Wikipedia:Utvald artikkel/2018

Utvald artikkel

Kandidatar Kalender

Arkiv: Utvalde artiklar: 2004 – 2005 – 2006 – 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

Diskusjonar: 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

I dag er det onsdag, 11. desember 2024 – Oppdater sida

Veke 1

1860-åra var eit uroleg tiår i Amerika, Asia og Europa, prega av revolusjonar i Det osmanske riket og Tyskland og borgarkrig i USA. Det blei utvikla ny militærteknologi som krigsskip av jern og stål, undervassbåtar og ei tidleg utgåve av maskingevær, og USA opplevde total krigføring med store tap av menneskeliv, byar og eigedom. Den atlantiske slavehandelen braut saman då USA innførte forbod mot slaveri.

Dette tiåret skaut samlinga av Italia fart under kong Viktor Emmanuel II. Dominionet Canada blei skipa gjennom British North America Act av 1. juli 1867. Den andre opiumskrigen enda offisielt den 18. oktober 1860. Kina måtte gje etter for vestlege makter i ei rekkje saker; og opiumshandelen vart legalisert. Taipingopprøret (1860-1964) mot Qing-dynastiet enda då Nanjing fall 19. juli 1864. Meijirestaurasjonen fann stad i Japan (1866–1869) då den siste shogunen tapte kontroll til fordel for Meiji-keisaren, og ei rekkje reformar følgde. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 2

Trøndelag fylke er eit fylke i Noreg som vart oppretta 1. januar 2018. Fylket er ei samanslutning av fylka Nord-Trøndelag og Sør-Trøndelag, som vedtok å slå seg saman i april 2016. Trøndelag fylke er det nest største fylket i Noreg i flatevidd og det femte største i innbyggjartal.

Både fylkeskommunen og fylkesmannen har hovudsete på Steinkjer og avdeling i Trondheim. Fylkeskommunen har administrativ leiing med rådmannsfunksjon lagt til Steinkjer og ordførarfunksjonen er lagt til Trondheim.

Fylkesvåpenet til Trøndelag er ein utbøygd gull kross på sølv grunn. Det har tidlegare vore våpenet til Nord-Trøndelag fylke, frå 1957 til 2018. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 3

Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet er eit offentleg universitet som opphavleg berre låg i Trondheim, men som frå 1. januar 2016 vart slege saman med Høgskolen i Gjøvik, Høgskolen i Ålesund og Høgskolen i Sør-Trøndelag som eitt universitet med namnet Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU), og såleis fekk campus fleire stader i landet. Campusane i Gjøvik og Ålesund heiter no formelt NTNU i Gjøvik og NTNU i Ålesund. Etter denne samanslåinga vart universitetet det største i Noreg. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 4

Trøndersk er ein norsk dialekt som blir tala i Trøndelag, på Nordmøre og i Bindal. I to av dei gamle norske provinsane i Sverige — Jämtland og Härjedalen — blir det tala nærskylde dialektar.

Dialektane har ein del felles med dialektane på Austlandet, som til dømes jamning, lågtone-setningsmelodi, retroflekse konsonantar og andre trekk felles med nordnorsk som palatalisering og apokope. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 5

Røros er ein kommune i Trøndelag. Kommunen ligg lengst søraust i fylket, grensar i aust mot Sverige og i sør mot Hedmark. Kommunen vart oppretta i 1964 ved samanslutning av dei tidlegare kommunane Røros Bergstad, Røros landsokn, Brekken og Glåmos.

Røros er særleg kjent for den tidlegare verksemda ved Røros kobberverk, som er vist fram i Rørosmuseet, i forfattarskapen til Johan Falkberget, og i statusen til Røros som verdsarvstad sidan 1980. Rørosmartnan vert arrangert kvart år i februar. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 6

Marit Bjørgen er ein norsk langrennsløpar og fleire gonger verdsmeister. Ho er fødd i Trondheim og voks opp på Rognes i Midtre Gauldal kommune. Ho er den som har vunne flest VM-medaljar i langrenn med 26 medaljar, 18 av dei gullmedaljar: Ein frå 2003, tre frå 2005, fire frå 2011, fire frå 2013, to frå 2015 og fire frå 2017.

Bjørgen har vunne verdscupen samanlagd fire gonger, sprintverdscupen fire gonger og distansecupen to gonger. Ho er med sine 112 sigrar den langrennsløparen i verda som har vunne flest verdscuprenn individuelt. Ho har også 29 verdscupsigrar i stafett, vunne 24 norske meisterskap i langrenn. Ho vann Tour de Ski 2015. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 7

Aden er ein hamneby i Jemen ved Adenbukta, nær innløpet til Raudehavet og kring 170 km aust for Bab-el-Mandeb. Byen har kring 800 000 innbyggjarar. Han ligg ved ei gammal, naturleg hamn i krateret av ein sovande vulkan som no dannar ei halvøy. Halvøya er knytt til fastlandet via eit lågt eid. Denne hamna, Front Bay, vart først nytta av det eldgamle kongedømet Awsan mellom 600- og 400-talet fvt. Den moderne hamna ligg på kvar side av halvøya.

Aden var hovudstaden i Sør-Jemen fram til landet vart slått saman med Nord-Jemen i 1990, og igjen ei kort tid etter statskuppet i Jemen 2014-2015, då presidenten Abd Rabbuh Mansur Hadi måtte flykta frå houthiane som okkuperte Sana. Frå mars til juli 2015 raste slaget ved Aden mellom houthiar og styrkar lojale til president Hadi. Byen slapp nesten opp for vatn, mat og medisinar. Den 14. juli sette den saudiarabiske hæren i verk ein offensiv for å ta attende Aden for Hadi. I løpet av tre dagar var houthiane borte frå byen. I januar 2018 tok ei sørjemenittisk lausrivingsgruppe kontroll over det meste av byen. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 8

Charles Babbage (1791–1871) var ein engelsk matematikar. Han er kjend for skissene sine av maskiner, til dømes ein differansemaskin, som var forløparen for dagens datamaskinar. Påbegynte konstruksjonar og teikningar av desse maskinene finst på London Science Museum. I 1991 vart det produsert, på grunnlag av teikningane til Babbage, ein ferdig differansemaskin som fungerte slik det var tenkt. Han vart produsert med presisjonsnivå og toleransar som var fullt moglege på 1700-talet, noko som beviser at maskinen til Babbage ville ha fungert viss han hadde fått ferdigstilt han.

I 1821 presenterte Babbage ein modell til noko han kalla differansemaskinen (The Difference Engine) for Royal Astronomical Society. Formålet med denne maskinen var å framstille logaritmetabellar der logaritmeberekninga vart tilnærma av polynom med ein numerisk metode, differansemetoden. Ideen vart godkjent, og i 1823 mottok han eit bidrag frå den britiske regjeringa på 1500 pund for å realisere konstruksjonen. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 9

Country er ein populær musikksjanger frå USA som sprang ut frå landsbygda i Sørstatane i 1920-åra. Han har røter frå western cowboy-musikk og USA-amerikansk folkemusikk frå søraustlege delar av landet. Country består ofte av balladar og dansemelodiar med generelt enkle former og harmoniar akkompagnert av hovudsakleg strengeinstrument som banjo, elektrisk og akustisk gitar, fele og munnspel.

