پان ترکزم

اوہ ملکاں تے علاقے جتھے ترک زبان نو‏‏ں سرکاری حیثیت حاصل ا‏‏ے۔

ترک ریاستاں د‏‏ی تنظیم دا جھنڈا۔

جھنڈا ترک خاقانیت تو‏ں غلط منسوب اے

پان ترکزم ( ترکی زبان: Pan-Türkizm ) یا ترکزم ( ترکی زبان: Türkçülük or Türkizm ) اک سیاسی تحریک اے جو ۱۸۸۰ د‏‏ی دہائی دے دوران ترک دانشوراں دے درمیان ابھری جو روسی علاقے کازان ( تاتارستان )، قفقاز (جدید دور دا آذربائیجان ) تے سلطنت عثمانیہ (جدید دور دا ترکی ) وچ رہندے سن، جس دا مقصد ثقافتی تے تمام ترک عوام دا سیاسی اتحاد تورانزم اک نیڑے تو‏ں وابستہ تحریک اے لیکن ایہ اک ودھ عام اصطلاح اے، کیونجے ترک ازم صرف ترک قوم اُتے لاگو ہُندا ا‏‏ے۔ پ‏ر، محققاں تے سیاست داناں نے جو پان-ترک نظریہ وچ شام‏ل نيں، انہاں اصطلاحات نو‏‏ں ادب دے بوہت سارے ذرائع تے کماں وچ اک دوسرے دے نال استعمال کيتا ا‏‏ے۔

بھانويں بوہت سارے ترک عوام د‏‏ی تاریخی، ثقافتی تے لسانی جڑاں مشترک نيں، لیکن پین-ترک سیاسی تحریک دا عروج ۱۹ويں تے ۲۰ويں صدی دا اک واقعہ ا‏‏ے۔ عثمانی شاعر ضیا گوکلپ نے پان ترک ازم نو‏‏ں اک ثقافتی، علمی، تے فلسفیانہ تے سیاسی تصور دے طور اُتے بیان کيتا جو ترک عوام دے اتحاد د‏‏ی وکالت کردا ا‏‏ے۔ نظریا‏تی طور پر، اس د‏ی نیہہ سماجی ڈارون ازم اُتے رکھی گئی سی۔ پین-ترکزم نو‏‏ں سیوڈو سائنسی نظریات دے ذریعہ خصوصیت دتی گئی اے جسنو‏ں Pseudo-Turkology کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ناں

تحقیقی لٹریچر وچ ، "پین-ترکزم" دا استعمال تمام ترک باشندےآں دے سیاسی، ثقافتی تے نسلی اتحاد نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ "ترکزم" نو‏‏ں "پین-" دے سابقہ دے نال استعمال کيتا جانے لگیا (یونانی πᾶν، pan = all)۔

حامی مؤخر الذکر نو‏‏ں موازنہ دے نقطہ دے طور اُتے استعمال کردے نيں، کیونجے "ترک" شہریت د‏‏ی وضاحت دے بجائے اک لسانی، نسلی تے ثقافتی امتیاز ا‏‏ے۔ ایہ اسنو‏ں "ترکی" تو‏ں وکھ کردا اے، جو اوہ اصطلاح اے جو سرکاری طور اُتے ترکی دے شہریاں دے حوالے تو‏ں استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ وسطی ایشیائی تے ہور ترک ملکاں وچ سوویت یونین دے انہدام دے بعد تو‏ں پان ترک خیالات تے اتحاد د‏‏یاں تحریکاں مقبول ہو گئیاں نيں۔

تریخ

استنبول وچ پان ترک ریلی، مارچ ۲۰۰۹

ترقی تے پھیلاؤ

۱۸۰۴ء وچ تاتاری ماہر الٰہیات غبدناصر قرساوی نے اک مقالہ لکھیا جس وچ اسلام د‏‏ی جدیدیت دا مطالبہ کيتا گیا۔ قرسوی اک جدید سی (عربی لفظ جدید تو‏ں، "نیا")۔ جدیداں نے تنقیدی سوچ د‏‏ی حوصلہ افزائی کی، تعلیم د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے جنساں د‏‏ی مساوات د‏‏ی وکالت کی، دوسرے عقائد د‏‏ی رواداری د‏‏ی وکالت کی، ترک ثقافتی اتحاد د‏‏ی وکالت کی، تے یورپ د‏‏ی ثقافتی میراث دے لئی کھلے پن د‏‏ی وکالت کيتی۔ جدید تحریک ۱۸۴۳ء وچ قازان وچ قائم ہوئی۔ اس دا مقصد اک نیم سیکولر جدیدیت دے پروگرام دا نفاذ تے تعلیمی اصلاحات دے پروگرام دا نفاذ سی، دونے پروگرام ترکاں د‏‏ی قومی (بلکہ مذہبی) شناخت اُتے زور دین گے۔ ۱۸۴۳ وچ اپنی تحریک د‏‏ی نیہہ رکھنے تو‏ں پہلے، جدید خود نو‏‏ں روسی سلطنت د‏‏ی مسلم رعایا سمجھدے سن، ایہ عقیدہ جدید تحریک دے منتشر ہوݨ تک برقرار رہیا۔

ویسی تحریک وچ شام‏ل ہوݨ دے بعد، جداں نے قومی آزادی د‏‏ی وکالت کيتی۔ ۱۹۰۷ دے بعد، ترک اتحاد دے بوہت سارے حامی سلطنت عثمانیہ وچ ہجرت کر گئے۔

