Կրետէ

Կրետէ
Կղզի
	Կրետէ
	յուն․՝ Κρήτη
Երկիր	Յունաստան
Տարածութիւն	8335,88 քմ²
ԲԾՄ	2456 մեթր
Բնակչութիւն	623 065 մարդ (2011)
Կը գտնուի ափին	Միջերկրական Ծով, Կրետական ծով եւ Լիպիական ծով
Ժամային գօտի	UTC+2 եւ UTC+3։00
Հեռախօսային ցուցանիշ	2821
Պաշտօնական կայքէջ	crete.gov.gr

Կրետէ (յունարէն՝ Κρήτη, Crete), Յունաստան։ Կը գտնուի Միջերկրական Ծովուն արեւելեան կողմը։ Յունաստանի ամենամեծ եւ բազմամարդ կղզին է, իսկ տարածութեամբ Եւրոպայի հինգերորդը՝ Սիչիլիա, Սարտինիա, Կիպրոս եւ Քորսիքա կղզիներէն ետք։

Բնակչութեան թիւն է՝ 623 065 ըստ 2011-ի մարդահամարին։

Կը գտնուի Յունաստանի մայր ցամաքամասէն 160 քմ․ հարաւ եւ կ՛ընդլայնուի արեւմուտքէն՝ արեւելք։ Կը շրջապատուի՝ հիւսիսէն Էգէականէն եւ Հիւսիսային Կրետական ծովէն, իսկ հարաւէն Հարաւային Կրետական եւ Լիպիական ծովերէն։

Մայրաքաղաքն է Իրաքլիօ, կեդրոնը՝ Կրետէի Շրջանային Միաւորումին եւ կ՛ընդգրկէ մերձակայ կղզիներն ու կղզիակները։

Յունաստանի ծովային, ճարտարարուեստի, տնտեսութեան եւ մշակութային ժառանգութեան գլխաւոր կեդրոններէն է։ Կը պահպանէ իր ուրոյն մշակոյթի տուեալները։ Յունաստանի զբօսաշրջիկութեան գլխաւոր վայրերէն է։

Ք․Ա․ 3000–1500 թուակններուն, Կրետէի մէջ կը զարգանայ Եւրոպայի առաջին քաղաքակրթութիւնը՝ Մինոասեան քաղաքակրթութիւն, կեդրոն ունենալով Քնոսոս, Ֆեսթոս, Մալիա, Զաքրոս եւ Ղուրնիա։

Կրետէ կղզիին ուղղափառ եկեղեցին կիսանկախ է եւ կապուած՝ Կոստանդնուպոլսոյ Յունաց Տիեզերական Պատրիարքութեան։

Յունաստանի կեանքին մէջ, մեծ դեր խաղցած են կղզին ծնած-մեծցած անձնաւորութիւններ․ քաղաքական դէմքեր, գրագէտներ, բանաստեղծներ, գիտնականներ, համալսարանի դասախօսներ, կրթական մշակներ, առեւտրականներ, բնաբաններ, ռազմական ծովուժի բարձրաստիճան զինուորականներ, թատերագիրներ, դերասաններ, փաստաբաններ, երգիչներ ու յօրինողներ, գծագրիչներ ու նկարիչներ, լրագրողներ եւ պատմաբաններ։

Աշխարհագրութիւն

Փսիլորիթի լեռնաշղթան․ համայնապատկեր

Կը գտնուի Էգէական Ծովուն հարաւը։ Տարածութիւնն է՝ 8336 ք²։ Մնայուն բնակչութեան թիւն է՝ 623 065։ Պելոպոնեսը կը գտնուի Կրետէին հիւսիս արեւմուտքը․ Տոտեքանիսա կղզեխումբը՝ հիւսիս արեւելքը, Քիքլատես կղզեխումբը՝ հիւսիսը (Կրետէէն զայն կը բաժնէ Հիւսիսային Կրետական Ծովը)։