Omgrepet «country» eller «countrymusikk» vart populært i 1940-åra då det tok over for det tidlegare omgrepet «hillbillymusikk». «Country» vert i dag nytta til å skildra mange forskjellige countrysjangrar og undersjangrar. Country har produsert to av dei mestseljande soloartistane gjennom tidene. Elvis Presley, som i starten vart kjend som «The Hillbilly Cat», vart ein av dei som definerte rock 'n' roll. Garth Brooks er den mestseljande soloartisten i amerikansk historie. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 10

Den vesle istida er ei nemning på ein kjøligare periode som fann stad etter Den varme perioden i mellomalderen. Det var ikkje ei eigentleg istid, men termen har vore nytta sidan han blei introdusert i vitskapleg litteratur av François E. Matthes i 1939. Konvensjonelt har ein definert den vesle istida til ein periode mellom 1500- og 1800-talet, men nokre ekspertar føretrekk ein alternativ periode frå rundt 1300 til rundt 1850. Den vesle istida sette i gang til ulike tider rundt på jorda og det meste tyder på at den nordlege halvkula vart hardast råka. Perioden var prega av strenge vintrar og mykje nedbør, men vår- og hausttemperaturane var òg lågare enn normalt. Kor mykje temperaturen fall med i snitt er det ulike oppfatningar av, men nokre anslag er inntil ei grad i tilhøve til dagens temperatur. Sjølv om folk ikkje kjende det så godt på kroppen, merkte ein det på avlingane med kortare vekstperiodar.

Det er lagt fram fleire moglege årsaker til Den vesle istida: Avtakande solaktivitet, hyppigare vulkanutbrot, endringar i karbondioksidnivået i atmosfæren, endringar i dei globale havstraumane, endringar i jordbanen og aksehellinga til jorda, vanleg variabilitet i globalt klima og nedgang i folketalet. Av desse har særleg dei to første blitt framheva. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 11

Engelsk litteratur kan visa til all engelskspråkleg litteratur, men kan i snevrare forstand visa til litteratur skriven i eller rundt England på moderne engelsk, mellomengelsk eller gammalengelsk. Litteraturen har gått gjennom ei rekkje språklege og stilistiske endringar med innspel frå fleire andre tradisjonar, frå gammalengelsk dikting med bokstavrim og fornyrdislag til mellomengelske riddarromanar etter fransk/normannisk tradisjon til verk frå renessansen, klassisismen og seinare påverka av klassisk gresk og latinsk litteratur. Moderne engelsk litteratur var mellom anna sentral i utviklinga av romansjangeren og av kriminallitteratur.

Sentrale forfattarar innan denne litteraturen er Geoffrey Chaucer, ein av dei første som skreiv litteratur på mellomengelsk; William Shakespeare, verdskjend for skodespel, dikt og ei rekkje språklege nyvinningar, barokkdiktaren John Milton som hadde stor tyding både i samtida og ettertida, nyskapande romanforfattarar som Jane Austen og Charles Dickens, romantiske diktarar som William Wordsworth og John Keats, og frå Det britiske imperiet og den postkoloniale tida betydelege innvandra forfattarar som Rudyard Kipling, Joseph Conrad, Doris Lessing og V.S. Naipaul. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 12

Frans Josefs land (russisk Земля Ифранца-Иосфифа, Zemlja Frantsa-Iosifa) er ei øygruppe nord i Russland. Ho ligg heilt nord i Barentshavet, nord for Novaja Zemlja og aust for Svalbard, og vert administrert av Arkhangelsk oblast. Frans Josefs land består av 191 isdekte øyar og er stort sett ikkje busette. Dei ligg på breiddegrader mellom 80,0° og 81,9° nord, og er den nordlegaste øygruppa i Eurasia. Det nordlegaste punktet er Kapp Fligely på Rudolføya. Øygruppa er berre 900 til 1100 km frå Nordpolen, nærare enn all anna landmasse bortsett frå Ellesmereøya i Canada og Grønland.

Øygruppa vart kanskje først oppdaga av den norske selfangarane Nils Fredrik Rønnbeck og Aidijärvi om bord på skonnerten «Spidsbergen» i 1865, som i følgje eit fåtal rapportar segla austover frå Svalbard til dei nådde nytt land, som dei kalla Nordøst-Spitsbergen (Spitsbergen var det dåverande namnet på heile Svalbard). Det er ikkje kjend om dei gjekk i land, og dei nye øyane gjekk raskt i gløymeboka. Øyane vart offisielt oppdaga i 1873 av den austerriksk-ungarske nordpolekspedisjonen leia av polfararane Payer og Weyprecht. dei kalla øygruppa opp etter den austerriksk-ungarske keisaren Frans Josef I. Sidan ekspedisjonen berre var privat dekt og ikkje offisiell, vart desse øyane aldri ein del av Austerrike. I 1926 tok Sovjetunionen over øyane og eit par personar vart busett her for forskings- og militærføremål. Det er berre mogeleg å vitje øyane med skip om sommaren og dette krev spesialløyve. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 13

Gazastripa er eit sjølvstyrt område på austkysten av Middelhavet med ei 11 km lang grense til Egypt i sørvest og ei 51 km lang grense mot Israel i aust og nord. Gazastripa oppnådde den nordlege og austlege grensa då kampane slutta etter krigen i 1948, og dette vart stadfesta i den egyptisk-israelske våpenkvileavtalen den 24. februar 1949. All-Palestina på Gazastripa vart styrt av dei militære styresmaktene i Egypt, og fungerte som ein marionettstat, fram til området offisielt vart slått saman med Den sameinte arabiske republikken og oppløyst i 1959.

Frå tida etter det all-palestinske styret vart oppløyst og fram til 1967, vart Gazastripa direkte administrert av ein egyptisk militærguvernør. Israel erobra Gazastripa frå Egypt i seksdagarskrigen i 1967. I høve Osloavtalen, som vart signert i 1993, vart Den palestinske sjølvstyresmakta forvaltingsorganet som styrte dei palestinske folkesentra, medan Israel hadde kontroll over luftrom, territorialfarvatn og grenseovergangar, utanom landgrensa mot Egypt. I 2005 trekte Israel seg ut frå Gazastripa. Sidan 2007 har Gazastripa i røynda vore styrt av Hamas, ein palestinsk fraksjon som hevdar å vere rettmessige representantar for Dei palestinske sjølvstyresmaktene og det palestinske folket. I 2012 anerkjente Dei sameinte nasjonane Gazastripa som ein del av Staten Palestina. Eit felles styre vart eidfesta den 2. juni 2014. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 14

Hepatitt B er ein infeksjonssjukdom som vert framkalla av hepatitt B-virus (HBV). HBV gjev leverinfeksjon med gul hud og gule bindehinner i auga (gulsott) som typiske symptom. Av di infeksjonen framfor alt smittar gjennom serum- og blodkontakt, er sjukdomen òg omtala som «serumhepatitt» eller «inokulasjonshepatitt».

