Եբրայերէն
Template loop detected: Կաղապար:Տեղեկաքարտ Լեզու
Եբրայերէն (եբրայերէն՝ עִבְרִית 
իվրիթ )՝ ափրիկէասիական լեզուաընտանիքի հիւսիսարեւմտեան սեմական լեզու մըն է, որով աշխարհին մէջ կը խօսուի 9 միլիոն մարդոց կողմէ[1]: Նախաեբրայերէն գրուած առաջին օրինակները կը վերաբերէն ՔԱ 10րդ դարուն[2]: Եբրայերէնը մեռած լեզուին մը իսկապէս յաջողուած վերածնունդի միակ օրինակն է[3][4]:
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Եբրայերէնը որպէս ամէնօրեայ խօսակցական լեզու ըլլալէն դադարած է 200 եւ 400 թուականներու միջեւ, նուազելով Պար Քոխպայի խռովութենէ ետք: Միջնադարուն անիկա վերածնուած է որպէս հրէական կղերականութեան լեզու եւ րապպինական գրականութեան մէջ, ներհրէական առեւտրականութեան եւ քերթողականութեան մէջ: Յետագային, 19րդ դարուն, անիկա վերածնուած է որպէս խօսակցական եւ գրական լեզու մը եւ դարձաւ Պաղեստինի հրեաներու հաղորդակցութեան լեզու:
Իսրայէլէն յետոյ Միացեալ նահանգներն ունեն երկրորդ ամէնախոշոր եբրայերէն խօսող համայնքը 200 հազար սահուն խօսելու տիրապետողներով, մեծ մասը՝ Իսրայէլէն եկածներ[5]:
Եբրայերէնի Վերածնունդը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Որպէս մայրենի լեզու դառնալու եբրայերէնի վերածնունդի ձեռնարկումն սկսած է 19րդ դարուն Ելիէզեր Պէն-Եհուտային ջանքերով: Ան միացաւ հրէական ազգային շարժումին եւ 1881-ին գաղթեց Պաղեստին, որն այդ ատենը Օսմանեան կայսրութեան մաս կը կազմեր: Անոր նպատակն էր գրական եւ կղերական լեզուն դարձնել ամենօրեայ խօսակցական գործածութեան լեզու մը: Անոր կազմակերպական ջանքերու եւ դպրոցներ հիմնելու եւ դասագրքեր գրելու ներգրաւուածութիւնը խթանեցաւ լեզուին տիրապետումը վերածելու աստիճանաբար ընդունելութեան: Երբ 1922-ին բրիտանական մանտաթին շնորհիւ եբրայերէնը անգլերէնի եւ արաբերէնի հետ դարձաւ Պաղեստինի երեք պաշտօնական լեզուներէն մեկը, անոր նոր կարգավիճակը նպաստեց տարածումին:
Թէեւ ոմանք այս ջանքերը կը գնահատէին ցնորական,[6] (քանի որ եբրայերէնը կը համարուէր Թորահի սուրբ լեզու եւ, հետեւաբար, անիկա չէ կրնար գործածաուիլ առօրեայ կեանքին մէջ) շատեր շուտով հասկցածլ են բրիտանական մանտաթի հրեաներու շրջանին մէջ ընդհանուր լեզուի անհրաժեշտութիւնը 20-րդ դարուն տարբեր երկիրներէն մեծ թիւով ժամանած տարբեր լեզուներով խօսողներուն համար:
Հիմնուեցաւ Եբրայերէնի Կոմիտէ, որ Իսրայէլի հիմնադրումէն ետք դարձաւ Եբրայերէնի Ակադեմիա: Պէն-Եհուտայի ցանած սերմերը ինկած էին պարարտ հողին մէջ եւ 20րդ դարասկիզբէն եբրայերէնն իր ճանապարհը հարթեց դէպի հրեաներու հաղորդակցութեան լեզու:
