизарган ... холда иргишар (М.Исмоилий).
Чакчаймок, гулаймок сузларида "бесаранжом"лик даражаси
ортик. Чакчаймок, бакраймок сузлари нисбатан куп кулланади.
Гулаймок сузи огзаки нутк,ка хос - диалектал булиб, кам ишлатилади.
О лайм ок - ола-кула холатда булмок: Салтонбувининг кути
учди, кузлари олайди, шошиб суради (М.Исмоилий). Отамнинг
кузлари олайиб, туш унарсиз галати бир овоз билан букирарди
(Н.Норматов). Остонада ю зи докадек оппок, кузлари олайган ...
бошяланг ва ёкавайрон Нусратиллахужа турар эди (А.Мухтор).
Олаланмок - олайиш холатида булмок: Султоналининг
кузлари олаланиб, пеш онасида катор ажинлар зохир булди
(А.Кодирий). Мирхошимнинг кузлари олаланди, медал яркираб турган
кукрагига мушт урди (Хаулом). Олаймок сузида белги даражаси
ортик булиб, бу суз огзаки нущка хос. Олаланмок сузида жараён
белгиси бор.
101
ПСИХИК ХОЛАТ ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
102
думини кимирлатишга хам эринар эди (Ойбек).
Огринмок - 1. Норози, малол келган х°латда булмок: У
магазинчига огриниб, пул узатди (Н.Ёкубов). Султонкул кассобга, бир
сум ширинкома чой-чакани зурга узатди (С.Абдулла). 2. Ранжиган
холатда булмок: Саида унинг гаразини англаб огринди (А. Каххор).
Мен бу гапга огринмадим, эркак киши баъзан юраги торлик к,илади
дея колдим (АКаххор).
Тутинмок - кариндош холатда булмок: Тутинган ота-онасига анча
тилла колдириб, узлари она юртларига жунабдилар (Узбек халк эртак).
Урмонжон менинг тутинган углим-ку (А. Каххор).
К,изганмок - 1. ... бериш га огринган (бериш ни хохламаган)
холатда булмок: Тангрининг молини шайтон кизганибди (Узбек халк
маколлари). Айрон сураб келгандан челагингни хам кизганма (Макол).
2. Ачинган (рахми келган) холатда булмок: Кдзган, опа, уксизни, уша
кутказди бизни (Х.Олимжон). Йигит кузларидаги алам ва фирокни
курган Искандаро уни каттик кизганди (Ойбек). 3. Рашк килган
Холатда булмок: Умар Гулсунни Хрлмуроддан кизганиб, ичи уртаниб
келган эди (П. Турсун). Абдувахобнинг туркини худо кутарсин,
ундан хотин кизганадиган урни йук (Ш. Тошматов),
Чидамок - бардошли (токат килган) холатда булмок: Ахири
чидаёлмай мезбондан илтимос килди (Хандалар). Ж уман тишини
тишига куйди-ю, чидади, индамади (АМухтор). Кимсаной кундош
азобига бир йил чидади-ю охири булмади (А.К,аххор).
Ясама психик холат феъллари от, сифат ва таклидий сузларга -
син, -лан, -ай, -ла каби ясовчиларининг кушилишидан хосил
булади. Ясама холат феъллари нутк; фаолиятида к,уйидаги фарк,ловчи
семалар билан катнашади: Одамсинмок - одам куриш, одам талаб
Холатда булмок:. Авазхон - энди улдим, одамсиниб Чамбилдан
чикдб эдим, кайтиб Чамбилга боролмасман (Балогардон), Одам сузига
-син ясовчисининг кушилишидан хосил булган одамсинмок сузи (нутк;
бирлиги) «Узбекча-русча», «Узбек тили морфем», «Узбек тилининг
изохди» ва бошка лугатларида кайд этилмаган.
Шуни алохида айтиш керакки, узбек тилшунослигида суз ясалиши,
феъл ясовчи кушимчаларнинг турлари, буларнинг кайси суз
туркумларига кушилиб, феълни хосил килиши хакида фикр
юритилган манбаларнинг бирортасида хам -син феъл ясовчи
сифатида берилмайди. Одамсинмок сузида -си н кушимчаси ш аклан
-си -н тар ки б и й кисмларга ажралса хам, шу сузнинг маъно
тузилишидан келиб чикиб, -син ясовчиси мустакил, алохида, бир
бутун аф ф и кс саналади. Шунга кура одамсинмок: одам -син -мок
каби учта м орфемага ажралади. Хрзирги узбек адабий тилида -си
ясовчи кушимчаси йук. Булганда эди, бирор суз маъносидан келиб
103
чикиб, -син -си феъл ясовчи, -н нисбат афф икси сифатида
"бахоланар" эди. Шунда хам одамсинмок сузи таркибидаги -син
ясовчисини -си -н каби булакларга аж ратиб булмасди. Яъни
одамсимок каби алохида кулланувчи суз йук. Демак, шу суз
доирасида -син алохида ясовчи куш имча саналади. Айни вактда -
син омоним аффикс булиб, отга кушилиб, феъл ясаши ва феълда
буйрук-истак майлини хосил килинш билан узига хосдир. Киёсланг:
одам -син -мок, ишла -син. Шунингдек, син (мок) мустакил лугавий
маъноли суз хам мавжуд. Маълум булдики, (-) син аффиксоидлик - хам
мустакил суз, хам суз ясаш хусусиятига эгалиги билан ажралиб
туради.
Одамсинмок сузи узбек тилида кам учраса хам (у, асосан,
шевага хос), бу суз шаклини хисобга олиш, изохлаш -син ясовчи
кушимча хам муайян хусусиятга эгалигини манбаларда кайд этиш
керак.
Уйкусирамок - босинкираш, алахсираш холатида булмок: Севар
сузи хар аснода ишлатилиши, кечалари эри уйкусираб, шу сузни
айтиб юбориши бежиз эмаслигини (У.Назаров). Бурчакда ётган бола
уйкусирабми ё совукдан уйгонибми, ачинарли товуш билан "дада" деди
(Ойбек).
Алахсираш - каттик босинкираш холатида булмок: Кимдир уйгониб
алахсирарди (Шукрулло).
Алахламок - алахсираш , каттик босинкираш холатида булмок:
Бой бир хафта уйида алахдаб ётибди (С.Юнусов). Тун ярмига
борганда Бобокул ... хушини йукотиб, алахлай бошлади (С.Анорбоев).
Истигноланмо к - ноз-карашма холатида булмок: Раъно
истигноланди (А.Кодирий). Истигно сузи узбекча-русча1, узбек
тилининг морфем2 ва узбек тилининг изохди лугатларида3 кайд
этилади, изохданади. Аммо шу суз (от) асосида ясалган истигноланмок
ф€!ъли бу лугатларнинг бирортасида хам акс этмаган.
Рашла(-н)мок - безовта, таъби хира холатда булмок: Душман
гашланди, айланди боши (У.Носир). Собирдан дарак йуклиги
Рохиланинг дилини гашлаганди (А.Мухиддин).
Дахдхатланмок - ортик даражада вахимага тушган холатда
булмок: Ажабо, Азизни камашибди деб дахшатланарди у (Х, Гулом).
Отабек дахшатланиб, Алига каради, Али эса ётган жонсиз
гавдаларга караб, лабини тишлаб турар эди (А. Крдирий).
Телбаланмок - 1. Акд-хушини йукотган холатда булмок: Лаъли
Буронбекка ишки тушиб, унинг куйида телбаланган (X,.Гулом).
104
2. Саросимага тушган холатда булмок-- Виз оркадан хужум киламиз,
сиз олдиндан, коронги кечада икки ук орасида колган босмачилар
телбаланиб, кочишдан бошка чора тополмаслар (С.Айний).
Маъюсланмок - умидсизланган, гамгин холатда булмок: Шу
уйлардан кейин Ракитин маъю сланди (Шухрат). Кечкурун далада
олисдан ут курсам, овулим эсимга тушади, маъюсланиб деди Уроз
(Ойбек). Кизлар нимани уйлайдилар ва нима тугрисида
маъюсланадилар (АДодирий).
Чулгамок - камраган холатда булмок: Шоирни чулгайди уйлар
дафъатан (А.Орипов). Йуловчиларни ^андайдир куркув хисси
чулгади (А.Иброхимов). Унинг узини хам хандайдир хадик чулгади
(X-Назир).
Сусаймок - -К.ИЗИКИШИ (интилиши) бушашган, пасайган холатда
булмок: Корахонийлар якиндагина дини исломни кабул
килганликлари учун динга катгик берилганлар, сомонийларнинг эса
эътикоди сусайган (М. Осим). У юртдаги тинчсизликнинг сабабини
диннинг сусайганидан, уламоларнинг халкка рахбарлик килмаганидан
курди (Ойбек).
Муштарак семаси "холат", "бирлаштирувчи" семаси "психик"
булган холат феъллари муайян муносабатни ифодалашига кура икки
гурухга ажралади:
а) ижобий муносабат ифодаловчи холат феъллари;
б) салбий муносабат ифодаловчи холат феъллари.
Инсоннинг ижобий ёки салбий муносабатини
ифодаловчи холат феъллари таъсирчанлик (коннотация) д а р аж а с и
ортиклигига, кучлилигига к ура алохида ахамиятлидир, Бундай
семантик гурухга кирувчи сузлар хам хабар (дарак), хам
таъсирчанлик ифодалаши, баъзи холларда эса таъсирчанлик дарак
(хабар) мантикий иф одасига нисбатан устунлиги, ортиклиги билан
фарк;ланади. Кдёсланг: дахшатланмок, телбаланмок, шодланмок-
I. Ижобий муносабат ифодаловчи психик холат феъллари
к,уйидаги семантик гурухларга кирувчи тил бирликларида к,уйидаги
мантикий ифода билан кузатилади: а) ’’хурсандлик": кувонмок,
суюнмок, севинмок, яйрамок, шодланмок "Хурсандлик"
мантикий ифодали холат феъллари, асосан, инсон рухий х°лати,
хиссиёти - ёкимли ички кечинмаси, унинг фаолияти ва ташки
ходисалардан катгик таъсирланиши, нихоятда мамнун, шод каби
Холатда булиши кабиларни ифодалайди. Бундай ифодага эга х°лат
феъллари хиссий (эмоционал) муносабатни туб, баъзан ясама (сифат
-лан) феъл сифатида билдиради. Ушбу фархловчи семали холат
феъллари хуйидагилар: кувонм ок - хурсанд (севинган) холатда
булмок: Тула катта байрамга кетаётгани учун кувонарди
(М.Исмоилий). Донишманд уз ишидан кувониб (С.Юнусов).
105
Суюнмок - жуда хурсанд (шод) холатда булмок: Саида бунга жуда
суюнди (А. Каххор). Султонмурод суюниб, Зайниддинга каради
(Ойбек). О, болалар шундай суюнишди, ... иршшлаб, уйнаб
юборишди. (М.Исмоилий).
Севинмок - жуда хурсанд (кувонган) холатда булмок: Солининг
"ука" деб айтганига Пулат жуда севинибди (С.Юнусов). У шундай
такдирга бенихоят севинди (Ойбек). Дилшод севинди, аммо
С еварнинг сузларини купрок эшитишга мушток эди (У.Назаров).
Яйрамок - севинган (кувонган) мамнун холатда булмок: У мени
курса яйрайди (А.Каххор). Розик муйловини бураб, тилла тиш ини
йилтиратиб, яйраб, илжайиб турарди (С.Ахмад).
Шодланмок - хурсанд (кувонган, шод) холатда булмок: Самад
шодланиб, кулини чузди (М.Исмоилий). Кани, ким пгодланар асрга
бокиб (А.Орипов). Болалар уйларида, кучаларда, мактабларда кор
уйнашар, кор уйнаб шодланишар (М.Исмоилий).
Кувонмок, суюнмок, севинмок, яйрамок, шодланмок кабилар
умумий, бирлаштирувчи маъносига кура синонимик каторни
хосил килса, бир томондан, иккинчи томондан, улар кушимча
м аъно "оханги”га, маъно нозиклигига кура узаро фарк,ланади.
Узбек тилининг синоним ва изохли лугатларида бу суз маънолари
деярли бир хил изохланади1. Уларнинг ички маъно нозиклиги,
фархи стилистик имконияти хисобга олинмайди. Бизнингча,
суюнмок, севинм ок ф еъ л маъноларида таъсирчанлик, кушимча
белги дараж аси кувонмок, яйрамок, шодланмок сузи
маъноларидаги кушимча буёкка нисбатан ортикрок • Айни вактда
суюнмок сузида кушимча буёк севинмок феълидагига нисбатан бир
оз ортикрок туюлади. Суюнмок сузида хиссиёт таъсир кучига,
ёкимли хис - туйгу уйготишига кура характерланади. Аникроги,
сую нмок сузи маъносига, тал аф ф узи га тингловчида ёкимли
кечинма хосил килишига кура ф архланади. Суюнмок, севинмок,
кувонмок, яйрамок сузлари купрок жонли нущка, шунингдек,
поэтик услубга хос, нущ да куп кулланади. Шодланмок, асосан,
китобий булиб, нущда нисбатан кам кулланади2.
б)"коникмок (каноат килмок)": конмок, туймок, мирикмок,
коникмок, каноатланмок, лаззатланмок, хузурланмок, рохатланмок.
"Коникмок, (каноат килмок)" мантикий ифодали х°лат феъллари
шахе холатини ифодалайди. Улар инсоннинг максад, хохиш, истаги-
уларни амалга ошириши, пгунга булган харакати, интилиши, муайян
предмет хакида ижобий фикрга эга булиб, ишонч, каноат хосил
килиши, мамнунлиги-узидан коникиши ёки предмет билан муайян
1 Каранг: А Хожиев Уша лугат, 174-бет. Узбек тилининг изохли лугати. II .32-, 90-, 422-, 476-, 612-беглар.
' Киёсланг: А.Хржиев.Уша лугат, 174-бет
106
•муносабатга киришиб, таъсирланиш и натижасида юз берган
коникиш (каноат килиш) хисси билан боглик ички кечинмаларни
акс эттиради. Ушбу холат феъллари ички кечинмани туб ва ясама
феъл шаклида ифодалайди. Ясама феъл куйидагича тузиладн: феъл -
и к, от -лан. Шуниси узига хоски, ясама холат феълларида
билдирилувчи хабар (дарак)га нисбатан кушимча хабар, кушимча
маъно (буёк) ортик даражада булади. Шунингдек, ясама феълдаги
таъсирчанлик хатто туб феъллардаги таъсирчанликдан хам
ортиклиги, кучлилиги билан ф ар^л ан ади . Киёсланг: коникмок,
лаззатланм ок, рохатланмок.
"Коникмок (каноат килмок)" фаркдовчи семали холат феъллари
к;уйидагилар: Конмок -1. К,аноат (ишонч) хосил килган, кунгли тулган,
холатда булмок: Муталбой сизни обдон яхш и биладур, Хамид ака,
си зн и н г к,андай хизматингиз борлигига хам конган (А. Кодирий).
