Kontentke ótiw

Friedrich Ebert

Wikipedia, erkin enciklopediya
Tuwılǵan sánesi4-fevral 1871(1871-02-04)[1][2]
Qaytıs bolǵan sánesi28-fevral 1925(1925-02-28)[3][1][2] (54 jasta)


Friedrich Ebert (Fridrix Ebert) — (1871-jıl 4-fevral — 1925-jıl 28-fevral ) Germaniya Sotsial-demokratiyalıq partiyasınıń (SPD) nemis siyasatshısı hám 1919 -jıldan 1925-jılda opatına shekem Germaniyanıń birinshi prezidenti bolǵan.

Ebert 1913-jıl avgust ayında Bebelning ólimi sebepli SPD basshısı etip saylandı. 1914-jılda, ol basshılıqtı qabıl etkeninen kóp ótpey, partiya Ebertning Birinshi Jáhán urısındaǵı Germaniya urısın finanslıq támiynlew ushın urıs kreditlerin qollap-quwatlawın soraǵan. Urıs waqtında jámiyettegi barlıq kúshlerdi urıstı tabıslı juwmaqlawǵa jıynash ushın siyasiy partiyalar ortasındaǵı ishki máseleler boyınsha dawlardı bastırıw kerek edi. Ol urısqa qarsı bolǵan partiyadagilarni ajıratıp alıwǵa háreket etdi, lekin bóliniwdiń aldın almadı.

Ebert 1918-1919 -jıllardaǵı Germaniya revolyuciyaında sheshiwshi shaxs edi. Birinshi jáhán urısı aqırında Germaniya respublikaǵa dep daǵaza etilgende, ol birinshi kansler boldı. Onıń sol dáwirdegi siyasatı birinshi náwbette Germaniyada tınıshlıq hám arqayi’nlikti qayta tiklewge, so'llarni bastırıwǵa qaratılǵan edi. Bul maqsetlerdi ámelge asırıw ushın ol konservativ hám mılletshil siyasiy kúshler, atap aytqanda, general vilgelm Groener hám oń qanat Freikorps basshılıǵındaǵı áskerler administraciyası menen birlespe tuzdi. Olardıń járdemi menen Ebert húkimeti bir qatar sotsialistik hám kommunistlik kóterilislerdi, sonıń menen birge, ońındaǵı kóterilislerdi, sonday-aq Kapp Putschni jeńiliske ushıraǵan etdi. Bul miyraslar onı jetekshi tariyxıy shaxsqa aylantırdı.

Jaslıǵı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
F.Ebert 1890-yil.

Ebert 1871-jıl 4-fevralda Germaniya imperiyasining Geydelberg qalasında tigiwshi Karl Ebert (1834-1892) hám zayıpı Katarina (1834-1897) shańaraǵında tuwılǵan. Toǵız perzenttiń jetinshisi edi. Onıń ush úkesi jaslıǵında opat etken[4][5][6][7]. Eger ol universitette oqıwdı qálegen bolsa -de, shańaraǵında aqsha joq ekenligi sebepli bunıń ılajı bo'lmadi. Bunıń ornına, ol 1885-jıldan 1888-jılǵa shekem er soǵıwshılıq kásipin iyeledi. Ebert nemis ádetine kóre, Germaniya boylap sayaxat etdi, mámleketti kórdi hám óz óneriniń jańa yopnalishlarini úyrendi. Manngeymda onı ámekisi 1889 -yil]]de oǵan aǵza bolǵan Sotsial-demokratiyalıq partiya menen tanıstırǵan[8]. Ebert Karl Marks hám Fridrix Engelsning dóretpelerin úyrengen bolsa -de, ol sol waqıttaǵı jumısshılar jaǵdayın jaqsılaytuǵın ámeliy hám shólkemlestirilgen máselelerge qaraǵanda ideologiyaǵa onsha qızıqmasdi. Ebert siyasiy iskerligi sebepli politsiyanıń „qora dizimi“ga kiritilgen. Sol sebepli ol turaqlı túrde jasaw jayın ózgertirgen. 1889 -1891-yil]]larda ol Kassel, Braunshveyg, Elberfeld-Barmen, Remshayd, Kvakenbryuk hám Bremen qalalarında jasap, onda Sattlerverbandning (Saddlerlar awqamı ) jergilikli bólimlerine tiykar salǵan hám olarǵa baslıq etken.