Խորհրդային Միութեան Մէջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Խորհրդային միութեան մէջ եբրայերէնի կիրառութիւնը հրէական այլ մշակութային եւ կրօնական գործունէութեան պէս ճնշուած էր, քանի որ կը համարուէր սիոնիզմի լեզու: Խորհրդային պաշտօնեաները եբրայերէնի գործածութիւնը կը համարէին «ռեակցիոն» երեւոյթ մը եւ անոր ուսուցումը նախակրթական եւ միջնակարգ դպրոցներէն ներս արգելուած էր Կրթութեան ժողովրդական կոմիսարութեան կողմէ[7]): Պաշտօնական հրամանագիրը կը նշեր, որ Ռուսիոյ հրեաներու հաղորդակցութեան միակ լեզու կրնայ ըլլալ Եիտիշը, իսկ եբրայերէնը պիտի համարուի օտար լեզու մը[8]: Դադարեցուեցաւ եբրայերէն գիրքերու եւ պարբերականներու հրատարակումը եւ բռնագաւուեցան գրադարաններէն, թէեւ լիթուրկիական գրականութիւնը կը տպագրուէր մինչեւ 1930-ականները: Չնայած քանի մը բողոքներուն[9] եբրայերէնի ուսուցման ճնշումներու քաղաքականութիւնը շարունակուեցան 1930-ականներէն ետք: Աւելի ուշ, 1980-ականներուն, Խորհրդային միութեան մէջ եբրայերէնի ուսուցումը նորէն յայտնուեցաւ մարդոց դէպի Իսրայէլ արտագաղթելու ցանկութեան աճման հետ միասին: Քանի մը ուսուցիչներ բանտարկուեցան, ինչպէս Եոսէֆ Պեկունը, Եփրաիմ Խոլմեանսքին, Եւկենիյ Քորոսթիշեւսքին եւ այլք ԽԸՀՄ շատ քաղաքներուն մէջ եբրայերէնի ուսուցման ցանց ստեղծելու համար:
Գրենական Համակարգ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ներկայիս եբրայերէնը կը գրուի եբրայական տառերով, որոնք 22-ն են եւ միայն՝ բաղաձայններ: Գրելու ուղղութիւնը աջէն դէպի ձախ է: Տառերուն ձեւը կը կոչուի «քառակուսի», որ յայտնի է որպէս «Աշուրիթ» (ասորական), որն իր զարգացումն ստացած է արամէական գիրերէն: Անհրաժեշտութեան պարագային ձայնաւորները կը նշուենվանկեր արտայայտող բաղաձայններու վերեւին կամ ներքեւին տեղադրուող տարբերիչ նշաններով կամ որպէս ձայնաւորներ գործածուող բաղաձայններով:
Քերականութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գոյական Անուն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գոյականներն ունեն սեռեր՝ արական, իգական, կամ՝ երկուսը միասին, զորօրինակ՝ סֵפֶר [սեֆեր] «գիրքը» արական սեռի է, երբ [տելեթ] דֶּלֶת «դուռը» իգական է: Չկան սեռը բնորոշող որոշակի ձեւաբանական կանոններ, սակայն կայ միտում մը՝ ת [-թ]-ով կամ ה [-ա]-ով վերջացող բառերը համարել իգական եւ մնացած տառերով վերջացողները՝ արական: Կայ խիստ միտում մարդեր կամ որոշ անասուններ նշանակող գոյականները չեզոք սեռի համարելու: Նման գոյականները կու գան արակա եւ իգական սեռեր արտայայտող զոյգերով: Զորօրինակ՝ אִישׁ [իշ] կը նշանակէ «տղամարդ» իսկ אִשָּׁה [ի՛շա]՝ «կին»
Գոյականի Թիւերը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Եզակի եւ հոգնակի թիւերէն բացի եբրայերէնին մէջ կը հանդիպի նաեւ երկու հատ արտայայտող «երկուակի» ձեւը:
- Արական գոյականներու հոգնակին կը ձեւաւորուի գլխաւորապէս ים [իմ] վերջաւորութիւն աւելցնելով՝ מַחְשֵׁב [մախշեւ] համակարգիչ → מַחְשְׁבִים [մախշեւիմ] համակարգիչներ
- Վերջաւորութիւն ավելցնելիս բառին առաջին ձայնաւորը երբեմն կը սղուի՝ דָּבָר [տա՛վար] բան → דְּבָרִים [տվա՛րիմ] բաներ
- Շատ երկվանկանի արական գոյականներուն մէջ կ'ընդգծուի նախավերջին վանկը՝ חֶדֶר [խէտէր] սենեակ → חֲדָרִים [խատարիմ] սենեակներ