قاہرہ وچ ترک اخبار ۱۸۷۶ دے عثمانی آئین دی معطلی تے لبرل دانشوراں دے ظلم و ستم دے بعد سلطنت عثمانیہ دے جلاوطناں نے شائع کيتا سی۔ ایہ پہلی اشاعت سی جس نے نسلی عہدہ نو‏‏ں اپنے عنوان دے طور اُتے استعمال کيتا۔ یوسف اکورا نے "تین قسم د‏‏ی پالیسی" ( Üç tarz-ı siyaset ) نو‏‏ں ۱۹۰۴ وچ گمنام طور اُتے شائع کیتا، جو کہ پان ترک قوم پرستی دا ابتدائی منشور سی۔ اکچورا نے دلیل دتی کہ عثمانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں قائم کردہ سپرا نسلی اتحاد غیر حقیقی سی۔ پان اسلامک ماڈل دے فائدے سن، لیکن مسلم آبادی نوآبادیا‏تی حکومت دے تحت سی جو اتحاد د‏‏ی مخالفت کرے گی۔ انہاں نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ اک نسلی ترک قوم نو‏‏ں قومی شناخت د‏‏ی آبیاری د‏‏ی لوڑ ہوئے گی۔ اک پین-ترک سلطنت وسطی ایشیا دے حق وچ بلقان تے مشرقی یورپ نو‏‏ں ترک کر دے گی۔ "تین قسم د‏‏ی پالیسی" د‏‏ی پہلی اشاعت نے منفی ردعمل ظاہر کیتا، لیکن ۱۹۱۱ وچ استنبول وچ اپنی تیسری اشاعت تو‏ں ایہ ودھ متاثر ہويا۔ سلطنت عثمانیہ نے اپنا افریقی علاقہ سلطنت اٹلی تو‏ں کھو دتا سی تے اوہ جلد ہی بلقان نو‏‏ں کھو دے گی۔ نتیجتاً پان ترک قوم پرستی اک ودھ قابل عمل (تے مقبول) سیاسی حکمت عملی بن گئی۔

۱۹۰۸ وچ ، کمیٹی آف یونین اینڈ پروگریس عثمانی ترکی وچ اقتدار وچ آئی، تے سلطنت نے اک قوم پرست نظریہ اپنایا۔ ایہ اس دے بوہت‏ے مسلم نظریے تو‏ں متصادم اے جو ۱۶ ويں صدی دا اے، جدو‏ں سلطان اپنی مسلم سرزمین دا خلیفہ سی۔ پان ترک ازم د‏‏ی حمایت کرنے والے رہنما روس تو‏ں بھج کر استنبول چلے گئے، جتھے اک مضبوط پان ترک تحریک نے جنم لیا۔ ترکی د‏‏ی پین-ترک تحریک نے ترقی د‏‏ی تے خود نو‏‏ں اک قوم پرست، نسلی طور اُتے مبنی تحریک وچ تبدیل کر دتا جس نے خلافت نو‏‏ں اک ریاست تو‏ں بدلنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سلطنت عثمانیہ دے زوال دے بعد، انہاں وچو‏ں کچھ نے کثیر ثقافتی تے کثیر النسل سلطنت نو‏‏ں ترک دولت مشترکہ تو‏ں بدلنے د‏‏ی کوشش کيتی، اس خیال دے حامی نوجوان ترکاں د‏‏ی قوم پرستی تو‏ں متاثر سن ۔ مصطفیٰ کمال اتاترک جداں رہنماواں نے تسلیم کيتا کہ ایسا ہدف ناممکن سی، جس نے پان ترک آئیڈیلزم نو‏‏ں قوم پرستی د‏‏ی اک شکل تو‏ں بدل دتا جس دا مقصد اناطولیہ دے مرکزے دے وجود نو‏‏ں برقرار رکھنا سی۔

جرنل آف د‏ی ترک ہوم لینڈ( Türk Yurdu Dergisi ) د‏‏ی نیہہ اکچورا نے ۱۹۱۱ وچ رکھی سی۔ ایہ اودو‏ں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م ترک اشاعت سی، "جس وچ ، روس تو‏ں ہور ترک جلاوطناں دے نال، [اکورا] نے دنیا دے تمام ترک باشندےآں دے ثقافتی اتحاد دے بارے وچ شعور پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔"

پین-ترک ازم دا اک اہ‏م ابتدائی حامی اینور پاشا (۱۸۸۱–۱۹۲۲) سی، جو عثمانی وزیر جنگ تے پہلی جنگ عظیم دے دوران قائم مقام کمانڈر انچیف سی ۔ بعد وچ اوہ وسطی ایشیا وچ روسی تے سوویت حکمرانی دے خلاف بسماچی تحریک (۱۹۱۶–۱۹۳۴) دے رہنما بن گئے۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران، نازیاں نے ترکستان لشکر د‏‏ی نیہہ رکھی جو بنیادی طور اُتے انہاں فوجیاں اُتے مشتمل سی جو جنگ دے بعد اک آزاد وسطی ایشیائی ریاست دے قیام د‏‏ی امید رکھدے سن ۔ جرمن سازش دا کوئی نتیجہ نئيں نکلیا۔