Կղզիին երկայնքն է՝ 260 քմ․։ Լայնքը կը տարբերի․ Տիոն հրուանդանէն մինչեւ Լիթինօ հրուադանը՝ 60 քմ․ է, իսկ հիւսիս - արեւելեան ծայրամասին Իէրափեթրայի նեղուցը՝ 12 քմ․։ Ծովեզրը 1000 քմ․ է։

Լեռնային կզղի է։ Ունի բարձր լեռներ ու լեռնաշղթաներ։ Երեք գլխաւոր լեռնաշղթաները՝ Փսիլորիթիս (2456 մ․), Լեֆքա Օրի (2454 մ․) եւ Տիքթի կամ Լասիթիոթիքա Օրի (2148 մ․), կղզին արեւմուտքէն արեւելք կը ճեղքեն։ Լեռնաշղթաներուն եւ լեռներուն վրայ կան բարեբեր լեռնադաշտեր, ինչպէս օրինակ՝ Օմալոս, Նիդա եւ Լասիթի։

Կղզին ունի նաեւ պատմական նշանակութիւն ունեցող կարեւոր քարայրներ՝ Դիքդէօ եւ Իդէօ անտրօ։ Նաեւ հարուստ է ձորերով, կիրճերով․ օրինակ՝ աշխարհահռչակ Սամարիայի Ձորը (արձանագրուած է Եունեսքոյի «Մարդու եւ Երկրագունդի Պաշար» ծրագրին, իբրեւ բնապահպանուած վայր (Man and the Biosphere Programme (MAB)), Իպրուի Ձորը, Խա Ձորը, Միլոն Ձորը եւ Քուրթալիօթիքօ Ձորը։

Կլիմա

Կրետէ կղզիին կլիման բարեխառն է։ Ձմեռները թեթեւ ու խոնաւ են, իսկ ամառները տաք ու չոր։

Բնապահպանում

Մեծ թիւով շրջաններ՝ հարուստ կենդանիներու եւ բոյսերու զանազանութեամբ, ներառնուած են Յունաստանի Բնապահպանման Ծրագրին․ ինչպէս օրինակ՝ Էլաֆոնիսի կղզին (Կրետէին հարաւ արեւմտեան մաս), Վայի արմաւենիներու պուրակը (արեւելեան Կրետէ)՝ իր տեսակին Եւրոպայի ամենամեծը, Տիոնիսատես շրջանը՝ Սիթիայի եւ Լասիթի։ Խրիսի կղզիին մէջ (Կրետէին հարաւ արեւելեան մաս) կայ Եւրոպայի նոճիներու ամենամեծ անտառը (Juniperus macrocarpa), ուր բնական ձեւով կ՛աճի Գիհին (գիհի՝ նոճիի տեսակ մը)։

Կրետէն կը պատսպարէ բազմաթիւ կենդանիներու տեղական տեսակներ եւ հարուստ է տարբեր հազուագիւտ բուսականութեամբ։ Կրետէին ջուրերը կը պատսպառեն ծովային կենդանիներու բազմաթիւ տեսակներ՝ Կէտեր, Կիտոսկրներ, դլփիններ եւ Միջերկրականի փոկերը։ Երկինքն ալ հարուստ է մեծ թեւաւորներով, որոնցմէ շատեր անհետացման վտանգի տակ կը գտնուին, ինչպէս օրինակ՝ անգղ, ոսկեայ արծիւը, եւայն։ Կղզիին մէջ նաեւ կ՛աճին կրետական Մեսարիթիքօ ձին եւ բնիկ Կրետական Հետախոյզը։ Իսկ կրետական լեռներուն վրայ ազատ կ՛ապրի բնիկ կրետական քարայծը՝ Քրի-Քրի։

Կղզին նշանաւոր է իր ձէթով։ Արձանագրուած են 35 միլիոնէ աւելի ձիթենիներ, որոնցմէ մեծ թիւ մը դարաւոր է։ Հարուստ բուսականութիւնը կղզին աշխարհահռչակ դարձուցած է․ բոյսերուն մեծամասնութիւնը կ՛օգտագործուին տեղական խոհանոցին մէջ, ինչպէս օրինակ՝ Տիքթամօ (կրետական սուսամբարը)։