HBV smittar fyrst og fremst gjennom blod og serum, til dømes parenteralt ved blodtransfusjonar og intravenøst misbruk. Blod er smitteførande mange veker før pasienten får kliniske symptom. Då det på 1920-talet vart mogeleg å behandla diabetes med insulininjeksjonar, kunne gulsott observerast hjå påfallande mange sukkersjukepasientar. Dette, saman med andre observasjonar som «vaksinasjonsuhell», der 62 % av amerikanske soldatar som vart vaksinerte mot gulfeber under andre verdskrigen fekk hepatitt, gjorde at det omsider stod klart at det fanst minst 2 ulike former for viral hepatitt. I tillegg til ei epidemisk form med stutt inkubasjonstid og smitte fyrst og fremst gjennom inntak av vatn og livsmiddel (peroralt), laut det dessutan finnast ei hepatittform med lengre inkubasjonstid og smitte framfor alt gjennom blodkontakt (parenteralt). Den fyrste av desse to hepatittformene vart kalla hepatitt A. Den andre forma (serumhepatitt) vart omnemnd som hepatitt B. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 15

Infanteri er ei våpenart som består av soldatar som hovudsakleg kjempar til fots. Opphavleg var infanteriet ei av to forskjellige våpenarter; den andre var kavaleriet. Etter kvart som det har kome fleire og fleire nye våpenarter har det relativt sett vorte færre infanteristar, men i dag er infanteriet framleis den viktigaste våpenarten. Dei fleste væpna styrkar i historia har vorte bygd rundt ei kjerne av infanteri. Desse soldatane har brukt sine eigne føter for transport til slagfeltet og for taktiske rørsler.

Infanteri har historisk vore delt opp i lett infanteri og tungt infanteri. I dag vert infanteriet gjerne delt opp etter korleis dei forflyttar seg: Luftmobilt infanteri, motorisert infanteri, marineinfanteri og anna. Tidlegare slost infanteriet med hand- og prosjektilvåpen, til dømes spyd og boge. I dag er dei sett opp med automatgevær og maskingevær i tillegg til ei rekkje spesialvåpen for å kjempe mot trugslar frå til dømes stridsvogner og fly. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 16

Jimi Hendrix (1942-1970) var ein amerikansk gitarist, vokalist og låtskrivar. Han vert ofte rekna som den største elektriske gitaristen i rockemusikkhistoria av andre musikarar og kommentatorar i bransjen, og som ein av dei viktigaste og mest innflytnadsrike musikarane i si tid, på tvers av ei rekkje sjangrar. Etter fyrst å ha slått gjennom i Europa, vart han kjend i USA i 1967, etter å ha opptredd på Monterey Pop Festival. Seinare stod han i spissen under den ikoniske Woodstockfestivalen i 1969 og Isle of Wight-festivalen i 1970.

Hendrix brukte ofte rå og forvridd forsterking, der både gitarforsterkinga og diskanten var høg, og han bidrog til utviklinga av den tidlegare uønskte akustiske tilbakekoplinga frå gitaren. Han var ein av musikarane som populariserte bruken av wah-wah-pedalen i vanleg rock, og han brukte han ofte for å gje soloane sine ei overdriven tonehøgd, spesielt med høge sløyfer og bruk av legato rundt ein pentatonisk skala. Som plateprodusent gjorde Hendrix også banebrytande arbeid ved å bruke platestudioet som eit tillegg til dei musikalske ideane sine. Han var ein av dei fyrste som eksperimenterte med effektar for stereofoni og faseforskyving (phasing) i rockeopptak. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 17

Kate Bush (fødd 1958) er ein engelsk songar-låtskrivar, musikar, dansar og plateprodusent. Sidan debuten i 1978 har ho vore kjend for ein eklektisk musikkstil som blandar rock, folkemusikk og klassisk musikk, ein særeigen, falsettprega vokal og ein eigen visuell stil prega av mimikk og moderne dans.

Bush blei den første kvinnelege artisten til å nå toppen av den britiske singellista med ein sjølvskriven song då debutsingelen hennar «Wuthering Heights» låg på førsteplassen i fire veker. Ho har sidan gjeve ut tjuefem singlar som nådde den britiske topp 40-lista, mellom dei topp ti-hittane «The Man with the Child in His Eyes», «Babooshka», «Running Up That Hill», «Don't Give Up» (med Peter Gabriel) og «King of the Mountain». Ho har gjeve ut ti studioalbum som alle nådde topp 10-lista i Storbritannia. Med albumet Never for Ever frå 1980 blei Bush den første britiske kvinnelege artisten som toppa den britiske albumlista og den første kvinnelege artisten som gjekk rett inn på førsteplassen. Ho er òg den første (og einaste) kvinnelege artisten som har hatt Topp 5-album på den britiske albumlista i fem tiår på rad.

I 1987 vann Bush BRIT-prisen for beste britiske kvinnelege artist, og i 2002 fekk ho Ivor Novello-prisen for bidrag til britisk musikk. I løpet av karrieren sin har ho vore nominert til tre Grammy-prisar. I 2014 blei ho gjeven den kongelege ordenen Commander of the Order of the British Empire (CBE). I oktober 2017 var ho ein av ei nominerte til å takast med i Rock and Roll Hall of Fame i 2018. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 18

Lhotse er eit fjell i Himalaya på grensa mellom Khumbu-regionen i Nepal og Tibet i Kina. Med sine 8 516 moh. er Lhotse det fjerde høgste fjellet i verda. Toppen ligg berre knapt tre kilometer frå Mount Everest, og den vesle avstanden og smålåtne skardhøgda på 610 meter mot Everest gjer at klatrarar reknar Lhotse som ein av dei minst gjeve 8000-meterstoppane.

Det tibetanske namnet på fjellet blir lho rtse med Wylie-translitterering. Det offisielle kinesiske namnet er Lhozê (kinesisk skrift 洛子峰, pinyin Luòzǐ Fēng). Det tibetanske namnet tyder «Sørspissen» og det viser til det nære sambandet med Everest-massivet.

18. mai 1956 vart ein sveitsisk ekspedisjon den første som fekk klatrarar til topps: Ernst Reiss og Fritz Luchsinger som var deltakarar på ein sveitsisk ekspedisjon leia av Albert Eggler. Sven Gangdal blei i mai 2006 den første nordmannen på toppen. I mai 2017 klatra Ingvild Marie Settemsdal opp på både Mount Everest og Lhotse (travers) i løpet av eitt døgn. Også i mai 2017 var Vibeke Andrea Sefland den første norske til å fullbestiga (ikkje travers) to 8000-meterar på ei veke, Lhotse og Everest. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 19

Moreakrigen eller den sjette osmansk-venetianske krigen vart utkjempa mellom 1684 og 1699, som ein del av den større konflikten kjend som den store tyrkiske krigen mellom Republikken Venezia og Det osmanske riket. Kamphandlingane vart utførte frå Dalmatia til Egearhavet, men det store felttoget i krigen var den venetianske erobringa av Morea (Peloponnes) sør i Hellas. På den venetianske sida vart krigen kjempa for å hemne tapet av Kreta i Kretakrigen (1645–1669), medan osmanarane var innvikla i dei nordlege grensekampane mot Habsburgmonarkiet og kunne ikkje konsentrere styrkane sine mot Republikken. Slik sett er Moreakrigen den einaste av dei osmansk–venetianske konfliktane der Venezia stod som sigerherre og vann store landområde. Gleda over dei nye landområda vart kortvarige, sidan dei tapte alt dette til osmanarane i 1715. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 20

Stavkyrkjer i Noreg er gjenverande og rekonstruerte stavkyrkjer, det vil seia trekyrkjer konstruerte med berande stavar (stolpar). Sjølv om slike trekyrkjer var vanleg i Nord-Europa i tidleg mellomalder, vart det i Noreg reist hundrevis av stavkyrkjer etter at stein tok heilt over andre stader og ein stor del av desse kyrkjene overlevde fram mot moderne tid. Dei norske stavkyrkjene er dei viktigaste spora etter denne tidlege kristne trearkitekturen. Stavkyrkjene er dei viktigaste og mest særmerkte av historiske bygg i Noreg. No vert stavkyrkjene rekna for å vere mellom dei viktigaste representantar for nordeuropeisk mellomalderarkitektur i tre, og er representerte ved Urnes stavkyrkje på UNESCO si verdsarvliste. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 21

Palawan er ei øy, øygruppe og provins på Filippinane, heimehøyrande under regionen MIMAROPA. Øygruppa ligg mellom Sørkinahavet og Suluhavet. Øyane i Palawan strekker seg frå Mindoro i nordaust til Borneo i sørvest. Hovudstaden i provinsen er Puerto Princesa.