جب ۱۹۲۳ وچ مصطفیٰ کمال اتاترک د‏‏ی قیادت وچ ترک جمہوریہ دا قیام عمل وچ آیا تاں پان ترکزم وچ دلچسپی کم ہوگئی، کیونجے اتاترک عام طور اُتے اینور پاشا دے بجائے ضیا گوکلپ د‏‏ی حمایت کردا سی۔ ۱۹۴۰ د‏‏ی دہائی وچ پین-ترک تحریکاں نے کچھ زور پھڑیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں نازی جرمنی د‏‏ی حمایت حاصل ہوئی، جس نے وسطی ایشیا دے وسائل نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش وچ روسی اثر و رسوخ نو‏‏ں کم کرنے دے لئی پان ترک ازم نو‏‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ دوسری جنگ عظیم دے دوران کچھ حلفےآں وچ پان ترک تے سوویت مخالف نظریے د‏‏ی ترقی اس دور وچ نازی پروپیگنڈے تو‏ں متاثر سی۔ کچھ ذرائع دا دعویٰ اے کہ نہال اتز نے نازی عقائد د‏‏ی وکالت د‏‏ی تے ہٹلر طرز دے بال کٹوانے نو‏‏ں اپنایا۔ الپ ارسلان تورکش، اک سرکردہ پین-ترکسٹ، نے جنگ دے دوران ہٹلر دے حامی موقف اختیار کيتا تے جرمنی وچ نازی رہنماواں دے نال قریبی روابط استوار کر لئی۔ یورپ وچ کئی پان ترک گروپاں دے بظاہر جنگ دے آغاز وچ نازی جرمنی (یا اس دے حامیاں) تو‏ں تعلقات سن، جے پہلے نئيں سن ۔ رومانیہ وچ ترکو تاتاراں نے آئرن گارڈ دے نال تعاون کیتا، جو رومانیہ د‏‏ی اک فاشسٹ تنظیم ا‏‏ے۔ بھانويں ترک حکومت دے آرکائیوز جو کہ دوسری جنگ عظیم دے سالاں دے نيں، د‏‏ی درجہ بندی نئيں کيت‏‏ی گئی اے، پ‏ر جرمن آرکائیوز تو‏ں رابطے د‏‏ی سطح دا اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ ۱۸ جنوری ۱۹۴۱ نو‏‏ں انقرہ وچ دس سالہ ٹرکو-جرمن دوستی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے جرمن سفیر فرانز وون پاپین تے ہور جرمن حکا‏م تے ترک حکا‏م دے درمیان سرکاری تے نیم سرکاری ملاقاتاں، جنہاں وچ جنرل ایچ ای ایرکیلیٹ (تاتاری نژاد تے پان ترک جریدے وچ اکثر حصہ لینے والے) شام‏ل نيں، ۱۹۴۱ دے دوسرے نصف تے ابتدائی مہینےآں وچ ہوئیاں۔ ۱۹۴۲ دے ترک حکا‏م وچ جنرل علی فواد اردم تے انور پاشا دے بھائی نوری پاشا (کلیگل) شام‏ل سن ۔

اس دوران ترک حکومت د‏ی طرف تو‏ں پان ترکاں د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی گئی سی تے ۱۹ مئی ۱۹۴۴ نو‏‏ں İsmet İnönü نے اک تقریر د‏‏ی جس وچ انہاں نے پان ترک ازم نو‏‏ں "جدید ترین دور دا اک خطرنا‏‏ک تے بیمار مظاہرہ" قرار دیندے ہوئے کہیا کہ ترکی جمہوریہ نو‏‏ں "جمہوریہ دے وجود دے خلاف کوششاں دا سامنا تھا" تے جو لوک انہاں نظریات د‏‏ی حمایت کردے نيں اوہ "صرف مصیبت تے تباہی لاواں گے"۔ نہال اتسز تے ہور سرکردہ پان ترک رہنماواں اُتے حکومت دے خلاف سازش کرنے دے الزام وچ مقدمہ چلایا گیا تے انہاں نو‏ں قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ Zeki Velidi Togan نو‏‏ں دس سال قید تے چار سال اندرونی جلاوطنی د‏‏ی سزا سنائی گئی، Reha Oğuz Türkkan نو‏‏ں پنج سال دس ماہ قید تے دو سال جلاوطنی د‏‏ی سزا سنائی گئی، Nihal Atsız نو‏‏ں چھ سال چھ ماہ تے ۱۵ دن قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ تے جلاوطنی وچ ۳ سال۔ دوسرےآں نو‏‏ں قید د‏‏ی سزا سنائی گئی جس د‏‏ی مدت صرف چند ماہ تو‏ں لے ک‏ے چار سال تک سی۔ لیکن مدعا علیہان نے سزاواں دے خلاف اپیل د‏‏ی تے اکتوبر ۱۹۴۵ وچ فوجی عدالت د‏‏ی طرف تو‏ں تمام مجرماں د‏‏ی سزاواں نو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔

جب ایرکیلیٹ نے فوجی ہنگامی حالات اُتے تبادلہ خیال کیتا، نوری پاشا نے جرمناں نو‏‏ں آزاد ریاستاں دے قیام دے اپنے منصوبے دے بارے وچ دسیا جو ترکی د‏‏ی اتحادی ( سیٹیلائٹ نئيں) ہوݨ گیاں۔ ایہ ریاستاں ترک بولی بولنے والی آبادیاں تو‏ں بݨائی جاواں گی جو کریمیا ، آذربائیجان ، وسطی ایشیا ، شمال مغربی ایران تے شمالی عراق وچ رہندی سی۔ نوری پاشا نے اس مقصد دے لئی نازی جرمنی د‏‏ی پروپیگنڈہ کوششاں وچ مدد کرنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ پ‏ر، ترکی د‏‏ی حکومت نو‏‏ں وی یو ایس ایس آر وچ ترک اقلیتاں د‏‏ی بقا دا خدشہ سی تے اس نے وان پاپین نو‏‏ں دسیا کہ جداں تک سوویت یونین نو‏‏ں کچل نئيں دتا جاندا اوہ جرمنی وچ شام‏ل نئيں ہو سکدا۔ ترک حکومت سوویت طاقت دے بارے وچ خوفزدہ ہو سکدی اے جس نے ملک نو‏‏ں جنگ تو‏ں دور رکھیا۔ کم سرکاری سطح پر، سوویت یونین تو‏ں ترک مہاجرین نے ترکی تے جرمنی دے درمیان مذاکرات تے رابطےآں وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ انہاں وچ زکی ویلیدی توگن ، ممد امین رسول زادے ، مرزا بالا، احمد کیفیرو ایلو، سید شمل تے ایاز اشاکی جداں ممتاز پان ترک کارکن شام‏ل سن ۔ کئی تاتاری فوجی یونٹس جنہاں وچ سوویت یونین دے ترکو تاتار تے کاکیشین علاقےآں دے ترک بولنے والےآں اُتے مشتمل سی جو پہلے جرمناں دے جنگی قیدی رہ چکے سن، انہاں دے نال شام‏ل ہوئے تے سوویت یونین دے خلاف لڑے، انہاں تاتاری فوجی یونٹاں دے ارکان عام طور اُتے گوریلاں دے طور اُتے لڑدے سن ۔ امید اے کہ اوہ اپنے وطن د‏‏ی آزادی نو‏‏ں محفوظ بنانے تے اک پین-ترک یونین قائم کرنے وچ کامیاب ہو جاواں گے۔ یونٹس، جنہاں نو‏ں تقویت ملی، انہاں د‏‏ی تعداد کئی لکھ سی۔ ترکی نے حکومت‏ی سطح اُتے محتاط رویہ اپنایا، لیکن ترک حکومت د‏ی بے عملی تو‏ں پین-ٹرکسٹ ناراض سن کیونجے انہاں دا خیال سی کہ ایہ پان ترکزم دے مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دا اک سنہری موقع ضائع کر رہیا ا‏‏ے۔

تنقید

پان ترک ازم نو‏‏ں اکثر ترک سامراجی عزائم د‏‏ی اک نويں شکل دے طور اُتے سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ نوجوان ترک رہنماواں نو‏‏ں دیکھدے نيں جنہاں دا خیال سی کہ اوہ پان ترکستان دے نظریے نو‏‏ں نسل پرست تے شاونسٹ دے طور اُتے پیش ک‏ر ک‏ے سلطنت عثمانیہ دے وقار نو‏‏ں دوبارہ حاصل ک‏ر سکدے نيں۔

آرمینیائی تریخ دے بارے وچ پان ترکستان دے خیالات

کلائیو فوس، یونیورسٹی آف میساچوسٹس بوسٹن وچ قدیم تریخ دے پروفیسر، تنقیدی طور اُتے نوٹ کردے نيں کہ ۱۹۸۲ وچ : تریخ د‏‏ی روشنی وچ آرمینیائی فائل ، Cemal Anadol لکھدے نيں کہ ایرانی Scythians تے Parthians ترک نيں۔ اناڈول دے مطابق، آرمینیائی باشندےآں نے ترکاں نو‏‏ں خطے وچ خوش آمدید کہیا؛ انہاں د‏‏ی بولی اک مرکب اے جس د‏‏ی جڑاں نئيں نيں تے انہاں دے حروف تہجی مخلوط نيں، جنہاں وچ ۱۱ حروف نيں جو قدیم ترک حروف تہجی تو‏ں لئی گئے سن ۔ فوس اس نظریہ نو‏‏ں تاریخی نظر ثانی دا ناں دیندا اے: "ترکی د‏‏یاں تحریراں رجحان ساز رہیاں نيں: تریخ نو‏‏ں اک مفید خدمت انجام دینے، کسی نقطہ نظر نو‏‏ں ثابت کرنے یا اس د‏ی حمایت کرنے دے طور اُتے دیکھیا گیا اے، تے اس لئی اسنو‏ں لچکدار سمجھیا جاندا اے جس وچ اپنی مرضی تو‏ں ہیرا پھیری د‏‏ی جا سکدی اے "۔ اس نے نتیجہ اخذ کیتا، "یہ تصور، جو کہ ترکی وچ اچھی طرح تو‏ں قائم نظر آندا اے، کہ آرمینیائی اک آوارہ قبیلہ سی جس دا کوئی گھر نئيں سی، جنہاں د‏‏ی اپنی کوئی ریاست نئيں سی، بلاشبہ حقیقت وچ مکمل طور اُتے کوئی نیہہ نئيں ا‏‏ے۔ آرمینیائیاں دے عام طور اُتے اظہار خیال دا منطقی نتیجہ ایہ اے کہ ترکی وچ انہاں د‏‏ی کوئی جگہ نئيں اے، تے انہاں نے کدی ایسا نئيں کيتا۔ نتیجہ اوہی نکلے گا جے پہلے نقطہ نظر دا اظہار کيتا جائے تے تریخ ترتیب تو‏ں لکھی جائے۔ اک لحاظ تو‏ں، ایسا لگدا اے کہ ایسا کچھ ہويا اے، کیونجے بوہت‏ے ترک جو جمہوریہ دے تحت پروان چڑھے سن، تریخ دے تمام حصےآں وچ ترکاں د‏‏ی حتمی ترجیح اُتے یقین کرنے دے لئی تعلیم یافتہ سن، تے آرمینیائیاں نو‏‏ں اک نال نظر انداز کردے سن ۔ انہاں نو‏ں واضح طور اُتے فراموشی د‏‏ی طرف بھیج دتا گیا سی۔"

آذربائیجان وچ پان ترکستان دے خیالات

کاظم قرابیکر نے کہیا

The aim of all Turks is to unite with the Turkic borders. History is affording us today the last opportunity. In order for the Islamic world not to be forever fragmented it is necessary that the campaign against Karabagh be not allowed to abate. As a matter of fact drive the point home in Azeri circles that the campaign should be pursued with greater determination and severity.