Վարչական կարգաւորում

Կրետէն Յունաստանի 13 Շրջանային Միաւորներէն մէկն է։ Կղզին ինքնին բաժնուած է չորս շրջանային միաւորումներու։ Ստորեւ, շրջանային միաւորումները իրենց տարածքաշրջանի բնակչութեան թիւով (2011 մարդահամար)․ կը նշուին ձախէն աջ իրենց աշխարհագրական դիրքով՝

Խանիա, 156 585
Ռեթիմնօ, 85 609
Իրաքլիօ, 305 490
Լասիթի, 75 381
Խանիա․ հին քաղաքի նաւահանգիստին համայնապատկեր

Դիցաբանութիւն

Կրետէն սերտօրէն կապուած է յունական դիցաբանութեան՝ հին յունական կրօնի աստուածներուն եւ Մինոասեան քաղաքակրթութեան հետ. վայրն է ուր՝

Զեւս կամ Տիաս կը ծնի եւ մայրը՝ Ռէա, զայն կը փրկէ հօրը՝ Քրոնոսին ախորժակէն։ Ռէան կը պահէ Զեւսը Փսիլորիթիս Ψηλορείτης լեռնաշղթային Իդա լերան քարայրին մէջ, ուր անոր հոգ կը տանին Յաւերժահարսներն ու Քուրիթեսները։
Զեւս եւ Եւրոպա (փիւնիկեցի թագուհի, որ Զեւս փախցուցած էր) կը սիրաբանին։ Հետեւանքն է՝ Մինոասին ծնունդը։
Մինոասին կինը՝ Փասիֆայի, կը սիրահարուի եզի մը, զոր Փոսիտոնաս ղրկած էր։ Կը ծնի Մինոթաւրոս։ Մինոաս զայն կը փակէ բաւիղին labyrinthe մէջ, որ Տետալոս ճարտարապետը կառուցած էր։
Թիսէաս եւ Արիանտին խորամանկութեամբ եւ համարձակութեամբ կը կարողանան Մինոթաւրոսը սպաննել եւ բաւիղէն դուրս ելլել։
Տետալոն եւ զաւակը՝ Իքարոս, կը փորձեն Կրետէէն փախչիլ, փրկուելու համար Մինոասին վրեժխնդրութենէն։ Այդ պատճառով է որ Տետալոս թեւեր կը շինէ, որոնց փետուրները իրենց մարմիններուն վրայ մոմով կը փակցնէ։ Դիցաբանութիւնը կ՛ըսէ թէ, Իքարոս, հակառակ հօրը խրատներուն, թռիչքի ընթացքին արեւուն կը մօտենայ․ մոմը կը հալի ու ինք ծովը կ՛իյնայ։ Ինկած ծովը այնուհետեւ կը կոչուի՝ Իքարիոյ ծով։

Պատմութիւն

Հարաւային Կրետէի Փլաքիա շրջանին մէջ 2008-2009 տեղի ունեցած հնաբանական պեղումներէն յայտնուած են 130․000 մինչեւ 190․000 տարիներու ծովագնացութեան եւ առօրիայ գործածութեան քարէ գործիքներ։

Ք․Ա․ 3000-ին, կը զարգանայ Մինոասեան քաղաքակրթութիւնը՝ Եւրոպայի առաջինը։ Կը կառուցուին պալատներ եւ կը ստեղծուի հզօր ծովուժ, որ կը տիրապետէ ամբողջ Միջերկրականին։ Մինոասեան քաղաքակրթութեան անկումէն ետք, կը յաջորդէ Միկինեան քաղաքակրթութիւնը՝ Ք․Ա․ 1700։

Տորացիներու կամ «Յունական ցեղերու» արշաւանքով, ներխուժումով (Ք․Ա․ 1100), Միկինեան քաղաքակրթութիւնը կը կործանի։ Այն ժամանակին է որ Կրետէն, ինչպէս մնացեալ Յունաստանը կը մտնէ «Յունական Մութ դարեր»ուն որ նաեւ «երկրաչաբական շրջան» ալ կը կոչուի։