Яхши колинг севган юрту диёрим. Хизмат к,или б конмай, конга
буялдим (Хамза). 2. Бемалол, туйган, мириккан холатда булмок: Севган
кизи билан хеч булмаса бир томошага бориб, бир кониб гаплашиш
истаги унинг гуё коронги кунглида ёгду сочгандек булди (П.Турсун).
Туймок - мамнун (хурсанд) холатда булмок: Кувнок юзларига
караб туймайман, ширин киликлари юрагимга эш ... (М.Бобоев).
Канча бокмай утмай, туймайди кунгил, хаёт гузаллиги порлар юзида
(М.Бобоев).
М ирикмок - жуда хузурланган (рохатланган) холатда булмок:
Шундай мирикиб керишдики, бир зумгина киприклари бир-бирлари
билан ковушди (М. Исмоилий). Абдулвохид айвонда бакдан илик сувни
мирикиб ичди (Ойбек). Чанкаб келганда-ку бирор ташна лаб,
албатта, сув ичар, мирикар, туяр (А.Орипов).
Коникмок - 1. Кунгли тулган (каноатланган) холатда булмок: Узбек
ойим иккита румолига хам коникмай, узининг келинлигидан колган
... саллачасини кушган эди (А, Кодирий). Тула жавоб бердингиз,
коникдик, ука (А. Кахх,ор). 2. Хузурланган, рохатланган холатда булмок:
Шундай коникиб ... керишди-ки, бир зумгина киприклари
бир-бирлари билан ковушди (М. Исмоилий).
Каноатланган - кифояланиш, коникиш холатида булмок: Биров
узига тегишли ишни бажариши билан каноатланади (А
Мухторов).
Лаззатланмок - ортик даражада хузур(маза) килган (рохатланган)
Холатда булмок: Энди тинч, осойишта кун кечириш хаёлида
лаззатланиб, пинакка кетди (Н.Норматов). Бундайлар бировни изза
килишдан лаззатланади (С.Юнусов).
Хузурланмок - жуда хурсанд, завкданган холатда булмок: КУкон
дарвозасига кирган халк Азизбекнинг от оёкдари остида судралиб
кетиш ига хузурланиб томоша килар эди (А. Кодирий).
107
К ари м ж он а зб а р о й и хузурланганидан коронгиликда уз-узига
жилмайиб куйди (О.Ёкубов).
Рохатланмок - хузур килган (мириккан) холатда булмок:
Хрзиргина иссик хаммомдан чикиб, рохатланиб утирган Мурзин
хатанинг кичкина, очилмас турт кузли деразасидан кизни куриб
колди (Шухрат). Сохилларни айланиб, утирам из окшомлар, кеч
лаззатига кониб, рохатланади танлар (Т.Тула). Мирикмок,
лаззатланмок, хузурланмок, рохатланмок феъллари белги
даражасининг ортиклигига кура ажралиб туради. Туймок, мирикмок,
рох;атланмок, асосан, сузлашув нущига хос.
в) "завк-шавк": завкланмок, шавкланмок, марокданмок, "Завк-
шавк" мантикий ифодали х,олат феълларида инсон рухий х,олати
ифодаланади. Бундай х°лат феъллари "завк-шавк", "иштиёк
(кизикдш)" семаларига кура бошка семантик гурухлардан ажралиб,
инсоннинг кутаринки (ижобий) кечинмасини, бирор нарса-
х;одисадан ортик даражада таъсирланиб, жуда мамнун,
хурсандлигини билдиради. "Завк-шавк" маъносига эга феълларга
хос доимий хусусиятлардан бири рухий холатни ясама (от -лан)
шаклида ифодалашдир: -лан ясовчиси бундай холат феълларида
шаклан - ла -н каби кисмларга булинади, аммо маъно жихатдан шу
Холат феъллари доирасида алохида кисмларга ажралмайди, бир бутун
саналади. Киёсланг: завкланмок - хузурланган, завкли, марокли
холатда булмок: Анвар жавобни укиб завкланди (АДодирий).
Султонмурод бундай ерларга такрор-такрор келиб, фикрларга
берилиб, танхо тентирашдан завкланарди (Ойбек). Уктам уз
синглисининг азонда туриб, опаси билан супурги талашганини
курганда завкланиб кулди (X-Назир).
Марокданмок - ортик даражада хузурланган, марокли, завкли
Холатда булмок: Мен хотира дафтарини укиб марокландим (Саодат).
Балли кизим, Чули бобо Ферузанинг ёнига келиб, унинг
Харакатларини марокланиб куздан кечирди (X-Fулом).
Шавкланмок - кучли даражада завкланган, шавк-завк холатида
булмок: Уктам жонланиб, шавкланиб кетди (Ойбек). ...
остонасидаги узун сарров эсингиздами. - суради Али тажанг
шавкланиб (Ойбек). Завкланмок, марокданмок, шавкланмок
синонимлари тилда хам (лексема), нущда хам (суз формаси
сифатида) таъсирчанлиги, кушимча маъноси (буёги)нинг
кучлилиги, буртиб туришига кура кушимча таъсир кучига эга
синонимик муносабатдаги бошка холат феълларидан фаррушнади.
Айни вактда бу семантик гурухда марокданмок, шавкланмок кушимча
белгисининг ортикдигига кура етакчи саналади. Бу феъллар,
асосан,адабий тилга, бадиий услубга хос. Завкланмок огзаки нущка
оид булиб, куп ишлатилади.
108
г) "кугаринкилик": рухданмок, дадилланмок, дадиллашмок,,
умидланмок, тетикланмок: "Кутаринкилик" мантикий ифодали
х;олат феъллари шахе, баъзан хай в он холатини ифодалайди. Улар
инсон (баъзан хайвон)нинг муайян фаолиятга, максад-хохишга,
заруриятга катта куч, истак билан интилишини, шунга эришишда
рухий тайёрлигини, рухий имкониятга эгалигини, максадга эришишда
дастлабки "кадам'-психологик хозирлигини ифода этади. Ушбу
феъллар олдидан гапда холатнинг таъсир даражасини англатувчи
анча, яна хам, сал каби сузлар кулланади. Айни холат феъллари от -
лан, сифат -лан, -лаш тузилишидаги ясама феъллар сифатида
кузатилади: Рухданмок- илхомланган, дадил холатда булмок:
Бойкаронинг зафар гурури билан рухланган йигитлари душманни
енгиб, ... (Ойбек). Шайбонийхоннинг бу маглубияти Бобирни анча
рухдантирди (Бобир). Самолётдан парашютдан биринчи сакрашдаги
муваффакиятдан рухланган Уктам мехмонлар устидан чикди (X-
Назир).
Дадилланмок - тетикланган, дадил холатда булмок: Бунинг
хаммаси Ш айбонийхонни дадиллантирди (ПДодиров), Уктам яна
хам дадилланди (X-Назир). Худо хайрингни берсин, иним, - деди
Хожи, Рустамжоннинг юмшаганидан сал дадилланиб (X'Назир).
Дадиллашмок - тобора тетикланган, дадил холатда булмок: Айтиб
берсангиз, балки топарман деди Адолат дадиллашиб (С.Зуннунова).
Дадилланмок ва дадиллашмок синоним сузлар сифатида нозик
маъно фарк;ига эга. Аникроги, дадиллашмок сузида дадилланмок
сузига хам бевосита хос "тетикланиш", "рухланиш", "дадиллик'нинг
"усувчанлиги" сезилади. Дадиллашмок кушимча "тобора", "борган
сари" белгисига кура фаркданади. Бундай изох ran туфайли содир
булади. Аммо бу нисбий. Баъзи холларда дадиллашмок сузи маъноси
дадилланмок маъноси билан айнан бир хил изохга эга булиб, улар
орасидаги кушимча сема фарк,и йуколади. Бу хам гапда юз беради.
Бундай маъно умумийлиги факат шаклий жихатдан бир оз
фархланади. Кдёсланг: Самад анча дадиллашди. Самад анча
дадилланди.
-лаш кушимчаси билан ясалган х°лат феълларида узлик
нисбатига хос хусусият сезиларли булгани холда (юкоридаги мисол)
бундай феъллар маъно жихатдан -лан билан ясалувчи
феълларга ухшайди. Шунинг натижасида баъзи холат феълларида
-лаш ва -лан кушимчаларининг бирини иккинчиси билан
алмаштириш мумкин1. Кдёсланг: дадилланмок - дадиллашмок,
тетикланмок - тетиклашмок. Аммо -лан ва -лаш ясовчилари оркали
маъно жихатдан айнан бир хил феъл ясалиши маълум холат
109
феъллари доирасида чегараланган (юкоридаги мисолларга каранг).
Бундай айнан бир хил изох "кутаринкилик, рухланиш" ифодали
х;олат феьлларидан факат дадилланмок ва тетикланмок сузларига хос.
Бошка рухий х;олат феълларида эса бундай ж араённи амалга
ошириб булмайди. Киёсланг: рухланмок, умидланмок, алохида мустакил
кулланади. Рухлашмок1, умидлашмок алохида мустакил кулланмайди,
чунки бу феъллар мустакил кулланиш маъно имкониятига эга эмас.
Дадиллашмок, айтилганидек, "тобора тетикланган, дадил" изохига
эга. Айтиб берсангиз, балки топарман, деди Адолат дадиллаишб,
гапида дадиллашмок феълида узлик нисбатига хос хусусият аник
ифодага эга. Шу сабабли бу гапда хам феъллик хусусиятини -лан
аффикси билан хосил килиш мумкин. Киёсланг: Айтиб берсангиз,
балки топарман, деди Адолат дадилланиб. Бундай холда изох нуктаи
назаридан "тобора" семантик белгиси йуколади. Бизнингча, "тобора"
семаси дадиллашмок шаклида кулланихпидан хамда шу феълнинг
гапда бошка сузлар билан богланишидан, нущий куршов аъзолари
билан мантикий - семантик муносабатга киришишидан, уларнинг
мантикий таъсиридан, гапда ифодаланган фикрнинг характеридан
келиб чикади.
-лан ва -лаш ёрдамида ясалувчи холат феълларида к;андай
нисбатга хос хусусиятининг ифодаланишидан катьи назар бу
кушимчалар билан ясалган феъллар аник нисбат формаси
хисоблаиади2. Чунки рухланмок, дадилланмок, дадиллашмок,
умидланмок, тетикланмок каби феълларда нисбат ф ормасини
ясовчи кушимча йук. Бу х°лат феълларида (бошкалардагидек)
лан ва -лаш алохида, мустакил ясовчи кушимча саналади.
Умидланмок - умидвор х°латДа булмок: Эъзозхондаги
кувноклик аломатлари уни умидлантирарди (X.Гулом). Нигорахоним
эса тишини тишига куйди, эримдан яш намаган булсам, кизимдан ва
олдимга куйган угилларимдан ёлчирман, деб умидланди (АДодирий).
У юпатгувчи сузлар билан дустини умидлантиришни истамади (Ойбек).
Тетикланмок - дадилланиш (тетикланиш) холатида булмок: Дастлаб
узини айбдор сезиб, шумшайиб утирган бола секин-секин тетикланди
(Ойбек). Афандининг мулойим гаплари итларни тетиклантирди
(Латифалар). Муздай сув кузини очди, яна мияси фикр кила бошлади,
узи тетикланди (Шухрат). Бу семантик гурух бирликлари асосан
китобий-поэтик услубга хослиги билан мустакилдир.
д) "хис-хаяжон": хаяжонланмок, таъсирланмок, тулкинланмок.
дис-хаяжон" фарк,ловчи семали холат феъллари шахснинг
кутаринки рухий холатининг, хиссиётининг ижобий куринишини,
бу оркали вокеликнинг хиссий бахоланишини иф ода этади.
1Рухлашмок кнмбвий модда билан боглих харакат-жараен сифатида мустакил.
2 Кдранг: Узбек тили грамматикаси.1. 369-бет.
ПО
Бундай холат феълларига хам хос хусусият инсон рухий
кечинмасини ясама феъл шаклида билдиришидир. Ясама феъллар от -
лан тузилишига эга.
Ушбу мантикий ифодали холат феъллари куйидагилар:
Х аяж онланм ок - ортик дараж ад а тулкинланган
(таъсирланган) холатда булмок: Навоий буюк шоир ва адибларнинг
асарларини укигандагина шундай хаяжонланарди (М.Осим).
Сезиб турибман, кийналиб, хаяжонланиб гапиряптилар
(Ф.Мусажонов). Ховликкан, газабланган, хаяжонланган Сергей шу
гапни айтиб, минбардан тушаркан ... (Х-Гулом).
Таъсирланмок — хаяжонланган (тулкинланган) холатда булмок:
Навоий Гулининг сузларидан катгик таъсирланди (И. Султон). Сергей
гоятда таъсирланди (X- Гулом). Бу холдан таъсирланиб, Анварнинг
онаси кузига ёш олди (А К,одирий).
Тулкинланмок - жуда хаяжонланиб, кайнаб тошган (жуш
урган) холатда булмок: Агарда уша вактда, шахарда бокишга рухсат
берилганида, иккита сигир олиб, хонадонни сут-катик, каймокка
сероб к;илиб ташлардим, деган эди тулкинланиб Рихсиниса
(М ирмухсин). Кутилмаганда калбимда гурур хисси тулкинланиб кетди
(АМухтор). Элмурод тулкинланган хаяжонини босиб гапирди
(П.Турсун). Хаяжонланмок, таъсирланмок, тулкинланмок сузи
маъноларида таъсирчанлик даражаси ортик. Улар, асосан, бадиий -
шеърий услубга хос.
е) "кибр-хаво”: кеккаймок, керилмок, гердаймок, серраймок,
гудаймок, чиранмок, шишинмок, магрурланмок, гурурланмок,
фахрланмок, кибрланмок, хаволанмок. Бундай мантикий ифодали
Холат феъллари шахе, баъзан хайвон холатини ифода этади. Бу
Холат инсоннинг бирон предмет билан якиндан (ички) ёки ташки
алокаси, бу алокани инсонга ёкимли таъсирининг натижаси-
ижобий ички кечинмаси, хиссиёти булиб кузатилади. Ушбу
фарк.ловчи семага эга х°лат феъллари туб, купрок ясама феъл
саналади. Ясама феъл к,уйидаги тузилишга эга: сифат -лан, от -лан.
"Кибр - хаво" маъноли холат феъллари к,уйидагилар:
Кеккаймок - узини юкори тутган, магрур, димогдор холатда
булмок: Салимбойвачча ... бир-биридан кеккайган
бойваччаларнинг олдига бу отда боришини узига эп курмай
(Ойбек). Кеккайганга кеккайгин, бошинг кукка етгунча (Макол).
Офицер алланималар гапирди, кеккайди (Шухрат).
Керилмок - кеккайиш, керилиш холатида булмок: Макганганнинг
уйига бор, керилганнинг туйига бор (Макол).
Гердаймок - 1. Магрур, кеккайиш холатида булмок: Нима учун
энг тантик, гердайган йигитлар хам унинг номини ток айтолмай
Мухайёхон дейишади (АКаххор). Илмим баланд инженерман, деб
ill
гердаймас экан, кора ишдан сира хазар килмас экан (Ойбек).