Største øya, som er 450 kilometer lang og 50 kilometer brei, har gjeve namn til provinsen. Skogen dekker 56 % av det totale landarealet i provinsen. Palawan er habitat for 232 endemiske artar. Mellom desse er påfuglfasan, moskusdyr, binturong og maurslukar. Havskjelpadder legg egg på strendene, sjøkyr beitar på sjøgras som det er rikeleg av i Palawan. I skogane og på grasslettene finst meir enn 200 fugleartar. Meir enn 600 sommarfuglartar lever i fjella og på slettene, med tilgang til kring 1500 ulike plantesortar. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 22

Riksefamilien (Rallidae) er ein stor biologisk familie i ordenen tranefuglar (Gruiformes) av små til mellomstore fuglar med kort og rund kropp. Dei har breie og korte venger. Familien viser monaleg mangfald og omfattar òg pupurhøner og sothøner. Mange artar er knytt til våtmarker, sjølv om familien er funne i eit kvart habitat på bakken, med unnatak av tørre ørkenar, polare regionar og alpine område over snøgrensa. Medlemmer av riksefamilien finst på alle kontinenta unntatt Antarktis. Det er mange artar med leveområde på isolerte øyar. Vanlege habitat er myr eller tett skog, dei føretrekk ofte tett vegetasjon.

Vengene på alle rikser er korte og avrunda. Artane som har flygeevne kan halde seg i flukt over lengre tid, og mange artar migrerer årleg. Men veikskapen ved flyginga deira gjer at dei lett blir blåsne ut av kurs, og dermed er dei vanlege streiffuglar, ein eigenskap som òg har ført til at dei har kolonisert mange isolerte oseaniske øyar. Vidare vil desse fuglane ofte føretrekke å springe i staden for å flyge, spesielt i tette habitat. Nokre er òg utan flygeevne i ein del av myteperioden. Mange med leveområde på isolerte øyar er utan flygeevne fordi små øyhabitat utan predatorar eliminerer trongen til å flytte seg snøgt. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 23

Arturo Toscanini (fødd 25. mars 1867 i Parma i Emilia-Romagna, død 16. januar 1957 i Bronx i New York) var ein vidgjeten italiensk dirigent som vart borgar av USA i 1939. Toscanini dirigerte i fleire periodar La Scala i Milano, Metropolitan Opera i New York og New York Philharmonic Orchestra. Mot slutten av livet vart han tilsett som fyrste musikalske leiar for NBC Symphony Orchestra, ei stilling han hadde samanhengjande frå 1937-1954. Toscanini var kjend for eit fotografisk minne, høgt utvikla høyrsle for detaljar i orkestra, stor presisjon, perfeksjon og intensitet. Han dirigerte særleg verk av Rossini, Verdi, Arrigo Boito, Puccini og i tillegg verk av Beethoven, Brahms, Wagner, Richard Strauss og Debussy.

Opphavleg var Toscanini cellist, og han vann tidleg eit studiestipend til eit lokalt musikkonservatorium. Der blei han medlem i eit operaorkester som reiste på turné i Sør-Amerika i 1886. Då dei skulle framføra Verdis Aïda i Rio de Janeiro hadde korsongarane blitt så leie av den lokalt innleigde dirigentens slappe grep om orkesteret at dei streika og nekta å syngja før det hadde blitt skaffa ein vikardirigent. Toscanini hadde inga erfaring med direksjon, men vart til slutt overtydd av songarane til å gripa fatt i taktstaven klokka kvart over ni om kvelden. Han dirigerte dermed den to og ein halv times lange operaen, berre hjelpt av minnet. Publikum vart overraska, fyrst av kor ung denne ukjende dirigenten var, deretter av kor godt han meistra jobben, og gav stormande applaus. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 24

Anne Gullestad (1925-1998) var ein norsk skodespelar, instruktør og teatersjef. Ho var også forfattar av dramatikk og prosa. Gullestad var den første teatersjefen ved Sogn og Fjordane Teater og seinare for Riksteatret. Ho skipa sjølv Hordaland Teater og Vestlandske Teaterlag og var med på å utvikla teaterbåten «Innvik». Som skodespelar opptredde ho ved norske hovudstads- og distriktsteater, men som instruktør arbeidde ho også mykje for amatørteater og lokale sogespel. Kinnaspelet regisserte ho frå opningsframsyninga i 1985 fram til ho døydde i 1998. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 25

Valldal

Valldal er eit dalføre som går dei om lag 30 kilometrane frå Storfjorden på Sunnmøre og til toppen av Trollstigen. Elva Valldøla renn gjennom dalen. Store delar av dalføret har ein flat og lågtliggande dalbotn med gode tilhøve for jordbruk, og eit varmt og godt klima har ført til at Valldalen har god produksjon av varmekjære vekstar. Det skarpt avgrensa dalføret og dei bratte fjellsidene langs Storfjorden har gjort Valldalen til eit bygdelag med klar identitet. Valldal har om lag 1000 innbyggjarar. Det er gode tilhøve for friluftsliv i naturen.

Valldal (eller Valdal) er også namnet på ei av dei største grendene midt i dalen. Strandstaden Sylte ligg nedst i Valldalen, ved Norddalsfjorden i Storfjorden, midtvegs mellom dei kjende reisemåla Geirangerfjorden og Trollstigen. Sylte er sentrum i Valldal, med ei av to kyrkjer i kommunen, Sylte kyrkje, og kommunesenter for Norddal kommune, som Valldal høyrer til. På Sylte er det også daglegvarebutikkar og andre sentrumsfunksjonar. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 26

Alfred Russel Wallace (1823–1913) var ein britisk naturforskar, oppdagingsreisande, geograf, antropolog og biolog. Han er best kjent for uavhengig å ha utvikla teorien om evolusjon gjennom naturleg utval, som han publiserte saman med Charles Darwin i 1858. Dette skynda på Darwin til å publisere sine eigne idéar i On the Origin of Species. Wallace gjorde omfattande feltarbeid, først i Amazonasbassenget, og deretter i Malayarkipelet, der han identifiserte Wallace-linja som deler den indonesiske øygruppa i to åtskilte delar: ein vestleg del, der dyra i stor grad har asiatisk opphav, og ein austleg del der faunaen reflekterer Australasia.