Դասական շրջանին, Կրետէն չի մասնակցիր պարսկական եւ պեղոպոնիզեան պատերազմներուն (տե՛ս Յունապարսկական պատերազմներ)։ Իսկ հելլենիստական ժամանակաշրջանին, Մակետոնացիներն ու Ռոտոսցիները կը մխրճուին Կրետէի քաղաքներուն ներքին վէճերուն։

Կրետէն Հռոմէական եւ Բիւզանդական Կայսրութեանց իշխանութեան տակ

Ք․Ա․ 67-ին, կղզին Հռոմէական Կայսրութեան եւ անոր շարունակութիւն՝ Բիւզանդական Կայսրութեան մաս կը դառնայ։ Մինչեւ Ը․ դար կղզիին մէջ ընդհանրապէս խաղաղութիւն կը տիրէ, երբ Բիւզանդիոնի Լեւոն Գ․ կայսրը հրովարտակով մը կ՛արգիլէ Պատկերապաշտումը։ Կը յաջորդէ խռովութիւններու երկար շրջան մը մինչեւ 1201՝ Խաչակիրներուն Դ․ արշաւանքին։ Կղզին կ՛իյնայ Վենետիկի Հանրապետութեան ձեռքը։ Կրետացիները յաճախ կ՛ապստամբին Վենետիկցիներուն դէմ, սակայն միաժամանակ արուեստը, արհեստագիտութիւնը եւ մշակոյթը կը զարգանան։ Կրետէն կ՛ապրի Վերածնունդի շրջան մը։

Օսմանեան Կայսրութեան շրջան

1669, Օսմանեան Կայսրութիւնը կղզին կը գրաւէ։ Կրետէն կը վերադառնայ Միջնադարի մութ շրջանին։

1770 մինչեւ 1898 Կրետէն կը հանդիսանայ պատերազմներու, ապստամբութիւններու վայր (կրետացիները անդադար կ՛ապստամբին օսմանեան լուծին դէմ)։ 1866 - 1869 տեւող Կրետական մեծ ապստամբութեան իբրեւ հետեւանք, կղզին Ինքնավար կը դառնայ՝ Մեծ Ուժերուն (Ռուսիա, Անգլիա եւ Ֆրանսա) ներդրումով։ Այս շրջանին է որ կը յայտնուին նշանաւոր զինուորականներ եւ քաղաքական անձնաւորութիւններ։

Յունաստանի հետ միացումը

1908-ին, Կրետէն վերջնականապէս կը ձերբազատուի օսմանեան լուծէն եւ Յունաստանին կը միանայ։ Սակայն Յունաստանին կողմէ միացումը պաշտօնապէս կը յայտարարուի 1913, 1 Դեկտեմբերին, Ա․ Պալքանեան Պատերազմի աւարտէն անմիջապէս ետք։

Փոքր Ասիոյ Աղէտի հետեւանքները

1922 յունական բանակի կրած պարտութենէն եւ նահանջէն ետք, Փոքր Ասիոյ շրջանէն մեծ թիւով գաղթականներ (հայեր ներառեալ) Կրետէ կը հաստատուին։ 1923-ին Լոզանի Դաշնագրի իբրեւ հետեւանք ժողովուրդներու փոխանակումին ընթացքին, 33 000 կրետացի թուրքեր կղզին կը լքեն եւ փոխադարձ՝ Կրետէ կը հաստատուին յոյն գաղթականներ։

Տնտեսական եւ մշակութային զարգացում

Փոքր Ասիոյ գաղթականները կը հարստացնեն տեղական մշակոյթն ու դրական ներդրում կ՛ունենան կղզիին տնտեսութեան։ Կը կառուցուին նոր գիւղեր եւ քաղաքներ, որոնք կը կրեն «կորսուած հայրենիքին» անունները․ Նէես Քլազոմենես, Նէա Ալիքարնասօ, Նէա Վրիուլա, Նէա Ալացաթա, եւայլն (Նէա/նէես=նոր)։