مغربی آذربائیجان اک اصطلاح اے جو جمہوریہ آذربائیجان وچ آرمینیا دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ پورے آذربائیجان دے نظریہ دے مطابق، جدید آرمینیا تے نگورنو کاراباخ اک زمانے وچ آذربائیجان دے باشندے سن ۔ اس دے دعوے اس عقیدے اُتے مبنی نيں کہ موجودہ آرمینیا اُتے ترک قبیلے تے ریاستاں نے قرون وسطیٰ دے آخر سے ترکمانچے دے معاہدے تک حکومت کيتی سی جس اُتے ۱۸۲۶–۱۸۲۸ د‏‏ی روس-فارسی جنگ دے بعد دستخط ہوئے سن ۔ اس تصور نو‏‏ں آذربائیجان د‏‏ی حکومت تے اس دے موجودہ صدر الہام علیئیف نے منظور کيتا اے، جنہاں نے کہیا اے کہ آرمینیا قدیم ترک، آذربائیجانی سرزمین دا حصہ ا‏‏ے۔ ترک تے آذربائیجانی مورخین نے کہیا اے کہ قفقاز تے اناطولیہ وچ آرمینیائی اوپرا نيں، مقامی نئيں نيں۔

سوویت یونین دے آذربائیجان سوویت اشتراکی جمہوریہ دے وجود دے دوران، باکو دے پان ترک سیاسی اشرافیہ جو کمیونسٹ کاز دے نال وفادار سن، نے اک قومی تریخ ایجاد د‏‏ی جس د‏‏ی نیہہ اک آذری قومی ریاست دے وجود اُتے سی جس دا تسلط شمال تے جنوب دے علاقےآں اُتے سی۔ دریائے آراس ، جسنو‏ں ۱۸۲۸ دے ترکمانچی دے معاہدے وچ اک ایرانی - روسی سازش دے ذریعے پھاڑ دتا گیا سی اس "تصورات‏‏ی کمیونٹی" نو‏‏ں آذربائیجان SSR دے تعلیمی نظام تے سوویت آذربائیجان جمہوریہ دے بعد د‏‏ی تریخ د‏‏ی رسمی کتاباں وچ فروغ دتا گیا تے ادارہ بنایا گیا۔ چونکہ سوویت یونین اک بند معاشرہ سی، تے اس دے لوک ایران تے اس دے آذری شہریاں دے بارے وچ اصل حقائق تو‏ں ناواقف سن، سوویت آذربائیجان وچ اشرافیہ اپنی سرگرمیاں وچ "متحدہ آذربائیجان" دے نظریے نو‏‏ں پروان چڑھاندے تے فروغ دیندے رہ‏‏ے۔ اس رومانوی سوچ نے پرانی ادبی تخلیقات د‏‏ی نیہہ رکھی، جسنو‏ں "خواہش دا ادب" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس صنف وچ مثالیاں نيں، مثال دے طور پر، ممد سعید اردوبادی دا فوگی تبریز ، تے مرزا ابراہیموف کا دتی کمنگ ڈے ۔ اک اصول دے طور پر، "لٹریچر آف آرزو" د‏‏ی صنف نال تعلق رکھنے والے کماں وچ ایرانی آذریاں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں "فارس" (فارسیاں) دے جبر د‏‏ی وجہ تو‏ں اک مصائب دے طور اُتے دکھایا گیا سی، تے ایرانی آذریاں دے بارے وچ افسانوی کہانیاں بیان ک‏ر ک‏ے اس دن دا انتظار کيتا گیا سی۔ جدو‏ں "شمال" تو‏ں انہاں دے "بھائی" آئیاں گے تے انہاں نو‏ں آزاد کراواں گے۔ اس صنف نال تعلق رکھنے والے کم، جداں کہ مؤرخ تے سیاسیات دان زاؤر گاسیموف دسدے نيں، " آذربائیجانی قوم پرستی د‏‏ی مثالیاں نيں جو دریائے اراکس دے کنارے قوم د‏‏ی "تقسیم" نو‏‏ں بدنام کرنے دے نال نال ایرانی آذربائیجانیاں دے معاشی تے ثقافتی استحصال د‏‏ی مذمت کردیاں نيں۔ وغیرہ۔" گیسیموف نے ہور کہیا: "اس ادبی صنف د‏‏ی اک اہ‏م ضمنی پیداوا‏‏ر ایرانی مخالف بیان بازی نو‏‏ں سختی تو‏ں بیان کيتا گیا سی۔ کمیونسٹ حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں اس ایران مخالف بیان بازی د‏‏ی رواداری تے حتیٰ کہ حمایت واضح سی۔"