På 1800-talet vart han sett på som den leiande eksperten på den geografiske fordelinga av dyreartar, og blir nokre gonger kalla faren til biogeografien. Wallace var ein av dei leiande evolusjonistiske tenkjarar på 1800-talet og gjorde mange andre bidrag til utviklinga av evolusjonsteorien utanom å vere oppdagaren av naturleg utval saman med Darwin. Desse inkluderte omgrepet varselfarger hos dyr, og Wallace-effekten, ein hypotese om korleis naturleg utval kan bidra til artsdanning ved å oppmuntre til utvikling av barrierar mot hybridisering. I motsetnad til nokre av sine samtidige i det britiske vitskaplege samfunnet, slik som Darwin og Charles Lyell, hadde han ingen familierikdom til å falle tilbake på, og han ikkje klarte å finne ein langsiktig lønt stilling, mottok inga fast inntekt før han vart tildelt ein liten statleg pensjon i 1881, etter innsats frå Darwin. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 27

Yva, eigentleg Else Ernestine Neuländer-Simon (1900–1942), var ein tysk fotograf. Ho laga motebilde, portrett og aktstudiar, og er kjend for bruk av dobbelteksponering. Yva var blant dei første som såg det kommersielle potensialet i fotografering. Ho blei ein av dei leiande fotografane i Berlin under Weimarrepublikken. I løpet av kort tid etablerte ho eit ry for eit nyskapande bildespråk og byrja bidra til magasin, tidsskrift og fotoblad som Berliner Illustrirte Zeitung, Die Dame, Elegant Welt og Novum. Ho tok også del i internasjonale utstillingar, mellom anna Film und Fotos i Stuttgart i 1929, Das Lichtbild i München i 1930, den første Biennale Internazionale d'Arte Fotografica i Roma i 1932 og både den årlege utstillinga av aktstudiar, La Beauté de la femme, i Paris og Royal Photographic Society si The Modern Spirit in Photography i London i 1933.

Etter at nazistane kom til makta i 1933 fekk ho yrkesforbod på grunn av sin jødiske bakgrunn. I 1942 blei ho teken av Gestapo og send til konsentrasjonsleiren Majdanek i Polen. Der blei ho truleg drepen. Tidspunktet for kva tid ho døydde er ukjend, men ho blei offisielt erklært død den 31. desember 1944. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 28

Ørkenlo (Charadrius leschenaultii) er ei mellomstor lo, ein typisk vadefugl med eit vidt utbreiingsområde for hekking i det sentrale Asia frå austsida av Det kaspiske havet austover til over det meste av Mongolia. Dessutan har han fragmenterte hekkeområde i Tyrkia, Syria, Jordan, Armenia og Aserbajdsjan. Ørkenlo er ein flyttfugl som hekkar på den nordlege halvkula og flyg sør i den boreale vinteren. Fuglen overvitrar på kystar av Afrika og austover i kystområde til Filippinane, til austkysten av Australia og til Salomonøyane.

I vinterkvarter i Australasia er arten kystnær og lever i litoralregionar og store estuare elvemiljø. Dei kan observerast på skjerma sand-, skjeldekte- eller mudderstrender ved elveutlaup og på kystrev, steina område eller tørrlagte sandbankar på korallrev. Av og til blir dei registrerte på saltsjøar ved kystar, inkludert utkantar av saltsump og brakkvasssumpar. Ørkenloer hekkar i opne ørkenar eller halvtørre område som anten støtter særs sparsom, xerofytisk vegetasjon eller er heilt ufruktbar, med utgraderingar av berr grus, leire eller salt, eller nokre gonger i sandhol eller på grasdekte platå. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 29

( ) er det tredje studioalbumet åt det islandske post rock-bandet Sigur Rós. Albumet innheld åtte spor, alle utan namn. Ein kan dele albumet inn i to halvdelar med fire songar i kvar halvdel. Dei to halvdelane er skilde av 36 sekund stille. Alle tekstane er sungne på språket «vonlenska», der orda ikkje har noka tyding.

Albumtittelen er samansett av to parentesar som anten representerer dei to halvdelane av albumet eller at albumet ikkje har nokon tittel slik at lyttaren sjølv kan finne seg ein. Den fyrste halvdelen av albumet er musikalsk lystig og optimistisk, med meir vekt på tangentar enn gitar og sampling av stemma åt vokalisten Jónsi. Den andre halvdelen er meir melankolisk og spelar i fylgje Jónsi med kjenslene åt lyttaren. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 30

Al Ain, òg kjend som 'Hagebyen' på grunn av dei grøne områda sine, er den nest største byen i emiratet Abu Dhabi og den fjerde største byen i Dei sameinte arabiske emirata. Byen har eit folketal på 568 221 (2010) og ligg kring 160 km aust for hovudstaden Abu Dhabi og kring 120 km sør for Dubai. Al-Ain er fødestaden til sjeik Zayed bin Sultan Al Nahyan, den første presidenten i Dei sameinte arabiske emirata, og han har det største talet på emiratarabiske nasjonale i landet.

Historisk var byen ein del av Ṫawam eller Al Buraimi-oasen. Al-Ain har vore busett i over 4 000 år med arkeologiske spor etter busetnader i Al-Hili og Jabel Ḥafeeṫ. Desse tidlege kulturane bygde «bikube-graver» for sine døde og dreiv med jakt og samling i området. Al-Ain-oasane er kjende for det underjordiske vatningssystemet falaj (eller qanāt) som fører vatn frå borehol til gardar og palmetre. Oasen gav vatn til tidleg jordbruk fram til moderne tid. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 31

Giovanni Lorenzo Bernini (1598–1680) var ein italiensk bilethoggar, arkitekt, målar og scenedekoratør i barokken.

Under pavetida til Urban VIII (1623–44) var Bernini den mest bestilte kunstnaren i Roma. Saman med assistentane og elevane sine fullførte han ei stor mengde oppdrag i Peterskyrkja, mellom anna den 30 meter høge baldakinen rundt høgalteret. Bernini nytta i stor utstrekning farge og lys til å framheve sine skulpturelle verk. Polykrom marmor hadde tidlegare vore sparsamt brukt i europeisk skulptur, men mot slutten av 1500-talet kom den polykrome marmoren på mote innan bystskulpturen; ein kombinerte kvite marmorhovud og fleirfarga overkroppar. Bernini sjølv skal ha uttala at å formidle inntrykket av fargeeffekt i den kvite marmoren, var det vanskelegaste for ein skulptør. Han brukte mellom anna kontrasten i Den heilage Teresas ekstase (1647–52) i Cornaro-kapellet i kyrkja Santa Maria della Vittoria på Kvirinalhøgda, som vert rekna for å vere Berninis skulpturelle meisterverk. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 32

Sidonie Gabrielle Colette (1873–1954) var ein fransk forfattar, best kjend som Colette. Ho er rekna som ein særs viktig forfattar innan fransk litteratur på første halvdel av 1900-talet. Bøkene hennar har gjerne sjølvbiografiske drag. Dei blir ofte omtala som sensuelle, med skildringar av lyd, lukt, fargar og tekstur. Dei tek ofte opp gleder og smerter knytt til kjærleik.

