۲۰۲۱ء

چین دا کھیتی بحران اتے بھارت لئی سبق

دوندر شرما

آئرلینڈ وچ قریب دس لکھ لوکاں نوں کھاجا بناؤن والے مہاں اکال دی 150ویں ورھےگنڈھ تے 1998 وچ آئرلینڈ دے یونیورسٹی کالج کورک وچ قومانتری کانفرنس وچ حصہ لیندیاں مینوں سوال پچھیا گیا سی: بھارت دا پیٹ کون بھریگا؟ ایہہ سوال ادوں ابھر کے ساہمنے آیا سی جدوں دنیا وچ اجیہی منوت اتے پہلاں ہی وچار وٹاندرا چل رہا سی جو اگھے واتاورن کھوجی اتے چنتک لیسٹر براؤن نے پیش کیتی سی۔

لیسٹر براؤن امریکہ دی واتاورن سنستھا ‘ورلڈواچ انسٹیچیوٹ’ دا بانی سی اتے بعد وچ اوہ ‘ارتھ پالسی انسٹیچیوٹ’ دے مکھی وی بنے سن۔ اوہناں 1995 وچ اک ادھٔین کیتا سی جس دے آدھار تے اوہناں دی کتاب آئی سی ‘ہو ول فیڈ چائینا’ (چین دا پیٹ کون بھریگا؟) اس بارے بھکھویں بحث ہو رہی سی اتے دنیا بھر وچ سیمینار تے کانفرنساں ہو رہیاں سن۔ کئی باکمال ودوان سن جو لیسٹر براؤن دی دھارنا دی حمایت کردے سن اتے اجیہے وی کئی ماہر سن جو اس نوں چنوتی دندے سن۔ 25 سالاں بعد اناج دیاں اچیاں گھریلو قیمتاں دے مدنظر چین دنیا دا سبھ توں وڈا خوراک درامدکار بن گیا جو دہاکے پہلاں لیسٹر براؤن دی چتاونی دا چیتا کروا رہا سی۔

حالانکہ چین دے خوراک سنکٹ دی شدت توں لگاتار انکار کیتا جاندا رہا ہے پر پچھلے سال جدوں راشٹرپتی شی جنپنگ نے ‘اپریشن کلین پلیٹ’ دا ادگھاٹن کیتا سی تاں ادوں توں اس بارے سوال اٹھ رہے ہن۔ شی جنپنگ نے ملک دے لوکاں نوں زور دے کے آکھیا سی کہ کھانے دا اک کنکا وی برباد نہیں جانا چاہیدا۔ ہر سال قریب چھ فیصد کھادھ خوراک برباد چلی جاندی ہے۔

کئی دہاکے پہلاں کجھ ایہو جہے حالات ساڈے ملک وچ وی سن جدوں 1965 وچ اس ویلے دے پردھان منتری لال بہادر شاستری نے دیسواسیاں نوں ہر سوموار نوں ورت رکھن دا سدا دتا سی۔ اس دا مول منتوَ ایہہ سی کہ اناج دی کمی موقعے لوکاں نوں ونڈ کے چھکن اتے اک دوجے دا خیال رکھن دا احساس کرایا جا سکے۔ دراصل، ہرے انقلاب دی شروعات توں اک سال پہلاں 1965 وچ بھارت نے کمی دی پورتی لئی اک کروڑ ٹن اناج درامد کیتا سی۔ اس توں پتہ لگدا ہے کہ حالات کنے زیادہ خراب سن پر ہرے انقلاب توں بعد بھارت نے اناج پکھوں آتم-نربھرتا حاصل کر لئی۔

چین نے وی اناج دی پیداوار ’چ وڈیاں ملاں ماریاں سن۔ ایہہ 1996 دا سال سی جدوں چین نے اک نیتی لیاندی جس دا کیندر بندو ایہہ سی کہ چین اپنیاں خوراک لوڑاں دا 95 فیصد حصہ گھروگی پیداوار توں پورا کریگا پر 2011 تکّ سنسار وپار سنگٹھن مطابق چین دنیا دا سبھ توں وڈا خوراک درامدکار بن گیا سی۔ لوکاں دی آمدن ودھن کر کے ودھ-پھلّ رہے مدھ ورگ دے کھان پین دیاں عادتاں وچ تبدیلی آ گئی سی تے اناج دی بجائ ماس، ڈیئری جہے پوشک پدارتھاں دی منگ وچ بھاری اضافہ ہو رہا سی۔

کھان پین دیاں عادتاں وچ آئے اس بدلاؤ کر کے سرکار نوں خوراکی آتم-نربھرتا دی نیتی ’چ تبدیلی لیا کے ساویاں درامداں دی آگیا دینی پئی۔ نانہہ-نکر دے باو جود، وڈے پدھر تے شہریکرن اتے کھیتی باڑی وچوں کرت شکتی دا وڈا حصہ شہراں وچ صنعتاں وچ لاؤن کر کے پیداوار وچ کھپا پیدا ہو گیا۔ نال ہی، سنگھنی کھیتی تکنیک کر کے اپجاؤ زمین برباد ہو رہی ہے، زمین ہیٹھلا پانی ڈونگھا چلا گیا ہے، واہی یوگ زمین گھٹی ہے جس کر کے چین نوں اعلان کرنا پیا کہ خوراک سرکھیا لئی اوہ 120 ملیان ہیکٹیئر کھیتی یوگ زمین نوں سرکھات بناویگا۔