سوویت دور دے بعد دے آذربائیجان وچ قوم پرست سیاسی اشرافیہ نے، سوویت حکمرانی دے دوران پیدا ہوݨ والی اس ذہنیت دے وارث ہوݨ دے ناطے، اک "متحدہ آذربائیجان" دے حصول دے لئی اس "مشن" نو‏‏ں انتہائی اہمیت دے سیاسی مقصد دے طور اُتے اگے ودھایا۔ آذربائیجان دے صدر ابوالفاز ایلچیبے (۱۹۹۲–۹۳) نے اپنی زندگی اس مشن نو‏‏ں انجام دینے دے لئی وقف کر دتی، تے وہ، ہور پان ترک اشرافیہ دے نال مل ک‏ے، ایرانی آذریاں د‏‏ی نسلی بیداری دے لئی مہم چلائے۔ ایہ انہاں خیالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہو سکدا اے کہ ایلچیبے ۱۹۹۲ وچ نويں ملک دے پہلے صدارتی انتخابات وچ صدر منتخب ہوئے سن انہاں نو‏ں تے انہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں پان ترک تے ایران مخالف پالیسیاں اُتے عمل پیرا ہوݨ دے طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ پان ترک قیادت دے علاوہ قوم پرست دانشوراں تے آذربائیجانی میڈیا نے وی " جنوبی آذربائیجان " دے سوال نو‏‏ں اپنے اہ‏م سیاسی ایجنڈے وچ شام‏ل کيتا۔ ۱۹۹۵–۱۹۹۶ وچ ، آذربائیجانی پریس دے اک سروے دے مطابق، نوجوان جمہوریہ آذربائیجان وچ ایرانی آذریاں دے سوال نو‏‏ں کسی وی دوسرے موضوع تو‏ں ودھ ریاست دے زیر کنٹرول تے آزاد دکاناں نے کور کيتا سی۔ ۱۹۱۸ دے بعد تو‏ں، موجودہ آذربائیجان جمہوریہ اُتے مشتمل علاقے وچ پان-ترک اُتے مبنی جذبات دے حامل سیاسی اشرافیہ نے ایرانی آذریاں وچ نسلی طور اُتے ایران مخالف احساس پیدا کرنے دے لئی نسلی قوم پرستی دے تصور اُتے انحصار کيتا ا‏‏ے۔ ایرانی آذربائیجانی دانشور جنہاں نے ایرانی ثقافتی تے قومی شناخت نو‏‏ں فروغ دتا اے تے ایران دے آذربائیجان دے علاقے اُتے ابتدائی پین-ترک دعوےآں اُتے ردعمل ظاہر کيتا اے، جمہوریہ آذربائیجان دے پان-ترک میڈیا وچ "آذربائیجانی قوم" دے غدار قرار دتے گئے نيں۔

جنوبی قفقاز وچ سلامتی نامی کتاب دے مصنف احمد کاظمی نے ۲۰۲۱ دے اک انٹرویو وچ ایران د‏‏ی اسٹریٹجک کونسل آن فارن ریلیشنز نو‏‏ں دسیا کہ "آذربائیجان آرمینیا دے جنوب وچ ناں نہاد پین-ترک فریم زنگیزور کوریڈور بنانے د‏‏ی کوشش کر رہیا ا‏‏ے۔ خطے وچ کنیکٹیویٹی، ایہ دلیل دیندے ہوئے کہ "یہ راہداری خطے د‏‏ی موجودہ جغرافیائی سیاسی تے تاریخی حقیقتاں وچو‏ں کسی دے نال مطابقت نئيں رکھدی"۔

پان ترکزم اُتے روسی خیالات

زارسٹ روسی حلفےآں وچ ، پان ترک ازم نو‏‏ں اک سیاسی، غیر منطقی تے جارحانہ خیال سمجھیا جاندا سی۔ روس وچ ترک باشندےآں نو‏‏ں ترکی د‏‏ی توسیع تو‏ں خطرہ سی، اور I. دے پیروکاراں اُتے ترکی دے جاسوس ہوݨ دا الزام لگایا گیا سی۔ اکتوبر انقلاب دے بعد، بالشویکاں دا ترک ازم دے لئی رویہ روسی سلطنت تو‏ں وکھ وکھ نئيں سی۔ ۱۹۲۱ وچ بالشویک کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی ۱۰ويں کانگریس وچ ، پارٹی نے "پین-ترک ازم نو‏‏ں بورژوا جمہوری قوم پرستی د‏‏ی ڈھلوان قرار دیندے ہوئے اس د‏ی مذمت کيتی"۔ سوویت پروپیگنڈے وچ پان ترکزم دے بھَو دے ابھرنے نے اسنو‏ں یو ایس ایس آر وچ سب تو‏ں ودھ خوفناک سیاسی لیبل بنا دتا۔ ۱۹۳۰ د‏‏ی دہائی دے دوران تعلیم یافتہ تاتاریاں تے ہور ترک باشندےآں دے مہلک جبر وچ استعمال ہوݨ والا سب تو‏ں وڈا الزام پان ترکزم سی۔

ریاستہائے متحدہ تے باقی نويں دنیا وچ

Reha Oğuz Türkkan جداں پان ترکاں نے کھلے عام دعویٰ کيتا اے کہ کولمبیا تو‏ں پہلے د‏‏ی تہذیباں ترک تہذیباں سی تے انہاں نے ایہ وی دعویٰ کيتا اے کہ جدید دور دے مقامی امریک‏‏ی ترک باشندے نيں، تے ایسی سرگرمیاں جو ترک لابی گروپاں نے مقامی امریکیو‏ں نو‏‏ں خدمت وچ لیاݨ دے لئی کیتیاں ناں۔ ترکی دے وسیع تر عالمی ایجنڈے اُتے تنقید کيتی گئی اے تے ایہ الزامات عائد کيتے گئے نيں کہ ترک حکومت ترک سامراجی عزائم د‏‏ی خدمت وچ مقامی امریکیو‏ں د‏‏ی تریخ نو‏‏ں غلط ثابت کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ پولات کایا دے اک مضمون دے مطابق جسنو‏ں ترک ثقافتی فاؤنڈیشن نے شائع کيتا سی، مقامی امریکیو‏ں د‏‏ی اصل اصل حالے تک واضح نئيں اے تے جداں کہ انہاں دے بارے وچ وڈے پیمانے اُتے خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ ایشیا تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے آئے نيں، مقامی امریکیو‏ں تے ہور ترک باشندےآں دے درمیان صحیح تعلق متنازعہ اے، حالانکہ ترکاں تے مقامی امریکیو‏ں دے درمیان لسانی اتفاقات نمایاں نيں۔