Бойвачча кучада, халк орасида к,андай булса, уй ичида хам шундай
гердайган, зугумли эди (Ойбек). 2. Макганчок холатда булмок:
Мисрбой хоким туранинг махкамасидан кайтиб келгандан кейин
сураганларга шундай деб гердайди (С. Абдулла). -Битгаям учим йук,
хаммаси турт-беш, -деди у гердайиб (Ф. Мусажонов).
С ерраймок - гердайиш, кеккайиш х;олатида булмок: Улуг
булсанг кеккайма, уз халкингга серрайма (Макол).
Гудаймок - узини катга тутган, гердайган холатда булмок: Аъзам
(Нафисанинг) саломига алик олмасдан, "гапинг булса гапиравер,
иккала кулогим сенда", дегандек гудайиб турди (Шухрат). Ходи
болалигида хам сал гудайганрок эди (С. Ахмад).
Чиранмок - катта кетмок, мактаниш х,олатида булмок: Нима, -
дедим чираниб (У.Назаров). Узинг жойсиз чиранганингдек мени хам уз
ёнигга тортмокчи буласан (АДодирий). Чиранманг, полвон, - деди
кулиб Усаржон (Ойбек). Кеккаймок, гердаймок, гудаймок,
серраймок, чиранмок маъноларида хиссий таъсирчанлик буёги ортик.
Айникса, кеккаймок, серрайм ок сузларида белги даражасининг
ортиклиги суз товуш таркибидаги куш ундош таъсирида юз беради.
Чиранмок сузида белги даражасининг кучлилиги унинг маъно
тузилишига боглик . Гудаймок, кеккаймок, керилмок, гердаймок
сузлари, асосан, жонли нутвда хос булиб, куп кулланади. Серраймок
халк огзаки ижоди асарлари тилига хос, нуткда жуда кам кулланади.
Шишинмок - кибрланган, кеккайиш холатида булмок: -Калай,
шахарбоп буптими, -деди гурурдан шишиниб Журабой (Х-Назир).
Сизга ухшаш тажрибакорлар билан кенгаш килган эдим,
чакиртирсам бормадингиз, - деди Тургунов -"качон? хеч хабарим
йук" - сал шишиниб деди Бурибой (X- Назир).
Магрурланмок - гурурланиш, кибрланиш холатида булмок:
Офицер алланималар гапирди, кеккайди, магрурланди (Шухрат).
Кугик, кугик. -деди тигдор мактовдан магрурланиб (С. Юнусов).
Кимдир отган укининг кирувчи самолётга теккани билан магрурланди
(Шухрат).
Гурурланмок - 1. Фахрланган холатда булмок: У бу юртнинг
кечмиши ва хозири билан гурурланди (Ш.Тошматов). Узининг
шундай киш и билан дустона муносабатда була олишига
гурурланади (Р.Файзий). Элмурод болаларнинг деворий газетани
дам бадам ёпирилиб укишаётганини кури б, кун буйи гурурланиб
юрди (П. Турсун). 2. М афур, узига ишонган холатда булмок:
Гурурланган Шахзода Ж уржон хокими устига юриш к;илиб,
кулайгина енгди (Ойбек).
Фахрланмок - гурурланган, магрур, фахрланиш холатида
112
булмок: Хдротликлар уз шахдрлари билан фахрланар, унинг
тупрогини олтинга ухшатар эдилар (Ойбек). Уни курганда кувонар,
у билан фахрланарди (С.Юнусов). Бир оз фахрланди (О.Мухторов).
Магрурланмок, гурурланмок, фахрланмок суз маъноларида кушимча
ижобий буёк, таъсирчанлик яккол булиб, айни сузлар, асосан,
бадиий-шеърий услубга хос.
Кибрланмок - узини анча юкори куйган (манманликка берилган)
холатда булмок: Рихсибой ака кейинги пайтда жуда кибрланиб
кетди, колхозда эришилган ютуклар хаммаси мен туфайлн дейдиган
булиб колди (Р. Файзий).
Х,аволанмок - магрур, узини юкори куйган холатда булмок: Енгил
галабадан хаволанган Эрон кушини массагетларнинг
чекинаётганини эшитиб, зудлик билан уларни таъкиб эта бошлади
(М. Осим). - К^ари одамни муштумдай бола олдида хакорат
килганингиз, болангизни хам одам олдида нохаклик билан химоя
этганингиз яхшими? Болангаз бундан хаволанмайдими, деди Расул
ака хотинга (М. Исмоилий). Ахир мени жуда хаволантириб
юборасиз -ку, мулла Йулдошали (С. Абдулла). Кеккаймок, керилмок,
шишинмок, кибрланмок, хаволанмок сузларида салбий буёк кучли.
Шишинмок, кибрланмок, хаволанмок бадиий услубга хос булиб, кам
кулланади.
ё) "диккаг-эътибор килмок": кизикмок, сукланмок.Ушбу мантикий
ифодали холат феъллари ш ахснинг бирон шахе ёки предметга,
унияг ким ёки нималигига, кимга тегишлиги, мохияти к;андайлиги,
юзага келиш сабаби ва бошка хусусиятларини билиш-инсон рухий
фаолиятида етакчи кучга эга диккат - эътибор, рухий кечинмаси
(хисси) билан боглик жараёнларни ифода этади. Бунда инсоннинг
диккат - эътибор килиш билан боглик фаолияти муайян ташки
сабаблар билан богланиб, шулар оркали харакатчан кучга айланади.
Бундай феъллар рухдй холатни туб, баъзан ясама феъл шаклида
англатади, Ясама феъл от -лан тузилишига эга. "Диккат - эътибор
килмок" мантикий ифодаси гапда куйидаги феъллар оркали намоён
булади: Кизикмок ~ диккат- эътибори ортмок, берилган холатда
булмок: Аёл унга кизикиб тикилди (Н.Норматов). Биз пахтачиликка
кизикдик (АДаххор). Китобга кизикиб, чой ичишни хам эсимдан
чикарибман (Ойдин).
Х,авасланмок - хавас килган, кизиккан холатда булмок: Хамма
кучатларга хавасланарди (М.Исмоилий). Бир кунда саксон, юзга
етказиб каклик отиш хеч ran эмас эди. Эшман жуда хавасланиб,
тикилиб колди (Ш.Гуломов). У болани курганда узининг
боласизлигини эслар, хар бир болага сукланиб, хавасланиб карар
эди (М.Исмоилий).
Сукданмок - хаваси келган холатда булмок: Биз юрганда
из
сукданиб бокар эди одамлар (Т. Йулдош) Тозагул Кумрини курпачага
утказар экан, унинг янги хаёт лопиллаб турган кукрагига, корнига
сукданиб каради (Х,.Гулом). Заргаров бу бебахо бойликдарга
сукданиб, узок караб турди (А.Мухтор), Кизикмок ф еъли кушимча
буёгига кура бетараф булиб, асосан, жонли нущка хос, куп
кулланади. Хдвасланмок маъносида ижобийлик, сукданмок маъносида
эса салбийлик буёги булиб, улар, асосан, бадиий нущка хос, кам
ишлатилади.
ж) ”рози булмок": кунмок, унамок; юрмок. "Рози булмок" мантикий
ифодали х;олат феъллари шу семасига кура нисбий мустакил булиб,
шахснинг муайян иш-жараён, х;аракат -фаолият ва шу кабиларнинг
амалга ошиши, бажарилиши, максадга мувофик хал килиниши учун
улар хох,ишнинг билдиришини, розилигини маъкуллашини, талаб,
шарт, илтимосга унашини ифода этади. Яъни бу х,олат феълларининг
марказий-хабар ташувчи семасида инсоннинг муайян фаолият ёки
талаб, шарт кабиларнинг бажарилишига булган ижобий
муносабатининг ифодаланиши акс этади. "Рози булмок" маъноли
феълларга хос хусусият инсон хиссий холатини туб феъл - тил
бирлига шаклида билдиришидир. Улар куйидагилар: Кунмок-рози
х,олатда булмок: Шох англаб, чол арзини унга аранг кунади
(Т.Йулдош). Уни ташлаб, бир туя билан кетишига туячилар
кунмади (М.Исмоилий). Х,оким бунга кунди (Хандалар).
Унамок - рози, кунган х;олатда булмок: Менинг маслахдтимга
Омон, Омоннинг маслахатига мен унамадим (АКрдирий).
Буйругимни курбошига айтсанг, унар (А.Кодирий). Мулла Икром
"кийик" одам булганиданми ёки касби шуни лозим курганиданми
муросага унамади (Ойбек). Кунмок маъносида "рози булиш"
даражаси ортикрок, якколрок булиб, бу суз нущ да куп кулланади.
Унамок эскирлан.
"Рози булмок" мантикий ифодали феълларга хос хусусият ,
тилда хам, нущ да хам, асосан, х;аракат маъносига эга юрмок сузи
баъзан нут»; бирлиги сифатида узининг доимий, асосий
мс!ъносидан "чекиниб", муайян нутк,ий вазиятда кулланишига,
гапнинг курилиш аъзолари билан лексик-грамматнк муносабатта
киришишига, тил бирликлари куршови таъсирида нущий маънога
эга булади, маъно жихатдан узгаради. Яъни юрмок сузи гапда
холат маъносида кузатилади. Бундай холда бу сузнинг шаклий
гомони билан маъно томони орасида номутаносиблнк (асимметрия)
юз беради. Бу номутаносиблнк муайян нущ ий вазиятда, нутк,
жараёнида мантикан тугри булиб, узига хос ахамият касб этади.
Мавжуд борлик предмет - ходисалари узаро диалектик
богликликда, муносабатда булганидек-буларнинг иккиламчи
мавжудлиги, "яшаши" сузларда юз бериб, мантикан, конунан
114
сузлар (суз маънолари) хам узаро диалектик муносабатда
булади, бири иккинчисига утиб туриш жараёнини "бошидан
кечиради". Сузлардаги бундай семантик узгариш, утиш нутрий
хусусиятга эгалиги, нущдагина юз бериши, нутрий кучма маъно
содир булиши билан изохданади, чегараланади. Демак, нутк, ута
"эркинлиги", "харакатчанлиги" билан хам тилдан фарк, к,илади.
Киёсланг: Юрмок - рози (кунган, унаган) холатда булмок: Яхши
маслахатга хамма хам юради {А. Каххор). Оз булса хам пешона терим
билан топаман, суктойлик, мултониликка сира юрмайман (Ойбек).
Тугри, ихтиёр узларида, лекин сизга маслахат соладилар,
маслахатингизга юрадиларда, яхши маслахат берсангиз
юрмайдиларми (АКаххор). Юрмок сузлашув нущига хос булиб, куп
кулланади.
з) “интилмок"; кумсамок, орзикмок, зорикмок. "Интилмок"
мантикий ифодали холат феъллари инсон рухий холатини ифода
этувчи бирликлар булиб кузатилади. Улар инсон рухий
фаолиятида нисбатан тургун булган, унинг рухий фаолиятини
тула эгаллаб, етакчига айланган, унинг бошка инсонга булган
интилиши, у билан я кин муносабатни хосил килиш рухий
кечинмасини билднрувчи, шахсни бахоловчи сузлар булиб
изохланади. Ушбу фарк,ловчи семали феъллар холатни туб, купинча
ясама феъл шаклида акс эттиради. Ясама феъллар от -к, сиф ат -ик
тузилишига эга. Ушбу холат феъллари гапда куйидаги мантикий
ифодаларга эга булади: Кумсамок -1. Согинган, эслаган холатда
булмок;: Мен ... сизни курармиканман, деб йулингазга жовдирайман,
сизни кумсайман (М.Исмоилий). Эри билан култиклашиб утса
барнолар, рахматлик чолгинамни кумсаб йиглайман (F.Гулом). Киши
каригандан кейин киндик кони тукилган жойни кумсаб коларкан.
(Б.Рахмонов). 2. Кунгли тусаган холатда булмок: Хотини олдига
овкат куйганда Саидгозининг кунгли ичкилик кумсади (С.Анорбоев).
Орзикмок - интизор, мушток холатда булмок: Купдан кутган
эдим орзикиб, мана булутлар тар кади, тукишиб куз ёшин
(АОрипов). Дилбар, гулгун жамолингни курай, деб орзикиб, бок
десам, бокмай аразинг келди-ю, сен келмадинг (Альманах). У эрини
кутган, орзиккан, тайёрланган эди (АМухтор). Орзикмок асли орзу
килмок булиб, орзу сузига -к ясовчисининг кушилишидан юзага
келиб, бунда лексик морфема таркибидаги у -и га утган. Бундай
товуш узгариши нутк; жараёни билан боглик булиб, нущда юз бериб,
орзикмок шаклида тил лугат таркибига утган, тил бирлигига
айланган. Орзу килмок (орзу), орзикмок (орзи -к -мок) нущда
алохида кулланади. Бундай товуш ва тузилиш фарк,и асосида маъно
бир хиллиги, кушимча маъносига, буёгага (коннотациясига) кура эса
фарк, мавжуд. Яъни орзикмок сузида белги даражаси ортикрок.
115
"Узбек тили морфем лугати"да орзу ва шу суз асосида тузилган
ясам а сузлар берилган, м орф ем таркиби аникданган. Аммо шу
тил бирлиги асосида шаклланган орзикмок, орзикхирмок сузлари
лугатда кайд этилмаган.
Зорикмок; - сабрсизлик билан кутган (интизор) холатда булмок:
Ана ундан кейин сен хдм ота ё она буласан, бугун сен какшатаётган
ота-оналаринг сингари сен хдм болаларингдан иззат - хурмат кутасан,
, зорикиб мушток булиб кутасан (М.Исмоилий). Булар излаган,
булар зориккан ана шундай одам бор эди (М.Исмоилий). Фурсат
танг, киргокнинг у томонидаги ж анговор дустлари Санаевнинг
сигналини зорикиб кутиб турдилар (Н. Сафаров). Орзикмок,
. зорикмок китобий — шеърий услубга хос булиб, белги даражасининг
ортиклиги, кучлилиги билан узига хосдир. Айникса, зорикмок
маъносида бундай белги ортикрок- Кумсамок, асосан, огзаки нутк,ка
хос, куп кулланади.
и). "Ховуридан тушмок": юмшамок, бушашмок, мулойимлашмок
яхшиланмок. Бундай мантикий ифодали х°лат феъллари инсоннинг
бир ^олатда н бошка ижобий холатга утганини билдиради. Яъни бунда
инсон жахл, газаб (аффект) холатидан "тушади", юмшаради,
майинлашади. "Ховуридан тушмок" фарк^ловчи семали х,олат феъллари
губ ва ясама феъллардан ташкил топиб, ясама феъл сифат -а, -лаш(-
лан) тузилишига эга: Улар куйидагилар: Юмшамок - жахлдан тушган,
бушашган холатда булмок: Кудрат ота бир оз юмшади (Н. Фозилов).