چین وچ اوسط کھیتی جوت دا آکار گھٹ کے 1.6 اےکڑ رہِ گیا ہے اتے نائیٹروجن سنے رسائنک کھاداں دی کھپت ودھن اتے کساناں لئی سدھی آمدن سہائتا دین دے سٹے وجوں 2017 وچ اناج دی 600 ملیان ٹن پیداوار ہوئی سی۔ حالانکہ چین دے سائلوز بھرے ہوئے ہن پر اس دوران ماس (بیپھ) سمیت پوشک خوراکی پدارتھاں دی منگ وی ودھ رہی ہے؛ مسلاً، ماس دی وکری وچ 19 ہزار فیصد وادھا ہویا ہے۔ کھادھ خوراک وچ آئی اس تبدیلی کر کے چین نوں بھارت تے پاکستان سمیت دنیا بھر وچ بھجنا پے رہا ہے۔ پھچ ریٹنگز مطابق 2020 وچ چین دیاں مکی، کنک، جوار تے جوں دیاں درامداں وچ کرم وار 136 فیصد، 140, 437 تے 36.3 فیصد وادھا ہویا ہے۔ انومان ہے کہ ایہہ وادھا 2021 وچ وی جاری رہے گا۔ برازیل توں چین دی سویابین دی منگ پوری نہیں ہو رہی جو دنیا دا سبھ توں وڈا سویا اتپادک ملک ہے۔ چین نوں ہن امریکہ دا رخ کرنا پے رہا ہے۔ ‘پھوربس’ میگزین دا کہنا ہے کہ کنک دا دنیا دا دوجا سبھ توں وڈا اتپادک ہون دے باو جود چین نے کلّ دنیا دے ادھ توں وی زیادہ کنک دے بھنڈار کیتے ہوئے ہن۔ اسے طرحاں دنیا دی 65 فیصد مکی دے بھنڈار چین کول ہن۔

ودھ رہیاں خوراکی لوڑاں دی پورتی ’چ اسمرتھ رہن توں بعد چین نے افریقہ تے لاطینی ملکاں اندر وڈے پدھر تے کھیتی یوگ زمیناں دی کھریدو-فروخت کیتی ہے اتے ہن اس نے امریکہ، یوروپیئن یونین اتے آسٹریلیا ولّ وی منہ کر لیا ہے۔ اک ویبسائیٹ farmlandgrab.org دے انومان مطابق چین نے 2010 توں لے کے ہن تکّ ودیش وچ 94 عرب ڈالر خرچ کر کے 32 لکھ ہیکٹیئر کھیتی رقبہ خریدیا ہے۔

ظاہر ہے، چین خوراک سنکٹ دے کنڈھے ہے تے بھارت لئی ایہہ واقعی اہم سبق ہن۔ بھارت ورگے ملک ’چ تاں مکھدھارا ارتھشاستریاں دا سارا زور کھیتی سدھاراں دے ناں ’تے نقلچی نسخے پیش کرن تے لگا رہندا ہے؛ چین دی مثال درساؤندی ہے کہ کویں راجکی کنٹرول والی کھیتی توں بازار مکھی کھیتی باڑی دی تبدیلی نے اس نوں اجیہے خوراک سنکٹ دے کنڈھے پہنچا دتا ہے جس نوں سنبھالنا مشکل ہو رہا ہے، سنبھوَ ہے کہ آؤن والے سمیں وچ ایہہ سنکٹ ہور تکھا ہو جاوے۔ چین نوں نرمان کھیتر دی دھری بناؤن دا تجربہ وی گھٹے وچ رلدا جاپ رہا ہے، خاصکر جدوں افریقہ سستی کرت شکتی مہیا کراوا رہا ہے تاں اجیہے وقت کھیتی باڑی دی ہنڈھنسارتا ہور وی زیادہ چنوتی والی بن رہی ہے۔

چین کھیتی باڑی لئی ہر سال 206 عرب ڈالر سبسڈی دندا ہے (سال در سال خوراکی درامداں تے سینکڑے عرب ڈالر خرچ کیتے جا رہے ہن) جس توں پتہ چلدا ہے کہ جے انی وڈی رقم چھوٹیاں کھیتی جوتاں نوں آرتھک طور تے لاہے وند بناؤن تے خرچ کیتی ہندی تاں دنیا دا سبھ توں وڈا اناج اتپادک سہجے ہی دنیا دا سبھ توں وڈا اناج درامدکار بنن توں بچ سکدا سی۔ اس دا اک بدلواں آرتھک مارگ سی جو ودھیرے پائیدار وی ثابت ہونا سی پر چین نے ایہہ رستہ اپناؤن وچ ناکام رہا ہے۔

بھارت نوں اسے گھسے پٹے راہ تے چلنا وارا نہیں کھاندا۔ نہیں تاں ‘بھارت دا پیٹ کون بھریگا؟’ والا سوال ساڈیاں آؤن والیاں پیڑھیاں نوں ڈراؤندا رہے گا۔

سمپرک: 98113-01857