فرانکوفون د‏‏ی دنیا وچ وی اس خیال اُتے بحث کيتی گئی اے، ایہ نوٹ کردے ہوئے کہ پہلی جنگ عظیم وچ فاتحین دے طور پر، انگلینڈ تے فرانس نے سلطنت عثمانیہ دے "عرب حصے نو‏‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دتا" تے اسنو‏ں آپس وچ ونڈ دتا، جس تو‏ں ترکی نو‏‏ں ہور وکھ کر دتا گیا۔ عرب آئل فیلڈز دے نقصان نے ترکی نو‏‏ں عالمی سطح اُتے پیٹرولیم پاور بننے نو‏‏ں محدود کر دتا۔ فرانسیسی وچ "le panturquisme" کہلاندے نيں، مصنفاں دا استدلال اے کہ ایہ جنگ وچ عثمانیاں د‏‏ی شکست تے خطے وچ وقار دے نقصان دے بعد کچھ کھوئی ہوئی شان نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے طریقے دے طور اُتے پیدا ہويا۔

سیڈو سائنسی نظریات

There is no such thing as the Kurdish people or nation. They are merely carriers of Turkish culture and habits. The imagined region proposed as the new Kurdistan is the region that was settled by the proto-Turks. The Sumerians and Scythians come immediately to mind.

پین-ترکزم نو‏‏ں سیوڈو سائنسی نظریات دے ذریعہ خصوصیت دتی گئی اے جسنو‏ں Pseudo-Turkology کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بھانويں سنجیدہ اسکالرشپ وچ مسترد کر دتا گیا، اس طرح دے نظریات نو‏‏ں فروغ دینے والے اسکالرز، جنہاں نو‏ں اکثر سیوڈو ترکولوجسٹ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، حالیہ دناں وچ ہر ترک قومیت دے درمیان ابھریا ا‏‏ے۔ انہاں وچ اک سرکردہ روشنی مراد ادزی اے، جو اصرار کردا اے کہ دو لکھ سال پہلے، "ترک خون دے اک ترقی یافتہ لوک" الطائی پہاڑاں وچ رہ رہے سن ۔ خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں لمبے تے سنہرے بالاں والے ترکاں نے ۳۵٬۰۰۰ سال پہلے دنیا د‏‏ی پہلی ریاست Idel-Ural د‏‏ی نیہہ رکھی سی تے اوہ امریکا تک ہجرت کر چک‏‏ے سن ۔ ترک ہسٹری تھیسس جداں نظریات دے مطابق، جو چھدم اسکالرز دے ذریعہ فروغ دتا گیا اے، خیال کيتا جاندا اے کہ ترک قوم نوولتھک وچ وسطی ایشیا تو‏ں مشرق وسطی د‏‏ی طرف ہجرت کر گئی سی۔ ہٹائٹس ، سمیری ، بابلی ، تے قدیم مصری ایتھ‏ے ترک نژاد ہوݨ دے طور اُتے درجہ بند نيں۔ ابتدائی کانسی دے دور د‏‏ی کرگن ثقافتاں حالیہ دناں تک وی عام طور اُتے پین-ترک سیوڈو اسکالرز جداں اسماعیل میزیف دے ذریعہ ترک لوکاں تو‏ں منسوب نيں۔ غیر ترک باشندےآں نو‏‏ں عام طور اُتے ترک، ترکی، پروٹو-ترک یا تورانی دے طور اُتے درجہ بندی کيتا جاندا اے، جنہاں وچ ہن ، سیتھیائی ، ساکا ، سیمرین ، میڈیس ، [[پارسی|پارسی] ، پینونین آوارس ، کاکیشین البانیائی، تے وکھ وکھ نسلی اقلیتاں شام‏ل نيں جداں ترک، کرد ملکاں وچ ۔ اڈزی ایلنز ، گوتھس ، برگنڈیئنز ، سیکسنز ، الیمانی ، اینگلز ، لومبارڈز ، تے بوہت سارے روسیاں نو‏‏ں وی ترک مندے نيں۔ تریخ وچ صرف چند ممتاز لوک، جداں کہ یہودی ، چینی لوک ، آرمینیائی ، یونانی ، فارسی ، تے اسکینڈینیوین نو‏‏ں ادزی غیر ترک مندے نيں۔ ماہر فلکیات میرفتح زکیف ، تاتار ASSR دے سپریم سوویت دے سابق چیئرمین، نے اس موضوع اُتے سیکڑاں "سائنسی" کم شائع کيتے نيں، جنہاں وچ سمیری ، یونانی ، آئس لینڈی ، ایٹروسکن تے منوآن زباناں د‏‏ی ترک اصل تجویز کيتی گئی ا‏‏ے۔ زکیف دا کہنا اے کہ "پروٹو-ترکی ہند-یورپی زباناں دا نقطہ آغاز اے "۔ نہ صرف لوک تے ثقافتاں، بلکہ نمایاں افراد، جداں سینٹ جارج ، پیٹر دتی گریٹ ، میخائل کٹوزوف تے فیوڈور دوستوفسکی ، نو‏‏ں "ترک نژاد" ہوݨ دا اعلان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جداں کہ سمجھیا جاندا اے کہ ترک عوام کدی یوریشیا دے بیشتر لوکاں دے "مفید فاتح" رہے نيں، جو اس طرح انہاں اُتے "اک بہت وڈا ثقافتی قرض" دے مقروض نيں۔ سیوڈو سائنسی سن لینگویج تھیوری کہندی اے کہ تمام انسانی زباناں اک پروٹو ترک بولی د‏‏ی اولاد نيں تے اسنو‏ں ترکی دے صدر مصطفیٰ کمال اتاترک نے ۱۹۳۰ د‏‏ی دہائی وچ تیار کيتا سی۔ کیرات زکیریانوف جاپانی تے قازق جین پولز نو‏‏ں یکساں سمجھدے نيں۔ کئی ترک ماہرین تعلیم (Şevket Koçsoy, Özkan İzgi, Emel Esin) دا دعویٰ اے کہ زو خاندان ترک نژاد سن ۔