Ахволимизни куриб, командир яна юмшади (Ф.Мусажонов). Зумрад
узгарди, халиги чарсиллаши колди, юмшади (А.Мухтор).
Бушашмок - юмшаган, шахтидан, ниятидан бир оз тушган
Холатда булмок: Хасан иш катталашиб кетишидан куркиб, сал
бушашди ва димогида деди (Х-Назир). Офтоб ойим эрининг кейинги
сузи билан анчагина бушашди (А.Кодирий). Лекин Равшаннинг
раислик килувчига кул кутариб турганини куриб, улар бушашди
(Н.Ёкубов).
Мулойимлашмок - майинлашган, назокатли холатда булмок: -
Туринг, кизим, - элликбошининг товуши бирдан мулойимлашди, -
ота - онанинг бошини букманг (Ойбек). Кори канчалик
мулойимлашмасин, Элмурод у билан муносабатда чин кунгилдан
ковушолмас эди (П. Турсун).
Яхшиланмок - юмшаган холатда булмок: Гулнор хозир Нурининг
мехрибончилигига севинди, Эрга тегиб, феъли анча яхшиланибди,
шекилли деб уйладя (Ойбек). Юмшамок, бушашмок сузлашув
нущига, мулойимлашмок, яхш иланм ок купрок китобий
ш еъ ри ятга хос. М улойимлашмок хиссий - таъсирчанлик
оуёгининг ортиклигига, куш им ча "ёкимли" сем аси га кура
116
тавсифланади. Мулойимлашмок тугри маънога нисбатан кучма
маъиода куп кулланади1.
к) "тинчланмок”: овунмок, юпанмок, тинчимок, тинчланмок,
хотиржамланмок- Ушбу мантикий ифодали холат феъллари хам
инсоннинг бир холатда н — нотинчлик, ташвиш-мусибат, кунгли
гашликдан, уз- узига фикран ёки ташки воситалар таъсирида
тинчланган, ховуридан тушган, хотиржам холатга утганини
ифодалайди. Бундай холат феъллари тузилишига кура туб ва ясама
(сифат -и, -лан) булади. Улар гапда к;уйидаги мантикий ифода
билан катнашади:
Овунмок - юпанган, дард-аламни унутган холатда булмок: Аям
хотин-халаж билан булиб, бир оз овунди (А.К,аххор). Элмурод бу
одамлар орасида бир оз юпанди (П.Турсун). Уктам фронтда кишлок
одамларини эслар ва овунар эди (Ойбек).
Ю панмок - таскин топган (овунган) холатда булмок: Холмурод
бу одамлар орасида бир оз юпанди (П.Турсун). Хозир хам ury фикр
билан юпаниб, углиннг галати ахволига чиройлирок туе беришга
уриниб, уз ишлари билан овора булди (А. Мухтор).
Тинчимок - тула хотиржам, юпанган холатда булмок: Аскар уни
тинчитди (С. Абдулла). Ахири мени бошка синфга утказиб,
тинчиди(Ф.Мусажонов). Кунглим энди мутлако тинчиган эди
(О.Ёкубов): Тинчимок сузи маъносида хотиржамлик, таскин топиш
даражаси кучли.
Тинчланмок - юпанган, хотиржам холатда булмок Ашуров шу
бугунок Уктамни топи б, гаплашишга суз бердида, бувани
тинчлантирди (Х-Назир). Мунира бир оз тинчланиб, бошини кутарди
(У.Назаров). Хийла тинчланиб, нос кайфини сураётган Шокосим уста
бехосдан биров туртгандай тебраниб тушди (Х-Назир).
Хотиржамланмок - тинчиган, бехавотир холатда булмок: Бек
йулни куздан кечириб, тунда сургалиб утганида тупрокда колган
изларни шамол супириб текислаганини курди-да, хотиржамланди
(Х-Гулом). Юпанмок китобий - шеърий, овунмок, тинчимок,
тинчланмок, хотиржамланмок купрок сузлашув услубига хос.
Овунмок, юпанмок феъллари ижобийлик буёгага эга.
II. Салбий муносабат ифодаловчи психик холат феъллари к;уйидаги
семантик гурухларга кирувчи тил бирликларида куйидаги
мантикий ифодада катнашади. а)"жахли чикмок": гижинмок,
ижирганмок, кизишмок, ёнмок, хумраймок, шумшаймок, олаймок,
Украймок, газабланмок, кахрланмок, аччигланмок, шидаатланмок,
асабийлашмок. "Жахди чикмок" мантикий ифодали холат феъллари,
асосан, инсон, баъзан хайвон рухий х,олати, унинг мавжуд
117
вокеликка ва узига нисбатан булган салбий муносабати билан
богланади. Улар инсоннинг салбий муносабатини кучли
даражада ифодалашига кура ажралиб туради. Бундай холат
феъллари инсон фаолиятини, гайрати, харакати-холатини
кучайтирадиган - шунга фаол таъсир к;иладиган хиссиётни
ифодалайди. Яъни бу х,олат феълларида инсоннинг салбий
таъсирланиши (ижобий булиши хам мумкин) натижасида тез,
бирдан юз берган, нихоят даражада кучли, жушкинлик билан
утадиган киска муддатли хиссий х°лат - газабланиш, жахдланиш
хабилар кузатилади. Шунга кура бу феълларни газабланиш
маъносини ифодаловчи холат феъллари дейиш мумкин. Ушбу холат
феъллари семантик гурухи туб ва ясама феъллардан ташкил
топади. Ясама феъллар куйидигача тузилади: от -лан, сифат -й, -
лан, (-лаш). Ясама феьлнинг -лан, -лаш кушимчаси асосга
нисбатан ясовчи сифатида алохида, мустакил саналади. "Жахди
чик;мок" маъноли холат феъллари к,уйидагилар: Еижинмок -
аччигланиш, жахлланиш д о л а ' г и д а булмок: Равшан йигитдан
Хожарнинг эски одатини давом этгираётганини эшитиб, ичида
гажинди (Н.Ёкубов). Агар юрмасангаз, - деди милиционер гижиниб
... (У. Назаров).
Ижирганмок - аччигланган, асабийлашган холатда булмок: К,удрат
ижирганиб, муштларини тугди (М. Исмоилий). Севар ижирганиб,
’Трнидан туриб кетди, дадасининг гапи огзида колаверди (У.Назаров).
А\имардон унинг гаплашгиси келиб турганини пайкаб, яна
ижирганди (У.Хошимов). Ижирганмок сузида "жахлланиш" белгиси
ва таъсирчанлик даражаси ортик
Кизишмок - тутаккан, аччигланган холатда булмок: Отаси
кизишиб, бугилиб гапирар (М. Исмоилий). Узи нима ran - чол яна
кизишиб кетди (Ойбек).
Ёнмок харакат, жараён ифодаловчи суз булиб, гапда нутк;
бирлиги сифатида кучма маънода инсон рухий холатини
билдиради. К^иёсланг: Ёнмок - кизишган, (асабийлашган) холатда
булмок: Сиз онамдан хафа булманг, азизим, унинг одатини
биласиз-ку, бир ёниб, бир учаверади (С.Анорбоев). Ёнмок маъноси
"тезда" кушимча белгига хам эга булиб, айни тил бирлиги сузлашув
н утки га хос.
Х,умраймок - ковоги солик, жахл холатида булмок: Тугонбек
индамади, даструмоли билан кенг, сертук кукрагани елпиб, атрофга
'чирт-чирт" тупук отиб утирди-да, нихоят хумрайиб каради (Ойбек).
Салимжон анчадан кейин бир оз юмшади, лекин Мухайёга
хумрайиб каради (АКдхХор). Тогнинг баланд чуккисвда утирган
кушлар шохи пастда йигилаётган одамларга йирткич кузлари билан
хумрайиб карайди (М.Исмоилий).
118
Щумшаймок - хафа холатда булмок. Иван Петрович шумшайди,
бир нималар деб тунгиллади (А.Каххор).
Олаймок - украйиб газабланиш холатида булмок: Мингбоши
утирган еридан келувчига олайиб каради (М.Исмоилий). Башорат ялт
этиб кайрилиб, синглисига олайиб каради (А.Мухтор). Дулан булса-
Турсунбойга олайиб каради (Н. Фозилов).
Украймок - жахлланиш, газабланиш холатида булмок: Домла
украйиб каради (Мирмухсин). Болалар унга угирилиб, шундай украйиб
карашдики... (Н. Фозилов). Бола эса бурчакка тик;илиб олган, бизга
еб куйгудек украйиб тикиларди (Ф.Мусажонов). Олаймок, украймок
сузи маъноларида "жахди чикиш" даражаси ортик, украймок
маъносида бундай белги олаймокка нисбатан ортик, таъсирчанлик
кучли. Улар, асосан, жонли нуткда куп кулланади.
Еазабланмок - жуда ж ахли чиккан холатда булмок: Ховликкан,
газабланган, хаяжонлаиган Сергей шу гапни айтиб, минбардан
тушаркан, хотинлар пик-пик йиглаётганини курди(Х. Гулом). Хоким
бу гапни эшитиб, шундай газабландики, юзи бирдан буришди,
кистирма кузойнаги бурни устидан тушиб кетди (М. Исмоилий).
Кахрланмок - нихоятда, кучли даражада газабланган холатда
булмок: Хоким пича кахрланиб турди, кейин кулини силтаб,
ясовулини кайтарди (М.Исмоилий). Кемтик тишлари орасидан тилини
ялтиллатиб, кахрланиб турган Кутби отин алвасти каби унинг куз
унгига келиб тухтайди (Р.Азизхужаев). Кахрланмок сузи "жахди
чикмок" ифодали семантик гурухда "жахлланиш, газабланиш"ни
кучли даражада ифодалашига, кушимча белгисига кура асосий
саналади.
Аччигланмок - жахли чиккан холатда булмок: Махсум каттик
аччигланди (А.Кодирий). Аччигланиб га за б билан юрибди
(Ф.Йулдош). Бундай кел, хой, утир аччигланиб кичкирди
Маждиддин (Ойбек),
Шиддатланмок - газаби кучайган (тошган) холатда булмок: Туфа
бирдан узгарди, аламидан кузгалган исёнкор каби шиддатланди
(Ойбек). Гулнор бу ёт киш ининг элликбоши эканини билгач, газаби
шиддатланди (Ойбек). Fазабланмок сузида хиссий таъсирчанлик буёги
аччигланмок сузига нисбатан ортик. Шиддатланмок сузида эса ундан
хам ортик. Шиддатланмок сузи маъноси кушимча "кучайиш" белгисига
эга.
Асабийлан(-ш)мок - 1. Асаби кУзгаган, гижинган холатда булмок:
Фосих афандини Хаётнинг ёлворишлари, куз ёшлари асабийлантирди
(М.Исмоилий). Султонмурод яна купрок асабийланди (Ойбек).
Саксон - туксон метр масофа колганда Ахмаджоннинг шериги
асабийланди (АКаххор). 2. Асаби тобора кУзгаган, гижинган холатда
булмок: Домла яна асабийлаш иб, калтиради (М.Исмоилий).
119
Юсуфбек хожи юрт бесаранжомлиги ва угил кайгуси билан
асабийлашган эди (А Кодирий). У бир оз асабийлашди (Н.Ёкубов).
Асабийлашмок сузи маъносида белги даражаси бир оз ортик
булиб, ушбу суз, асосан, бадиий услубга хос.
"Жахли чикмок” мантикий ифодали холат феъллари хам дарак
(хабар), хам таъсирчанлик (коннотация) билдиришига кура ажралиб
туради. Айникса, олаймок, украймок, газабланмок, кахрланмок,
шиддатланмок сузлари да таъсирчанлик (прагматика) хабарга
нисбатан ортикрок. Умуман, бу суз маъноларида белги даражаси
жуда кучли. Кахрланмок, шиддатланмок сузлари китобий-ш еърий
услубга хос.
б) "хазар кнлмок" безмок, ирганмок, йирганмок, жирканмок,
нафратланмок. "Хазар килмок" мантикий ифодали холат феъллари
инсон рухий кечинмасини, унинг предметга булган салбий
муносабатини билдиради. Бундай хиссий муносабатда инсон
дунёкараши, орзу-умиди, ахлокий караши билан айрим борлик
предмет - ходисалари уртасида "номутаносиблик" юз беради. Бу
номутаносиблик "хазар килмок" маъноли х;олат феълларининг
мазмун томонини, мантикий асосини ташкил килади. Бу
семантик гурух аъзолари туб, баъзан ясама (от -лан) феъл булиб
кузатилади. Ушбу х;олат феъллари к,уйидагилар: Безмок - жонига
теккан (безор) х°латАа булмок: Ха, фукаро бобоси Амир Темур
давридаёк жанг - жадалдан безган, юраги зиркираб колган (О.Ёкубов).
Золим подшодан бездик, улаколсин у, деб кичкиришди хотинлар
(Ойбек).
Ирганмок - жирканиш холатиАа булмок: Кумгонни кара, одам
ирганади, -деди унга Хасан (X. Назир);
Йирганмок - нафратланиш жирканиш холатида булмок: Бойлар-
нинг дарди олтину кумуш, мисоли итпашшадай ёпишасиз унга,
йирганаман бойларнинг нафсидан, хасислигидан - деди Зумрад бойга
(Ойбек).
Ирганмок ва йирганмок товуш тузилишига кура бир оз
фарвданади. Яъни ирганмок сузи олдидан й товуши орттирилган. Бу
сузлар нущда бир сузнинг икки хил куриниши, алохида тил
бирликлари сифатида "яшайди". Бундай кисман товуш фарк,и
асосида маъно умумийлиги мавжуд. Айни вактда бу сузлар
орасидаги семантик фарк, тил бирлиги сифатида йук даражада,
уларнинг нущ бирлиги булиб келишида эса йирганмок маъносида
белги даражаси сал ортикрокдек туюлади. Ирганмок, асосан,
сузлашув нущ ига хос, куп кулланади. Йирганмок адабий тилга хос,
кам ишлатилади. Умуман, ирганмок, йирганмок сузлари тил ва нущ
бирликлари сифатида, асосан, ифлос, нопок, жирканч предметларга
120
нисбатан ишлатилади1:
Жирканмок -1. Ж уда ирганган (йирганиш) холатида булмок:
Халк пес, мохов касалидан жирканади (Ш.Шомаксудов,
С.Долимов). К,ора ишдан жирканадиган шунака "п оки залар” бор
орам изда (М .Исмоилий). 2. Нафрат холатида булмок:
Бундайлардан хамма жирканади (М. Исмоилий). Мухайё Жавлон
хакидаги гапни огзига олгани жирканади (А. К,аххор).
Н аф ратланм ок - газаб билан ж ирканган, н аф р ат килган
Холатда булмок: Бировларнинг кабрини оёк ости килганлардан
энди наф ратланам из (О.М атжон). Хондан хам, вазирдан хам
нафратланибди (С.Юнусов). Зиёдулла Буронбек билан кул олишар
экан, унинг чарчоклик аломати сезилиб турган совук кузларига
наф ратланиб каради (Х,-Гулом). Ж ирканмок, нафратланмок
сузларида белги даражаси, таъсирчанлик кучли булиб, жирканмок
жонли нутк.ка, нафратланмок китобий - шеъриятга хос.
