Kaszalot spermacetowy
| Physeter macrocephalus[1] | |||||
| Linnaeus, 1758 | |||||
| |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Parvordo | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
kaszalot spermacetowy | ||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[41] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
| |||||
Kaszalot spermacetowy[42], kaszalot[43], potwal[43] (Physeter macrocephalus) – gatunek ssaka morskiego z rodziny kaszalotowatych (Physeteridae).
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Physeter macrocephalus[2]. Holotyp pochodził z europejskich mórz[44]. Linneusz swój opis oparł na swoim wcześniejszym dziele Fauna Suecia[44]. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju kaszalot[42] (Physeter)[45][46][47].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy[47].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Physeter: gr. φυσητήρ physetēr „dmuchawa”, od φυσάω physao „dmuchać”[48].
- macrocephalus: gr. μακροκεφαλος makrokephalos „długogłowy”, od μακρος makros „długi”; -κεφαλος -kephalos „-głowy”, od κεφαλη kephalē „głowa”[49].
Nazewnictwo zwyczajowe
[edytuj | edytuj kod]W polskiej literaturze zoologicznej gatunek P. macrocephalus był oznaczany nazwą „kaszalot”[43]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „kaszalot spermacetowy”, rezerwując nazwę „kaszalot” dla rodzaju tych waleni[42].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Kaszalot spermacetowy jest gatunkiem niemal kosmopolitycznym, występującym od krawędzi polarnego paku lodowego do równika na półkuli południowej i północnej[47].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała samic 1040–1250 cm, samców 1520–1920 cm; masa ciała samic do 24000 kg, samców do 70000 kg[46]. Typowe wartości to 1100 cm i 15 000 kg dla samic oraz 1500 cm i 45 000 kg dla samców[46]. U kaszalotów spermacetowych występuje największy dymorfizm płciowy pod względem długości i masy ciała spośród wszystkich waleni[46]. Noworodki osiągają długość ciała około 400 cm przy ciężarze około 1000 kg[46]. Kaszalot charakteryzuje się wielką głową, rozszerzoną na końcu pyska i stromo ściętą. Otwór wytryskowy znajduje się u niego z przodu głowy z lewej strony. Zęby duże, stożkowate, w liczbie 50. W szczęce znajdują się szczątkowe zęby pokryte dziąsłami, a w żuchwie osadzony jest szereg jednakowej wielkości stożkowatych zębów, wykorzystywanych kiedyś przez marynarzy do rzeźbienia, tzw. scrimshaw. Duża prostokątna głowa może u dorosłych osobników stanowić nawet 1/3 długości ciała. Płetwy piersiowe małe, płetwy grzbietowej brak, potężna pozioma płetwa ogonowa ma rozpiętość do 6 metrów. Kolor ciemnoszary lub szary, na brzuchu jaśniejszy. U starszych osobników liczne blizny na skórze. W specjalnych komorach między kośćmi czaszki i w workach podskórnych znajduje się oleista masa, zwana spermacetem albo olbrotem, która była używana na skalę przemysłową, używano jej kiedyś do sporządzania m.in. plastrów, szminek i kremów. W jelitach chorych i zdechłych kaszalotów występuje szarobrunatna masa, zwana ambrą, niezwykle cenna ze względu na aromat, który czynił ją pożądanym surowcem w przemyśle perfumeryjnym. W tylnej połowie ciała na grzbiecie znajduje się nieruchoma płetwa tłuszczowa. Kończyny piersiowe stosunkowo niewielkie, osadzone są z tyłu za oczami, na ich powierzchni górnej można rozpoznać 5 podłużnych fałd, odpowiadających 5 palcom. Płetwa ogonowa jest dwupłatowa, niezbyt głęboko wcięta. Ciało pokryte gładką, ciemną, prawie czarną skórą, często z licznymi bliznami pozostałymi po walkach z innymi kaszalotami lub spotkaniach z olbrzymimi głowonogami. Pod skórą znajduje się gruba warstwa tkanki tłuszczowej, mięśnie żylaste.