Բ․ Համաշխարհային Պատերազմ

Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին, տեղի կ՛ունենայ ճակատագրական «Կրետէի Կռիւը»՝ Մայիս 1941։ 11 օրեր տեւող կռիւներուն ընթացքին, կը սպաննուին կամ ծանրօրէն կը վիրաւորուին աւելի քան 11 000 զինուորներ եւ քաղաքացիներ։ Գերմանացիները չէին սպասեր այսպիսի դիմադրութիւն, մանաւանդ անզէն բնակչութենէն եւ կը փոխադարձեն՝ սպաննելով Քոնտոմանոս, Անոյեա եւ Վիանոս շրջաններու անզէն բնակչութիւնը։

Մշակոյթ

Կրետական բարբառ եւ Մանտինադա

Կրետէի բնակիչները մինչեւ այսօր պահած են իրենց կրետական բարբառը․ կը խօսուի բնակչութեան մեծամասնութենէն։ Մանտինադայի μαντινάδα աւանդութիւնը վառ է։

Մանտինադա․ ժողովրդային ինքնաբուխ արտայայտութիւն։ Կարճ ոտանաւորներ երաժշտութեան ընկերակցութեամբ՝ կրետական քնար λύρα եւ լաութօ λαούτο։

Կրետական երաժշտութիւն եւ պար

Կրետական երաժշտութիւնը միջազգային համբաւի տիրացած է։ Գլխաւոր նուագարաններն են՝ առաջին հերթին կրետական քնարը λύρα եւ լաութօ λαούτο, իսկ երկրորդական՝ ջութակը, մանտոլինը եւ ասքոմանտուրա (հոս՝ նկարը)։

Աշխարհարռչակ են նաեւ կրետական պարերը․ սիղանոս σιγανός, փենտոզալի πεντοζάλη, սիրթոս συρτός կամ՝ խանիօթիս χανιώτης, սուսթա σούστα եւ քասթրինոս καστρινός կամ՝ մալեւիզիօթիքոս μαλεβιζιώτικος։

Իւրայատուկ է Կրետական տարազը․ կը հագցուի ընդհանրապէս կրետական աւանդական պարերու պարախումբերէն։

Գրականութիւն

Կրետական գրականութիւնը մեծապէս սատարած է Յունաստանի Գրականութեան զարգացման։ Կրետէն տուած է միջազգային ճանաչումի արժանացած գրագէտներ՝ Վիցենզօ Քորնարօ Βιτσέντζο Κορνάρο որ ԺԷ․ դարուն գրած է «Էրոթոքրիթոս» Ερωτόκριτος վէպը, Նիքոս Քազանծաքիս Νίκος Καζαντζάκης (Ի․ դար)՝ 3 անգամ առաջարկուած է Նոպէլեան Գրականութեան մրցանակին համար եւ 1979-ին գրականութեան Նոպէլեան մրցանակակիր բանաստեղծ Օտիսէաս Էլիթիս Οδυσσέας Ελύτης։

Գեղարուեստ

Վերածնունդի ժամանակաշրջանին, Կրետէի մէջ կը զարգանայ գեղանկարչութիւնը եւ Կրետական գեղանկարչութեան Դպրոցը, ուրկէ կ՛ազդուի Տոմինիքոս Թէոթոքոփուլոս Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (ծնած է Իրաքլիօ 1-10-1541 եւ մեռած Թոլետօ՝ Սպանիա 7-4-1614), հետագային ծանօթ իբրեւ Էլ Կրեքօ El Greco։

Հնագիտական վայրեր եւ թանգարաններ

Կրետէ կղզին ունի բացօթեայ ընդարձակ հնաբանական վայրեր․ Մինոասեան քաղաքակրթութեան շրջանին զարգացած քաղաքները՝ Քնոսոս, Մալիա (հին քաղաքը), Փեթրա, Ֆեսթոս եւ Ղորթիս , ինչպէս նաեւ տարբեր ժամանակաշրջաններու հնաբանական իրերով հարուստ Քուֆոնիսի կղզին՝ կ՛ընդգրկէ Մինոասեան քաղաքակրթութեան, Հռոմէական շրջանի եւ Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի աւերակներ։