Colette byrja forfattarskapen sin som skuggeforfattar for ektemannen Willy med den populære og noko skandaløse Claudine-serien. Det bohemaktige livet ho levde etter at ekteskapet tok slutt inspirerte La Vagabonde (1910) og L'Envers du music hall (1913). Colette etablerte ryet sitt som forfattar med Chéri (1920) og La Fin de Chéri (1926) Le Blé en herbe (1923) og La Maison de Claudine (1922). Dei to første bøkene handlar om kjærleiksforholdet mellom ei eldre kvinne og ein yngre mann, og er ei av fleire bøker der Colette skildrer den noko umoralske mellomkrigstida. Sistnemnde markerte byrjinga av ein serie memoaraktige bøker, og såg tilbake på det idylliske landsbylivet frå barndommen til motsats frå grunne kjærleiksforhold. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 33

Ekspedisjonsskipet «Discovery» i den antarktiske isen.

Discovery-ekspedisjonen (offisielt British National Antarctic Expedition, 1901–04) var den første offisielle britiske utforskinga av Antarktis sidan reisa til James Clark Ross seksti år tidlegare. Den omfattande ekspedisjonen vart organisert i fellesskap av Royal Society og Royal Geographical Society, og tok sikte på å gjennomføre vitskaplege og geografiske undersøkingar i det som hovudsakleg var eit urørt kontinent. Ekspedisjonen var òg starten på den antarktiske karrieren for mange som seinare skulle bli viktige personar i «den heroiske tidsalderen for antarktiskutforsking», blant andre Robert Falcon Scott, som leia ekspedisjonen, og Ernest Shackleton.

Dei vitskaplege resultata dekte omfattande område innan biologi, zoologi, geologi, meteorologi og magnetisme. Det vart gjort viktige geologiske og zoologiske funn, som oppdagingane av dei snøfrie McMurdo Dry Valleys og koloniane av keisarpingvinar ved Cape Crozier. Den geografiske utforskinga førte blant anna til oppdaginga av King Edward VII Land og polarplatået via fjellruta i vest. Ekspedisjonen gjorde ingen seriøse forsøk på å nå Sørpolen, men presterte å setje ein ny sørleg rekord då ei gruppe på tre menn nådde 82°17' sørleg breidde. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 34

Elvis Is Back! er det tiande studioalbumet til Elvis Presley. Det kom ut på RCA Victor Records i mono og stereo i april 1960 og vart spelt inn i to omgangar i mars og april det året. Det var den første innspelinga til Presley etter han kom attende frå militærtenesta si i Tyskland.

I 1957 var Presley særs populær då han fekk innkalling til militæret, men fekk utsetjing så han kunne gjere ferdig den nyare filmen sin, King Creole. Under den to år lange tenesta i Tyskland, gav RCA Victor og Paramount Pictures ut musikk Presley hadde spelt inn før han drog. Dei siste månadane medan han var i hæren, eksperimenterte Presley med nye stilar og prøvde å forbetre framføringa si. Han førebudde òg songar som han skulle spele inn for den første innspelinga si i Nashville, som skulle finne stad så snart han var attende. Presley kom attende til USA 2. mars 1960. Songaren henta saman det gamle bandet sitt, The Blue Moon Boys, utanom bassisten Bill Black. Den første innspelinga fann stad 20. og 21. mars, og den andre 3. og 4. april. Elvis Is Back! toppa UK Albums Chart i Storbritannia og nådde andreplassen på Billboard's Top LP's i USA. I starten fekk utgjevinga middels meldingar, men i løpet av åra har kritikken blitt stadig betre. Albumet selde til gullplate hos Recording Industry Association of America i 1999. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 35

Fyr i Noreg har i lange tider vore viktige for navigeringa langs heile den 100 915 km lange norskekysten, frå grensa mot Sverige i sør til grensa mot Russland i nord. Totalt har det vore 212 fyrstasjonar her i landet, og av desse har opp til 154 vore i drift samstundes. No er det totalt 107 anlegg som er definerte som fyrstasjonar. Det ligg til fyr- og merketjenesta i Kystverket under Kystdirektoratet å ta seg av dei mange fyra og seglmerka.

I 1655 blei det første fyrlyset tent i Noreg. Kong Fredrik III skreiv 18. juli 1655 ut ei formaning som gav Pouell Hansønn, borgar av Christiansand, privilegium til å etablere fyrdrift på Lindesnes. Dei eldste fyra var bålfyr, der det blei først fyrt med ved og frå 1700-talet med kol. I 1897 blei elektrisitet prøvd ut på Ryvingen fyr utanfor Mandal, men det blei for kostbart i drift og blei bygd om for acetylengassdrift. Hovudtyngda av omlegging til elektrisitet på norske fyr kom så seint som etter den andre verdskrigen. Dei elektriske glødelampene er no skifte ut med energisparande halogenpærer, og på fleire fyr blir desse drivne av solcellepanel eller vindgeneratorar. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 36

Galleblære er eit lite, pæreforma organ der galle blir lagra og konsentrert før han blir sleppt ut i tynntarmen.

Galleblæra er eit holorgan som ligg rett under den høgre lappen av levra. Hjå vaksne menneske målar ho om lag 8 centimeter i lengd og 4 centimeter i breidde når ho er heilt oppblåst. Ho rommar om lag 30–100 ml. Menneske kan leve utan galleblæra. Kirurgisk fjerning av galleblæra blir kalla kolecystektomi. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 37

Haifa er den største byen nord i Israel, og den tredje største i landet, med eit folketal på over 272 181. Byen ligg i fjellsida av Karmelberget og har ei historie som går attende meir enn 3 000 år. I dag er byen ein viktig hamneby ved kysten av Middelhavet i Haifabukta. Han ligg kring 90 km nord for Tel Aviv og er eit stort regionssenter i det nordlege Israel. Byen spelar ei viktig rolle i israelsk økonomi. Han er heimstaden til Matam, ein av dei eldste og største høgteknologiparkane i landet. Her ligg òg Bahá'í verdssenter, ein verdsarvstad. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 38

Irakisk geografi er variert og fell inn i fire hovudregionar: ørkenen (vest for Eufrat), Øvre Mesopotamia (mellom øvre Tigris og Eufrat), dei nordlege høglanda i Irakisk Kurdistan og Nedre Mesopotamia, elvesletta som strekkjer eg frå kring Tikrit til Persiabukta.

Fjella i nordaust er eit forlenging av fjellområda som går austover frå Balkan gjennom sørlege Tyrkia, nordlege Irak og vidare inn i Iran og Afghanistan, og endar i Himalaya. Ørkenen ligg i dei sørvestlege og sentrale provinsane langs grensene til Saudi-Arabia og Jordan og høyrer geografisk til Den arabiske halvøya.

Irak har ein viktig plass i geografihistoria: Ei leirtavle som generelt vert rekna som «det tidlegast kjende kartet» vart graven fram i 1930 under utgravinga av Ga-Sur i Nuzi Yorghan Tepe, nær byane Harran og Kirkuk, 300 km nord for Babylon. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 39

Judas Priest er eit engelsk heavy metal-band skipa i Birmingham i England i 1969. Bandet har seld over 45 millionar album så langt. MTV rangerte dei som det nest største metal-bandet gjennom tidene. Trass i nyskapande musikk på siste halvdel av 1970-åra, sleit bandet med likegyldig-produserte album, mange byte av trommeslagarar og mangel på større kommersiell suksess eller merksemd før 1980, då dei gjekk for ein enklare stil med albumet British Steel som gjorde dei til superstjerner.