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]Pożywienie
[edytuj | edytuj kod]Potrafi sprawnie i szybko nurkować na duże głębokości – w pościgu za ulubionymi kałamarnicami – nawet do 1,5 kilometra (co stanowi drugi wynik dla gromady ssaków po zyfii gęsiogłowej). Jest jednym z najgłębiej nurkujących wielorybów. Udało się to określić wtedy, gdy płynący wzdłuż dna wieloryb zaczepił żuchwą i przerwał kabel transatlantycki na głębokości 1134 m (wydobyto go wraz z kablem). Kaszaloty żywią się głównie głowonogami, ale również rybami i płetwonogimi. Ten wielki drapieżnik może atakować również 3-metrowe rekiny. Jego ulubioną ofiarą jest kałamarnica olbrzymia, w której poszukiwaniu kaszaloty nurkują na znaczne głębokości. W żołądkach niektórych kaszalotów znaleziono dzioby gigantycznych kalmarów żyjących na dużych głębokościach (rekordzista miał w żołądku około 18 tysięcy dziobów), ale dominowały tam pozostałości metrowych ośmiornic.
Rozród
[edytuj | edytuj kod]Dojrzałość płciową samce osiągają po dojściu do 11–12 m dł., samice po osiągnięciu 8–9 m; ciąża trwa 14–15 miesięcy, po czym na świat przychodzi jedno młode[46].
Zachowanie
[edytuj | edytuj kod]Kaszaloty zamieszkują głównie morza ciepłe. Prowadzą koczowniczy tryb życia. W lipcu rozdzielają się płciami. Samce można wówczas obserwować u wybrzeży np. Norwegii w okolicach Lofotów. W tym samym czasie samice mogą przebywać w okolicach Morza Karaibskiego. Kaszaloty zwykle trzymają się niewielkimi stadkami, pływają bardzo szybko. Co 45 do 55 minut kaszalot wynurza się nad powierzchnię wody dla zaczerpnięcia oddechu, wyrzuca wtedy przy wydechach strumień rozgrzanego powietrza na wysokość 1 m.
Po kilkudziesięciu wdechach i wydechach kaszalot zanurza się ponownie pod wodę. Po liczbie wdechów doświadczony wielorybnik potrafił ocenić, na jak długo zwierzę zamierza się zanurzyć. Samica rodzi jedno młode, które karmi mlekiem. Matka w czasie karmienia kładzie się na boku, tak by młode mogły się przyssać kątami pysków.
Spośród wszystkich żyjących obecnie na Ziemi zwierząt, kaszalot ma największy mózg oraz wydaje najgłośniejszy dźwięk (rodzaj klikania). Przypuszcza się, że dźwięki te umożliwiają echolokację, niezbędną podczas zanurzeń na pozbawione światła głębokości[50].
Kaszaloty wykazują rozwinięte zachowania społeczne. Tworząc odpowiednią formację osłaniają cielęta lub osobniki osłabione. Zaobserwowano także przygarnięcie przez stado kaszalotów upośledzonego fizycznie delfina butlonosego[51].
Status zagrożenia
[edytuj | edytuj kod]W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable „narażony”)[41]. Polowania na kaszaloty, zakazane w 1982 roku, kontynuowano w tradycyjny sposób na Azorach jeszcze przez 2 kolejne lata.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Physeter macrocephalus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d Linnaeus 1758 ↓, s. 76.
- ↑ Linnaeus 1758 ↓, s. 77.
- ↑ Borowski 1781 ↓, s. 32.
- ↑ Borowski 1781 ↓, s. 33.
- ↑ Bonnaterre 1788 ↓, s. 14, ryc. 8.
- ↑ Bonnaterre 1788 ↓, s. 16, ryc. 7.