Կրետէն ունի բազմաթիւ թանգարաններ, որոնք տարածուած են գլխաւոր քաղաքներուն եւ գիւղաքաղաքներուն մէջ։

Խոհանոց

Կրետական խոհանոցը վերջին տասնամեակներուն համաշխարհային ճանաչում ստացած է «Միջերկրականեան Սննդականոն» պիտակին տակ։ Առաջի ամերիկացի համաճարակագէտ՝ Անսել Քէյսն է Ancel Keys, որ 1960-ին կը գնահատէ կրետական խոհանոցը եւ անոր բերած օգուտները մարդուն կեանքին վրայ։ Աշխարհահռչակ համբաւի են կղզիին ձէթն ու ձիթապտուղը։

Ժողովրդային արուեստ

Ժողովրդային արուեստը մինչեւ օրս պահպանուած է։ Կ՛արտայատուի հիւսուածքներուն, ձեռագործներուն, կաւագործութեան, փայտի քանդակագործութեան, մետաղագործութեան եւ նկարչութեան ընդմէջէն։

Տակաւին՝ ընտանիքներ կը զբաղին հիւսածքի ճարտարարուեստվ․ անոր սկզբնական շրջանէն մինչեւ վերջ, այսինքն՝ անասնաբուծութեամբ, բուրդի հիւսքով եւ ներկարարութեամբ։ Կրետական հիւսուածեղէնները կը յատկանշուին իրենց վառ գոյներով եւ նաշխերով՝ երկրաչափական եւ կամ կենդանիներու եւ բոյսերու ձեւերով։

Այլ

Նշանաւոր են Կրետէին հարսանեկան խրահճանքները։ Կրետական ընկերութիւնը Յունաստանի ամենէն աւանդապահ հասարակութիւններէն է․ ծանօթ իր ընտանեկան եւ տոհմային վրիժակռիւներով vendettas։ Նաեւ, Օսմանեան շրջանէն մնացած սովորութիւն մըն է (ինքնապաշտպանութեան համար) տունը զէնք պահելը։ Յունաստանի կառավարութիւնը փորձած է ու կը փորձէ զանազան օրէնքներով վերցնել այս սովորութիւնները, սակայն մինչեւ այսօր լիուլի չէ յաջողած։

Զբօսաշրջիկութիւն

Կրետէն Յունաստանի զբօսաշրջիկութեան նշանաւոր վայրերէն մէկն է։ Վերջին եռեսնամեակին Կրետէն ներքին եւ արտաքին զբօսաշրջիկութեան մեծ աճ արձանագրած է։ Կղզին օժտուած է հիւրընկալութեան ամէն տեսակի յարմարութիւններով։ Մեծ թիւով եւրոպացիներ կայք կը հաստատեն կղզիին զանազան (լեռնային թէ ծովեզերեայ) վայրերուն մէջ, օգտուելով Եւրոպական Միութեան ուղղիչէն։

Փոխադրամիջոցներ

Կղզին ունի լայն ծաւալով հանրակառքերու ցանց։ Գլխաւոր քաղաքներուն նաւահանգիստները՝ Իրաքլիօ, Խանիա, Ռեթիմնօ, Այոս Նիքոլաոս, Սիթիա եւ Քասթելի Քասամօ, ամենօրեայ հերթականութեամբ կապուած են Փիրէայի եւ Յունաստանի ուրիշ նաւահանգիստներու հետ եւ նաեւ կ՛ընդունին փոքր եւ մեծ զբօսանաւեր։

Օդային թռիչքներ

Օդային թռիչքները կը կատարուին Իրաքլիոնի «Էլեֆթերիոս Վենիզելոս» միջազգային օդակայանէն, ինչպէս նաեւ Խանիա եւ Սիթիա քաղաքներուն պետական (ընդհանրապէս ներքին եւ charter թռիչքներու համար) օդակայաններէն։