1891-jılda Bremenga jaylawdı. 1893-jılda ol sotsialistik Bremer Burgerzeitung-de redakciya postini satıp aldı. 1894-jıl may ayında ol úy xizmetkersi hám kásiplik awqamlarında aktiv bolǵan qol jumısshısınıń qızı Luiza Rampga (1873-1955) úylendi[4][9]. Keyinirek uBremen SPD partiyası baslıǵı etip saylandı. 1900-jılda Ebert kásiplik awqamı xatkeri (Arbeitersekretär) etip tayınlandi hám Bremer Burgerschaft (puqaralar komiteti) aǵzası, Sotsial-demokratiyalıq partiyanıń wákili etip saylandi. 1904-jılda Ebert partiyanıń Bremendagi milliy qurultoyiga baslıq etdi hám keń jámiyetshilikke jaqsı tanıs boldı. Ol sotsial-demokratiyalıq partiyanıń „mo'tadil“ qanatınıń basshısı hám 1905-jılda SPD Bas xatkerligine saylandı hám sol waqıtta Berlinga kóship ótti. Sol waqıtta ol Parteivorstand (partiya basshısı ) dıń eń jas aǵzası edi[9].

Usınıń menen birge, Ebert SPD utıw múmkinshiligi bolmaǵan saylaw okruglarida (1898 vechta (Oldenburg), 1903 hám 1906 Stade (Gannover provinsiyasi)) bir neshe ret Reyxstag (Germaniya parlamenti) deputatlıǵına kandidatin qoyǵan. Biraq, 1912-jılda ol Elberfeld-Barmen (házirgi vuppertalning bir bólegi) okrugi boyınsha Reyxstagga saylaǵanı. Bul SPDni 397 aǵzadan 110 tasi menen Reyxstagdagi eń kúshli partiyaǵa aylantırǵan hám Oray partiyasınan ózib ketken saylaw boldı. 1913-jıl 13-avgustda Avgust Bebel opatınan keyin Ebert 20 -sentyabrde Yenada bolıp ótken qurultoyda 473 dawıstan 433 dawıs menen qospa partiya baslıǵı etip saylandı. Onıń hamraisi Hugo Haase edi.

Ebert zayıpı Luiza hám olardıń balaları menen shep tárepten ońǵa : Fridrix, Georg hám Geynrix (Rojdestvo 1898)