- ↑ Bonnaterre 1788 ↓, s. 17, ryc. 8.
- ↑ Kerr 1792 ↓, s. 360.
- ↑ a b Kerr 1792 ↓, s. 361.
- ↑ Kerr 1792 ↓, s. 362.
- ↑ G. Cuvier: Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux. Paris: Baudouin, 1798, s. 176. (fr.).
- ↑ J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1802, s. ryc. cccxxxviii. (niem.).
- ↑ de Lacépède 1804 ↓, s. xxxix, 165; ryc. 10, 11, 12.
- ↑ de Lacépède 1804 ↓, s. xxxix, 216.
- ↑ de Lacépède 1804 ↓, s. xli, 236.
- ↑ de Lacépède 1804 ↓, s. 219, ryc. 9, fig. 3.
- ↑ Fischer von Waldheim 1814 ↓, s. xxii, 671.
- ↑ Fischer von Waldheim 1814 ↓, s. xxiii, 673.
- ↑ a b Fischer von Waldheim 1814 ↓, s. xxiii, 675.
- ↑ Fischer von Waldheim 1814 ↓, s. 671.
- ↑ B.G. de Lacépède. Note sur des cétacées des mers voisines du Japon. „Mémoires du Muséum d’histoire naturelle”. 4, s. 474, 1818. (fr.).
- ↑ A. Desmoulins: Cachalot. Physeter. Mam.. W: J. Bory de Saint-Vincent: Dictionnaire classique d’histoire naturelle. T. 2. Paris: Rey et Gravier, Libraries-Editeurs, Auai des Augustins, n° 55; Baudouin Frèrer, Libraries-Editeurs, Imprimeurs de la société D'Histoire Naturelle, Rue de Vaugirard, n° 36, 1822, s. 618. (fr.).
- ↑ J. Fleming: The philosophy of zoology; or, A general view of the structure, functions, and classification of animals. Cz. 2. Edinburgh: A. Constable, 1822, s. 211. (ang.).
- ↑ J.R.C. Quoy & J.P. Gaimard: Voyage autour du monde, entrepris par ordre du roi. Exécuté sur les corvettes de S.M. l’Uranie et la Physicienne, pendant les années 1817, 1818, 1819 et 1820. T. 3: Zoologie. Paris: Chez Pillet aîné, 1824, s. 77. (fr.).
- ↑ R.-P. Lesson: Manuel de mammalogie, ou histoire naturelle des mammiferes. Paris: J. B. Bailliere, 1827, s. 422. (ang.).
- ↑ A. Risso: Histoire naturelle des principales productions de l’Europe méridionale et particulièrement de celles des environs de Nice et des Alpes Maritimes. Cz. 3. Paris: Chez F.-G. Levrault, libraire, 1826, s. 22. (fr.).
- ↑ G.J. Billberg: Synopsis Faunae Scandinaviae. T. 1. Cz. 1: Mammalia. Holmiae: Ex officina typogr. Caroli Deleen, 1828, s. 39. (łac.).
- ↑ T. Beale: The natural history of the sperm whale. To which is added a sketch of a South-Sea whaling voyage, in which the author was personally engaged. London: J. Van Voorst, 1839, s. (1). (ang.).
- ↑ J.E. Gray: Mammalia. On the cetaceous animals. W: J. Richardson & J.E. Gray: The zoology of the voyage of the H.M.S. Erebus & Terror, under the command of Captain Sir James Clark Ross, during the years 1839 to 1843. By authority of the Lords Commissioners of the Admiralty. Cz. 1: Mammalia, Birds. London: E. W. Janson, 1844–1875, s. 22. (ang.).
- ↑ J.E. Gray: Catalogue of the Specimens of Mammalia in the Collection of the British Museum. Cz. 1: Cetacea. 1850, s. 52. (ang.).