в) "куркув": куркмок, хайикмок, чучимок, сесканмок, хадиксирамок,
хавфсирамок, хавотирланмок, хавфланмок, босинкирамок,
зирилламок, Узбек тилида "куркув" мантикий ифодали холат феъллари
инсон, баъзан хайвон рухий х°лати билан богланиб, уларнинг
предметга, таъсир килувчига булган салбий муносабати, ундан
таъсирланиши натижасида юз берган рухий жавоб х аРакатларини
англатади. Бу холат феълларида инсоннинг предметдан хайкиши,
чучиши, кУркуви - унга нисбатан эхтиёт, жиддий муносабатда
булиши каби рухий холат ифодаланади. Ушбу маъноли х°лат
феъллари инсон рухий холатини ясама феъл сифатида хам
ифодалайди. Ясама феъл от -сира, от -лан, таклидий суз -илла каби
шаклда намоён булади. Ушбу мантикий ифода гапда к;уйидаги
феъл маъноларининг фаркловчи семалари сифатида "куринади".
Куркмок - хайкиш холатида булмок: Тулкин коронги дарахтларга
якин боришдан куркади (Хаулом). Кршлари сал чимирилган,
кузлари нимадандир кУрккан кийикнинг кузларига ухшарди (О.
Ёкубов). Сиздан жуда кУркаман (Мирмухсин).
Х,айикмок - кУркиш, чучиш холатида булмок: Бир оз сукунатдан
сунг узун сулиш олди шох, узок чузилган мажлисдан хориганлигини
сезган хар кимса бирор суз котишдан хайикарди (Ойбек).
Раффоржон купинча эркалик, тантилик к;илиб, бу гапларга чандон
кулок солмади, лекин мен хам кулок солмагани кампирдан
хайикардим /'ЛДаххор). Болалар Анварга эхтиром килмасалар хам,
унга бурунгича ёмон муомала килишдан хайикиб колдилар (А
Кодирий).
Чучимок - хайкиган, хадиксираган холатда булмок: Чол
121
аввалига Солидан чучибди (С.Юнусов). Ходим чучинкираб кулига
олди, тахини ёзиб кургач, юзи ёришиб кетди (А.Иброхимов). Хутик
сувдан чучиб, тисланиб тури б олди (X,. Назир).
С есканмок - чучиган, хавф сираган холатда булмок:
Мукаддамда нима касдинг бор эди. Алимардон ич-ичидан сесканди
(УДошимов).
Хадиксирамок - сал чучиш, хавотирланиш (безовта) холатида
булмок: Отаси хадиксираб, бир оз сураяпти (Алпомиш). Кайтанга
олдинги дарсда хаёл суриб утирганди, энди бу дарсда унга куркув
кушилиб, болаларнинг х.ар бир сузидан хадиксирарди (Н.Фозилов).
Мука лдасн инг тусатдан угирилиб карашидан хадиксирардим
(О.Ёкубов).
Х,авфсирамок - анча чучиган, хавотирланган холатда булмок:
Аслида Мансур ака углининг ... бирон жувон турига илинишидан
хавфсирар (У.Назаров). Ёшрок бир узбек, аввал уни Пиён
бозорда пайкадим. К ейин у Мирободаа куринди. Хдвфсирадим
(Х-Еулом). Муса аввал индамади, кейин бир нарсадан
хавфсирагандай гапирди (П.Турсун).
Хдвотирланмок - безовта, хадиксираш холатида булмок:
Мукаддам хавотирланиб, унга угирилди-ю, шу ондаёк
Алимардоннинг кайнок, титрок лаблари узига ёпишганини хис этди
(У.Хошимов). Шу орада отаси бир нарсадан хавотирланди, шекилли,
кизини кучага чик;армай куйди, -деди Давлатёр (П.Турсун).
Хавфланмок - таш виш ланган (хавотирланган) холатда
булмок: Х озиргина чап канотидаги нотинчликдан хавфланган
Ч ерн ец ов энди унинг тинчланишидан хафа (И. Рахим). Юртда
катта кузголон, отишмгутиш булганини эшитган Унсин акасидан
хавфланиб, кечга якин ... келган эди (Ойбек).
Босинкирамок - уйку аралаш... алахлаган, курккан холатда булмок:
Кафанларга чулганган скелет уни бугиб, босаётганда у жон жахди
билан бакириб, уйгониб кетди, каттик босинкиради (Мирмухсин).
Арслон ярим кечаси уйкуда каттик босинкиради (Мирмухсин).
Одамнинг нерв системаси нотугри ишлаши натижасида гоят
кУркинчли тушлар куради, босинкирайди (Ш. Шомаксудов, С.
Долимов).
Зирил,\амок - жуда курккан (вахимага тушган) холатда булмок,:
Узи йугон, гулдирок овози булиб, бакирок овозидан хамма
зирилларди (Ш. Шомаксудов, С. Долимов). Мажлисларда кимнинг
камчилиги булса (Асрор) шартга юзига айтаверарди. Ундан раис хам
хайикарди. Кизлар-ку зирилларди (С. Ахмад). Куркмок, чучимок,
хавотирланмок, асосан, огзаки нущка хос, куп ишлатилади. Куркмок
сузида белги даражаси чучимок сузига нисбатан ортик. Хайикмок,
122
хадиксирамок, хавфсирамок, хавфланмок, босинкирамок купрок ёзма
нущ ка хос, китобийдир. Хавфсирамок, хавфланмок маъноларида
белги даражаси (олдингиларга нисбатан хам) ортик булиб, кушимча
"безовта, ташвиш" семаларига эга. Айни вактда хавфланмок сузида
бундай белги хавфсирамок сузига нисбатан ортикрок. Фикр
юритилган семантик гурухда зирилламок; сузи "куркиш (вахимага
тушиш)"ни, таъсирчанликни жуда кучли ифодалашига кура
ажралиб туради, нущда куп кулланади. Кур км о к, чучимок,
босинкирамок, хайикмок, хадиксирамок сузларида дарак (хабар)
маъноси кушимча буёкка нисбатан етакчи, устун булса,
хавфсирамок, хавотирланмок, хавфланмок сузларида хабар хам,
кушимча белги хам фаол. Зирилламок сузида эса даракка нисбатан
таъсирчанлик устун.
Таъкидлаш керакки, тил бирликларида кушимча белги
даражасининг ифодаланиши нисбий, яъни сузлардаги таъсирчанлик
баъзан фаол, баъзан аксинча булиши мумкин. Баъзи холларда эса,
суз маъноси, умуман, таъсирчанлиги жихатдан бетараф булиши
мумкин. Киёсланг: тош, соат, кошик, бир, ун беш, у, бу, куп, кам,
олмок-
Хабар, дарак эса хар к,андай мустакил сузнинг маъно таркибида
мавжуд. У сузнинг асосий маъноси хдсобланади. Баъзи тил
бирликларида хабар (дарак) таъсирчанликка нисбатан асосий, етакчи
булмаслиги мумкин: зирилламок, дахшатланмок, дабдала, эзгиламок
ва б. Шунингдек, хар ^андай таъсирчанлик хам узига хос хабар,
таъсирчан хабар сифатида бахоланиши мумкин, Демак дарак
(хабар) тил лугат таркибидаги хар бир сузга-тил бирлигига хос
умумий, доимий, асосан, бирламчи, мухим булса, таъсирчанлик
(коннотация) хусусий, нисбий, купинча, нущий, вактинча хусусиятга
эга. Маълум булдики, суз маъно таркибининг курилиши
(композицияси) куйидагича булиши мумкин: 1. Сузлар хабар (дарак)
ифодалайди. 2. Сузлар хабар ва кушимча маъно (буёк)
ифодалайди. 3. Сузлар кушимча маъно (белги) ва хабар ифодалайди1.
г) «кийналмок»: эзмок, эзилмок, бугмок, бугилмок, сикилмок,
кийналмок, ковурмок, ковурилмок, кисилмок.уртамок, ёнмок, куймок,
азобланмок хомушланмок, хасталанмок, саргаймок: "Кийналмок"
маъноли холат феъллари шахе, баъзан унинг муайян аъзосининг
Холатини ифодалайди. Бу феъллар инсоннинг ташки ёки ички
таъсирланиши натижасида аклий кийналиши, азобланиши, уз ва
узгалар аклий фаолияти, иш-з;аракатидан катти к норози булиши,
изтиробга тушиши, сикилиши, аламли холатда булиши каби рухий
холатларни билдиради. Ушбу мантикий ифодали семантик гурух туб
123
ва ясама феъллардан тузилади. Ясама феъл от -лан, сифат -лан,
сифат -ай каби тузилишга эга.
Эзмок, бугмок, кийнамок, ковурмок феъллари тилда хам, нущда
хам, асосан, харакат ифодалайди, харакат феъли хисобланади.
Шунингдек, булар угамлилик хусусиятига кура хам холат феълларидан
фарк^анади. Айни вактда бу феъллар ну , бирлиги сифатида муайян
т е
124
нимаси, ноинсоф, - деб бутиларди (Н.Норматов). Гуломжон ялинувчи
бир товуш билан бугалиб, куйиниб гапирди (М.Исмоилий). 2
Эркинликдан махрум, кийналган (азобланган) холатда булмок: Ёлгон,
хийла, найранг, зулм, хаксизлик, адолатсизлик хукмрон шароитда
Бутакузнинг эрк, иродаси бугилди (Сохибкирон).
Сикилмок - кийналган, бугилган холатда булмок: Сарой ахлининг,
мансабдорларнинг рухини чукур синаган Навоий анча сикилди
(Ойбек). Тизшнсиз говур ва димиккан хаводан юрак ёрилар даражада
с ик,илади, киприклар тош осилгандек вазминлашди ... (О. Мухторов).
Кийналмок - сикилган холатда булмок: Уйлайди, уй суради,
уйларинииг тагига етолмай кийналади (М.Исмоилий).
Ковурилмок - жуда уртанган, сикилган, азобланган холатда
булмок: ... уни билмай туриб, мени яхши куради деб шайдойи булиб
юрганимни уйладим-да, номусдан, рашкдан ковурилдим
(О.Мухторов). Низомжон мухаббат билан иомус утида ковуриларди
(С.Ахмад).
Кисилмок - тортиниш холатида булмок: Энди огзига келганини
кисилмасдан гапиришга ... бошлади (Ойбек). Эзмок, бугмок, сикмок,
кийнамок, ковурмок ва кисмок сузларида х°лат белгиси кучсизлиги,
усувчанлиги билан, эзилмок, бугилмокк сикилмок, кийналмок,
ковурилмок, кисилмок сузларида эса рухий холат белгиси
кучлилиги, аниклиги ва доимийлиги билан фархланади. Эзилмок,
бугилмок, сикилмок сузларида белги даражаси кучли. Ковурилмок
сузида эса ундан хам кучли.
Уртамок - урганиш, эзилиш холатида булмок: Калбимни уртади
аллак,андай сас .... Мумин М ирзо укам, сени улдирдилар (А.Орипов).
Остингда юз алвон уйнайди отинг, душманни уртайди шону
шавкатинг (Алпомиш). Мен куйиб, энди уртандим (Лайли ва
Мажнун).
Ёнмок - азобланиш, эзилиш холатида булмок: Узлари ёнсалар,
уртансалар хам майли, фа кат Тулкин буни билмасин, унинг мургак
дили ёнмасин, уртанмасин (Х,.Гулом).
Азобланмок - кийналган (эзилган) холатда булмок: Онагина эмас
гунохсиз болалар хам тухмат оркасида каттик азобланадилар
(Сохибкирон). Мукаддам ... хозир портлаш руй беришини билиб
азобланарди (У.Хошимов). Хотини индамади. У индамагани сайин
Кодир азобланар эди (АДаххор).
Х,омушланмок - гамгин, маъюс холатда булмок: Аёл
хомушланди (Гулистон). Ф акат бир оздан кейин Анорхон
алланечук хомушланиб, ух тортди, бошини эгди (Ойбек).
Хасталанмок - кийналган (азобланган) холатда булмок: Мажрух
дилим сизни куриб , батгар хасталанди (П. Крдиров).
Саргаймок - зорикиш, махтал холатда булмок: ... сизларни
125
согиниб, канчалар саргаймадим (М.Исмоилий). кошкийди
йулингизда саргайганимни, бир куришга, худди шу бугун
куришга зор булганимни билсангаз (М.Исмоилий)
д) "хафа булмок": ранжимок, кайгурмок, кайгуланмок,
гашвишланмок, ункаламок. "Хафа булмок" фарк;ловчи семали х°лат
феъллари шахе, баъзан хайвон х,олатини билдиради. Бундай
мантикий ифодага эга холат ф еъллари инсоннинг объектга
, булган салбий муносабати ундан хафа, ранжиган
Холатдалигини ифода этади. "Хафа булмок" маъноли холат
феъллари туб ва ясама булиб, ясама феъл от -р, -лан, -ла
тузилишига эга, Улар куйидагилар: Ранжимок - хафа (ранжиш)
Холатида булмок; У Бадахшийнинг бу уринсиз гапидан ранжиган
эди (М.Осим). Баъзан хам ранжирди (Мирмухсин). Зиёда ранжиб
киргокка сузиб кетди (У.Назаров).
Кайгурмок - гам-аламли, кайгули, жуда хафа холатДа булмок:
Ёрдамчининг йуклигидан умидинг кесилиб, хасратингни кимга
айтишни билмайдигандирсан. Кдйгурма, бегим, Хасанали отанг бу
тугрида хам сени ёдидан чикармади (АДодирий). Кайгурманг,
онажон, кора кунлар утар, ёругликка чикармиз (Ойбек). Полкнинг
чекинишидан отлар хам кайгургандек, кишнамасди (И.Рахим).
Кай гула нм ок - гам-алам чеккан, жуда кайгурган холатда булмок:
КУконга боргач, биринчи ишим углингизни кутказиш булсин,
жойсиз кай гул анмангиз, хоним (АДодирий).
Таш виш ланмок - хавотир (безовта) холатда булмок:
Ш окирбекнинг кеча эрталаб чикканидан бери дараксиз кетишига
ташвишланиб утирган уста Олим уни йулакда куриши биланок
суради (АДодирий). Ёпирай, нима булди болаларингизга, - деб ота
ташвишлана бошлади (X-Гулом). Нима булди: катта бувинг
огридими ё бувинг бетобми, ташвишланиб суради Гуломжон
(М.Исмоилий). Кай гула нм о к сузида белги даражаси ортикрок.
Упкаламок - ранжиган, аразлаган холатда булмок: Адолатхон бу
ишга чидолмай Рахбархондан упкалади (X.Назир). Маргуба
Муаттардан упкалади, уша хатни билмасдан, тушунмасдан
ёзганини ... (А. Кдххор). Бир куни аям кузига ёш олиб, дадамдан
упкалади (АДаххор). "Хафа булмок" фаркдовчи семали холат
феъллари, асосан, адабий тилга хос, китобий.