Bandet har hatt fleire endringar i besetninga, mellom anna mange forskjellige trommeslagarar i 1970-åra, og ein periode utan songaren Rob Halford tidleg i 1990-åra. Den noverande besetninga består av Halford, gitaristane Glenn Tipton og Richie Faulkner, bassisten Ian Hill og trommeslagaren Scott Travis. Det bestseljande albumet til bandet er Screaming for Vengeance frå 1982, med den mest suksessrike besetninga deira, som bestod av Halford, Tipton, Hill, gitaristen K.K. Downing og trommeslagaren Dave Holland. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 40

Kamelar er jortedyr i slekta Camelus. Slekta omfattar baktriakamel (Camelus bactrianus), som er kjenneteikna av to puklar, og dromedar (Camelus dromedarius), som har ein pukkel.

Kamelar lagrar feitt i puklane som energireserve. Dei kan omdanne feittet til vatn, slik at dei kan klare seg i lange tider utan vatn. Ei slik evne til å halde ut, sjølv i dels svært høge temperaturar, kan kamelen likevel ikkje berre takke puklane for. Blodcellene deira har ei oval form, i motsetnad til dei fleste andre pattedyr som har sirkulære celler. Difor kan kamelen halde fram med sirkulasjon i situasjonar der andre hadde tørka ut. Dessutan kan cellene deira lettare stå imot høge osmotiske trykk utan å få interne bristingar som følgje av dei enorme mengdene vatn (100-150 liter) som kamelar kan drikke på ein gong. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 41

Linjeskip er tremasta, fullrigga orlogsfartøy med to eller tre, og i nokre få tilfelle fire, dekk, utrusta med 50 til 130 kanonar. Omgrepet tyder eigentleg ikkje ein skipstype, men den tiltenkte funksjonen til skipa i takt med ny sjøkrigstaktikk frå midten av 1600-talet. Det var knytt til ei utvikling av artilleriet. Med nye, meir effektive prosedyrar for lading og handsaming saman med nye metodar som å trekke kanonen tilbake på kanondekket ved hjelp av rekylen til kanonen, vart det mogeleg å lade raskare. For å få full utteljing for dette avgjorde dei engelske sjøoffiserane å nytte linjetaktikk ved å gruppere flåten i linjeformasjon under slaget ved Gabbard i 1653. Den nye effektiviteten til skipsartilleriet førte til spesialisering i skipsbygging for å kunne ha skip med flest mogeleg kanonar og ein robust konstruksjon. Krigsskip meint for eit sjøslag som nytta den nye sjøtaktikken vart dermed kalla linjeskip. Dei første linjeskipa vart bygde på 1600-talet. Linjeskipa vart utrangerte ved innføringa av pansra skip i 1860-åra. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 42

Paul McCartney (fødd 18. juni 1942) er ein britisk bassist, låtskrivar, songar, gitarist og pianist frå Liverpool i England. Han var medlem av The Beatles (1957–70) og Wings (1971–80). Han starta som gitarist i The Quarrymen (som seinare endra namn til The Silver Beatles og The Beatles), men overtok som bassist da Stuart Sutcliffe slutta i bandet. I tillegg til å spele bass i The Beatles (og ved ulike høve òg gitar, piano, synthesiser og slagverk) stod McCartney, saman med John Lennon for det meste av vokalinnslaga og låtskrivinga i gruppa.

Songane som Lennon og McCartney skreiv for The Beatles bar alltid begge sine namn, sjølv om den eine skulle ha vore aleine om komposisjonen. Mange av McCartney sine komposisjonar frå denne perioden, inkludert «Hey Jude», «Yesterday» og «Let It Be», høyrer til standardrepertoaret i populærmusikken. . Som soloartist og med gruppa si frå 1970-åra, Wings, makta han 30 Topp 10-singler i England og USA. Paul McCartney står oppført i Guinness rekordbok som den mest framgangsrike komponisten innanfor moderne populærmusikk. Slår ein saman arbeidet hans med og utanfor The Beatles har McCartney skrive over 50 hittar. Det er langt meir ein kva nokon anna komponist kan vise til. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 43

Nanny of the Maroons (kring 1685–kring 1755) var ein jamaicansk leiar på 1700-talet. Ho leia ei gruppe jamaicanske maroonar, det vil seia rømde afrikanske slavar og etterkomarane deira som hadde slått seg ned i lag med innfødde tainofolk i innlandet på øya. Dei heldt til i Nanny Town, som lenge var ein fristad for maroonane. Etter den første maroonkrigen gjekk koloniherskarane med på ein fredsavtale der gruppa fekk eigedomsrett over eit stykke land på 500 acre i Portland Parish. Her grunnla dei nye Nanny Town, den noverande Moore Town, som har eit minnesmerke over Nanny. Det er også reist eit monument til henne i National Heroes Park i Kingston. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 44

Ob er ei stor elv vest i Sibir i Russland. Ho er 3 650 km lang, 5 410 km om ein tel med tilførsleelva Irtysj. Elvesystemet Ob-Irtysj er den andre lengste elva i Russland og, alt etter kva mål ein bruker, den femte eller sjuande lengste i verda.

Ob har utspring i Altajfjella og munnar ut i Nordishavet via Obbukta og Karahavet. Ob er isdekt sør til Barnaul frå tidleg i november til nær slutten av april, og nord for Salekhard frå slutten av oktober til byrjinga av juni. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 45

Phormium er ei planteslekt frå New Zealand. Ein av artane veks berre naturleg på New Zealand og den andre veks berre på New Zealand og Norfolkøya. Phormium-plantane dannar lange bladfiber som har spela ei viktig rolle i newzealandsk kultur, historie og økonomi. Phormium tenax veks naturleg på New Zealand og på Norfolk Island, medan Phormium cookianum er endemisk på New Zealand. Båe artane har vorte vidt spreidde i tempererte delar av verda, både som kommersielle fiberplantar og som prydplantar.

Phormium tenax og Phormium cookianum blir høvesvis kalla harakeke og wharariki på maori. På engelsk er slekta kjend som New Zealand flax, 'New Zealand-lin'. Dei skil seg tydeleg ut frå linplanten frå den nordlege halvkula, men arten vart kalla «flax» av dei engelskspråklege europearane på New Zealand fordi ein også kunne nyttiggjera seg fibrane i denne planten.

Naturvitskapsmannen Jacques Labillardière samla stadeigne Phormium-plantar då franske skip vitja dei nordlege delane av Nordøya på New Zealand i 1793. Han hadde lagt merke til dei mange måtane maoriane brukte planten på, og i 1803 gav han det vitskaplege namnet Phormium, som tyder 'korg' eller 'flettekorg', og tenax, som tyder 'fastleik', eller å halda fast til planten. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 46

Qamishli er ein by nordaust i Syria ved grensa til Tyrkia, tilstøytande til den tyrkiske byen Nusaybin, og ikkje langt frå Irak. Han ligg ved foten av Taurusfjella, 680 km nordaust for Damaskus. Byen er ein del av Al-Hasakah guvernement, og er det administrative senteret i Qamishli-distriktet. Ifølgje folketeljinga frå 2004 hadde Qamishli 184 231 innbyggjararar. Qamishli-distriktet omfattar 92 busetnader, og har eit samla folketal på 232 095.