Birinshi jáhán urısı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

1914-jıl iyul daǵdarısı baslanǵanda Ebert demalısta edi. Avgust sheshe basında urıs daǵaza etilgennen keyin, Ebert partiya gáziynexanashısı Otto Braun hám SPDning pulları menen Tsyurixga jol aldı. Ol 6 -avgust kúni qaytıp keldi hám SPD Reyxstag aǵzaların urıstıń zárúrli patriotlıq, qorǵaw sharası ekenligin, ásirese, Rossiya daǵı patshanıń avtokratik rejimine qarsı ilaj ekenligin tán olib, derlik bir dawıstan urıs qarızların yoqlab dawıs beriwge alıp keldi. 1916 -jıldıń yanvarında Haase iste'foga shıqtı. Ebert hám Filipp Scheidemann sıyaqlı basqa „mo'tadillar“ basshılıǵında SPD partiyası májilisinde qatnastı. Bul Reyxstag siyasiy partiyaları ortasında urıs dawamında ishki siyasat daǵı ayırmashılıqlardı bastırıw ushın ushın kúshlerdi jıynash ushın shártlesiw boldı. Bul partiyanı mawasalı tınıshlıq maqsetinde urıs tárepdarı boldı. Bul pozitsiya oxir-aqıbet SPDning bóliniwine alıp keldi. Urısqa keskin qarsı bolǵanlar 1917-jıl basında SPDni tark etip, USPDni quradılar. Tap sonday siyasat tartısları Ebertni 1916 -jılda Reyxstagning bir qansha shep qanat aǵzaları menen parlament birlespein toqtatıp, Oray partiyası hám Rawajlanıw partiyası menen jaqınnan sheriklik ete baslaǵanına sebep boldı. Keyinirek Ebert tárepinen haydalganlar ózlerin „Spartakchilar“ dep atawdı. 1916 -jıldan baslap Ebert óziniń Reyxstag delegatlarini Scheidemann menen boldı. Eger ol batıs iskerlik tarawında (nemis tilinde sóylesiwshi hám ańsatǵana qosılıwı múmkin bolǵan Lyuksemburgdan tısqarı ) áskeriy qaraqshılıq jolı menen támiyinlengen aymaqlıq tabıslar siyasatina qarsı shıqqan bolsa -de, Ebert urıs háreketlerin ulıwma qorǵaw gúresi retinde qollap -quwatladi. Ebert tórt balasınan ekewi urısda qaytıs bolǵanınan qattı joytıwdı basdan keshirdi: Geynrix 1917-jıl fevralında Makedoniyada, Georg bolsa 1917-jıldıń may ayında Fransiyada jangda qaytıs boldı. 1917-jıl iyun ayında Ebert basshılıǵındaǵı sotsial-demokratlar delegatsiyasi basqa mámleketler sotsialistlari menen (Lyuksemburgdan tısqarı ) batıs frontda hesh qanday aymaqtı anneksiya etpesten urıstı tamamlawǵa ıntılatuǵın konferensiya haqqında ózara kelisiwler aparıw ushın Stokgolmga jo'nab ketti. Biraq bul ǵayrat áwmetsizlikke dus keldi.

1918-jıl yanvar ayında Berlindagi kósher-dári zavodları jumısshıları ıs taslawǵa shıqqanında, Ebert ıs taslaw administraciyaına qosıldı. Lekin ıs taslawchilarni jumısqa qaytarıw ushın kóp háreket etdi. Onı ekstremist so'llardan bir neshe siyasatshılar „ishchilar klasına xoin“, oń tárepten bolsa „vatan xoini“ dep qaralawdı. Kayzer vilgelm II hám hár eki táreptiń kópshilik siyasatshıları onı zorlıqshılıqsız jumısshılardı jumısqa qaytarıwǵanı ushın onı qaharman dep biliwgen.

1918-19 jıllar revolyuciyası

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Parlamentlestiriw

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Germaniya urısda 1918-jıl jaz aqırı hám kuzida jeńiliske ushıraǵan boldi[10]. Ludendorf Germaniya imperiyasining „parlamentizatsiyasi“ ni, yaǵnıy hákimiyattı Reyxstagda kópshilikti shólkemlesken partiyalarǵa (SPD, Oray partiyası hám Rawajlanıw partiyası) ótkeriwdi yoqlay basladı.