е) "кунгли колмок": совимок, музламок. Бундай мантикий
ифодали холат феъллари шахе (унинг муайян аъзоси) рухий
Холати билан богланади. Улар инсон кечинмасининг муайян ташки
таъсирлар таъсири ёки инсоннинг уларга булган муносабатининг
узгариши, бир рухий холатдан бошкасига утиши натижасида
юзага келганини ифодалайди. Яъни, бунда инсоннинг ижобий
Холатдан предметга нисбатан бутунлай салбий холатга утишини
126
билдиради. Рухан тушкунликка тушиш, эзилиш, мехр-мухаббатнинг
йуколиши, гамгинлик каби ички кечинмалар юзага келади. "Кунгли
колмок" маъноли холат феъллари гурухида ясама (от -ла) феъллар
хам мавжуд. Ушбу холат феъллари к,уйидагилар:
Совимок (совумок;) - кунгли колган холатда булмок: Табиатан
таъсирчан, шоирона калб эгаси Элёр узи уйлаб топган образлар
дунёсида яшар, бирон нарсани тез севиб, тез совирди
(У.Назаров). Орамизда на вокеа руй берди-ки, мендан совиди
(Ойбек). Саидий киздан бирдан совиди (А Даххор).
"Узбек тилининг изохли лутати"да музламок сузининг факат
икки маъноси кайд этилади: 1. Музга айланмок- 2. Каттик совук
таъсирида котиб колмок, тунгмокг яхламок, каттик совук ути б,
какшамок, совкотмок1. Бу маънолар музламок сузининг бош,
тугри маъноларидир. Музламок куп маъноли суз булиб, лугат
маколасида акс этмаган кучма м аънога - холат м аъносига хам
эга. Бу м аъно м уайян тил бирликлари куршовида - таъсирида воке
булиши, нутрий хусусиятта эгалиги билан изох^анади, нутк,ий
маъно хисобланади. Киёсланг: музламок - рухан азобланган эзилган,
жуда гамгин ^олатда булмок: Али кушчининг куз олдига йулда
учраган Каландар Карнокий келиб, эриган кунгли кайта музлади
(О. Ёкубов]. Ботирали унинг багрини иситиб турган ут экан, шу
ут кул булиши билан вужуди музлади (X- Гулом). Музламок сузида
кунгли колиш даражаси ортик. Совимок, музламок, сузлари, асосан,
огзаки нущка хос.
е) "кайгурмок (хайрихохлик)", ачинмок, койимок, куймок,
койинмок, куйинмок, уксимок, укинмок, кайгурмок, ёнмок,
зорланмок, хафаланмок, афсусланмок. "Кайгурмок" мантикий
ифодали холат феъллари шахе ^олати билан богланади. Улар
инсон ^олатини - ачиниши, куйиниши, афсусланиши кабиларни
ифодалайди. Бу ифодага эга холат феъллари таркибида от -р, -
лан, сифат -лан шаклида тузилган ясама феъллар хам
мавжуд. Умуман, бундай фарк,ловчи семали х,олат феъллари инсон
кечинмасини туб феъл куринишида ифодалайди:
Ачинмок - 1. Куйиниш, рахми келиш холатида булмок:
Беморнинг ахволи нечук, - суради ачиниб Навоий (Ойбек). Мен
сахрода улаётган бурини курганимда, бир чоклар ушанга хам
ачингандим (О.Мухторов). Йуловчилар савдогарнинг холига
ачинардилар (Аатифалар). 2. Афсусланиш, ранжиш холатида
булмок: Ишим битмаганига эмас, балки огайнимнинг ёш болани
ёлгон гапиришга одатлантираётганига ачиндим (Тошкент хакикати).
Койимок, куймок сузлари хам жараён (харакат), хам холат
127
маъносини билдириши - нущ ий вазиятга кура х;аракат ёки холат
феъли була олишига кура узига хосдир. Бу феълларнинг хам
Харакат, хам холат ифодалаш имконияти тилда хам, нущда хам
намоён булади. Айни вактда бу сузларнинг холат феъли булиб,
тилда, тил бирлиги сифатида келиши нущдаги, нутк; бирлиги
сифатидаги куринишига нисбатан мавхумрок, фаолсизрок. Чунки
бу сузлар гапдан ташкарида, алохида олинганда улардаги жараён,
Харакат маъноси фаолрок, кучлирок булади. Яъни бу сузлардаги
Холат маъноси тил бирлиги сифатида нисбатан фаолсизланиб,
намоён булишга тайёр турган имконият хисобланади. Бу
имкониятнинг воке булиши, фаоллашиши нущда, сузлар
Куршовида, ran курилиш бирликларининг маъно жихатдан
таъсирида, уларнинг узаро муносабатида юз беради. Бундай холларда
койимок, куймок феълларида холат маъноси "буртиб", муайян
мантикий ифодага эга булади. Бу ифодада инсон рухий холати кайд
этилади. Ушбу феълларнинг холат билдирувчи фарк,ловчи семаси
марказий, яъни хабар, дарак ташувчи сема булиб катнашади.
Киёсланг: Койимок - хафаланган (ранжиган) х°латда булмок:
Норкузи бу одамнинг оддий хакикатни англамаслигидан койиди (А.
Каххор). Рахиманинг узбош имчалигидан (Умурзок аканинг)
бунчалик койиб гапириши Кудратни янада хушёр килди. (X,. Назир).
Куймок - жуда кайгурган холатда булмок: Сизни деб шунча
куяди, шунча куяди /ЯДаххор). Йулчи углимнинг кони кутлуг, уни
юзга, кузга суртиш керак, - чукур хурсиниб давом этди чол,-куйма,
кизим ...(Ойбек). Кизим, даданг, энанг хасратингда куйиб кетди.
Бизни улдиришга касд килганмисан. Гапир (Ойбек). Куймок сузида
"кайгуриш" дараж аси ортик. Койимок ва куймок сузлари
билан шакл ва мазмун (маъно) умумийлигига эга булган
бирликлар койинмок ва куйинмок узлик нисбатида
келишига кура фарк,ланиб, гапда (нущда) хам, гапдан
ташкарида (тилда) хам мавжуд булади. Шундай шаклланишда
хотирада сакданади. Шуниси мухдмки, бу сузлар тилда хам,
асосан, холат феъли сифатида холат маъносини ифодалайди.
Улар инсон рухий холатини билдиради1. Бу сузлардаги х;олат
маъноси улар алохида олинганда хам, нущ ий куршовда хам
кузатилади. Бу ф еъллар аник нисбатдаги шаклдан фарк,ли
булади. Улар аник нисбатдаги шаклдан фарк;ли "хар а кат"
(жар а ё н ) семасига эга эмаслиги (ёки бу белги йук даражадалиги)
билан бошкалардан фарк^анади. Киёсланг: Койинмок - укинган,
кайгурган холатда булмок: Дилшод севинди, аммо Севарнинг
сузларини купрок эшитишга мушток эди, туймади, нега сузини
128
дяди , деб , койинди (У.Назаров). Эх, одамнинг гули курсин-да,
элликбоши Хасан овчидан койинди (Ш. Тошматов).
Куйинмок - жуда укинган (уксиган), кайгурган холатда булмок:
Ётокнинг коронгу бурчагидаги диванда утирган Анвар аммасига
зарда к;илиб, иргиб урнидан турди, товуш чикармай куйиниб
йиглади-ю, оёк учида залга отилди(А. Каххор). Гуломжон ялинувчи
товуш билан бугилиб, куйиниб гапирди (М. Исмоилий). Шундай
килдик, - деди Тула устидан бир челак кайнок сув куйиб ю борилган
кишидай куйиниб (М.Исмоилий). Куймок, куйинмок сузи
таъсирчанлик даражаси кучли.1
Уксимок - ачинган, кайгурган холатда булмок: На эътибор берди,
на улар холига уксинди (О.Мухторов). -Ха, чумилмайсанми, - суради
Козимжон сал уксиб (Ф.М усажонов). Ойим рахматли мени киз
тукканларидан уксинар эдилар (П.Кодиров).
Укинмок - афсусланган, (ачинган) холатда булмок:
Дарбадарликдан, узимнинг симобдай саёкдигимдан жуда укинар
эдим (F.Гулом). Адолат фронтдан хат келганига хурсанд булди.
Хурсанд булди-ю Нурматни, Олимжонни эслаб укинди (И.Рахдм).
Титраб ва тулкинланиб айтилган бу сузлар Отабекни укинтирди
(АДодирий). Уксимок сузида "ачиниш” даражаси укинмок сузига
нисбатан бир оз ортик.
Кайгурмок - гам-алам чеккан, нихоятда куйинган холатда булмок:
Бу ахволга у гоят кайгурди, дард уни ич-ичидан кемирди (Ойбек).
Дехкон бу ахволни куриб, жуда кайгурди (Калила ва Димна). Рустам
Ботировнинг вафотидан унинг оиласи, ёри дустларигина эмас, бутун
юрт кайгурди (У. Назаров). ... У мени кутиб, мен учун кайгуриб, хатто
хавфсираб турганини билдим-да ... {О. Ёкубов). Кайгурмок сузида
белги даражаси уксимок сузига нисбатан ортик.
Ёнмок жараён (харакат) ифодаловчи суз нущ бирлиги сифатида
муайян нущ ий уринда тил бирликлари таъсирида кучма маънода
келиб, инсон х;олатини билдиради: Ёнмок - 1. Куйинган, зорланган
з;олатда булмок: Вали ака Гуломжоннинг ёниб куйлаганига,
кузларининг гузалар ичида нигорон булишига хайрон булди
(М.Исмоилий). 2. Куйган, азобланган холатда булмок: Киз нима
уйлади, унинг калби хам ишк алангасида ёнадими, йукми (Ойбек).
Сендан яширадиган сирим йук ... Курмасам юрагим ёнади, кузи
кузимга тушса, аъзойи баданимга калтирок киради (Н. Сафаров).
Зорланмок - жуда куйинган, афсусланган холатда булмок: Сиз
неча пулга олдингиз. Бир юз йигирма сумга ... хотин бошини
чайкади ва зорланиб деди: Ахир мен буни туксон сумга олмаган
эдим-ку (А. Каххор). Ёнмок, зорланмок сузларида таъсирчанлик
129
даражаси жуда кучли.
Хафаланмок - ранж иган (кайфияти бузилган) холатда булмок:
Умри каттик хафаланиб юрибди (Х-Назир). У ишдан чарчаб,
хафаланиб келди (Тошкент окдхоми).
Афсусланмок - пушаймон килган, (укинган) холатда булмок:
Султонмурод келганига афсусланди (Ойбек). Уктам "палов булгани
яхши эди" деганига афсусланди (Х-Назир). Афанди камбагалликдан
афсусланиб, хар куни кечалари нола килар эди (Латифалар).
ж) "нотинч": хаприкмок, хавотирланмок, безовталанмок,
бетинчланмок, тинчсизланмок, бетокатланмок,- токатсизланмок. Ушбу
мантикий ифодали х°лагг феъллари инсон холати билан богланиб,
ундаги салбий муносабатни, тинчи йуколган, безовталанган,
нотинчланган каби рухий холатларни билдиради. "Нотинч" маъноли
Холат феъллари рухий кечинмани, асосан, ясама феъл шаклида
ифодалайди. Улар от -лан, сиф ат -лан каби тузилишга эга. Булар
к,уйидагилар: Хаприкмок - безовталанган холатда булмок: Ю раги
хаяжондан хаприкади (Н.Норматов). Юраги хаприкиб урнидан
туриб кетди (У.Умарбеков).
Хавотирланмок - ташвишланган холатда булмок: Дадаси буни
тугри пайкаб, углим уз орзусидан кечиб юбордими деб
хавотирланибди (Х-Назир). Уктам дарё уртасида булаётган бу
хангомани хаяжонланиб кузатаркан, дам кулар, дам хавотирланарди
(Х-Назир). Шу орада отаси бир нарсадан хдвотирланди.
Хавотирланмок маъносида нотинчлик даражаси ортик. Хаприкмок
адабий тилга хос, китобий. Хавотирланмок, асосан, сузлашув нущига
хос.
Безовталанмок - тинчини йукотган, хавотирланган холатда
булмок: - Тинчликми, - безовталанди Маматмирза (Н.Норматов). У
бир нимага ишора киляптими деб безовталанди (Мирмухсин).
“Узбек тилининг изохли лугати'да бетинч сузи маъноси
изохланади1. Аммо шу суз асосида хосил булган ясама бетинчланмок
сузи лугатда кайд этилмайди, изохланмайди. Кдёсланг: Бетинчланмок -
безовта (нотинч) холатда булмок: Нахотки улар шунчалик маккор, -
деб кунглидан утказди хотин ва ёток эшигидан китирлаган овоз
эшитиб, бетинчланди (Шухрат).
Тинчсизланмок - безовта (бетинч) холатда булмок: Отабек
тинчсизланди; - сабабини сузланг (А.Кодирий), Унсин совукдан
тинчсизланди (Ойбек). Безовталанмок, бетинчланмок, тинчсизланмок
сузларида белги даражаси ортик. Безовталанмок сузида эса айни
даража бошкалардан хам ортик. Бу сузлар, асосан адабий тилга хос
Бетокатланмок - сабрсизланиш , токатсизланиш холатида
: Узбек тилининг изохли лугати, 1 ,106-бет.
130
булмок: Ж ам олбой лабларини ялаб, бетокатланиб гапирди: Дуруст,
дундиккина экан (Ойбек). Айта кол, узи нима ran, - бетокатланди
Халоват (Н.Орифжонова). Тутуннинг хиди кашандаларни бето-
катлантирарди (Ойбек).
Токатсизланмок - сабрсизланган, бетокат х,олатда булмок: Бек
хужрасини ичидан беркитиб, пешингача токатсизланиб ётди
(X,.Гулом). Х,амон эш икдан токатсизланиб кутишаётган болалар
буларни куриб, чапак чалиб юборди (X,. Назир). Бетокатланмок,
токатсизланмок синонимларида таъсирчанлик даражаси кучли.
Хаприкмок, бетинчланмок, тинчсизланм ок сузлари н у щ д а кам
кулланади.
Узбек тили психик холат феъллари нутк, фаолиятида яна
куйидаги мантикий ифодага хам эга булади: а) "ишонмаслик":
шубхаланмок, гумонланмок, гумонсирамок. "Ишонмаслик" мантикий
ифодали холат феъллари инсон рухий холати, аклий фаолияти
билан боглик жараён-холатни ифода этади. Бу холат феъллари
инсонда предметларга нисбатан юз берган, ноаник мантикий
хулосага эга булган ишончсизлик, шубхаланиш, эхтиёт холатда булиш
каби кечинмаларни билдиради. Бундай маъноли холат феъллари ясама
булиб, от -лан, -сира каби тузилишга эга. Улар куйидагилар:
Шубхаланмок - гумонсираган, иккиланган холатда булмок: Йигит
дахлизда колаётган оёк изларига шубхаланиб караб, эшик ёнида
туриб колди (У.Назаров). Аекин овкатдан шубхаланган М ирзо
Улугбек хануз туз тотгани йук (О.Ёкубов). Йигитлар ... уни шунчалик
иззат килиш ар эдики, А срор ота бу ж увоннинг оддий
тракторчигина эканига шубхаланиб колди (А. Каххор).