- -ա-ով եւ -աթ-ով վերջացող իգական գոյականներուն սա վերջաւորութիւնները կը սղուեն եւ կ'աւելացուի -օթ, սովորաբար, առանց ձայնաւորներու որեւէ ձեւափոխութեան՝ מִטָּה [մի՛թա] անկողին → מִטּוֹת [մի՛թ:օթ] անկողիններ, צַּלַּחַת [ցա՛լախաթ] ափսէ → צַלָּחוֹת [ցալա՛խօթ] ափսէներ
- -ութ-ով եւ -իթ-ով վերջացող գոյականները կը փոխարինեն սա վերջաւորութիւնները -ույօթ-ով եւ իյօթ-ով՝ חֲנוּת [խա՛նութ] խանութ → חֲנוּיוֹת [խանու՛յօթ] խանութներ, אֶשְׁכּוֹלִית [էշքօ՛լիթ] թուրինջ → אֶשְׁכּוֹלִיּוֹת [էշքօլի՛յօթ] թուրինջներ
- Մեծաթիւ արական գոյականներ կ'առնին իգական [-օթ] վերջաւորութիւն՝ מָקוֹם [մա՛քօմ] տեղ → מְקוֹמוֹת [մըքօ՛մօթ] տեղեր, חַלּוֹן [խա՛լօն] լուսամուտ → חַלּוֹנוֹת [խալօ՛նօթ] լուսամուտներ
- Փոքրաթիւ իգական գոյականներ կ'առնին արական [-իմ] վերջաւորութիւն՝ מִלָּה [մի՛լա] բառ → מִלִּים [մի՛լիմ] բառեր, שָׁנָ [շա՛նա] տարի → שָׁנִים [շա՛նիմ] տարիներ
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Gur Nachman, Haredim Behadrey։ «'Kometz Aleph – Au': How many Hebrew speakers are there in the world?»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 4 November 2013-ին։ արտագրուած է՝ 2 November 2013
- ↑ «Most ancient Hebrew biblical inscription deciphered»։ Physorg.com։ January 7, 2010։ արտագրուած է՝ 2013-04-25
- ↑ Grenoble Leonore A., Whaley Lindsay J. (2005)։ Saving Languages: An Introduction to Language Revitalization։ United Kingdom: Cambridge University Press։ էջ 63։ ISBN 978-0521016520։ արտագրուած է՝ 28 March 2017։ «Hebrew is cited by Paulston et al. (1993:276) as 'the only true example of language revival.'»
- ↑ Fesperman Dan (26 April 1998)։ «Once 'dead' language brings Israel to life Hebrew: After 1,700 years, a revived language becomes a common thread knitting together a nation of immigrants with little in common except religion»։ The Baltimore Sun։ Sun Foreign Staff։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 29 March 2017-ին։ արտագրուած է՝ 28 March 2017
- ↑ «Table 53. Languages Spoken at Home by Language: 2009», The 2012 Statistical Abstract (U.S. Census Bureau), http://www.census.gov/compendia/statab/cats/population/ancestry_language_spoken_at_home.html, վերցված է 2011-12-27
- ↑ Eliezer Ben Yehuda and the Resurgence of the Hebrew Language by Libby Kantorwitz
- ↑ «The Transformation of Jewish Culture in the USSR from 1930 to the Present (in Russian)»։ Jewish-heritage.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 22 December 2012-ին։ արտագրուած է՝ 2013-04-25
- ↑ Michael Nosonovsky (25 August 1997)։ «Nosonovski, Michael (in Russian)»։ Berkovich-zametki.com։ արտագրուած է՝ 2013-04-25
- ↑ Protest against the suppression of Hebrew in the Soviet Union 1930–1931 signed by Albert Einstein, among others.