1918-jıl 29 -sentyabrde Ludendorf kútpegende Germaniya sırtqı jumıslar ministri Pol fon Xintsega Batıs front hár qanday waqıtta qulashi bolıwı múmkinligi hám ot ashıw toqtatıw tuwrısında keshiktirmasdan ózara kelisiwler aparıw zárúrligi haqqında xabar berdi. Biraq, ol ot ashıw toqtatıw haqqındaǵı soraw Reyxstag kópshilik tárepinen ruqsat etilgen jańa húkimetten keliwi kerekligini usınıs etdi. Kansler Georg fon Xertling hám Kayzer vilgelm II iste'foga shıqqan bolsa -de, kelisimdi. Oktyabr sheshe basında kayzer liberal Baden shahzodasi Maksimilianni birlespeshiler menen tınıshlıq ózara kelisiwlerine basshılıq qılıw ushın kansler etip tayınladi. Jańa húkimet quramına birinshi ret SPDdan ministrler kirdi: Fillip Schaidemann hám Gustav Bauer. Urıstı toqtatıw haqqındaǵı soraw 4-oktyabrda shıqtı. 5-oktyabrda húkimet bul waqıyalar haqqında nemis jámiyetshiligin xabarlı etdi. 28-oktyabrda konstitutsiyaga húkimet Reyxstagga ótkerildi. Bul waqıtta Reyxstagning kópshilik partiyaları, atap aytqanda Ebertning SPDsi jaǵdaydan júdá minnetdar edi. Endi olarǵa kelisiwshilik hám tınıshlıq shártnamasın dúziw máselesin sheshiw ushın biymálellik dáwiri kerek edi.

Fridrix Ebert, ońında, kansler vilgelm Kuno menen (1923)

Vilgelm II 9 -noyabrde taxtdan waz keshpegenligi sebepli, 28-noyabrde imperator taxtdan waz keshiw tuwrısında rásmiy qol shekpegenge shekem Germaniya nızamlı túrde monarxiya bolıp qaldı. Biraq vilgelm armiya joqarı komandirligin Pol fon Hindenburg qolına tapsırıp 10 -noyabr kúni azanda SSSRga jo'nab ketkeninde mámleket ámelde mámleket basshısısız qaldı.

Xalıq deputatları Otto Landsberg, Filipp Schaidemann, Gustav Noske, Fridrix Ebert hám Rudolf vissel 1918-jıl aqırında USPD Keńesten shıqqanınan keyin.

Jumısshılar keńeslerine tiykarlanǵan sotsialistik waqıtsha húkimet Ebert basshılıǵında Xalıq deputatları keńesi (eliklew der volksbeuftteni) dep atalǵan hákimiyattı qolǵa olmoqchi edi. Ebert ózin qıyın jaǵdayǵa salıp qoydı. Ol SPDni húkimetke alıp keliwge eristi hám endi ol social reformalardı nızamǵa kirgiziw hám jumısshılar jamayınıń jaǵdayın jaqsılaw múmkinshiligine iye edi. Soǵan qaramay, revolyuciya nátiyjesinde ol jáne onıń partiyası hákimiyattı ózi jerkenishlengen shep tárepdegiler: Spartakchilar hám ǵárezsizler menen bolıwıwǵa májbúr boldı. 9 -noyabr kúni tushdan keyin ol bolajaq húkimetke ush ministr kandidatin kórsetiwdi USPDdan narazılıq menen soradı. 10 -noyabrde Ebert basshılıǵındaǵı SPD jańa saylaǵanı jumısshılar hám askarlar keńesleriniń kóbisi óz tárepdarları arasından keliwin támiyinlewge eristi. Usınıń menen birge, USPD ol menen islewge hám jańa revolyuciyalıq húkimet Xalıq deputatları Keńesinde hákimiyattı bolıwıwǵa razı boldı. Ebert birlesken sotsialistik frontga umtılıp atırǵan eki sotsialistik partiya ortasındaǵı paktni jıynalǵan keńeslerge járiyaladı hám hár biri SPD hám USPDdan kelgen ush a'zoning teńligin tastıyıqladi. Ebert hám Haase USPD ushın qospa baslıqlar boldı. Sol kúni Ebertga OHL shtab baslıǵı vilgelm Groener qońıraw etip, ol menen sheriklik qılıwdı usınıs etdi. Groenerning sózlerine kóre, ol Ebertga birpara talaplar ornına áskerlerdiń óziniń jaqlaytuǵinliǵin wáde etken: bolshevizmga qarsı gúres, askarlar hám jumısshılar keńesleri sistemasına toqtatıw beriw, milliy jıynalıs hám nızam hám tártipti qayta tiklew. Groenerning sózlerine kóre, bul hár kúni jasırın liniya arqalı telefon sáwbetlerin óz ishine alǵan úzliksiz baylanısti baslap berdi. Ikkisi ortasındaǵı kelisimler Ebert-Groener pakti dep ataldi[11].