- ↑ W.S. Wall. History and description of the skeleton of a new sperm whale, lately set up in the Australian Museum by William S. Wall, Curator; together with some account of a new genus of sperm whales called Euphysetes. „The Australian Museum Memoir”. 1, s. 1, 1851. (ang.).
- ↑ J.E. Gray. Notice of a new species of Australian sperm whale (Catodon krefftii) in the Sydney Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1865 (2), s. 440, 1865. (ang.).
- ↑ Gray 1866 ↓, s. 204.
- ↑ a b Gray 1866 ↓, s. 210.
- ↑ É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Wyd. Nova ed. (prima completa). Cz. 2. Berolini: R. Friedländer & sohn, 1898, s. 1056. (łac.).
- ↑ S.F. Harmer. Presidential Address, 24th May, 1928. „Proceedings of the Linnean Society of London”. 140 (1), s. 62, 1928. DOI: 10.1111/j.1095-8312.1928.tb00080.x. (ang.).
- ↑ H. Boshma. On the teeth and some other particulars of the sperm whale (Physeter macrocephalus L.). „Temminckia: A journal of systematic zoology”. 3, s. 166, 1938. (ang.).
- ↑ C.O. Schneider. Catálogo de los mamíferos de la Provincia de Concepción. „Boletin de la Sociedad de Biología de Concepción”. 21, s. 81, 1946. (hiszp.).
- ↑ a b А.Г. Томилин: Китообразные. W: В.Г. Гептнер: Звери СССР и прилежащих стран (звери восточной Европы и северной Азии). Cz. 9. Москва: Издательство академии наук СССР, 1957, s. 416. (ros.).
- ↑ a b B.L. Taylor i inni, Physeter macrocephalus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2022-1 [dostęp 2022-08-30] (ang.).
- ↑ a b c Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 190. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 129, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b P. Hershkovitz. Catalog of Living Whales. „Bulletin of the United States National Museum”. 246, s. 117, 1966. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Physeter catodon. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-08-30].
- ↑ a b c d e f S. Mesnick: Family Physeteridae (Sperm Whale). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 4: Sea Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2014, s. 316–317. ISBN 978-84-96553-93-4. (ang.).
- ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 284. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 536, 1904. (ang.).
- ↑ macrocephalus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2022-08-30] (ang.).
- ↑ Norris i inni, A Theory for the Function of the Spermaceti Organ of the Sperm Whale (Physeter Catodon L.), ntrs.nasa.gov, 1972 [dostęp 2020-12-13].
- ↑ Deformed Dolphin Accepted Into New Family [online], news.nationalgeographic.com [dostęp 2017-11-24].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 1–824. (łac.).
- H. G. Borowski: Gemeinnüzzige Naturgeschichte des Thierreichs. Cz. 2. Berlin: Gottlieb August Lange, 1781, s. 1–196. (niem.).
- J.P. Bonnaterre: Tableau encyclopédique et méthodique des trois regnes de la nature, Dédié et présenté a M. Necker, Ministre d’Etat, & Directeur Général des Finances. Cétologie. Paris: Chez Panckoucke, 1788, s. i–xli, 1–28. (fr.).
- R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 1–462. (ang.).
- B.G. de Lacépède: Histoire naturelle des cétacées. Paris: Plassan, 1804, s. i–xliv, 1–329, ryc. 1–16. (fr.).
- J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata: in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 3. Mosquae: Typis Nicolai S. Vsevolozsky, 1814, s. i–xxiv, 1–732. (łac.).
- J.E. Gray: Catalogue of seals and whales in the British museum. Wyd. 2. London: The Trustees, 1866, s. 1–402. (ang.).
- K. Schmidt-Nielsen: Fizjologia zwierząt – adaptacja do środowiska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12308-7.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Kaszalot? Szczątki wieloryba na Mierzei Wiślanej – artykuł w serwisie Stacji Morskiej w Helu
- Galeria zdjęć kaszalota. arkive.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-07-20)].