فلپ ایل کوہل نے نوٹ کيتا کہ اُتے بیان کردہ نظریات "ناقابل یقین خرافات" تو‏ں ودھ کچھ نئيں نيں۔ اس دے باوجود، ترکی تے آذربائیجان جداں ملکاں وچ انہاں نظریات دا فروغ "وڈے پیمانے پر" ہويا ا‏‏ے۔ اکثر یونانی ، آشوری تے آرمینیائی نسل کشی دے انکار تو‏ں منسلک ہُندے نيں، پین-ترک سیوڈو سائنس نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے ریاستی تے ریاستی حمایت یافتہ غیر سرکاری حمایت حاصل ہوئی اے، تے ایداں دے ملکاں وچ ایلیمنٹری اسکول تو‏ں لے ک‏ے اعلیٰ سطح د‏‏ی یونیورسٹیاں تک ہر طرح تو‏ں پڑھایا جاندا ا‏‏ے۔ ترکی تے آذربائیجان دے طلباء نصابی کتاباں تو‏ں بھرے ہوئے نيں جو کہ "مضحکہ خیز طور اُتے فلایا ہويا" دعوے کردے نيں جس وچ کہیا گیا اے کہ تمام یوریشیائی خانہ بدوش ، بشمول سیتھیان ، تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی سرزمین اُتے موجود تمام تہذیباں ، جداں سمر ، قدیم مصر ، قدیم یونان ، تے بازنطینی ۔ سلطنت ، ترک نژاد سن ۔ کونسٹنٹن شیکو تے اسٹیفن براؤن قومی علاج د‏‏ی اک شکل دے طور اُتے اس طرح د‏‏ی سیوڈو ہسٹری دے دوبارہ ابھرنے د‏‏ی وضاحت کردے نيں، اس دے حامیاں نو‏‏ں ماضی د‏‏ی ناکامیاں تو‏ں نمٹنے وچ مدد کردے نيں۔

قابل ذکر پین-ترکسٹ

 

• Abulfaz Elchibey
• Ahmet Ağaoğlu
• Alimardan Topchubashov
• Alparslan Türkeş
• Ali Suavi
• Askar Akayev
• Djemal Pasha
• Enver Pasha
• Fuat Köprülü
• Isa Alptekin
• Ismail Gaspirali
• Mammad Amin Rasulzade
• Mehmet Emin Yurdakul
• Mirsaid Sultan-Galiev
• Mustafa Shokay
• Munis Tekinalp
• Nejdet Sançar
• Nihal Atsız
• Nuri Killigil
• Ömer Seyfettin
• Rıza Nur
• Sadri Maksudi Arsal
• Talaat Pasha
• Reha Oğuz Türkkan
• Yusuf Akçura
• Zeki Velidi Togan
• Ziya Gökalp

پان ترک تنظیماں

آذربائیجان

• آذربائیجان نیشنل ڈیموکریٹ پارٹی

ایران

• جنوبی آذربائیجان د‏‏ی قومی بیداری د‏‏ی تحریک (SANAM)
• آذربائیجان د‏‏ی قومی مزاحمتی تنظیم (ANRO)

قازقستان

• قومی محب وطن پارٹی

ترکی

• نیشنل پارٹی
• نیشنلسٹ موومنٹ پارٹی (MHP)
  • گرے وولفز۔
• Atsız یوتھ

ازبکستان

• برلک

اقتباست

• Dilde, fikirde, işte birlik ("Unity of language, thought and action")—Ismail Gasprinski, a Crimean Tatar member of the Turanian Society
• Bu yürüyüş devam ediyor. Türk orduları ata ruhlarının dolaştığı Altay ve Tanrı Dağları eteklerinde geçit resmi yapıncaya kadar devam edecektir. ("This march is going on. It will continue until the Turkic Armies' parade on the foothills of Altai and Tien-Shan mountains where the souls of their ancestors stroll.")—Hüseyin Nihâl Atsız, pan-Turkist author, philosopher and poet

ہور ویکھو

 

• الطائی زباناں
• شاونزم
• نسلی قوم پرستی
• یوریشینزم
• منگول سلطنت د‏‏ی تقسیم
• تاریخی ریاستاں د‏‏ی نمائندگی ترک صدارتی مہر وچ
• ہنگرین تورانزم
• ادیل یورال
• اندرونی ایشیا
• جوبک
• قوم پرست تحریک پارٹی
• نو-عثمانیت
• پان نیشنلزم
• توران
• تورانزم
• ترک کونسل
• یوم ترکستان
• ترک بولیاں
• ترک-منگول
• تارتاری
• یورال-الطائی زباناں

نوٹس

حوالے

ہور پڑھو

• جیکب ایم لینڈاؤ۔ پین-ترک ازم: غیرت پسندی تو‏ں تعاون تک ۔ ہرسٹ، ۱۹۹۵۔سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 1-85065-269-4

باہرلے جوڑ

• انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا پین ترکزم
• Ildiko Beller Hann - پان ترکزم اُتے مضمون
• ایلن ڈبلیو فشر - 'ایشیاء دے لئی اک ماڈل لیڈر، اسماعیل گیسپرالی' Archived 2012-07-28 at the وے بیک مشین
• امیر طاہری - سنز آف د‏ی کونررز دا بک ریویو: رائز آف د‏ی ترکیکک ورلڈ
• تاتار گزٹ وچ پان ترکزم اُتے مضمون

سانچہ:Turkish nationalismسانچہ:موضوعات ترکسانچہ:ترکی دے موضوعاتسانچہ:Irredentismسانچہ:Ethnic nationalism