Xalıq deputatları Keńesi

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Ishki siyasatda Ebert basshılıǵındaǵı xalıq deputatları Keńesi tárepinen demde bir qatar social reformalar ámelge asırildi[12]. Atap aytqanda jumıssızlıq pensiyaları, 8 saatlıq jumıs kúni, 20 jastan asqan hár bir kisi ushın ulıwma saylaw huqıqı, diyqan xojalıqlarınıń shólkemlestiriw huqıqı hám jumısshılardıń ǵarrılıq, kesellik hám jumıssızlıq pensiyaları muǵdarın asırish[13].

1918-jıl 12-noyabr degi párman menen Germaniya ekonomikasın „tinchlik sharayatına“ maslastırıw maqsetinde reyxning ekonomikalıq demobilizatsiya boyınsha mekememesi tashkil etildi[14]. 1918-jıl 22-noyabrde Reyx azıq-túlik mekememesi tárepinen barlıq awıl xojalıǵı birlespelerine „dehqon hám jumısshılar keńesleri“ga saylaw tuwrısındaǵı qaǵıyda shıǵarıldı. 1918-jıl 23-noyabrde Ekonomikalıq demobilizatsiya boyınsha Reyx mekememesi jumıs kúniniń dawam etiw waqti, kesellik betalari, aqsha tolıqnatuǵın demalıslar hám „Germaniya ekonomikası daǵı miynet munasábetleriniń basqa tárepleri“ni tártipke soluvchi qaǵıydalardı belgilep beretuǵın on eki reglament shıǵarıldı. Ekonomikalıq demobilizatsiya mekememesiniń 1918-jıl 9 -dekabrde qabıl etilgen pármanı shtat húkimetleri „kommunalar hám jámáát birlespelerinen ulıwma kásibi jóneltiriw hám shákirtlerdi jaylastırıw bólimlerin shólkemlestiriwdi talap etiwleri“ni názerde tutadi[15].

Opatı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Ebertning kómiw dástúri
Geydelbergdagi Ebertning qabri
1925-jıl Avgust Hummel tárepinen Germaniyanıń birinshi Prezidentiniń yad medalı, old tárepi
Arqa tárepte onıń tuwılǵan hám opat etken sáneleri kórsetilgen

Ebert 1925-jıl fevral ayınıń ortalarında grippdan qattı kesel bolıp qaldı. Keyingi eki hápte ishinde onıń jaǵdayı jamanlasdı hám sol waqıtta ol ot pufagi keselliginiń náwbettegi awrıwınan azap shekip atırǵan edi[16]. Ol 23-fevralǵa qoralı qoylar keshesi ótkir septik kesel bolıp qaldı hám ertesi kúni erte tańda appenditsit bolǵanı ushın asıǵıs appendektomiyani (Avgust Bier ámelge asırdı ) basdan keshirdi. Tórt kúnden keyin ol 54 jasında septik shokdan opat etdi[16][17].