Պատկերասրահ

ԺԹ․ դար․ կրետացի աւանդական զգեստով
Ի․ դարասկիզբի կրետական տոհմիկ տարազ
Լեռնային Անոյեա գիւղաքաղաքի իւրայատուկ տարազ
Կրետացի, հագուած աւանդական դարձած սեւ կամ մութ գոյնով հագուստներ
Քնոսոս
Քնոսոս
Քնոսոս․ Մինոասեան քաղաքակրթութեան կեդրոնը
Տաքոս․ կրետական պնակ
Իրաքլիօ․ հին նաւահանգիստ, Վենետիկեան բերդը
Պալոս ծովեզերք, Խանիա
Փլաքիաս, Ռեթիմնօ նահանգին հարաւային մասը․
Փլաքիաս․ Ղոնաթես քարայրը
Սֆաքեա, Խանիա նահանգի հարաւաին մասը
Սֆաքիա․ աւանդական տարազ
Իրաքլիօ․ վենետիկեան պալատը
Սֆաքիա, պարողներ
Էլաֆոնիսի
Քուրթալիոթիքօ գետին կիրճը
Խերսոնիսոս
Փրինիաթիքոս բերդին աւերակները, Լասիթի, Կրետէ

Հայերուն ներկայութիւնը Կրետէ

Հայերուն ներկայութիւնը Կրետէ, հազար տարուան պատմութիւն ունի։ Անոնց Կրետէ ներկայութեան մասին կը հանդիպինք 961 թուականի արձանագրութիւններուն, երբ Բիւզանդիոնի կայսրն էր՝ Նիքիֆորոս Ֆոքաս։ Տե՛ս Կրետէի հայերը

Կրետացի ծանօթ դէմքեր

Կրետացի ծանօթ դէմքերու ցանկը երկար է․ ստորեւ կը նշուին միջազգային եւ համաշխարհային համբաւի արժանացած կարգ մը դէմքեր․-

Երաժշտութիւն

Նիքոս Քսիլուրիս Νίκος Ξυλούρης, Թանասիս Սքորտալոս Θανάσης Σκορδαλός, Քոսթաս Մուտաքիս Κώστας Μουντάκης, Փսարանտոնիս Ψαραντώνης, Վասիլիս Սքուլաս Βασίλης Σκουλάς, Նանա Մուսխուրի Νάνα (Ιωάννα) Μούσχουρη։

Գրականութիւն

Վիցենզօ Քորնարօ Βιτσέντζο Κορνάρο, Նիքոս Քազանծաքիս Νίκος Καζαντζάκης, Օտիսէաս Էլիթիս Οδυσσέας Ελύτης, Ղիորղոս Փսիխուտաքիս Γεώργιος Ψυχουντάκης։

Քաղաքականութիւն

Էլեֆթերիոս Վենիզելոս Ελευθέριος K. Βενιζέλος

Գիտութիւն

Իոսիֆ Սիֆաքիս Ιωσήφ Σηφάκης, Ղիորղոս Քարնիատաքիս George Em Karniadakis

Գեղարուեստ

Տոմինիքոս Թէօթոքոփուլոս (Էլ Կրէքօ) Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

Պատկերասրահ

Փսարանտոնիս, նկար՝ 2011
Քոսթաս Մուտաքիս․ արձանը՝ Րեթիմնօ
Վասիլիս Սքուլա, նկար՝ 2014
Նանա Մուսխուրի․ նկար՝ 2014
Նիքոս Քազանծաքիս․ 3 անգամ առաջարկուած է Նոպէլեան Գրականութեան մրցանակին համար
Օտիսէաս Էլիթիս․ Նոպէլեան Գրականութեան մրցանակին դափնեկիր
Էլեֆթերիոս Վենիզելոս․ հայասէր քաղաքագէտ։ Մեծ դեր ունեցաւ Սեւրի հայանպաստ դաշնագրին ստորագրութեան։
Իոսիֆ Սիֆաքիս
Տոմինիքոս Թէոթոքոփուլոս՝ Էլ Կրէքօ