Гумонланмок - шубхаланган (ишонмаган) холатда булмок: - Нима
деяпсиз, - гумонланиб суради Йулчи (Ойбек),
Гумонсирамок - бироз шубхаланган (ишонмаган) холатда булмок:
Урнимга бошкасини топибдими, Зафар, - деди гумонсираб Тургун
(X- Назир). Афанди халта хисобининг тугрилигига гумонсиради
(Латифалар). "Рухсат беришмабди, шекилли" - гумонсиради Уктам
(Х-Назир). Шубхаланмок сузида белги даражаси ортик. Шубхаланмок,
гумонсирамок сузлари нисбатан куп кулланади,
б) "хайрон": ажабланмок, таажубланмок, хайратланмок.
"Хайрон" мантикий ифодали х°лат феъллари инсон аклий
фаолияти билан боглик рухий холатни ифодалайди. Бу
феъллар маъносида инсон учун кутилмаган вокеа-
ходисаларнинг содир булиши натижасида унда юз берган хайрон
булиш, ажабланиш каби кечинмалар акс этади. Ушбу х°лат
феъллари ясама (сифат -лан, от -лан) булади. Улар куйидагилар:
Ажабланмок - хайрон, таажубланган холатда булмок: Профессор
бир неча кундан сунг бемор йигитни текширар экан, унинг тузалиш
131
жараёни чузилаётганидан ажабланди (Н.Норматов). Хамма ажабланиб
устага караб колганди (X.Назир). - Канака суз, -деди хдмма катори
ажабланган, Уктам (X- Назир).
Таажубланмок - ажабланган, хайрон холатда булмок: Отаси
таажубланиб суради (М.Исмоилий). Кодир таажубланди (АДахдор).
Нишон ака узокдан Арслонни жомакорида куриб, таажубланди
(Мирмухсин). Таажубланмок сузида "хайронлик" даражаси ортикрок.
Хайратланмок - ортик даражада таажубланган (ажабланган)
Холатда булмок: Хамма хайратланиб, жим булди (С. Юнусов). Одам
изининг хатто качон тушганигача билиб берганида эса хайратланди
(X' Назир). Вой, нима килди, Аббос Тураевич, - секретар жувон
хайратланиб суради (Мирмухсин). Хайратланмок сузида таъсирчанлик
даражаси кучли. Ажабланмок сузлашув нущига хос, таажубланмок,
хайратланмок китобий.
в) "нокулай сезмок": уялмок, ийманмок, тортинмок, орланмок,
унгайсизланмок, кизармок, кимтинмок. "Нокулай сезмок" мантикий
ифодали холат феъллари инсон рухий х°лати, унинг маънавий
хиссиётлари билан богланади. Улар инсоннинг уз ва узгалар хатти-
Харакати, жамиятда узини тутиши, акдий ва амалий
фаолиятидан кипшлар орасида (баъзан якка холда)
унгайсизланиши, нокулай сезиши, нимадандир тортиниши каби
холатларни билдиради. Кайд этилган холат феъллари туб ва ясама
феъл шаклида инсон рухий холатини ифодалайди. Ясама феъл от -
лан, сифат "лан тузилишига эга. Улар куйидагилар: Уялмок -
унгайсизланган, хижолат холатиДа булмок: У ёлгиз кизини
курганидан хурсанд булса хам, уз ахволидан, куринишидан
уяларди (Шухрат). Уялиб юрарди шурлик кахрамон (А. Орипов).
Гуломжон узр сурапгга уялди (М. Исмоилий).
Ийманмок - бир оз уялган (тортинган) холатда булмок: Унинг
устидаги кийими ва савлатини куриб, Саидий якинига боришга
ийманди (А. Каххор). Узининг холатидан узи ийманиб, гунох к,илиб
куйган одамдек Анварга каради (У. Хошимов). Кодирбоев ... Хошим
акадан совликларни кочиришни сураб олай деб огаз жуфтлади-ю,
куйбокар Зубайданинг хузурида ийманди (Ш. Тошматов).
Тортинмок - ийманмок, нокулай сезган холатда булмок: Бирок
домлага яна рупара булгани тортиндим (А Каххор). Икки кундан сунг
Мазлума холанинг маслахати билан Отамулла отасидан рози-ризолик
тиламокчи булди, тортинди (Мирмухсин). Гуё у автобусга чиккиси
келмас, нимадандир тортинар эди (О. Ёкубов).
Орланмок - ор-номус килган, тортинган холатда булмок: Мен шу
чоккача, - деди Хушруй, - бандасига бош эгишни ва бандаси олдида
тавба килишни ор билдим ва шу орланиш оркасида хар кимнинг
132
устида юрдим (А Кодирий). Билмаганни сура б урганган олим,
орланиб сурамаган узига золим (Макол).
Унгайсйзланмок - нокулай (хижолатли) холатда булмок: Мулла
Абдурахмон бу учрашувдан нихоятда унгайсизланган (А.К,аххор). Бобир
улардан баъзиларининг кузлари шух чакнаганини пайкаб,
унгайсизланарди (ПДодиров). Кдландаров буни сезиб, бир кадар
унгайсизланди, шекилли (А.Каххор).
Кизармок - уялган х;олатда булмок: Наккошнинг олча тунли
шогирди донгдор шоир хам давлатнинг улуг одами каршисида
кизарди (Ойбек). Шунда бояги йигит бирдан кдзариб, боши ерга
тушиб кетди (М.Исмоилий). Кап-катта одам укитувчининг олдида
кизариб, изза булиб утириши жонимга тегди (Ф.Мусажонов).
Кдмтинмок - унгайсизланиш, ийманиш холатида булмок: Хдёт ...
кимтиниб, тортиниб онда-сонда бир кесим ковун оладида бир
тиш лаб яна кайтариб куяди (М.Исмоилий}, Уялмок, орланмок,
кизармок сузларида белги даражаси ийманмок, тортинмок,
унгайсйзланмок, кимтинмок сузларига нисбатан ортик.
Унгайсйзланмок маъносидаги белги даражаси ийманмок, тортинмок,
кимтинмок сузларига нисбатан ортикрок. Бу семантик гурухда
"нокулай сезиш" даражасини ортик ва аник ифодалашига кура
уялмок сузи етакчи саналади. Кдзармок сузининг холат маъноси
кучма маъно сифатида изохланади. Уялмок, кизармок, тортинмок,
асосан, сузлашув нущига хос, куп кулланади. Ийманмок, орланмок,
унгайсйзланмок, кимтинмок эса, асосан, бадиий нущка хос.
г) "узини йукотмок": гангимок, ганграмок, эсанкирамок,
обдирамок, довдирамок, каловламок, гарангламок, гарангси(-ра)мок,
талмовсирамок, менгровсирамок. "Узини йукотмок" фарк,ловчи
семали х°лат феъллари шахе (баъзан унинг муайян аъзоси)
рухий холати билан богланади. Улар инсоннинг ташки
ходисалар хакида тугри мушохада юритиб, аник фикр айтишни,
максадга мувофик тугри харакат килишни, "мулжални" аник
олишни - акдий фаолиятни, мантикий меъёрни йукотганилгини
ифода этади. Ушбу феъллар гурухида ясама феъллар хам
булиб, улар цуйидагича тузилишга эга: сифат -а, -ла, -си. Шуниси
узига хоски, баъзи ясама ф еълларда -сира ясовчиси "тежалган"
холда, яъни кушма аффикс суз ясаш хусусиятини тула
саклаган холда таркибидаги охирги кушимча кискарган, тушиб
колган куринишда намоён булади.
Бунда -си нущ ий суз ясовчи кушимча -сирага нисбатан
фонетик тур булиб келади. -сира ва -си кушимчали сузлар
(гарангсирамок-гарангсимок)нинт шаклий фарк*лилиги асосида маъно
умумийлиги ётади. Бундай холда гарангсирамок тил бирлигининг-
морфем миедорининг кискариб, гарангсимок нущ бирлиги
133
сифатида гапга "чикиши", тил бирлиги сифатида маъносини тула
саклаб колиши "семантик конденсациянинг"1 бир куриниши дир.
' Узини йукотмок" мантикий ифодаси гапда к;уйидаги феълларда
намоён булади: Гангимок ~ саросимага тушган холатда булмок:
Ёкубжон чинакам гангиди (А.Каххор). Узбек, форс тилларидан
иборат курама бир шовкин бошни гангитди (Ойбек). Ошни
дамлади оишаз, гантган, хуши узидамас, сузди хам (Т. Тула).
Ганграмок - гангиш холатида булмок: Бошим ганграб, кузим тина
бошлади (У.Хошимов). Товуш тузуми кисман фархли гангимок,
ганграмок феъллари маъно изохи жихатидан деярли бир хилликка,
умумийликка эга. Айни вактда ганграмок маъносида белги даражаси
ортикрок. Гангимок, асосан, сузлашув н у щ и га хос булиб, куп
кулланади.
. Эсанкирамок - саросимага тушган (довдираган) холатда булмок:
Юк ташиган араваларнинг гумбурлаши, туяларнинг аллак;андай
кайсарлик ва зарда билан бакириши ... Арслонкулни анча
эсанкиратди (Ойбек). Сиз хам юринг, -мен, эсанкиради киши
(У.Назаров). Кампир эсанкиради (А..Мухтор).
Обдирамок - узини йукотган (довдираган) холатда булмок:
Шунинг учун кутилмаган хол каршисида бир оз обдираб колди
(Ойбек). Нега обдираб колдиларинг, отинглар, босинглар бу уйинг
кургурни деб бакирди (С. Айний).
Довдирамок - анча узини йукотган (саросимага тушган)
Холатда булмок: Соли булса эси чикиб довдиради (С. Юнусов).
Ногахон келган бу фикр уни бир оз довдиратди О. Мухторов).
Муаллимнинг тусатдан берган саволи каршисида довдираган бола
каби тараддудланиб, жавоб беришга уринди Абдишукур (Ойбек).
Каловламок - эсанкираган холатда булмок: Наимий бу
гурунгдан утиб кетмокчи эди, кейинги гапни эшитиб, бошига биров
гувала билан ургандай каловланиб колди (О. Мухторов). К,ор ва кум
бурони куз очтирмас, кишини каловлантирар эди (Ойбек).
Гарангламок - анча довдираган, узини йукотган х°латДа
булмок: Йулчи серсокол дов аскар билан олишиб, икки мушт билан
уни гаранглатди-да, чапдастлик билан киличини сугуриб олди
(Ойбек).
Гарангси(-ра)мок - эсанкираган (довдираган) холатда булмок:
Куролсизлантирилган ясовуллар гурр этиб, турли томонга сочилган
халк ичидан дуст-душманни ажратолмай гарангсидилар (АДодирий).
Мен гарангсиб у ёкдан - бу ёкка юрдим (АМухтор). Турахон
гарангсираб каради (М.Исмоилий).
Талмовсирамок - анча эсанкираган, узини йукотган, гангиган
134
холатда булмок: М енинг энтак-тентак сузларимдан бой талмовсираб
колди, - деди шум бола (F.Гулом). Кампир уйгониб, талмовсираб,
пойма-пой саволлар берди (Ойбек). Х,акимжон талмовсиради
(А.Кдххор).
Менгровсимок - хушёрликни йу котган, анковрок холатда булмок:
Аввал куз олдим сал коронгилашиб, бошим ширингина айланиб
кетди, менгровсиб колдим (А.Мухтор). Ганграмок, эсанкирамок,
довдирамок, гарангламок, талмовсирамок сузларида белги даражаси
ортик. Айникса, эсанкирамок, довдирамок сузларида эса белги
даражаси ундан хам ортик. Каловламок, гарангсимок, ганграмок,
талмовсирамок, менгровсирамок кам кулланади. Обдирамок шевага
хос1.
д) ’’катьиятсизлик": тараддудланмок, иккиланмок. Ушбу
маъноли холат феъллари, асосан, шахе (баъзан хайвон) хиссий-
рухий холати билан богланади. Бу феъллар инсоннинг маълум
максадини амалга оширишда, ютук-натижаларни кулга киритишда,
катьий харакат килиш, фаолият курсатиш урнига, аксинча
катъиятсизлиги, кдйинчиликлардан, тусиклардан чучиши, улар
олдида иккиланиши каби иродавий жараён-холатларни
ифодалайди.Ушбу холат феъллари ясамалиги билан ажралиб
туради. Улар от -лан, сон -лан тузилиш ига эга. Тараддудланмок ~
иккиланган холатда булмок: Шу вакт куприк ёнига келиб тухтаган
Анвар каёкка бориб ётсам деб тараддудланди (А.Кодирий).
Хдкимбойвачча бу масалада узининг узок вакт тараддудланганига,
нихоят фурсатни кочирганига афсусланди (Ойбек). ... раис булиб
олгандан кейин мени яна ишлатса керак, деб тараддудланиб
колдим (F.Гулом).
Иккиланмок - тараддудланиш х°латида булмок: У бир
дакикагина иккиланди, кунглидаги галаён билан бир сониягина
олишди (О.Ёкубов). Самад бир пас иккиланиб турди-да, аста чикди
(С.Юнусов), М ен отни кичайман, от иккиланади, бурининг
хидини билиб турибди, жонивор (Х-Жахонгиров). Иккиланмок
сузида белги даражаси нисбатан ортик булиб, у нущда кенг
кулланади. Тараддудланмок китобий.
е) «хушёрлиги ортмок»: сергакланмок, жиддийлашмок-
“Хушёрлиги ортмок" мантикий ифодали холат феъллари инсон
рухий холатини ифодалайди. Бундай феълларда инсоннинг таъсир
предметига булган муносабатининг узгариши, кучайиши, диккат -
эътиборини туплаб, предметга каратиши, кизикицгининг ортиши, у
хдкда аник маълумот олишга интилиши, хушёрлигининг ортиши каби
холатлар акс этади. Ушбу холат феъллари ясама булиб, сифат -лан (-
135
лаш) тузилишига эга:
Сергакланмок - хушёр тортган х,олатда булмок: Салохиддин
заргар сергакланди (О. Ёкубов). Арслонкул сергакланиб, кузларини
Олимга тикди (Ойбек). Йигит кора кушларни курди-ю, бирдан
сергакланди (П. Крдиров).
Жиддийлашмок - жиддий, сергак з;олатда булмок: Аввал кикирлаб
кулган Арслон бирдан жиддийлашган (Мирмухсин). Фазлиддин
йирик тишларини курсатиб, хахолади. Кейин жиддийлашди
(Ойбек). Султонали жиддийлашган эди (А Кодирий). Жиддийлашмок
маъносида белги даражаси — "хушёрлик" ортик- Сергакланмок,
жиддийлашмок сузлари, асосан, адабий тилга хос, ёзма нущка оид.