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
  2. ↑ 2,0 2,1 (unspecified title)
  3. ↑ // (unspecified title)
  4. ↑ 4,0 4,1 {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. „{{{title}}}“.
  5. ↑ {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. „{{{title}}}“.
  6. ↑ {{{title}}}. 
  7. ↑ {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. „{{{title}}}“.
  8. ↑ Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named Gestalten
  9. ↑ 9,0 9,1 {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. „{{{title}}}“.
  10. ↑ Haffner, Sebastian. Die deutsche Revolution 1918/19 (German). Kindler, 2002. ISBN 3-463-40423-0. 
  11. ↑ {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. „{{{title}}}“.
  12. ↑ McEntee-Taylor, C.. A Week in May 1940 & the Pencilled Message. Createspace Independent Pub, 2011 — 330 bet. ISBN 9781466442931. 
  13. ↑ Fischer, R.P.. Stalin and German Communism. Harvard University Press, 1948 — 296 bet. ISBN 9781412835015. 
  14. ↑ {{Web deregi}} úlgisinen paydalanıwda bet= parametrin belgilewińiz kerek. „{{{title}}}“.
  15. ↑ {{{title}}}. 
  16. ↑ 16,0 16,1 "German president has appendicitis". Ellensburg Daily Record. 24-fevral 1925-yil. p. 2. https://news.google.com/newspapers?nid=860&dat=19250224&id=qdQrAAAAIBAJ&pg=6522,2262802. 
  17. ↑ Hitler, 1889–1936: Hubris. W. W. Norton & Company — 267 bet. ISBN 0393320359. 

Ádebiyatlar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  • Wolfgang Abendroth: „Friedrich Ebert“. In: Wilhelm von Sternburg: Die deutschen Kanzler. Von Bismarck bis Kohl. Aufbau-Taschenbuch-Verlag, Berlin 1998, ISBN 3-7466-8032-8, pp. 145–159.
  • Friedrich Ebert. Sein Leben, sein Werk, seine Zeit. Begleitband zur ständigen Ausstellung in der Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte, edited by Walter Mühlhausen. Kehrer Verlag, Heidelberg 1999, ISBN 3-933257-03-4.
  • Köhler, Henning: Deutschland auf dem Weg zu sich selbst. Eine Jahrhundertgeschichte. Hohenheim Verlag, Stuttgart/Leipzig 2002, ISBN 3-89850-057-8.
  • Eberhard Kolb (ed.): Friedrich Ebert als Reichspräsident — Amtsführung und Amtsverständnis. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 1997, ISBN 3-486-56107-3.[1] Containing:
    • Richter, Ludwig: Der Reichspräsident bestimmt die Politik und der Reichskanzler deckt sie: Friedrich Ebert und die Bildung der Weimarer Koalition.
    • Mühlhausen, Walter: Das Büro des Reichspräsidenten in der politischen Auseinandersetzung.
    • Kolb, Eberhard: Vom „vorläufigen“ zum definitiven Reichspräsidenten. Die Auseinandersetzung um die „Volkswahl“ des Reichspräsidenten 1919-1922.
    • Braun, Bernd: Integration kraft Repräsentation — Der Reichspräsident in den Ländern.
    • Hürten, Heinz: Reichspräsident und Wehrpolitik. Zur Praxis der Personalauslese.
    • Richter, Ludwig: Das präsidiale Notverordnungsrecht in den ersten Jahren der Weimarer Republik. Friedrich Ebert und die Anwendung des Artikels 48 der Weimarer Reichsverfassung.
    • Mühlhausen, Walter: Reichspräsident und Sozialdemokratie: Friedrich Ebert und seine Partei 1919-1925.
  • Andoza:NDB
  • Mühlhausen, Walter:Friedrich Ebert 1871-1925. Reichspräsident der Weimarer Republik. Dietz, Bonn 2006, ISBN 3-8012-4164-5. (Rezension von Michael Epkenhans Arxivlandi 2007-02-14 Wayback Machine saytida. In: Die Zeit. 1 February 2007)
  • Mühlhausen, Walter: Die Republik in Trauer. Der Tod des ersten Reichspräsidenten Friedrich Ebert. Stiftung Reichspräsident-Friedrich-Ebert-Gedenkstätte, Heidelberg 2005, ISBN 3-928880-28-4.

Siltemeler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ Kolb, E.. Friedrich Ebert als Reichspräsident: Amtsführung und Amtsverständnis. de Gruyter, 1997 — 307 bet. ISBN 9783486561074. 
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Ebert&oldid=83398» saytınan alınǵan