Under Rojavakonflikten, ein del av den syriske borgarkrigen som braut ut i 2011, blei Qamishli hovudstaden i den sjølverklærte sjølvstyrande regionen Syrisk Kurdistan eller Rojava. Etter fleire månader der kurdiske PYD (Partiya Yekîtiya Demokrat) i realiteten styrte området erklærte dei offisielt regionalt sjølvstyre den 9. januar 2014. YPG og Damaskus-vennlege styrkar stod stort sett saman mot ISIL, men i april 2016 braut det ut slosting mellom desse to gruppene om kontroll over byen. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 47

Rush er eit kanadisk rockeband danna i august 1968, i Willowdale i Toronto i Ontario. Bandet består av bassist, klaverspelar og vokalist Geddy Lee, gitarist og korvokalist Alex Lifeson og trommeslagar, perkusjonist og tekstforfattar Neil Peart. Sidan debutalbumet til bandet i mars 1974 har Rush vore kjend som særs dugande musikarar, komplekse komposisjonar og eklektiske tekstar med tema som ofte er baserte på science fiction, fantasy og filosofi. Musikkstilen til Rush har endra seg gjennom åra og byrja med bluesinspirert heavy metal på dei første albuma, så hardrock, progressiv rock, og ein periode med kraftig bruk av synthesizerar.

Rush har vunne mange Juno-prisar og vart innlemma i Canadian Music Hall of Fame i 1994. Som gruppe har Rush fått 24 gullplater og 14 platinaplater i USA. Av rockeband er det berre The Beatles og The Rolling Stones som har fått fleire gull- eller platinaplater på rad. Rush gav ut det siste studioalbumet sitt i 2012. Dei hadde sin siste turné i 2015. I 2018 gav Lifeson intervju der han sa at gruppa hadde gjeve seg. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 48

Spettefamilien er ein biologisk familie, Picidae, av spettar, pikulettar og vendehalsar, nær sporvefuglar. Medlemmer av denne familien finst over heile verda, unntatt i Australia og New Zealand, Madagaskar, og dei ekstreme polare områda. Dei fleste artane lever i skog eller skogkledde habitat, sjølv om nokre få artar er kjente for å leve i trelause område som steinete åssider og ørkenar. Medlemmer av familien Picidae har sterke nebb for å hakke og å tromme på trestammar og særs lange kleimne tunger for å rekkje inn i sprekkar og gripe tak i føda. Insekt og larver er viktige byttedyr.

Picidae er berre ein av sju familiar samla i ordenen spettefuglar, Piciformes. Medlemmer av ordenen Piciformes, slik som skjeggfuglar, tukanar og voksetarar, har tradisjonelt vore antatt å vere svært nært knytt til hakkespettar, pikulettar og vendehalsar. Meir nyleg har DNA-sekvensanalysar stadfesta dette synet. Det er ca. 220 artar og ca. 30 slekter i denne familien. Mange artar er trua på grunn av tap av habitat eller habitatfragmentering. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 49

Oddvar Torsheim (fødd 1938 i Bergen) er ein norsk biletkunstnar og musikar. Han er utdanna ved Grafisk skole i Charlottenborg i Danmark og Bergen Kunst og Håndverkskole. Han voks opp på Rovde på Sunnmøre og i Naustdal i Sunnfjord, men er i dag busett i nabokommunen Førde.

I oljemåleria, akvarellane, teikningane og grafikken sin latterleggjer han fordomar og vanetenking med surrealistisk fantasi og samfunnskritisk tendens. Han har òg gjeve ut fleire diktsamlingar med eigne illustrasjonar, mellom andre Syner i syttiåra (1980) og Svarte kvitingar i 80-åra (1999) og musikk-CD-ane Nynorskens skog (1992) og Tur-Retur Blues (2000). Han er representert på Museet for samtidskunst i Oslo.

Torsheim er framleis aktiv både som kunstnar og musikar. I Sunnfjord er han sett på som ein slags kultfigur; han er kledd veldig karakteristisk med dei svarte kleda sine og det raude skjerfet. I 2003 vart det avduka ein statue av han i Førde. Endå ein statue av Oddvar Torsheim vart avduka i Hyen 1998, og som i dag står i Gloppen Skulpturpark Byrkjelo. Det står òg ein skulptur av Torsheim i Askvoll sentrum, avduka i 2013. Alle statuane er laga av kunstnaren Stig Eikaas. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 50

Linn Ullmann (fødd 1966) er ein norsk forfattar og journalist. Ho er barn av Liv Ullmann og Ingmar Bergman. Ullmann er fødd og busett i Oslo, men har også budd delar av livet på Fårö i Sverige og i New York. Ullmann har gjeve ut seks romanar, mellom dei Før du sovner og De urolige. Bøkene hennar har vunne fleire prisar, og er omsette til ei rekkje språk. To av dei er også blitt dramatiserte. Ho var også aktiv i å starta kunstnarsenteret Bergmangårdarna på Fårö etter at faren døydde. Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 51

«When You Wish Upon A Star» er ein song skriven av Leigh Harline og Ned Washington for Walt Disney-filmen Pinocchio i 1940. Den originale versjonen vart sungen av Cliff Edwards som den talande grashoppa Jiminy Cricket, og vert høyrt over opningsteksten og i den siste scenen i filmen. Songen har sidan vorte den representative songen for The Walt Disney Company.

«When You Wish Upon A Star» vann Oscarprisen i 1940 for beste song. Amerikanske Library Of Congress tok Cliff Edwards sin versjon av songen opp i sitt National Recording Registry i 2009. I Japan, Sverige, Finland, Noreg og Danmark har songen vorte ein julesong, der stjerna nemnd i tittelen vert rekna som julestjerna. Dette kjem av tradisjonen med å vise Disney-filmar på julaftan. Den svenske versjonen vert kalla «Ser du stjärnan i det blå» og den danske tittelen er «Når du ser et stjerneskud». Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 52

«Å juletre» er ein julesong med opphav i den schlesiske folkesongen «Ach Tannenbaum» ('Å edelgran') frå 1500-talet. Songen er kjend i si tyske juleutgåve «O Tannenbaum» frå 1800-talet, og i omsetjingar som engelske «O Christmas Tree» og franske «Mon beau sapin». Han blei omsett til norsk av Arne Bendiksen i 1981. Han er den eldste julesongen som nemner eit juletre. Songen peiker seg også ut som eit tidleg døme på ein julesong utan religiøst innhald.

Melodien til «Å juletre» er ein gammal tysk folketone som òg er brukt i ei rekkje tyske og andre songar. På tysk er studentsongen «Lauriger Horatius» særleg kjend. Det finst òg talrike vers laga til melodien, som den svenske drikkevisa «Nu tar vi den» og barnesongen «En bussjåfør». Les meir …
Vis - Diskusjon - historikk

Veke 53

Wikipedia:Utvald artikkel/Veke 53, 2018
Vis - Diskusjon - historikk

Utvald artikkel

Kandidatar Kalender

Arkiv: Utvalde artiklar: 2004 – 2005 – 2006 – 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

Diskusjonar: 2007 – 2008 – 2009 – 2010 – 2011 – 2012 – 2013 – 2014 – 2015 – 2016 – 2017 – 2018 – 2019 – 2020 – 2021 – 2022 – 2023 – 2024

I dag er det onsdag, 11. desember 2024 – Oppdater sida