Хуллас, психик х.олат ф еъллари инсон ва хайвон холатини
ифодалаши билан, маъно имкониятининг бойлиги билан узига хосдир.
J36
ХУДО СА
Тил ва нущнинг диалектик муносабати тил бирлигида -сузда
куринади. Суз маъносига-маъно тузилишига кура тавсифланади.
Сузнинг маъно тузилиши, маъно таркиби нихоятда мураккаб булиб,
бу узбек т и л ш у н о сл и ги д а (туркий тилшуносликда х;ам) нисбатан
кам эътибор берилган ва етарли даражада урганилмаган
масаладир. Бинобарин, сузнинг, жумладан холат феълларининг
маъно тузилишини урганиш катта илмий-назарий ва амалий
ахамиятга эгадир.
Узбек тили х °лат феълларининг маъно тузилишини урганиш
к,уйидаги натижаларга олиб келди:
1. "Холат" семаси - таркибий кисми (мантикий булаги) асосида
ажратилган холат феъллари узбек тили ф еъл туркумининг асосий,
энг йирик семантик майдонларидан бирини ташкил к;илади.
2. Узбек тили холат феъллари семантик майдони к;уйидаги
туккизта АСГлардан ташкил топади: 1. Давомли холат феъллари.
Булар: "жойлашмок", "жараён" ва "микдорий" ифодаларига эга.
2. Харакат натижаси булган холат феъллари. Бу холат феъллари
Харакат ва х°лат орасидаги диалектик муносабатга кура уз ичида
Харакатдан бир тула холатга утишни ва харакат натижасида бир
Холатдан иккинчи бир холатга утишни ифодаловчи х°лат
феълларига ажралади: а) "харакатдан бира тула холатта утиш'ни
ифодаловчи холат феъллари: "эшитилиш" ва "бирикиш" мантикий
ифодасига эга; б) "харакат натижасида бир холатдан иккинчи бир
Холатга утиш’ни ифодаловчи холат феъллари: "шаклий", "зичлик",
"туе", "мивдор", "сифат", "ёруг", "йуколмок", "харорат", "хид" ва "вакт"
каби мантикий ифодаларга эга. 3. Ижро х°лати феъллари, Булар:
"эхтиётламок" ва "кузатмок" мантикий ифодасига эга. 4. Даракатнинг
Холати феъллари. Булар: "кулай" ва "микдорий" (микдорий ортмок
ва микдорий камаймок) мантикий ифодасига эга. 5. Малака холати
феъллари: Булар:"куникиш", "урганиш” мантикий ифодасига эга.
6. Образли холат феъллари. Булар: "тасаввур", "нур таратмок",
"шаклий", "куриниш", "жисмоний", "тургун", "туе", "бирикиш", "йук
булмок", "кучи киркилмок", "бушашмок", "ёруг", "паришон",
"йуколмок" ва "таркалмок" мантикий ифодаларига эга. 7. Биологик
холат феъллари. Булар: "истеъмол даражасига етмок", "шаклий",
"ёши ортмок", "туз ва сувга эхтиёж" каби мантикий ифодаларга эга.
8. Ф изиологик холат феъллари. Бу феъллар физиологик холатнинг
табиатига кура уз ичида: жисмоний узгариш натижасида юзага
келган холатни ва жисмоний жараён холатни ифодаловчи
гурухларга ажралади: а) "жисмоний узгариш натижаси булган
физиологик холат" феъллари: "туе", "шаклий", "холдан тоймок",
"хира тортмок", "бетартиб", "тик”, ”ёнга тортилмок", "хажми
137
ортмок", "эгилмок", "тиршимок”, "кутарилиб чикмок", "ботмок",
"харакати суст", "куйи солинмок”, "эти ортмок”, "огрик турмок", "сог
булмок”, "бужмаймок", "таранглигини йукотмок", "эти камаймок",
"мивдори ортмок", "кискармок”, "терга ботмок”, "бирикмок",
"жисмоний кучаймок", "ярим уйку", "ухламок", "туймок", "ёш келмок",
"хайрон булмок", "иссигини йукотмок", "огирлиги ортмок",
"саломатлиги йуколмок", "нами йуколмок" ва "ташна булмок" мантикий
ифодаларга эга; б) "жисмоний ж араён холатни ифодаловчи холат
феъллари": "кулмок", "жунжимок", "хира тортмок", "шовкин турмок",
"тортишмок," ва "бесаранжом” каби мантикий ифодаларга эга.
9. Психик холат феъллари. Бундай холат феъллари к,андай
муносабат ифодалашига кура, асосан, ижобий муносабат ва салбий
муносабат ифодаловчи холат феьлларига ажралади: а) "ижобий
муносабат ифодаловчи холат феъллари": "хурсандлик", "коникмок",
"завк-шавк", "кутаринкилик", "хис-хаяжон", "кибр-хаво", "диккат-
эътибор килмок”, "рози булмок", "интилмок", "ховуридан тушмок" ва
"тинчланмок" каби мантикий ифодаларга эга; б) "салбий муносабат
ифодаловчи холат ф еъллари”: "жахли чикмок", "хазар килмок",
"куркув", "кийналмок", "хафа булмок", "кунгли колмок", "кайгурмок"
ва "нотинч" каби мантикий ифодаларга эга. Шунингдек, узбек тили
психик холат феъллари: "ишонмаслик", "хайрон", "нокулай сезмок",
"узини йукотмок", "катъиятсизлик" ва "хушёрлиги ортмок" каби
м а ъ н о л а р г а хам эга.
3. Узбек тили холат феъллари, асосан, утимсиз баъзан утимли
булади.
4. Холат феъллари маъноларини аниклаш ва изохлаш учун
уларнинг маъно таркибидаги мантикий булакларни (семаларни)
мохиятига кура: муштарак сема (архисема), бирлаштирувчи сема
(интеграл сема) ва фаркловчи сема (дифференциал сема)ларга
ажратдик. М уш тарак сема асосида холат феълларининг семантик
майдони хосил килинди. Бирлаштирувчи сема асосида холат
феълларининг лексик-семантик гурухлари (ЛСГ) юзага келади.
Холат феъли маъносининг фарк,ловчи семаси хар бир ЛСГ га
кирувчи парадигматик муносабатдаги сузларнинг маъносини муайян
нущий шароитда бошка суз маъноларидан ажратиб турувчи, унинг
нисбий мустакиллигини курсатувчи, мантикий булак булиб, унда
хар бир ф еъл маъносининг узига хос хусусияти, хиссий
гаъсирчан буёги, белги даражаси кабилар акс этади,
5. Муштарак, бирлаштирувчи ва фаркловчи семалар ифода
бирликлари асосида тузилган нущ бирликлари (синтактик
конструкциялар) холат феъли маъносининг изохи булиб келади.
6. Феълдан англашилган холатни узида ташувчи, муайян холатга
эга предмет сифатида инсон, хайвон, нарса ва вокеа- ходисалар
138
кузатилади.
7. Долат феъллари семантик майдони туб ва ясама феъллардан
ташкил топади.
8. Холат феъллари ЛСГларининг ички семантик гурухдарини
ташкил килувчи феъл сузлар - тил бирликлари синонимик каторни
х,осил к,илиб, улар узаро кулланиши, белги даражаси, хлссий
гаъсирчан буёгига кура фар^ланади.
139
АДАБИЁТЛАР
Авилова Н. С. Вид глагола и семантика глагольного слова. М. 1976.
Апресян Ю. Д. Лексическая семантика
(Синонимические средства язмка). М. 1974.
Апресян Ю. Д. Экспериментальное исследование семантики
русского глагола. М. 1967.
Апресян Ю. Д. Семантическая структура слова в современном
английском языке. А. 1966.
Арутюнова Н. Д. Предложение и его смысл. М. 1976.
Ахманова О. С. Основы компонентного анализа. М 1966.
Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М.. 1966
Балли Ш. Французская стилистика. М. 1961.
Бегматов Э. Хозирги узбек адабий тилининг лексик катламлари.
Тошкент. 1985.
Березин Ф. М., Головин В. Н. Общее языкознание. М. 1979.
Бондарко А В. Вид и время русского глагола. М. 1971.
Бондарко А В., Буланин Л. Л. Русский глагол. Л. 1967.
Будагов Р. А Сравнительно-семиологические исследование М. 1963.
Васильев Л. М. Семантика русского глагола. М. 1981.
Васильев Л. М. Семантические класса глаголов чуств. Очерки по
семантике русского глагола. Уфа. 1971.
ВасильевЛ. М. Исследование по семантике. Уфа. 1985. Волков А П.
Язык как система знаков. М. 1966
Гак В. Г. Семантическая структура слова как компонент
семантический структуым высказывания. Сб: Семантическая
структура слова. М. 1974.
Диалектика и логика. Законы мышления. М. 1962.
Диалектика и логика. Формы мышления. М. 1962.
Звегинцев В. А Семасиология. М. 1957.
Иванов С. Н. "Родословное древо тюрок" Абу-л-Газихана.
Ташкент. 1969,
Касевич Б. В. Семантика. Синтаксис. Морфология. М. 1988.
Категории глагола и структура предложения. Л. 1983.
Кацнельсон С. Д. Содержание слова, значения и обозначение. М-
Л. 1965.
Кацнельсон С. Д. Типология языка и речевое мышление.А 1972.
Киселева Л. А. Коммуникативные языковые функции и
семантическое строение словесного значения. Проблеми семантики,
М. 1974.
Ковтун Л. С. О значении слов. В.Я. 1955. №5.
Колшанский Г. В. Контекстная семантика. М. 1980.
Колшанский Г. В. Логика и структура язьжа. М. 1965.
Колш анский Г. В. Семантика слова в логическом аспекте. Язык и
мышление. М. 1967.
Комлев Н, Г. Семантическая аспектация языка. Язык и мышление.
140
М. 1967.
Комлев Н. Р. Компоненты содержательной структуры слова. М. 1969.
Копнин П. В. Диалектика, логика, наука. М. 1973.
Котелова Н. 3. Значение слова и его сочетаемость. М. 1975.
Кузнецов А. М. О применении метода компонентного анализа в
лексике. В сб. синхронно-сопоставительный анализ языков разных
систем. М. 1971.
Кучкартаев И. К. Семантическая классификация глаголов в
узбекском языке. Актуальные вопросы русской и узбекской
семасиологии. Ташкент. 1981.
Кучкартаев И. К. Структура семемы и системность лексики.
Актуальные вопросы русской и узбекской семасиологии. Ташкент.
1981.
Лексико-грамматические проблемы русского глагола. Новосибирск.
1969. Лексическая синонимия. М. 1967.
Лексико-грамматические исследования. Новосибирск. 1981.
Леонтьев А. А Психолингвистика, М. 1967.
Леонтьев А А. Слово в речевой деятельности. М. 1965.
Леонтьев А. А. Язык, речь, речевая деятельность. М. 1969.
Логико-грамматические очерки. М. 1961.
Ломтев Т. П. Язык и речь. Вестник МГУ. 1964. №4
МешаниновИ. И. Глагол. М. 1982.
Миртожиев М. Узбек тилида полисемия. Тошкент. 1975.
Мурыгина Э. М. Семантическая структура спрягаемых форм
русского глагола. М. 1970.
Мухамедова С. Узбек тилида харакат феълларининг семантикаси ва
валентлиги. Тошкент 2005.
Мышление и язык. М. 1957.
Н еъ м атов X,. Б егм атов Э. Расулов Р. Л ек си к микросистема ва
унинг тадкик методикаси. Узбек тили ва адабиёти. 1989. № 6
Неъматов X,. Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари.
Тошкент. 1995.
Проблемы семантики. М. 1974
Проблемы знака'и значения. М. 1969.
Прокопович Е. Н. Глагол в предложении. Семантика и стилистика
видо-временных форм. М. 1982.
Расулов Р. Давомли холат феълларининг семантик структураси.
Узбек адабий тили тараккиёти масалалари. ТДПИ илмий асарлари.
Тошкент . 1982,
Расулов Р. ^олатларнинг образли ифодаланиш и. Тошкент. 1982.
Расулов Р. Малака х,олати феълларининг семантик структураси.
Хрзирги Узбек адабий тили нормаларининг такомили масалалари.
ТДПИ илмий асарлари. Тошкент. 1987.
Расулов Р. Хдракат натижаси холат феълларининг семантик
структураси. Узбек тили Хоразм утуз шеваларини ареал урганиш
141
тажрибасидан. ТДПИ илмий асарлари. Тошкент. 1988.
Расулов Р. Узбек тилидаги х,олат феъллари ва уларнинг облигатор
валентликлари. Тошкент. 1989.
Расулов Р. Н арзиева М. Лексикологияни урганиш. Тошкент. 1992.
Рахматуллаев Ш. Маматов Н. Шукуров Ш. Узбек тили
антонимларининг изохли лугати. Тошкент. 1980,
Рахматуллаев Щ. Юнусов Т. Семемаларнинг семалар состави ва
семантик богланиш. Узбек тили ва адабиёти. 1974.
Рахматуллаев Ш. Семема-мустакил тил бирлиги. Узбек тили ва
адабиёти. 1984. № 5.
Селиверстова О, Н. Обзор семантических работ по компонентному
анализу. Филологические науки. 1967. № 5.
Селиверстова О. Н. Компонентный анализ многозначных слов. М:
1975.
Семантическая структура слова. Психолингвистические иссле
дования. М. 1971.
Соссюр Ф де. Курс обшей лингвистики. Соссюр Ф де. Труды по
языкознанию. М. 1977.
Степанова М, Д. Методы синхронного анализа лексики. М. 1978.
Тенишев. Э. Р. Глаголы движения в тюркских языках.
Историческое развитие лексики тюркских языков. М. 1961.
Усмонов С. Умумий тилшунослик. Тошкент. 1972.
Уфимцева А. А Опыт изучения лексики как системы (на материале
английского языка). М. 1962.
Уфимцева А. А Слово в лексико-семантической системе языка. М.
1968.
Уфимцева А. А Семантика слова. Аспекты семантических
исследований. М. 1980.
Цалкаламанидзе А. А. Семантико-синтаксические группы глаголов в
узбекском языке. Тбилиси. 1987.
Шмелев Д. Н. Проблемы семантического анализа лексики. М. 1973.
Щерба Л. В. Язковая система и речевая деятельность. А 1974.
Узбек тили лексикологияси. Тошкент. 1981.
Узбек тилининг изохли лугати. I том. М. 1981.
Узбек тилининг изохли лугати. II том. М. 1981.
Кучкортоев И. Суз маъноси ва унинг валентлиги. Тошкенг. 1977.
Гуломов A. F. Феъл. Тошкент. 1954.
Х,ожиев А Феъл. Тошкент. 1973.
Х,ожиев А. Узбек тили синонимларининг изохди лугати.
Тошкент. 1974.
142
МУН Д А Р И Ж А
Кириш ............................................................................................................ 4
тузи ли ш и ....................................................................................................... 12
Хулоса...............................................................................................................137
Адабиётлар.......................................................................................................140
143
Р.РАСУЛОВ, С.АТИЯЗОВ